Кузьма Чорны
      Быльнiкавы межы
      I
      Азалацiла восень поле ржышчам, дрэвы лiсцем, гумны снапамi; абвеяла хаты жытнiм пылам; вострым пахам кастрыцы напоўнiла вулiцу...
      Кароткiмi днямi хутка пабегла жыццё ў вечнасць. Аднолькава яснымi нараджалiся яны, гэтыя днi, i такiмi ж гаслi, i на змену iм прыходзiлi доўгiя асеннiя ночы - то туманныя, то зорныя, з вострым халадком першых замаразкаў...
      Дзень пры днi стагнаў ток пад Паўлавым цэпам. Ячменныя асцюкi з пылам забiвалiся яму за каўнер i ў лапцi, падала зверху на яго пыльнае павуцiнне, i ён некалькi разоў на дзень выходзiў атрэпацца на двор.
      А на двары i вакол было ўсё так, як i дзесяць, дваццаць год таму назад. Таксама плакалi замурзаныя дзецi, абсыпаў вецер пяском трухлявыя сцены, на пустых агародах панура цягалiся дробныя худыя конi. I той жа самы стары стук цапоў абуджваў пустое поле. Поле ж гэтае, яшчэ больш, здаецца, абрасло за апошнiя гады густым быльнiкам на шырокiх межах. Так што здалёк зусiм хавалiся ў iм вузкiя палосы...
      I вытрасаючы мякiну з лапцей на двары, i стукаючы цэпам, Павал не пакiдаў думаць.
      Гэтыя думкi, цяжкiя для яго непрывычнай галавы, блытаныя, як павуцiнне, пачалi з'яўляцца ў Паўла патроху i непрыкметна за апошнiя часы...
      Прыязджалi раз людзi з горада, тры днi былi ў вёсцы, i адзiн з iх дзве ночы начаваў у Паўлавай хаце.
      Былi тады два сходы ў вёсцы, i мала хто хадзiў на iх - не хацелi слухаць "гарадскiх абармотаў", смяялiся над iмi.
      - Гэ-э! - гаварылi. - Горад аб'елi, ужо тут умацавацца хочуць, харчоў там не хапiла; хiтрыя! Па вёсках распаўзацца сталi.
      I тыя ўтрох, спатканыя халоднай сцяной ледзянога недавер'я бясхiтрасных вяскоўцаў, прасядзелi паўдня на гнiлых бярвеннях у канцы вёскi, не дачакаўшыся сходу. I так разышлiся па хатах нанач.
      З паўвечара Павал нiчога не гаварыў са сваiм начлежнiкам.
      У той дзень зранку хадзiў ён па раллi, i поўныя лапцi набiлася яму пяску. I цэлы дзень не меў ён часу высыпаць пясок з лапцей. Вечарам спяшаў зашыць хамут, каб скарэй зрабiць гэта. Каравымi пальцамi перабiраў ён дратву i маўчаў, сагнуўшыся ў кутку.
      Начлежнiк падышоў к Паўлу.
      - Цёмна шыць, - сказаў ён.
      - Газы няма, - адказаў панура Павал.
      Памаўчаўшы, дадаў:
      - У вас там у горадзе газы, пэўна, хоць залiся.
      - У нас там электрычнасць, - адказаў начлежнiк i падсеў к Паўлу, як бы ўзрадаваўшыся гаворцы.
      - Ну, вось бачыш, - павярнуўся Павал тварам к начлежнiку, - людзям добра, дык яшчэ шукаюць лiха ведае чаго. Цёмная вёска iм патрэбна.
      - Загэтым i ездзiм, што цёмная. Каб была светлая - мала б мы сюды ездзiлi.
      I саўсiм раззлаваўся Павал за гэтыя словы - ён зразумеў усё, што хацеў сказаць гэтым яго начлежнiк.
      - Што гаварыць дарэмна, - загаварыў Павал, - паслухаеш вашага брата, дык адно i чуеш, што для некага гэта яны ўсё ездзяць, для другiх гэта ўсё робяць...
