Кiр Булычоў
      Выкраданне Чарадзея
      1
      Хата спадабалася Ганне яшчэ здалёк, калi яна iшла запыленаю сцежкай уздоўж платоў, у заценi каранастых лiпаў, мiма пасiвелага ад старасцi калодзежнага зруба, - ад моцнага парыву ветру ланцуг бразнуў аб пагнёную бакавiцу вядра... куры мiтуслiва ўступалi дарогу, як бы наракаючы на чалавечае нахабства... певень збочыў па-страявому, захоўваючы мужчынскую годнасць... бабулi, што сядзелi радком на прызбе, аднолькава прывiталiся i доўга глядзелi ўслед... вулiца была шырокая, раз'езджаная грузавiкамi дарога вiлася пасярод яе, як рэчка па далiне, парослай трыпутнiкам i мяккай мурожнай травою.
      Хата была яшчэ моцная, пад бляшаным, калiсьцi чырвоным дахам. Яна стаяла наводшыбе ад вёскi, на тым баку амаль перасохлага ручая.
      Ганна спынiлася на мастку, што перакiнуўся цераз ручай: два бервяны, да iх прыбiтыя ўпоперак дошкi. Побач брод - неглыбокая лужына. Дарога перасякала гэтую лужыну i ўпiралася ў расчыненыя насцеж дзверы пустога шэрага хлява з бярвенняў. Ад мосцiка пачыналася сцежка, прабягала каля хаты i вiлася па зялёным схiле пагора, да пляскатай вяршынi, якая была густа акрыта шапкаю цёмных дрэў.
      Цётка Магда растлумачыла дарогу дакладна, дый сама Ганна з кожным крокам пазнавала вёску, дзе пяцiгадовай дзяўчынкай дваццаць гадоў таму прабавiла лета. Да яе вярталася забытае адчуванне спакою, адлучнасцi, гармонii жытнёвага поля, лопуху, пышнага воблака над гаем, лязгату ланцуга ў калодзежы i сiлуэта каня на зялёным схiле.
      Плот пахiлiўся, некалькi штыкецiн выпала, паўз iх парасла крапiва. Кусты парэчак пад фасадам на тры акны, якiя былi ўпрыгожаны некалi блакiтнымi лiштвамi i прычыненыя аканiцамi, разраслiся i здзiчэлi. Хата была адзiнокая, яна сумавала без людзей.
      Ганна адсунула ржавую засаўку веснiчак i паднялася на ганак. Паглядзела на вёску, якую толькi што мiнула. Вёска цягнулася ўздоўж ракi, i лес, якi аддзяляў яе ад чыгуначнага раз'езда, адступаў ад ракi шырокай дугой, вызвалiўшы месца для палёў. Затое з другога берага ён падыходзiў да самай вады, нiбыта ў лесе ялiнам было цесна. Адтуль цягнула халодным ветрам, i было вiдаць, як ён прабягае Вятлу, тысячай малюсенькiх ног узрываючы люстэрка ракi i разгойдваючы паласу прыбярэжнага чароту. Гул лодачнага матора вырваўся з-за вугла хаты, i лодка, якая сядзела нiзка кармой, распiлавала хвастом пены букалiчныя сляды ветру. У лодцы сядзеў белабароды дзед у дажджавiку i сiнiм капелюшы. Нiбы адчуўшы позiрк Ганны, ён аглянуўся, i хоць яго твар з такой адлегласцi здаваўся толькi бурай плямаю, Ганне падалося, што стары асуджае яе прысутнасць у пустой хаце, якой наканавана адзiнока дажываць свой сiратлiвы век.
      Пустое жытло заўсёды выглядае сумна. Бочка на ваду каля парога рассохлася, з яе тырчалi пакiнутыя некiм граблi, каля сабачай будкi з праваленай стрэшкай на саржавелым ланцугу ляжаў гнiлы ашыйнiк.
      Ганна доўга корпалася з замком, i калi ён нарэшце паддаўся, дужка сярдзiта выскачыла з круглага цельца, i дзверы адчынiлiся туга, нiбыта хтосьцi прытрымлiваў iх з сярэдзiны. У сенцах панавала нежылая затхласць, сонечны прамень з акенца пад столлю пранiзваў застаялае паветра, i ў промнi гэтым мiтусiлiся ўзнятыя пылiнкi.
      Ганна адчынiла дзверы ў цёплую палавiну. Дзверы былi абабiтыя рудою цыратаю, а ўнiзе iх адтулiна была застаўлена дошчачкаю, каб кошка магла выйсцi, калi ёй уздумаецца. Ганна прыгадала, як сядзела на кукiшках, зайздросцячы цётчынай чорнай кошцы, якой дазвалялася гуляць нават ноччу. Успамiны абарвалiся, як мелодыя званочка, калi яго хутка прыкрыць далонню. На падаконнiку ў малочнай бутэльцы стаяў букет папяровых кветак. З-пад прагнёнай канапы выбегла мыш-палёўка.
      Адагнуўшы цвiкi, Ганна расчынiла аканiцы, вокны, потым пайшла ў кухню, што была аддзелена ад жылога пакоя перагародкаю, якая крыху не даходзiла да столi, адчынiла акно i там. Ад святла запусценне стала яшчэ больш выразнае. У чорнай пашчы печы Ганна знайшла таз, у кутку пад чорнымi абразамi - анучу.
      Нанасiўшы з рэчкi вады - здзiчэлыя яблынi ў садзе разраслiся так, што даводзiлася прадзiрацца цераз галлё, - i вымыўшы падлогу, Ганна паставiла ў бутэльку букет рамонкаў, а папяровыя кветкi занесла да бажнiцы. Яна зусiм не стамiлася - гэтая звычайная праца прынесла прыемнае задавальненне, а свежы пах мокрай падлогi адразу ж выгнаў з хаты саладкаваты пах пылу.
      Адну з прывезеных з сабою прасцiн Ганна паслала на стол у вялiкiм пакоi i расклала там кнiжкi, паперу i розныя туалетныя прылады.
      Цяпер можна схадзiць па малако ў вёску, заадно праведаць дзеда Генадзя i яго жонку Дар'ю.
