I ўсё роўна Максiмiлiян Андрэевiч спяшаўся ў Маскву. Якая была прычына? Адна - кватэра. Кватэра ў Маскве? Гэта сур'ёзна. Невядома чаму, але Кiеў не падабаўся Максiмiлiяну Андрэевiчу, i думка пра пераезд у Маскву гэтак мучыла яго апошнi час, што ён нават пачаў спаць дрэнна. Яго не радавалi вясновыя разлiвы Дняпра, калi, затапляючы астравы на нiзкiм беразе, вада злiвалася з небакраем. Яго не радаваў цудоўны краявiд, якi адкрываўся ад падножжа помнiка князю Ўладзiмiру. Яго не цешылi сонечныя водсветы, якiя пералiвалiся па цагляных сцяжынках Уладзiмiрскае горкi. Нiчога гэтага яму не трэба было, ён хацеў аднаго толькi - пераехаць у Маскву.
      Аб'явы ў газетах пра абмен кватэры на Iнстытуцкай вулiцы ў Кiеве на меншую плошчу ў Маскве не давалi нiякага вынiку. Ахвотнiкаў не знаходзiлася, а калi зрэдку i знаходзiлiся, то iхнiя прапановы былi нячыстыя.
      Тэлеграма ўразiла Максiмiлiяна Андрэевiча. Гэта быў той момант, якi пратрацiць грэх. Сапраўдныя дзелавыя людзi ведаюць, што гэтакiя моманты не паўтараюцца.
      Адным словам, не зважаючы на цяжкасцi, трэба было забраць у спадчыну кватэру пляменнiка на Садовай. Гэта было складана, вельмi складана, але перашкоды трэба абавязкова пераадолець. Вопытны Максiмiлiян Андрэевiч ведаў, што на гэтым шляху першы i сама неабходны крок - прапiска, чаго б яна нi каштавала, няхай нават часовая, у трох пляменнiкавых пакоях.
      У пятнiцу ўдзень Максiмiлiян Андрэевiч адчынiў дзверы пакоя, у якiм мясцiлася домакiраўнiцтва дома 302-бiс на Садовай вулiцы ў Маскве.
      У вузенькiм пакойчыку, дзе на сцяне вiсеў старэнькi плакат, на якiм на некалькiх малюнках былi паказаны спосабы ажыўлення тапельцаў, за драўляным сталом у адзiноце сядзеў чалавек сярэдняга ўзросту, непаголены, з устрывожанымi вачыма.
      - Цi магу я бачыць старшыню праўлення? - ветлiва пацiкавiўся эканамiст-планавiк, зняў капялюш i паставiў свой чамаданчык на пустое крэсла.
      Гэтае, на першы погляд простае пытанне чамусьцi збянтэжыла чалавека за сталом гэтак, што ён з твару змянiўся. Ён трывожна, скоса паглядзеў, прамармытаў, што старшынi няма.
      - Ён дома? - спытаўся Паплаўскi. - У мяне неадкладнае пытанне.
      Чалавек за сталом зноў нешта прамармытаў. Але i з гэтага можна было здагадацца, што старшынi i дома няма.
      - А калi ён будзе?
      Чалавек нiчога не адказаў i з нейкаю тугою паглядзеў у акно.
      "Ага!" - сказаў сам сабе разумны Паплаўскi i папытаўся, дзе сакратар.
      Дзiўны чалавек за сталом аж пачырванеў ад натугi i зноў прамармытаў, што сакратара таксама няма... невядома, калi ён прыйдзе... i што сакратар захварэў...
      "Ага, - сказаў сам сабе Паплаўскi, - але ж хто-небудзь ёсць у праўленнi?"
      - Я, - слабым голасам абазваўся чалавек.
      - Цi ведаеце, - пераканаўча загаварыў Паплаўскi, - я адзiны спадчыннiк нябожчыка Берлiёза, майго сваяка, якi загiнуў, як вам вядома, на Патрыярхавых, i я абавязаны, адпаведна закону, забраць спадчыну - нашу кватэру нумар пяцьдзесят...