      Начлежнiк перабiў Паўла:
      - Глядзiш ты на мяне так, як бы нас з табою раздзяляе каменная сцяна, а нiякай сцяны мiж намi няма. Саўсiм не чужы я табе. Я сам такi самы селянiн, як i ты: усяго год, i таго не будзе, як плуг пакiнуў. I цяпер там, у вёсцы, бацька стары з братам засталiся.
      - Чаму ж ты iх к сабе туды, у горад, не возьмеш ды пакiнуў iх там адных гараваць?
      - Што iх браць?! Каб я мог усiх узяць, усю вёску; i не вёску, а ўсе да аднае вёскi ўзяць, усiм зрабiць у адзiн дзень добра, тады можна было б браць. А то што так браць - аднаму будзе добра, а мiльёнам - так сама. Мы iначай "бяром" - у нас другая дарога вызначана. I робiм мы ўсё патроху, непрыкметна зразу. Загэтым мала хто бачыць гэта. Вось ты i гаварыць са мною не хочаш. На сход сягоння нi адзiн не прыйшоў. А мы не апускаем рук, бо iначай нiчога не будзе, зразу нельга зрабiць...
      Тады Павал апусцiў хамут з кален на зямлю i слухаў.
      - ...Ты думаеш, я не ведаю, чаму ты са мной гаварыць не хочаш, чаму нiхто сягоння не прыйшоў на сход слухаць нас? Я сам - гэта ты, i ўсё я ведаю. Рос я так, як i ты, як i ўсякi той, хто потым робiцца мужыком. З шасцёх год не можа ён ужо расцi на волi, а бярэцца за работу. Гаварыць яшчэ не навучыцца, а ўжо з пугаю па полi бегае. Уварвецца ў засеў скацiна, а сусед зловiць яго ды натрасе за вушы. Дзiця - ногi ў яго папрабiваты ржышчам, раны залеплены зямлёю, i ён з плачам пабяжыць, кульгаючы, па полi. А ранiцаю ён як нежывы спiць, набегаўшыся за дзень. Сонца яшчэ не ўзышло, а ты яго цягнеш з пасцелi. Усхвацiцца ён сонны, вочы заплюшчаны, i зноў кiнецца, а ты зноў валачэш, сцягаеш яго з пасцелi. Здаецца, стаў бы тады перад iм на каленi: на, забi мяне, гада, за ўсё гэтае. А што ты вiнават? Таксама, як i ён. Вiнавата жыццё, i змянiць яго трэба. Вось чаму пакiнуў я свой плуг, адчуўшы, што больш так магу зрабiць, не для сябе, а для ўсiх.
      - Ды ты на мяне не злуй, - сказаў Павал, - што я ведаю?!.
      У тую ноч да трэцiх пеўняў гаварыў Павал з начлежнiкам, а з другога дня пачаў разбiраць паволi пакiнутыя начлежнiкам кнiжкi.
      Пайшлi па вёсцы гаворкi, гбдзiнай зашыпела нянавiсць тых, хто лiчыў раней Паўла "спакойным чалавекам", i Павал яшчэ больш стаў маўклiвым, яшчэ больш стаў думаць.
      Увосень пачаў ён спешна дамалочваць снапы.
      I недзе ў глыбiнi, на гранiцы пачуццяў i думак, з'яўлялася яго: "Пустыя палi, паросшыя дзiкiм быльнiкам на шырокiх межах, пахавалi ў сваiм абшары глухiя вёскi, закiдалi яны iх саломай шчуплых снапоў i за гэты скупы дар загулялi над iмi: у доўгiя цёмныя ночы пераклiкалiся палi над вёскамi галодным воўчым выццём, накладалi на людзей баязлiвую пакорнасць, награджалi iх цяжкаю працаю, адбiралi для яе ўвесь час, губiлi ў сабе ўсю свядомасць, занесеную сюды часам з буйных гарадоў. I яшчэ адбiралi ў сваiх цiхiх людзей здароўе, так, як i вочы ад цёмнага свету сваiх курных газнiчак..."