      Ганна адшукала на кухнi гладыш, выйшла з хаты, замкнуўшы па гарадской звычцы дзверы, пастаяла каля веснiчак i накiравалася не ўнiз, да вёскi, а ўверх, да гаю на вяршынi, бо з тою мясцiнаю была звязана нейкая жахлiвая дзiцячая тайна, забытая за дваццаць гадоў.
      Сцяжынка пралягала памiж рэдкiх кустоў, каля якiх ружавелi сунiцы, i неўзабаве Ганна апынулася на вяршынi пагорка, у цянi дрэваў, якiя разраслiся на старых занядбалых могiлках. Шэрыя плiты i каменныя крыжы паўрасталi ў зямлю, пахавалiся ў арэшнiку, у выемках мiж iмi буйна цвiлi ландышы. Адна з плiт чамусьцi стаяла тарчма, i Ганна падумала, што тут быў пахаваны чарадзей, якi потым прачнуўся i выкараскаўся адтуль.
      Раптам Ганна адчула, што за ёю нехта сочыць. У гаi было вельмi цiха вецер не рашаўся зазiрнуць туды, i спрадвечны могiльнiкавы страх ахапiў Ганну; не аглядваючыся, яна хутка пайшла наперад...
      2
      - Ты, ведама, прабач, Ганначка, - сказаў белабароды дзед у дажджавiку i сiнiм капелюшы, - калi я цябе напалохаў.
      - Добры дзень, дзядуля Генадзь, - сказала Ганна. Наўрад цi хто-небудзь яшчэ ў вёсцы мог адразу прызнаць яе.
      Яны стаялi каля каменнай царквы з абваленым купалам. Вялiкая страказа прысела на край гладыша, якi Ганна прыцiскала да грудзей, i зазiрнула ў яго.
      - Па малако сабралася? - спытаўся дзед.
      - Да вас.
      - Малака дамо. А я па кабылу iду, яна сюды заблудзiла. I чаму гэта ў яе такая цяга да спакою i назiранняў? Клеапатрай яе завуць, гарадская, з iпадрома выбракаваная.
      - Цётка Магда вам лiст напiсала?
      - Яна мне заўсёды пiша. Да ўсiх святаў. Я ў Пруднiкi ездзiў, вяртаюся, а ты на ганку стаiш. Вырасла, пахарашэла. У аспiрантуру, значыцца, збiраешся?
      - Цётка i пра гэта напiсала?
      - А як жа.
      Гнядая кабыла Клеапатра стаяла з другога боку царквы, грэлася на сонцы. Яна ветлiва ткнулася пысаю Ганне ў выстаўленую далонь. Яе блiскучая скура пахла потам.
      - Звярнi ўвагу, - сказаў дзед Генадзь, - храм семнаццатага стагоддзя, пабудаваны пры Аляксею Мiхайлавiчу, а фундамент яшчэ старэйшы. Сюды рэстаўратар з Ленiнграда прыязджаў. Васiльеў, Цярэнцiй Iванавiч, не ведаеш?
      - Не.
      - Вядучы спецыялiст. Можа, будуць аднаўляць. Цi раскопкi пачнуць. Тут на ўзгорку горад стаяў у сярэднявеччы. Зямля лiтаральна напоўнена загадкамi i таямнiцамi. Ну, Клепа!
      Дзед урачыста ўздыхнуў, насунуў на вочы шапку, ляпнуў Клеапатры па шыi, i тая пайшла ўперад. Ганна зразумела, што рэстаўратар Васiльеў развярэдзiў дзедаву душу, адкрыў перад iм прывабную далячынь вякоў.
      Паперадзе iшла Клепа, потым, жэстыкулюючы, дзед - дажджавiк яго калыхаўся, як пакрывала прывiду. Ён гаварыў, не аглядаючыся, часам яго голас прападаў, патанаючы ў кустах, яго доўгi маналог быў пра горкi лёс рэк i лясоў; пра тое, што якiсьцi купец яшчэ да рэвалюцыi вазiў з пагорка камень у Полацак, абкрадаючы гэтым самым культурную спадчыну; пра тое, што насельнiцтва гэтых мясцiн мяшанае, бо сюды прыходзiлi ваяваць усе, хто хацеў; што кожнай вёсцы патрэбны музей... Тэмы былi разнастайныя i нечаканыя.
      Спусцiлiся з пакатага, дальняга ад ракi боку пагорка i накiравалiся ўздоўж жытнёвага поля, па краях якога цвiлi васiлькi. Дзед апавядаў пра тое, што над Мiёрамi два днi вiсела лятальная талерка, а на Месяцы магчыма жыццё. Каля ручая дзед азiрнуўся.
      - Можа, у нас пажывеш? Чаго адной у хаце? Мы з Дар'яй табе i гарачай яды наварым, i пагамонiм.
      - Я лепш пабуду адна. Дзякуй.
      - Я i не спадзяваўся, - сказаў дзед. У хаце дзеда Генадзя прыйшлося затрымацца. Бабка Дар'я запарыла гарбату, паставiла цукеркi, а гаспадар дастаў каробку з-пад абутку i расклаў на стале свой музей, якi ён пачаў збiраць пасля сустрэчы з рэстаўратарам Васiльевым. Тут была дзедава фотакартка дваццатых гадоў, бляшанка з-пад гарбаты з чарапкамi рознай формы i даўнасцi, некалькi паштовак з краявiдамi Полацка i курорта Монтэ-Карла, старажытная пацiнiраваная львiная галава з колцам у носе - пэўна, ручка ад дзвярэй, а таксама крэмневы наканечнiк дзiды, бутэлечка з-пад даўнейшых духоў, падкова, якую згубiла Клеапатра, i яшчэ штосьцi. Бабка Дар'я паклiкала Ганну на кухню пагаманiць пра радню, шапнула:
      - Ты не смейся, няхай забаўляецца. А то пiць пачне. Бабка Дар'я пражыла з Генадзем паўвека i ўсё баялася, што ён зап'е.
      3
      Прыцемкi былi напоўнены гукамi, якiя ўзнiкалi ад цiшынi i празрыстасцi паветра. Галасы ад калодзежа, жаночы смех, вуркатанне тэлевiзара, далёкi гудок грузавiка i нават перастук колаў цягнiка ў неймавернай далечынi - усё гэта было патрэбна, каб як мага глыбей усвядомiць бязмежжа неба, бляск адлюстраванага месяца ў рэчцы, маўчанне лесу, плёскат рыбы i камарыны звон.