      - Не ў курсе справы я, таварыш, - нудна перапынiў чалавек.
      - Выбачайце, - зычным голасам сказаў Паплаўскi, - вы сябра праўлення i абавязаны...
      I вось тут у пакой увайшоў нейкi грамадзянiн. Той, за сталом, як угледзеў яго, спалатнеў.
      - Вы сябра праўлення Пятнажка? - спытаўся ў чалавека за сталом наведвальнiк.
      - Я, - ледзь чутна адказаў той.
      Чалавек нешта пашаптаў Пятнажку, i той, зусiм засмучаны, устаў з крэсла, i праз некалькi секунд Паплаўскi застаўся сядзець адзiн у пустым пакойчыку праўлення.
      "Э-э, якая прыгода! I трэба ж было, каб iх усiх адразу..." - з прыкрасцю думаў Паплаўскi, напрасткi праз двор спяшаючыся ў кватэру No 50.
      Дзверы адразу ж, як толькi пазванiў эканамiст-планавiк, адамкнулi, i Максiмiлiян Андрэевiч увайшоў у прыцемнены пярэднi пакой. Яго здзiвiла тая акалiчнасць, што было незразумела, хто яму адамкнуў: у пярэднiм пакоi нiкога не было, акрамя велiзарнага чорнага ката, якi сядзеў на крэсле.
      Максiмiлiян Андрэевiч пакашляў, патупаў нагамi, i тады дзверы адчынiлiся i ў пярэднi пакой выйшаў Кароўеў. Максiмiлiян Андрэевiч пакланiўся яму ветлiва, але з годнасцю i сказаў:
      - Маё прозвiшча Паплаўскi. Я дзядзька...
      Не паспеў ён дагаварыць, як Кароўеў выхапiў з кiшэнi брудную хусцiнку, уткнуў у яе нос i заплакаў.
      - ...нябожчыка Берлiёза...
      - А як жа, а як жа, - перапынiў Кароўеў, адняў хусцiнку ад твару. - Я адразу здагадаўся, як толькi зiрнуў на вас, што гэта вы! - I затросся ад плачу, пачаў выкрыкваць:- Гора якое, га? Што ж гэта творыцца? Га?
      - Трамвай задушыў? - шэптам спытаўся Паплаўскi.
      - На месцы, - крыкнуў Кароўеў, i слёзы пацяклi ў яго з-пад пенснэ ручаямi, - насмерць! Я быў сведка. Паверце - раз! Галава - прэч! Правая нага - хрась, папалам! Левая - хрась, папалам! Вось да чаго гэтыя трамваi даводзяць! - I ўжо, мабыць, не могучы сябе болей стрымлiваць, Кароўеў клюнуў носам у сцяну побач з люстрам i пачаў уздрыгваць ад плачу.
      Берлiёзаў дзядзька быў шчыра ўражаны паводзiнамi незнаёмца. "Вось, а кажуць, што не бывае ў наш век спагадлiвых людзей!" - падумаў ён i адчуў, што ў самога яго пачынаюць свярбець вочы. Аднак у той самы час непрыемная хмарка наплыла на яго душу, як вужык, мiльгнула думка пра тое, а цi не прапiсаўся ўжо гэты добры чалавек у кватэры нябожчыка, бо i такое ў жыццi неаднойчы здаралася.
      - Выбачайце, вы былi сябрам майго нябожчыка Мiшы? - спытаўся ён, выцiраючы рукавом левае сухое вока, а правым прыглядаўся да Кароўева, якi сцiнаўся ад скрухi.
      Але той гэтак расплакаўся, што нельга было нiчога разабраць зусiм, акрамя паўтораў слоў "хрась" i "папалам". Наплакаўшыся ўволю, Кароўеў нарэшце адлiп ад сценкi i прамовiў:
      - Не, не магу болей! Пайду вып'ю трыста кропель эфiрнае валяр'янкi! - ён павярнуўся да Паплаўскага ўшчэнт заплаканым тварам i дадаў: - Вось яны, трамваi!