      Усё так жа дробна i гулка стукалi цапы па гумнах, i здавалася, што з кожным сваiм ударам яны ўсё глыбей уваходзяць у жыццё вёскi, як бы задумаўшы заглушыць сабою ўсе яе iншыя зыкi, - так многа дзён яны зычэлi. I толькi ў адным канцы вёскi адна-адзiнютка гула малатарня, але не магла яна адна заглушыць тут стуку цапоў. Яшчэ на цёмную вулiцу з маленькiх вокан падалi палосы ад дасветных агнёў, а цапы пачалi ўжо сыпаць дробным гарохам. Раней за ўсiх пачынаў стукаць цэп у Паўлавым гумне.
      - Павал нешта задумаў, - iшла па вёсцы гутарка, а ў Паўла пад стук цэпа спела адна думка.
      I загэтым, як пасля змроку аблягала вёску воўчае выццё i зацiхаў стук цапоў, у Паўлавай хаце вакол газоўкi па цэлых ночах сядзела некалькi чалавек...
      Вакол дрымотнаю рэчкаю плыло жыццё трухлявых хат. Замаразкамi курылiся кусты сiненькiм дымком, i вецер прыносiў адтуль к хатам самагонны дух, i тады ж мацней яшчэ пачалi выць зусiм блiзка начамi ваўкi.
      У святыя днi выходзiлi людзi на вулiцу. Несканчоныя i вялыя вялiся цэлымi днямi гаворкi, i так не гарманiзаваў з iмi ўвесь выгляд залатой восенi.
      Так i праходзiў цiхенька дзень.
      А то часам пiлiкне дзе-небудзь за вуглом скрыпка, i ўся вулiца рынецца туды. Пад няхiтрую музыку адной скрыпкi i часам двух барабанаў вiхрам выконваецца танец - той танец, якi адбываўся ў вясёлыя хвiлiны стагоддзi таму назад, а ў больш прымiтыўным выглядзе - назад цэлыя тысячагоддзi.
      I хоць стаяць тут людзi, сцяною налёгшы адзiн на другога, але ў кожнага ў галаве блытаецца думка аб пакiнутай працы.
      Прымiтыўнае вяселле цiхiх людзей не пералятае сваiмi зыкамi далей саламяных стрэх. Тут жа i гiнуць пiсклiвыя зыкi скрыпкi за родным вуглом.
      А пустое поле вакол i знаць не хоча людскога вяселля, - яго зыкi гiнуць у iм. Абросшае дзiкiм быльнiкам, яно цiха дрэмле ўсiм сваiм бязмерным абшарам. Вясковыя шумы яно перамагае сваiм начным выццём ваўкоў, яго ж цiшыню, нават зыкамi свайго вяселля, перамагчы людзi не могуць.
      II
      У адзiн дзень засыпаў сiвер мёрзлым пылам трухлявыя хаты, апусцеўшае поле захмурнела высахшым быльнiкам на разросшыхся межах, сiвыя платы мерзлi i тулiлiся да бярвенняў старых будынкаў.
      Па цёмных хлявах корпалiся ў кастрыцы людзi, маўчалi, здавалiся поўнымi думак, але думак не мелi. Аб чым могуць думаць яны?
      Толькi нейкая баязлiвасць вызначалася ў iх. Так непрытульна ў полi, так дзiка-шумна i холадна. I здаецца, што вось прыйдзе нехта суровы, насмешлiва тупне нагою i зробiць нейкае зло. Вось чаму людзi так акуратна, саломка за саломкаю, дубец за дубцом, складвалi i збiралi сваю мураўiную маёмасць: "Калi ўсё будзе ў парадку, не такая вiна мая будзе вялiкая". А ў чым i якая вiна? А былi калi разумныя думкi аб гэтым?!.
      За ваколiцай на пыльнай дарозе буян-вецер скручваўся ў жмут, дакачваўся стралой да крайняй хаты, узбягаў па сцяне i кiдаўся на яе старую вiхрастую голаў. Яна баранiлася саламяным крыкам, i такi ж крык узнiмалi суседнiя стрэхi. Гэта быльнiкава поле "гуляла" над вёскай. I ў той дзень вецер не сцiх, але зрабiлася так, што раптам стаў непрыметным; стала раптам так, што свiсту яго нiхто не пачуў.