      Ганна падышла да хаты, узнялася на ганак i нетаропка, усмiхаючыся з дзедавай балбатнi, лёгка адамкнула на гэты раз падатлiвыя дзверы. Трымаючы ў руках замок i гладыш з сырадоем, яна ўвайшла ў сенцы, ступiла крок i знянацку спатыкнулася аб нешта цвёрдае i цяжкае. Гладыш грукнуўся аб падлогу, замок выпаў i стукнуў па назе. Ганна крыкнула, абхапiла рукамi шчыкалатку, i тут жа з-за перагародкi, што аддзяляла сенцы ад халоднай святлiцы, рэзкi мужчынскi голас спытаўся:
      - Ты што, Кiн?
      З гарышча адгукнуўся другi голас, нiзкi:
      - Я на гары.
      Ганна, забыўшыся пра жахлiвы боль, сцiшылася. На iмгненне ёй у галаву прыйшла думка: яна трапiла ў чужую хату. Але ж з гэтага боку ручая толькi адна хата. I яна хвiлiну назад адмыкала яе.
      Часта зарыпелi прыступкi вузкай лесвiцы, што вяла на гарышча. Скрыпнулi дзверы ў халодны пакой.
      Два лiхтарыкi ўспыхнулi адначасова. Яна зажмурылася.
      Калi расплюшчыла вочы, убачыла: у сенцах стаяць двое, а на падлозе пасярод сенцаў - вялiкi жоўты чамадан, заляпаны малаком. Малочная лужына расплылася па падлозе, рыжымi караблiкамi пагойдвалiся чарапкi.
      Адзiн з iх быў малады, крыху старэйшы за Ганну, элегантны, у сiнiм гарнiтуры, пры гальштуку-мушцы, з кучаравымi чорнымi валасамi, з гусарскiмi нахабнымi вачыма. Другi, што злез з гарышча, - старэйшы i мажнейшы. Твар скуласты, карычневы, светлымi агеньчыкамi гарэлi на iм невялiкiя вочы. Ён быў адзеты ў чорны свiтэр i пацёртыя джынсы.
      Ганна выпрасталася, зморшчыўшыся ад болю, i спыталася:
      - Вы праз акно ўлезлi?
      Мужчыны трымалi напагатове, як пiсталеты, яркiя лiхтарыкi.
      - Што вы тут робiце? - спытаўся скуласты.
      - Я жыву тут. Часова. - I, як бы жадаючы ўразiць iх, Ганна дадала: Вось бачыце, я i падлогу вымыла.
      - Падлогу? - спытаўся скуласты i паглядзеў на лужыну малака.
      Ганна была такая сярдзiтая, дый нага балела, што забылася пра спалох.
      - Калi вам няма дзе пераначаваць, - сказала яна, - перайдзiце цераз ручай, у крайнюю хату. Там ёсць пакой пусты.
      - Чаму гэта мы павiнны iсцi? - спытаўся малады гусар.
      - Вы што, хочаце, каб я пайшла?
      - Разумеецца, - сказаў маладзейшы. - Вам тут няма чаго рабiць.
      - Але ж гэта хата маёй цёткi, Магды Iванкевiч.
      - Гэта чорт ведае што, - сказаў малады гусар. - Нiякай цёткi тут быць не павiнна.
      - Правiльна! - усклiкнула Ганна, прасякнутая справядлiвым гневам. Цёткi быць тут не павiнна. I вас таксама.
      - Мне здаецца, - заявiў скуласты, - нам варта пагаварыць. Зрабiце ласку, цi не пажадалi б вы прайсцi ў пакой?
      Ганна звярнула ўвагу на пэўную старамоднасць яго мовы, нiбы ён вучыўся ў дарэвалюцыйнай гiмназii.
      Не дачакаўшыся адказу, скуласты штурхнуў дзверы ў святлiцу. Там было ўтульна. Канапа заслана, на стале ляжалi кнiжкi, частка з iх ангельскiя, што адразу пераконвала: у пакоi жыў iнтэлiгентны чалавек - гэта значыць Ганна Iванкевiч.
      Напэўна, гэтая думка прыйшла ў галаву i ўзломшчыку, бо яго наступныя словы адрасавалiся не Ганне, а спадарожнiку.
      - Жуль! - сказаў ён. - Хтосьцi прамаргаў.
      Жуль падышоў, узяў са стала ангельскую кнiжку, паварушыў губамi, разбiраючы назву, i заўважыў:
      - Не чытаў.
      Вiдаць, хацеў паказаць сваю адукаванасць. Магчыма, гандляваў абразамi, займаўся кантрабандай i не спынiцца нi перад чым, каб збавiцца ад сведкi.
      - Добра, - сказаў скуласты бандыт. - Не будзем сварыцца. Вы думалi, што хата пустая i вырашылi ў ёй пажыць. Так?
      - Безумоўна так. Я ведала, што яна пустая.
      - Але вы не ведалi, што з гаспадыняй гэтай хаты мы дамовiлiся пажыць тут два тыднi. I вось атрымалася непаразуменне.
      - Непаразуменне, - сказала Ганна. - Я i ёсць гаспадыня.
      Гусар усеўся на канапу i пачаў хутка гартаць кнiжку. Недзе ўдалечынi забрахаў сабака, пачуўся гул машыны. Праз адчыненае акно ў пакой заляцеў вялiкi матылёк i стукнуўся ў шкло лiхтарыка. Ганна, накульгваючы, падышла да стала i запалiла лямпу-газоўку.
      - Магда Фёдараўна Iванкевiч, - сказаў скуласты бандыт начальнiцкiм голасам, - здала нам гэтую хату на два тыднi.
      - Калi вы бачылi цётку? - спыталася Ганна.
      - Учора, - адказаў малады чалавек, не адрываючы вачэй ад кнiжкi. - У Менску.