      - Выбачайце, гэта вы мне адбiлi тэлеграму? - спытаўся Максiмiлiян Андрэевiч, пакутлiва думаючы, хто ён, гэты дзiўны плакса.
      - Ён! - адказаў Кароўеў i тыцнуў пальцам на ката.
      Паплаўскi вылупiў вочы, падумаў, што недачуў.
      - Не, не магу, не стае сiлы, - шморгаючы носам, працягваў Кароўеў, - як успомню: кола па назе... адно кола пудоў дзесяць будзе... Хрась! Пайду лягу, паспрабую заснуць, - i ён адразу знiк з пярэдняга пакоя.
      А кот паварушыўся, саскочыў з крэсла, стаў на заднiя лапы, прыхарашыўся, разявiў пашчу i сказаў:
      - Ну, я даў тэлеграму. А што далей?
      У Максiмiлiяна Андрэевiча адразу закружылася галава, аднялiся рукi i ногi, ён упусцiў чамаданчык i сеў на крэсла насупраць ката.
      - Я ж, здаецца, у вас па-расейску пытаюся, - сурова сказаў кот, - а што далей?
      Паплаўскi нiчога не адказаў.
      - Пашпарт! - мяўкнуў кот i працягнуў пульхную лапу.
      Паплаўскi нiчога не цямiў i не бачыў, акрамя дзвюх iскраў у кашэчых вачах, ён выхапiў з кiшэнi пашпарт, як кiнжал. Кот узяў з падлюстравага столiка акуляры ў тоўстай чорнай аправе, начапiў iх на морду, з-за чаго зрабiўся яшчэ больш важны, i выняў з дрыжачае рукi ў Паплаўскага пашпарт.
      "Цiкава, самлею я цi не?" - падумаў Паплаўскi. Здалёк чуваць былi ўсхлiпы Кароўева, увесь пярэднi пакой напоўнiўся эфiрным пахам, пахам валяр'янкi i яшчэ нейкае моташнай мярзотнасцi.
      - Якiм аддзяленнем выдадзены ваш дакумант? - спытаўся кот i прыгледзеўся да старонкi.
      Адказу не было.
      - Чатырыста дванаццатым, - сам сабе сказаў кот, водзячы лапай па пашпарце, якi ён трымаў дагары, - ну, вядома! Я ведаю гэтае аддзяленне! Там абы-каму пашпарты выдаюць! А я, напрыклад, такому, як вы, не выдаў бы! Нiзавошта не выдаў бы! Толькi паглядзеў на твар i адразу б адмовiў! - кот гэтак раззлаваўся, што шпурнуў пашпарт на падлогу. - Ваша прысутнасць на пахаваннi адмяняецца, - працягваў кот афiцыйным голасам, - едзьце на месца жыхарства. I раўнуў за дзверы:- Азазела!
      На яго голас у пярэднi пакой выбег маленькi, кульгавенькi, у чорным у аблiпку трыко, з нажом за скураной папругаю, рыжы, з жоўтым iклом, з бяльмом на левым воку.
      Паплаўскi адчуў, што яму не хапае паветра, устаў з крэсла i пачаў адступаць задам, трымаючыся за сэрца.
      - Азазела, правядзi! - загадаў кот i выйшаў з пярэдняга пакоя.
      - Паплаўскi, - цiха прагугнявiў маленькi, - спадзяюся, усё зразумела?
      Паплаўскi кiўнуў галавой.
      - Вяртайся неадкладна ў Кiеў, - працягваў Азазела, - сядзi там цiшэй вады нiжэй травы i нi пра якую кватэру ў Маскве нават i не думай, зразумела?
      Гэты маленькi, якi да смерцi палохаў Паплаўскага сваiм iклом, нажом i крывым вокам, даставаў эканамiсту толькi да пляча, але дзейнiчаў энергiчна, складна i спраўна.