      Нешта шырокае рванулася за ваколiцай, шэра-жоўтым лiўнем зыкаў секанула; заглушыла вецер, павыкiдала людзей з цёмных хлявоў, парушыла iх "баязлiвы парадак".
      Сотнi вачэй бачылi:
      Па пыльнай дарозе к вёсцы iшоў запылены чалавек, узняўшы руку ўгору, за iм - шэрая сцяна з меднымi сонцамi труб, за трубамi несканчоны лес вастраверхiх шапак.
      З труб вылiвалася туга-звонкае, срэбнае. I, як запылены чалавек махнуў унiз рукою, рванулася яно вiхурай, затапiла ўвесь свет, заскакала па саламяных стрэхах, i зусiм не чуваць стала ветру. З вулiцы пераскочыла яно праз саламяныя стрэхi, пераляцела цераз поле i там загаварыла. I вось, пераскокваючы цераз быльнiкавыя межы, прыбеглi людзi за некалькi вёрст...
      У вулiцы знялi музыканты свае трубы з плеч, разнеслi па хатах, i асеннi вечар грануў чырвонаармейскiмi песнямi.
      У той дзень, хто бачыў запыленага чалавека, ад маху рукi якога рванулася з медных труб нечуванае вяселле, радаснае захапленне, пакрыўшае поле, у тых, у глыбiнi пачуццяў, несвядома з'явiлася:
      З той сiлай, якая адчуваецца ва ўсiм гэтым, можна прайсцi ўсю зямлю, перад ёю зацiхаюць вятры, робiцца нядужнай прастора адзiчэлых палёў...
      У той вечар у Паўлавай хаце вакол цьмянай газоўкi сядзела за поўнач не шэсць, а восем чалавек, i два былi ў вастраверхiх чырвонаармейскiх шапках.
      Нiякiх гутарак пра начное пасяджэнне ў Паўлавай хаце на вёсцы не было.
      Людзi думалi, як гэта пачулi музыку за некалькi вёрст за кустамi, цераз усё поле, як гэта перамаглi людзi зыкамi поле ў час яго бурнага шуму...
      Назаўтра пайшлi чырвонаармейцы з вёскi далей - раптам згiнулi так, як i з'явiлiся.
      Асталося тады ў вёсцы вось што.
      Вясковы скрыпач, Амелька, зняў паволi са сцяны сваю скрыпку, пiлiкнуў два разы па ёй смыкам, стукнуў у яе пальцам, прылажыў к ёй вуха, паслухаў i выйшаў у сенцы.
      У раздум'i пастаяў ён хвiлiну i палез на гару. I там выбраў самы цёмны кут i закiнуў у яго сваю скрыпку.
      А Павал выцягнуў з палiцы кнiжку i найшоў у ёй адрас свайго былога начлежнiка.
      У яго ж паперах з'явiўся новы запiс:
      "Зусiм знiшчыць быльнiкавы межы"...
      У наступныя ночы ў Паўлавай хаце многа гаварылi над гэтым запiсам. Многа раз збiралiся яго выкасаваць. I, можа, сапраўды выкасуюць. I не адзiн раз, можа, будуць яго зноў запiсваць, i не адзiн раз, можа, зноў выкасоўваць.
      Няважна.
      Важна тое, што ўласнаю рукою, ад уласнай свядомасцi, ён раз ужо быў утворан, гэты запiс.
      У наступныя ночы зноў галасiлi ў быльнiкавых межах ваўкi; у наступныя днi зноў падымаў вецер саламяны крык на вiхрастай галаве вёскi.
      Няважна.
      Важна тое, што ў вiхрастай галаве ёсць веда:
      "На свеце iснуе тое, чалавекам створанае, чым можна заглушыць воўчыя галасы ў быльнiкавых межах i саламяны крык вёскi пад ударамi буйнага ветру".
      1924