      "Хлусяць, - падумала Ганна. Учора вечарам яна праводзiла цётку ў Крым. Палову жыцця пражыўшы ў вёсцы, цётка лiчыла, што вёска - не месца для адпачынку. Экзатычная мiтусня на ялцiнскiм узбярэжжы куды больш да душы яе рамантычнай натуры... - Яны тут невыпадкова. Прыйшлi сюды не так сабе. Але што iм рабiць у гэтай хаце? Чым больш сур'ёзныя намеры ў бандытаў, тым больш бязлiтасныя яны да сваiх ахвяраў - мэта апраўдвае сродкi. Трэба вырвацца адгэтуль i ўцякаць да дзеда".
      - Мяркуючы па ўсiм, - задумлiва сказаў высокi бандыт, дакрануўшыся пальцам да кончыка носа, - вы нам не паверылi.
      - Паверыла. - Ганна сцепанулася пад яго халодным позiркам. Гэтым i выдала сябе канчаткова. I цяпер ёй заставалася толькi бегчы. Тым больш што малады чалавек адклаў кнiжку, лёгка ўстаў з канапы i апынуўся ў яе за спiною. Або цяпер, або нiколi. I Ганна хуценька вымавiла: - Мне трэба выйсцi на двор.
      - Чаго? - спытаўся высокi бандыт.
      Ганна кiнулася да прачыненага акна, нырнула ў яго галавою ўперад, насустрач начной прахалодзе, водару лугоў i паху дыму ад ляснога вогнiшча. Праўда, гэтую сiмфонiю яна не паспела як след ацанiць, бо гусар уцягнуў яе за ногi назад у пакой. Ганна стукнулася падбародкам аб падаконнiк, ледзь не выбiла свае прыгожыя, асляпляльна белыя зубы i павiсла - рукамi за падаконнiк, ногi навiсу.
      - Пусцi, - прастагнала Ганна. У голасе было столькi нянавiсцi i прынiжэння, што скуласты бандыт сказаў:
      - Пусцi яе, Жуль.
      Ганна сказала, прыводзячы сябе ў парадак:
      - Гэтага я вам нiколi не дарую.
      - Вы так рызыкавалi. Там жа пад акном крапiва.
      - Парэчкi, - сказала Ганна.
      - Чаму не крычалi? - дзелавiта спытаў скуласты бандыт. - Тут далёка чуваць.
      - Я яшчэ закрычу, - адказала Ганна, стрымлiваючы слёзы.
      - Васпанi, - вымавiў высокi бандыт, - супакойцеся. Мы не ўчынiм вам зла.
      - Тады выбiрайцеся адсюль! - крыкнула Ганна нечакана вiскатлiвым, кухонным голасам. - Зараз жа выбiрайцеся з маёй хаты! - Яна схапiлася за скiвiцу i дабавiла праз зубы: - Цяпер у мяне рот не будзе адкрывацца.
      Скуласты бандыт паглядзеў паўзверх яе галавы i сказаў:
      - Жуль, паглядзi, калi ласка, цi нельга зняць боль? Ганна зразумела, што забiваць яе не будуць, а Жуль асцярожна i цвёрда ўзяў яе за падбародак сухiмi тонкiмi пальцамi i сказаў, гледзячы ў вочы сваiмi сiнiмi, акружанымi чаротам вейкаў, гусарскiмi азёрамi:
      - Няўжо мы робiм такое цяжкае ўражанне?
      - Робiце, - сказала Ганна ўпарта. - I вам прыйдзецца вымыць падлогу ў сенцах. Панастаўлялi чамаданаў...
      - Гэта мы зробiм, - сказаў Кiн, ён жа старэйшы бандыт, падыходзячы да акна. - I, напэўна, давядзецца адкласцi рашэнне на заўтра. Сёння ўсе ўсхваляваныя, больш таго, раздражнёныя. Устанем заўтра раней...
      - Вы ўсё-такi намерваецеся тут начаваць? - сказала Ганна.
      - А дзе ж мы дзенемся?
      Ганна зразумела, што ён праўду кажа.
      - Тады будзеце спаць у халодным пакоi. Толькi просцiн у мяне вам няма.
      - Абыдземся, - сказаў Жуль. - Я вазьму кнiжку з сабою. Вельмi цiкавая. Ранiцай аддам. Ганна толькi адмахнулася.
      - Дзе ануча? - спытаўся Кiн.
      - Я зараз прынясу, - сказала Ганна i пайшла на кухню.
      Кiн накiраваўся за ёю. Беручы анучу, ён спытаўся:
      - Можа, вас задаволiць грашовая кампенсацыя?
      - Каб я паехала са сваёй хаты?
      - Скажам, тысяча рублёў?
      - Уга, я столькi атрымлiваю за паўгода.
      - Значыць, згода?
      - Паслухайце, у вёсцы ёсць iншыя хаты. У iх жывуць адзiнокiя бабулi. Гэта вам абыдзецца танней.
      - На жаль, - сказаў Кiн, - нас задавальняе гэтая хата.
      - Няўжо пад ёю клад?
      - Клад? Наўрад. А дзве тысячы?
      - За гэтыя грошы вы можаце купiць тут тры хаты. Не раскiдвайцеся грашыма. Цi яны дзяржаўныя?
      - Iронiя недарэчы, - строга сказаў Кiн, быццам Ганна вучылася ў яго класе. - Грошы дзяржаўныя.
      - Слухайце, - сказала Ганна, - мыйце падлогу i кладзiцеся спаць.
      4
      Ганне не спалася. За сцяною бурчалi няпрошаныя госцi, можа, збiралiся пачаць раскопкi клада на досвiтку? Урэшце-такi яна не вытрымала i выглянула ў сенцы. Лiхтарык ляжаў на палiчцы - матавы апельсiн свечаў на сто. "Iмпартная рэч, - падумала Ганна. - Вельмi зручная ў турысцкiх паходах". Чамаданаў прыбавiлася. Iх стала тры. Можа, бандыты ўжо засялiлi сябровак? I ў гэты момант з лёгкiм стукам пасярод прыхожай узнiкла блiскучая металiчная скрынка, метр на метр. За перагародкаю пачуўся голас гусара:
      - Прыехалi.
      Дзверы, што вялi ў халодны пакой, здрыганулiся, i Ганна, напалоханая, iмгненна шмыганула ў свой пакой.