      Найперш ён падняў пашпарт i падаў яго Максiмiлiяну Андрэевiчу, i той узяў кнiжачку змярцвелаю рукою. Потым названы Азазелам адной рукою падняў чамадан, другою адчынiў дзверы, узяў пад руку Берлiёзавага дзядзьку, вывеў яго на лесвiчную пляцоўку. Паплаўскi прыхiлiўся да сцяны. Без усякага ключа Азазела адамкнуў чамадан, дастаў з яго вялiзную смажаную курыцу без аднае нагi, загорнутую ў прамасленую газету, i паклаў яе на пляцоўцы. Потым дастаў дзве пары бялiзны, брытвенны прыбор, папругу, нейкую кнiжку i футарал i ўсё гэта згроб нагой у лесвiчны пралёт, акрамя курыцы. Туды паляцеў i апусцелы чамадан. Чуваць было, як ён грымнуўся ўнiзе i ад яго адляцела вечка.
      Потым рыжы бандыт ухапiў курыцу за нагу i ўсёй гэтай курыцай так моцна i страшна ўлупiў Паплаўскаму па шыi, што курынае тулава адляцела, а нага засталася ў руцэ ў Азазелы. Усё пераблыталася ў доме Аблонскiх, як справядлiва сказаў знакамiты пiсьменнiк Леў Талстой. Гэтае самае паўтарыў бы ён i зараз. Сапраўды, усё замiтусiлася ў вачах у Паплаўскага. Доўгая iскра праляцела ў яго перад вачыма, потым змянiлася на жалобнага змея, якi на iмгненне патушыў травеньскi дзень, i Паплаўскi паляцеў унiз па лесвiцы, трымаючы пашпарт у руцэ. Ён даляцеў да павароту, выбiў нагою шкло ў акне на наступнай пляцоўцы i сеў на прыступку. Паўз яго праскакала бязногая кура i ўпала ў пралёт. Азазела наверсе iмгненна абгрыз курыную нагу, костку ўсунуў у бакавую кiшэню трыко, вярнуўся ў кватэру i грукнуў за сабою зачыненымi дзвярыма. У гэты час знiзу пачулiся асцярожныя крокi чалавека, якi iшоў угору.
      Паплаўскi прабег яшчэ адзiн пралёт i, сеўшы на канапку, перавёў дух.
      Нейкi маленькi пажылы чалавек з надзвычай сумным тварам, у часучовым старадаўнiм гарнiтуры i ў цвёрдым саламяным капелюшы з зялёнаю стужкаю, iшоў па лесвiцы ўгару i спынiўся ля Паплаўскага.
      - Можна ў вас папытаць, грамадзянiн, - сумна пацiкавiўся часучовы чалавек, - а дзе кватэра нумар пяцьдзесят?
      - Вышэй! - коратка адказаў Паплаўскi.
      - Шчыра вам дзякую, грамадзянiн, - гэтак жа сумна сказаў чалавек i пайшоў угору, а Паплаўскi пабег унiз.
      Узнiкае пытанне, цi не ў мiлiцыю заспяшаўся Максiмiлiян Андрэевiч скардзiцца на бандытаў, якiя ўчынiлi над iм гвалт сярод белага дня? Не, нi ў якiм выпадку, гэта можна сказаць смела. Пайсцi ў мiлiцыю i сказаць, што вось кот у акулярах, маўляў, чытаў мой пашпарт, а потым чалавек у трыко з нажом... не, грамадзяне, Максiмiлiян Андрэевiч сапраўды быў чалавек разумны!