      Гэта было падобна на мiстыку i ёй не падабалася. Рэчы так проста не ўзнiкаюць. Яны ўзнiкаюць, бадай, толькi ў навукова-фантастычных раманах, якiя Ганна не любiла, але чытала, бо яны былi дэфiцытныя.
      Бандыты яшчэ доўга перасоўвалi нешта ў сенцах, мармыталi i ўгаманiлiся толькi гадзiны ў тры. Тады i Ганна заснула.
      Прачнулася яна не так, як марылася ёй апошнiмi тыднямi. Гэта значыцца: чуваць аддаленыя крыкi пеўняў, рыкаюць каровы, што валакуцца чарадою пад вокнамi, раннiя птушкi вядуць гамонку ў дрэвах, сонечныя зайчыкi вытанцоўваюць на фiранцы. Ганна бяжыць на рэчку i акунаецца ў халодную, свежую, празрыстую ваду. Сосны ўзмахваюць лапамi, яна плыве, разганяючы серабрыстых малькоў.
      За сцяною гучалi галасы, i адразу ж прыгадалася недарэчная ўчарашняя гiсторыя. У Ганны настрой сапсаваўся раней, чым яна пачула спевы пеўняў, рыканне статка i вясёлы шолах лiстоты. Каб выбрацца, трэба было прайсцi цераз сенцы, дзе ўжо мiтусiлiся няпрошаныя суседзi. I купацца расхацелася. Варта было зрабiць iнакш: расчынiць дзверы i - голасам гаспадынi: "Вы яшчэ тут? Колькi гэта будзе цягнуцца? Я пайшла па мiлiцыю!" Аднак нiчога падобнага Ганна не зрабiла, бо яшчэ не мылася i была непрычэсаная. Цiха, саромеючыся, што яе пачуюць, Ганна прабралася на кухню, налiла халоднай вады з вядра ў таз i здзейснiла свой сцiплы туалет. Расчэсваючыся, яна ўпотайкi глянула ў кухоннае акно. Уцячы? Неразумна. А яны будуць бегчы за мною па вулiцы? Лепш пачакаю, пакуль зойдзе дзед Генадзь.
      Быць на кухнi доўга яна не магла. Таму Ганна падпалiла ў плiце, паставiла чайнiк i, статная, строгая i халодная, выйшла ў сенцы.
      Там стаяла шэсць скрынак i чамаданаў, адзiн чамадан быў адчынены, i гусар Жуль у iм капаўся. Пачуўшы яе крокi, ён зачынiў вечка, буркнуў: "Добрай ранiцы". Вiдавочна, непрыязнасць была ўзаемная, i гэта яе нават падбадзёрыла.
      - Добрай ранiцы, - павiталася Ганна. - Вы яшчэ тут?
      Кiн увайшоў з вулiцы. Мокрыя валасы прыляпiлiся да лба.
      - Выдатная вада, - паведамiў ён. - Даўно так добра не купаўся. Вы маеце намер акунуцца? I чаго гэта ў яго такi добры настрой?
      - Не, - сказала яна. - Лепш я схаджу па малако.
      - Схадзiце, Ганна, - сказаў дружалюбна Кiн. Ён паводзiў сябе не зусiм правiльна.
      - Цi збiраецеся вы выязджаць? - спыталася яна недаверлiва.
      - Не, - адказаў Кiн. - Мы тут будзем.
      - А вы не баiцеся, што я паклiчу на дапамогу?
      - Вы гэтага не зробiце, - усмiхнуўся Кiн.
      - Яшчэ як зраблю! - абурылася Ганна. I накiравалася да выхаду.
      - Посуд вазьмiце, - сказаў ёй услед гусар. - У вас грошы ёсць?
      - Не патрэбны мне грошы. - Ганна ляпнула дзвярыма, выйшла на ганак. Посуд ёй таксама быў не патрэбны. Iшла яна не па малако.
      У люстэрку ракi гулялi сонечныя блiскаўкi, непадалёку ад ручая ў лагчыне вiсеў клубок туману, сонца было такое цёплае i пушыстае, што здавалася, можна было ўзяць яго ў далонi i пагладзiць.
      Дзверы ззаду ляпнулi, выйшаў Кiн з каструляю i пiсьмом.
      - Ганна, - сказаў ён бацькоўскiм голасам, - вам пiсьмо.
      - Ад каго? - спыталася Ганна, пакорна беручы каструлю.
      - Ад вашай цёткi, - сказаў Кiн. - Яна пажадала перадаць...
      - Чаму ж вы не паказалi яго ўчора?
      - Мы атрымалi яго сёння, - адказаў Кiн.
      - Сёння? А дзе ж ваш верталёт?
      - Ваша цётачка, - не звярнуў увагi на сарказм Кiн, - адпачывае ў Крыме i прасiла перадаць вам шчырае прывiтанне.
      Ганна перахапiла каструлю пад паху, разгарнула лiст.
      "Ганулька! - было напiсана там. - Кiн Уладзiмiравiч i Жуль пра ўсё са мною дамовiлiся. Ты iх не крыўдзi. Я iм вельмi абавязана. Няхай пажывуць у хаце. А ты, калi хочаш, у дзеда Генадзя. Ён не адмовiць. Мы з Мiленай даехалi добра. Пруцiкаў сустрэў. Надвор'е стаiць цёплае. Магда".
      Кiн стаяў, панурыўшы галаву, i сачыў за Ганнай.
      - Лухта, - сказала яна. - Гэта вы самi напiсалi.
      - I пра Мiлену мы напiсалi? I пра Пруцiкава?
      - Колькi вы ёй заплацiлi?
      - Колькi яна папрасiла.
      Цётка была карыслiвая, i калi перад яе носам цвялiлi пачкам сторублёвак... Але як яны гэта ўсё ўладзiлi?
      - Сёння ўранку? - перапытала Ганна.
      - Ага. Мы тэлеграфавалi нашаму сябру ў Крым учора ноччу. На досвiтку пiсьмо было дастаўлена сюды самалётам.
      Пiсьмо як пiсьмо, з маркай, але без штэмпеля.
      - У вас i рацыя ёсць? - спыталася Ганна.
      - Вам дапамагчы перанесцi рэчы? - запытаўся Кiн.
      - Не спадзявайцеся, - сказала яна. - Я не здамся. Мне пляваць, колькi лiстоў вы там яшчэ панавалакаеце ад маёй цёткi. Калi вы паспрабуеце мяне забiць цi выгнаць сiлаю, я буду супрацiўляцца.
      - Ну навошта так, - пакрыўджана сказаў Кiн. - Наша праца, на жаль, не церпiць адкладу. Мы просiм вас вызвалiць гэтую хату, а вы паводзiце сябе як дзiця.
      - Таму што я зняважаная, - сказала Ганна. - I ўпартая.
      - Мы iмкнёмся не прыцягваць да сябе ўвагi, - растлумачыў Кiн.
      Вочы яго сталi сумныя; калi ён прытвараўся, то атрымалася гэта цудоўна.
      - Вы ўжо заўважаныя, - сказала Ганна. - I вам больш нiчога не застаецца, як паведамiць мне, чым вы тут збiраецеся займацца.
      - Можа быць, вы ўсё ж такi паедзеце? Паверце, гэтак усiм будзе лепш.
      - Не, паразважайце, а я пайшла купацца. I не ўздумайце выкiдаць мае рэчы або замыкаць дзверы.
      Вада ў рэчцы была ў меру халаднаватая, i калi б не Ганнiна раздражнёнасць, то яна б мела прыемную асалоду ад купання. Ганна заплыла на сярэдзiну ракi, заўважыла, як далёка аднесла яе ўнiз цячэннем, павярнула назад i страцiла хвiлiн пятнаццаць, каб даплыць да таго месца, дзе пакiнула ручнiк i кнiжку.
      Ганна выбралася на траву i легла на ручнiк. Як назло, нiчога добрага з гэтага не выйшла - наляцела некалькi нахабных сляпнёў, i настрой яе сапсаваўся ўшчэнт.
      - Прабачце, - сказаў Кiн, сядаючы побач на траву.
      - Я вас не клiкала, - буркнула Ганна.
      - Мы параiлiся i вырашылi вам сёе-тое расказаць.
      - Толькi не манiць, - сказала Ганна, насцярожыўшыся.
      - Няма сэнсу. Вы ўсё роўна не паверыце.
      - Цудоўны пачатак.
      Кiн з размаху пляснуў сабе па шыi.
      - Сляпнi, - сказала Ганна. - Тут, напэўна, каровы пасуцца.
      Яна села i прыкрыла свае плечы ручнiком.
      - Мы павiнны пачаць сёння, - сказаў Кiн. - Кожная хвiлiна каштуе шалёныя грошы.
      - Дык не трацьце iх дарэмна.
      - Мяне цешыць толькi тое, што дзяўчына вы разумная. I водгукi пра вас у iнстытуце давалi станоўчыя. Праўда, вы свавольнiца...
      - Вы i да iнстытута дабралiся?
      - А што рабiць? Вы - непрадугледжаны фактар. Наша вiна. Дык вось, мы жывём не тут.
      - Можна здагадацца. На Марсе? У Амерыцы?
      - Мы жывём у будучынi.
      - Якая любата! А ў чамаданах - машына часу?
      - Не iранiзуйце. Гэта рэтрансляцыйны пункт. Нас цяпер цiкавiць не дваццатае стагоддзе, а трынаццатае. Але каб трапiць туды, мы вымушаны зрабiць прыпынак менавiта тут.
      - Я заўсёды думала, што вандроўнiкi ў часе - народ патаемны.
      - Паспрабуйце падзялiцца гэтай тайнай з сябрамi. Мяркую, што яны вам не павераць.
      Кiн адмахнуўся ад сляпня. Пышнае воблака напаўзло на сонца, i адразу павеяла халадком.
      - А чаму я павiнна вам паверыць? - спыталася Ганна.
      - Бо я раскажу, што нам трэба ў трынаццатым стагоддзi. Гэта даволi неверагодна, каб прымусiць вас хоць бы задумацца.
      Ганне раптам захацелася паверыць. Часам у немагчымае верыць лягчэй, чым у звычайныя тлумачэннi.
      - I ў якiм жа вы жывяце стагоддзi?
      - Лагiчнае пытанне. У дваццаць сёмым. Я прадоўжу? У трынаццатым стагоддзi на гэтым вось пагорку стаяў невялiкi горад Замошша. Лапiк у стракатай коўдры Русi. На ўсход ляжалi землi Полацкага княства, з захаду i поўдня жылi жамойты, леты, самагiты, яцвягi, лiтоўцы i iншыя плямёны i народы. А яшчэ далей на захад пачыналiся ўладаннi нямецкага ордэна мечаносцаў.
      - Вы археолагi?
      - Не. Мы маем намер выратаваць чалавека. А вы нам перашкаджаеце.
      - Няпраўда. Выратоўвайце. Але ўлiчыце, што я вам пакуль што не веру. Навошта пранiкаць у сярэднявечча. Гэты таксама вандроўнiк?
      - Не, ён генiй.
      - А вы адкуль ведаеце?
      - Гэта наша спецыяльнасць - шукаць генiяў.
      - А як яго звалi?
      - Яго iмя - Раман. Баярын Раман.
      - Нiколi не чула.
      - Ён рана загiнуў. Так падае летапiс.
      - Можа, летапiсцы ўсё прыдумалi?
      - Летапiсцы шмат чаго не разумелi. I не маглi прыдумаць.
      - Што, напрыклад?
      - Напрыклад, тое, што ён выкарыстоўваў порах пры абароне горада. Што ў яго была друкарня... Гэта быў унiверсальны генiй, якi апярэдзiў свой час.
      - I вы хочаце, каб ён не загiнуў, а прадаўжаў працаваць i вынайшаў яшчэ i мiкраскоп? А хiба можна ўмешвацца ў мiнулае?
      - Мы не будзем умешвацца. I не будзем перайначваць яго лёс.
      - Што ж тады?
      - Мы возьмем яго да сябе. Возьмем у момант смерцi. Гэта не паўплывае на ход далейшых гiстарычных падзей. Зразумела?
      - Н-не вельмi. Дый навошта гэта вам?