      Ён ужо быў унiзе, калi ўбачыў ля самых парадных дзвярэй дзверы ў нейкую каморку. Шкло ў гэтых дзвярах было пабiта. Паплаўскi схаваў пашпарт у кiшэню, азiрнуўся, каб угледзець свае рэчы, але iх i след прастыў. Паплаўскi здзiвiўся, што гэта яго амаль не засмуцiла. Iм валодала другая цiкавая i спакуслiвая думка - праверыць на маленькiм чалавечку яшчэ раз гэтую праклятую кватэру. На самай справе: калi ён пытаўся, дзе яна знаходзiцца, значыць, iшоў у яе ўпершыню. Выходзiць, зараз ён прастуе ў кiпцюры да тае кампанii, якая засела ў кватэры No 50. Нешта падказвала Паплаўскаму, што чалавечак гэты вельмi хутка выйдзе з кватэры. Нi на якое пахаванне нiякага пляменнiка Максiмiлiян Андрэевiч, вядома, ужо не збiраўся, а да цягнiка на Кiеў часу хапала. Эканамiст азiрнуўся навокал i нырнуў у каморку. У гэты час далёка наверсе грукнулi дзверы. "Гэта ён увайшоў!" - падумаў Паплаўскi, i сэрца ў яго замёрла. У каморцы было халаднавата, пахла мышамi i ботамi. Максiмiлiян Андрэевiч усеўся на нейкай драўлянай калодзе i пачаў чакаць. Пазiцыя зручная, з каморкi вiдаць былi парадныя дзверы шостага пад'езда.
      Аднак чакаць давялося даўжэй, чым меркаваў кiяўлянiн. Лесвiца ўвесь час чамусьцi пуставала. Чуваць было добра, i нарэшце на шостым паверсе грукнулi дзверы. Паплаўскi замёр. Ага, яго крокi. Iдзе ўнiз. Адчынiлiся дзверы нiжэйшага паверха. Жаночы голас. Голас сумнага чалавека... сапраўды, яго голас... Прамовiў нешта падобнае на "адчапiся, богам прашу...". Вуха Паплаўскага тырчала ў пабiтым шкле. Гэтае вуха ўлавiла жаночы смех. Хуткiя i бойкiя крокi ўнiз, i вось прамiльгнула жаночая спiна. Гэтая жанчына з цыратавай зялёнаю сумкаю выйшла з пад'езда ў двор. А крокi таго чалавечка пачулiся зноў. "Дзiўна, ён назад вяртаецца ў кватэру. Вось зноў наверсе дзверы адчынiлiся. Ну што ж, пачакаем яшчэ".
      На гэты раз чакаць давялося нядоўга. Грукат дзвярэй. Крокi сцiхлi. Адчайны крык. Кацiнае мяўканне. Крокi хуценькiя, дробненькiя, унiз, унiз, унiз!
      Паплаўскi дачакаўся. Хрысцячыся i штосьцi мармычучы, праiмчаў журботны чалавек, без капелюша, з вар'яцкiм тварам, паабдзiранаю лысiнаю i ў зусiм мокрых штанах. Ён пачаў тузаць ручку выхадных дзвярэй, ад страху забыўся, у якi бок дзверы адчыняюцца - вонкi цi ўсярэдзiну, - нарэшце справiўся з дзвярыма i вылецеў пад сонца на двор.
      Кватэра была праверана. Максiмiлiян Андрэевiч не думаў болей нi пра нябожчыка пляменнiка, нi пра кватэру, шаптаў толькi два словы: "Усё зразумела! Усё зразумела!", вылецеў на двор, сцiнаючыся ўвесь ад аднае толькi думкi пра тую небяспеку, якая яму пагражала. Праз некалькi хвiлiн тралейбус iмчаў эканамiста-планавiка на Кiеўскi вакзал.
      З маленькiм чалавечкам, пакуль эканамiст сядзеў унiзе ў каморцы, адбылася надзiва непрыемная гiсторыя. Чалавек гэты быў буфетчык у Вар'етэ i звалi яго Андрэй Фокавiч Сакаў. Пакуль iшло следства ў Вар'етэ, Андрэй Фокавiч трымаўся збоч ад усяго, што дзеелася, можна было толькi прыкмецiць, што з выгляду зрабiўся ён яшчэ больш сумным, чым быў звычайна, i, акрамя ўсяго, ён пацiкавiўся ў кур'ера Карпава пра тое, дзе спынiўся прыезджы маг.
      Такiм чынам, пасля таго як развiтаўся на пляцоўцы з эканамiстам, буфетчык дабраўся да пятага паверха i пазванiў у кватэру No 50.