      - Самае каштоўнае на свеце - мозг чалавечы. Генii бываюць так рэдка, мая дарагая Ганначка...
      - Дык ён жа жыў тысячу гадоў назад. Сёння кожны школьнiк можа вынайсцi порах.
      - Памыляецеся. Чалавечы мозг быў i застаецца аднолькавы ўжо трыццаць тысяч гадоў. Змяняецца толькi ўзровень адукацыi. Сёння вынаходнiцтва пораху не выпадзе на долю генiя. Сённяшнi генiй павiнен вынайсцi...
      - Машыну часу?
      - Скажам, машыну часу... Але гэта не значыць, што яго мозг дасканалейшы, чым вынаходнiка кола або пораху.
      - А навошта вам вынаходнiк пораху?
      - Каб ён вынайшаў штосьцi новае.
      5
      Воблакi, высокiя, цёмныя пад сподам, вызвалiлi сонца, i яно зноў асвяцiла бераг. Аднак колер яго змянiўся - стаў трывожны i белы. I тут жа хлынуў дождж, пачаў лупiць па чароце, па траве. Ганна схапiла кнiжку i, прыкрываючы галаву ручнiком, кiнулася пад яблыню. Кiн тут жа дагнаў яе, i яны прыцiснулiся спiнамi да шурпатага дрэва. Кроплi лопалi па лiсцi.
      - А калi ён не захоча? - спыталася Ганна. Кiн нечакана засмяяўся.
      - Вы мне амаль паверылi, дарагая Ганна, - сказаў ён.
      - Выходзiць, не трэба было верыць? - Яе твар, якi звужаўся да ямкi на вастраватым падбародку, паружавеў, загарэў крыху за ранiцу, i ад гэтага валасы здавалiся яшчэ святлейшымi.
      - Гэта добра, што вы паверылi. Мала хто можа пахвалiцца такiм непасрэдным успрыманнем.
      - Такая я, вiдаць, дурнiца.
      - Наадварот.
      - Добра, дзякую. Вы ўсё-такi лепш скажыце, навошта вам шукаць генiя ў трынаццатым стагоддзi? Што, блiжэй не знайшлося?
      - Па-першае, генiяў мала. Вельмi мала. Па-другое, не кожнага мы можам узяць да сябе. Ён павiнен быць нестары, бо з гадамi ўскладняецца праблема адаптацыi, i, галоўнае, ён павiнен прапасцi выпадкова або трагiчна... без следу. На пахаваннi Леанарда да Вiнчы прысутнiчала шмат людзей.
      - I ўсё-такi - трынаццатае стагоддзе! Дождж сцiхаў, кроплi ўсё радзей i радзей бiлi па лiсцi.
      - Вы, вiдавочна, не ўяўляеце сабе, што такое перамяшчэнне ў часе.
      - Зусiм не ўяўляю.
      - Паспрабую растлумачыць. У двух словах, разумеецца. Час - аб'ектыўная фiзiчная рэальнасць, ён знаходзiцца ў пастаянным паступальным руху. Рух гэты, як i рух некаторых iншых фiзiчных працэсаў, ажыццяўляецца спiралепадобна.
      Кiн сеў на кукiшкi, узяў сухi сучок i вывеў на вiльготнай зямлi спiраль часу.
      У БУДУЧЫНЮ
      З МIНУЛАГА
      - Мы з вамi - часцiнкi, што плывуць у спiралевым патоку, i нiшто на свеце не можа запаволiць цi паскорыць гэты рух. Але iснуе iншая магчымасць рухацца напрасткi, па-за плынню, як бы перасякаючы вiток за вiтком.
      Кiн, не ўстаючы, намаляваў стрэлку побач са спiраллю.
      У БУДУЧЫНЮ
      З МIНУЛАГА
      Потым ён падняў галаву, глянуў на Ганну, каб упэўнiцца, цi зразумела яна. Ганна кiўнула.
      Кiн выпрастаўся i крануў галiнку яблынi - пасыпалiся пырскi. Ён трасянуў галавой i прадаўжаў далей:
      - Цяжкасць заключаецца ў тым, што з любога канкрэтнага моманту ў плынi часу вы можаце трапiць толькi ў адпаведны момант папярэднлга вiтка часу. А працягласць вiтка каля васьмiсот гадоў. Апынуўшыся ў папярэднiм або наступным вiтку, мы тут жа зноў трапляем у плынь часу i пачынаем рухацца разам за ёю. Дапусцiм, што дваццатаму лiпеня 2745 года блiзка адпавядае дваццатага лiпеня 1980 года. Або, бяром наступны вiток, дваццатага лiпеня 1215 года, або, яшчэ адзiн вiток, дваццатага лiпеня 540 года. Паглядзiце. Кiн дапоўнiў малюнак дэталямi.
      У БУДУЧЫНЮ
      З МIНУЛАГА
      - Цяпер вы разумееце, чаму мы не маем магчымасцi адкладваць нашу работу? - спытаўся ён. Ганна не адказала.
      - Мы некалькi гадоў рыхтавалiся да пераходу ў 1215 год, чакалi, калi момант смерцi баярына Рамана супадзе з момантам на нашым вiтку часу. Горад Замошша будзе ўзяты праз два днi ў 1215 годзе. I праз два днi загiне невядомы генiяльны вучоны трынаццатага стагоддзя. Калi мы не здзейснiм задуманае за два днi, пра ўсю гэтую нашую задуму давядзецца забыць. Назаўсёды. А тут вы з'яўляецеся.
      - Я ж не ведала, што вам перашкоджу.
      - Нiхто вас не вiнавацiць, дарагая дзяўчына.
      - А чаму нельга проста туды?
      - На жаль, немагчыма перасекчы адразу два вiткi часу. На гэта не хопiць усёй энергii Зямлi. Мы вымушаны спынiцца i зрабiць прамежкавы пункт тут, у дваццатым стагоддзi.
      - Пайшлi дадому, - сказала Ганна. - Дождж перастаў.
      Яна паглядзела на спiраль часу, намаляваную на вiльготнай бурай зямлi. Просценькi малюнак. Але ён быў зроблены рукою чалавека, якi яшчэ не нарадзiўся.
      Яны накiравалiся дахаты. Воблакi адплылi за лес. Парыла.