      Яму адразу ж адчынiлi, але буфетчык скалануўся, адступiў назад i ўвайшоў не адразу. Гэта зразумела. Адамкнула дзверы дзявуля, на якой нiчога не было, акрамя какетлiвага карункавага фартушка i белае наколкi на галаве. Ды на нагах яшчэ былi залатыя туфлi. Сама сабою дзявуля была - нi да чога не прыдзярэшся, усё як след, калi не лiчыць барвовага шрама на шыi.
      - Ну што ж, заходзьце, калi званiлi! - сказала дзявуля, гледзячы на буфетчыка зялёнымi распуснымi вачыма.
      Андрэй Фокавiч толькi вохкнуў, замiргаў вачыма, ступiў у пярэднi пакой i зняў капялюш. У гэты момант у пярэдняй зазванiў тэлефон. Бессаромная пакаёўка паставiла адну нагу на крэсла, зняла слухаўку з рычага i сказала ў яе:
      - Алё!
      Буфетчык не ведаў, куды глядзець, пераступаў з нагi на нагу i думаў: "Ну i пакаёўка ў чужаземца! Цьфу ты, брыдота якая!" I каб уратавацца ад брыдоты, глядзеў па баках. Увесь вялiкi i прыцемны пярэднi пакой быў завалены нязвыклымi прадметамi i адзеннем. Напрыклад, на спiнку крэсла быў накiнуты жалобны плашч з вогненнай чырвонаю падкладкаю, на падлюстравым столiку ляжала доўгая шпага з блiскучым залатым тронкам. Тры шпагi з тронкамi срэбнымi стаялi ў кутку гэтак жа звычайна, як нейкiя парасоны альбо кавенькi. А на аленевых рагах вiселi берэты з арлiным пер'ем.
      - Так, - гаварыла пакаёўка ў тэлефон, - як? Барон Майгель? Слухаю. А! Пан артыст сёння дома. Ага, будзе рады сустрэцца з вамi. Ага, госцi... Фрак цi чорны гарнiтур. Што? А дванаццатай ночы. - Пакаёўка скончыла размову i сказала буфетчыку: - Што вам трэба?
      - Мне трэба бачыць пана артыста.
      - Што? Усяго толькi яго самога?
      - Яго, - сумна адказаў буфетчык.
      - Спытаюся, - сказала няўпэўнена пакаёўка, прачынiла дзверы ў пакой нябожчыка Берлiёза i паведамiла: - Рыцар, тут з'явiўся маленькi чалавек, якi гаворыць, што яму патрэбен месiр.
      - А няхай заходзiць, - пачуўся з кабiнета голас Кароўева.
      - Заходзьце ў гасцёўню, - сказала дзявуля звычайна, быццам была адзета па-чалавечы, прачынiла дзверы ў гасцёўню, а сама выйшла з пярэдняга пакоя.
      Увайшоўшы туды, куды яго запрасiлi, буфетчык забыўся, дзеля чаго ён сюды прыйшоў, гэтак уразiла яго ўбачанае. Праз каляровыя шкельцы ў вялiкiх вокнах (фантазii ювелiршы, якая знiкла бясследна) наплывала незвычайнае, падобнае на царкоўнае, святло. У старадаўнiм вялiзным камiне, хоць быў гарачы вясновы дзень, палалi дровы. А ў пакоi не было нi кроплi гарачынi, наадварот нават, чалавека ахоплiвала нейкая падвальная вiльготнасць. Перад камiнам на тыгравай шкуры сядзеў i дабрадушна прыплюшчваўся на агонь чорны кацiла. Быў стол, на якi набожны буфетчык зiрнуў i аж скалануўся - стол засланы царкоўнаю парчою. На парчовым настольнiку стаяла мноства бутэлек - пузатых, зацвiлых i запыленых. Мiж бутэлькамi паблiсквала блюда, i было вiдаць, што блюда гэтае з чыстага золата. Ля камiна маленькi рыжанькi на доўгай сталёвай шпазе пёк на агнi кавалкi мяса, сок капаў на агонь, i дым вывiваўся ў комiн. Пахла не толькi смажаным, але яшчэ i нейкiм моцным адэкалонам i ладанам, ад чаго ў буфетчыка, якi ўжо ведаў пра гiбель Берлiёза i пра месца яго пражывання, мiльганула думка, цi не служылi, чаго добрага, царкоўную панiхiду, i ад думкi гэтае ён адмахнуўся адразу ж, як ад недарэчнае.
      Ашаломлены буфетчык нечакана пачуў цяжкi бас:
      - Ну, што вам трэба ад мяне?
      Тут буфетчык i заўважыў у цянi таго, хто быў яму патрэбен.
      Чорны маг развалiўся на нейкай вялiзнай канапе з раскiданымi на ёй падушкамi. Буфетчыку здалося, што на артысце была адна толькi чорная бялiзна i чорныя вастраносыя туфлi.
      - Я, - горка сказаў буфетчык, - з'яўляюся загадчыкам буфета ў Вар'етэ...
      Артыст працягнуў руку, на пальцах якой ззялi каштоўныя камянi, быццам затыкаў буфетчыку рот, i загаварыў палымяна:
      - Не, не, не! Нi слова болей! Нiзашто i нiколi! У рот нiчога болей не вазьму ў вашым буфеце! Я, шаноўны, праходзiў учора паўз вашу стойку i да гэтага часу не магу забыць нi пра асятрыну, нi пра брынзу. Залаты мой! Брынза не бывае зялёнага колеру, гэта нехта абмануў вас. Яна павiнна быць белая. Ага, а гарбата? Ды гэта ж памыi! Я сваiмi вачыма бачыў, як нейкая неахайная дзявуля падлiвала з вядра ў ваш вялiзарны самавар негатаваную ваду, а гарбату працягвалi прадаваць. Не, дарагi мой, гэтак нельга!
      - Я перапрашаю, - загаварыў ашаломлены гэтым нечаканым нападам Андрэй Фокавiч, - я не з-за гэтага, i асятрына тут нi пры чым.
      - Як гэта - нi пры чым, калi яна сапсаваная!
      - Асятрыну прывезлi другое свежасцi, - паведамiў буфетчык.
      - Галубок, глупства кажаш!
      - Што - глупства?
      - Другая свежасць - вось што глупства! Свежасць бывае толькi адна першая, яна i апошняя. А калi асятрына другое свежасцi, то гэта абазначае, што яна прытухлая!
      - Я перапрашаю... - пачаў iзноў буфетчык, не ведаючы, як адчапiцца ад артыста.
      - Прабачце, не магу, - цвёрда сказаў той.
      - Я не з-за гэтага прыйшоў! - зусiм засмучана прамовiў буфетчык.
      - Не з-за гэтага? - здзiвiўся чужаземны маг. - А з-за чаго ж яшчэ вы можаце прыйсцi да мяне? Калi памяць служыць мне, то з такiх людзей я знаёмы быў усяго з адной маркiтанкаю, але ж гэта даўно, калi вас i на свеце не было. Усё роўна я рады. Азазела! Табурэтку пану загадчыку буфета.
      Той, што смажыў мяса, павярнуўся, жахнуў буфетчыка сваiмi iкламi i спрытна падаў яму адну з цёмных дубовых табурэтак. Iншае мэблi ў пакоi не было.
      Буфетчык прамовiў:
      - Вялiкi дзякуй, - i сеў на табурэтку. Задняя яе ножка адразу з трэскам адламалася, буфетчык балюча ўдарыўся задам аб падлогу i вохнуў. Калi падаў, зачапiў нагою другую табурэтку, якая стаяла перад iм, i вылiў сабе на штаны поўную чашу чырвонага вiна.
      Артыст усклiкнуў:
      - Вой! Цi не скалечылiся?