      - Значыць, нас раздзяляюць восемсот гадоў, - сказала Ганна.
      - Каля гэтага. - Кiн адхiлiў галiнку яблынi, прапус каючы Ганну. - Гэта добра, таму што такая прорва часу робiць нашы з вамi зносiны эфемернымi. Нават калi б вы захацелi даведацца пра час сваёй смерцi, а гэта натуральнае пытанне, я б адказаць на яго не змог. Вельмi даўно.
      - Вам задавалi такiя пытаннi?
      - Мы не павiнны пра гэта гаварыць. Але такiя выпадкi ўжо былi. I звычайна не парушалi ходу эксперыменту. Сiстэма часу стабiльная i iнерцыйная. Яна падобная на мора, якое паглынае смерчы...
      - Я жыла даўно... - уголас падумала Ганна. - Для вас я выкапень. Выкапень, якi жыў даўным-даўно. Мамант.
      - У пэўнай ступенi так. - Кiн не хацеў ашчаджаць пачуццi дзяўчыны. Для мяне вы памерлi семсот гадоў назад.
      - Вы ў гэтым упэўнены?
      - Упэўнены. Хоць i не бачыў вашай магiлы.
      - Дзякую за шчырасць... Я была ўчора на могiлках. Там, на пагорку. Я магу ацанiць велiчыню гэтай прорвы.
      - Мы хочам пераадолець яе.
      - I забраць адтуль чалавека? А калi ён будзе няшчасны?
      - Ён генiяльны. Генiй адаптабельны. У нас ёсць практыка.
      - Вы катэгарычны.
      - Нi ў якiм разе. Я заўсёды i ўсё правяраю сумненнем. Катэгарычны Жуль. Можа быць, таму, што малады. Ды не гiсторык, а фiзiк-кранiст.
      - Вы гiсторык?
      - У нас няма строгага падзелу на спецыяльнасцi. Мы ўмеем многае.
      - Хоць у цэлым вы не змянiлiся.
      - Антрапалагiчны тып чалавека застаўся ранейшы. Мы далёка не ўсе прыгожыя i нават не ўсе разумныя.
      - Ува мне прачынаюцца пытаннi, - сказала Ганна, спынiўшыся ля ганка.
      Кiн выняў з бочкi граблi i прыставiў да сцяны.
      - Разумеецца, - сказаў ён. - Аб населенасцi Сусвету, аб сацыяльным ладзе, аб войнах i мiры... Выбачайце, Ганна. Я нiчога не магу вам адказаць. Хоць, спадзяюся, сам факт майго прылёту сюды ўжо аптымiстычны. I тое, што мы можам займацца такой дзiўнаю справай, як пошукi старажытных мудрацоў...
      - Гэта нiчога не даказвае. Можа, вы займаецеся пошукамi мозгу не ад добрага жыцця.
      - Пры кепскiм жыццi не хапае энергii i часу на такiя заняткi. А што належыць да недахопу генiяў... У веснiчках паказаўся дзед Генадзь са збанком.
      - Добры дзень, - сказаў ён, быццам не заўважаючы Кiна, якi стаяў да яго спiною, - ты чаму па малако не прыйшла?
      - Пазнаёмцеся, - сказала Ганна. - Гэта мае знаёмыя прыехалi.
      Кiн марудна павярнуўся.
      6
      Раптам i неяк дзiўна ў Кiна змянiўся твар. Ён выцягнуўся, скура абвiсла, сабралася ў маршчыны; здавалася, ён адразу пастарэў гадоў на дваццаць.
      - Генадзь... прабачце, не памятаю...
      - Проста Генадзь, дзед Генадзь. Якiм ветрам? А я вось учора яшчэ Ганне казаў: рэстаўратар Васiльеў, чалавек вядомы, абяцаў мне, што не пакiне без увагi нашы мясцiны, з прычыны гiстарычнага iнтарэсу. Але не чакаў, што так хутка.
      - Ага, - цiха сказала Ганна. - Зразумела, Васiльеў. Вядомы рэстаўратар з Ленiнграда.
      I ў гэтым, калi ўдумацца, не было нiчога дзiўнага: вядома, яны бывалi тут раней, вынюхiвалi, шукалi месца сваёй машыне. Сур'ёзныя людзi, вялiкiя стаўкi. А вось недаацанiлi дзедавай страсцi да гiсторыi.
      - I надоўга? - спытаўся дзед Генадзь. - Зараз да мяне пойдзем, гарбаты пап'ём. Як там сям'я, як супрацоўнiкi? А я ўжо невялiкi музей сабраў, некаторыя рэчы маюць навуковы iнтарэс.
      - Абавязкова, - усмiхнуўся Кiн чароўнай грымасай стомленага ад пастаяннай рэстаўрацыi, ад пошукаў i знаходак вялiкага чалавека. - Але мы ненадоўга, праездам. Ганну праведалi.
      - Праведалi, - рэхам адгукнулася Ганна.
      - Правiльна, - згадзiўся дзед, улюбёна гледзячы на свайго кумiра, - я зараз свой музей сюды прынясу. Разам паглядзiм i выслухаем вашы парады.
      Кiн раптам адрасаваў Ганне ўмольны позiрк: ратуйце!
      - Не за так, - дала знаць Ганна толькi губамi, адвярнуўшыся ад пiльнага дзеда. - Мы пасля зойдзем, - сказала яна. - Разам зойдзем, не трэба музей сюды несцi, можна пагнуць што-небудзь цi зламаць...
      - Я асцярожна, - сказаў дзед. - Вы, пэўна, разумееце, што мой музей пакуль што не вельмi вялiкi. Я некаторыя рэчы на месцах пакiдаю. Адзначаю i пакiдаю. Мы з вамi павiнны на пагорак схадзiць, там я знайшоў дужа цiкавы крыж, увесь у карункавай разьбе, належаў купцу другой гiльдзii Сумарокаву, жонка i чада яго надта скрушна тужылi ў вершах.
      Ганна зразумела, што i яна бяссiльная перад нацiскам дзеда. Паратунак прыйшоў нечакана. У сенцах зарыпела, дзверы адчынiлiся. З'явiўся Жуль у скуранцы. Твар знявечаны палавецкiмi вусамi.