      Азазела памог буфетчыку ўстаць, падаў другую табурэтку. Гаротным голасам буфетчык адмовiўся ад прапановы гаспадароў зняць штаны i высушыць iх перад камiнам на агнi, адчуваючы сябе няёмка ў прамоклым да бялiзны адзеннi, з аглядкаю прысеў на другую табурэтку.
      - Я люблю сядзець на нiзкiм, - сказаў артыст, - з нiзкага лягчэй падаць. Ага, дык мы спынiлiся на асятрыне! Галубок мой! Свежасць, свежасць i свежасць, вось што павiнна быць дэвiзам у кожнага буфетчыка. Дык вось, цi не паспытаеце...
      Адразу ў барвовым святле ад камiна блiснула перад буфетчыкам шпага, i Азазела паклаў на залатую талерку кавалак мяса, палiў яго лiмонным сокам i падаў буфетчыку залаты двухзубы вiдэлец.
      - Я шчыра...
      - Ды не, паспытайце, паспытайце!
      Буфетчык дзеля ветлiвасцi паклаў кавалачак у рот i адразу зразумеў, што жуе нешта сапраўды вельмi свежае i, галоўнае, надзвычай смачнае. Пасля таго як пражаваў духмянае сакаўное мяса, буфетчык ледзь не ўдавiўся i ледзь не ўпаў другi раз. З суседняга пакоя ўляцела вялiкая цёмная птушка i лёгенька абмахнула крылом буфетчыкаву лысiну. Птушка, якая села на камiнную палiцу, была сава. "Божачка ты мой! - падумаў нервовы, як i ўсе буфетчыкi, Андрэй Фокавiч, - вось кватэрка!"
      - Чашу вiна? Белага? Чырвонага? Вiно з якое краiны вы любiце ў гэтую пару дня?
      - Шчыра... я не п'ю...
      - Дарэмна! Тады згуляем партыю ў косцi? Цi вы любiце нейкiя iншыя гульнi? У дамiно, у карты?
      - Не гуляю, - стомлена адазваўся буфетчык.
      - Зусiм дрэнна, - зрабiў вывад гаспадар, - што ж, як хочаце, нешта нядобрае ёсць у мужчынах, якiя пазбягаюць вiна, гульнi, прыгожых жанчын, бяседы за сталом. Такiя людзi альбо цяжка хворыя, альбо ненавiдзяць усiх вакол. Праўда, здараюцца выключэннi. Сярод людзей, якiя садзiлiся са мной за гасцiнны стол, траплялiся часам надзвычайныя нягоднiкi! Такiм чынам, я слухаю вас!
      - Учора вы мелi ласку рабiць фокусы...
      - Я? - здзiўлена ўсклiкнуў маг. - Злiтуйцеся. Гэта мне нiяк нельга!
      - Вiнаваты, - сказаў ашаломлены буфетчык, - але ж сеанс чорнае магii...
      - А, ну так, ну так, дарагi мой! Я прызнаюся вам: зусiм я не артыст, а проста захацелася мне ўбачыць масквiчоў агулам, а зручней за ўсё зрабiць гэта было ў тэатры. Ну вось мая свiта, - ён кiўнуў на ката, - i наладзiла гэты сеанс, а я толькi сядзеў i глядзеў на масквiчоў. Ну што гэта на вас твару не стала? Скажыце мне, што ў сувязi з гэтым сеансам прывяло вас да мяне?
      - Бачыце, акрамя ўсяго, паперкi зляталi са столi, - буфетчык прыцiшыў голас i сканфужана азiрнуўся, - ну, iх i пахапалi. I вось заходзiць да мяне ў буфет малады чалавек, падае чырвонец, а я рэшты яму восем з паловай... Потым другi.
      - Таксама малады чалавек?
      - Не, пажылы. Трэцi, чацвёрты. А я ўсё рэшту даю. А сёння пачаў правяраць касу, глянуў, а там замест грошай нарэзаная папера. На сто дзевяць рублёў пакараны буфет.
      - Ай-яй-яй! - усклiкнуў артыст. - Ды няўжо яны думалi, што гэта сапраўдныя грошы? Не магу нават i падумаць, што зрабiлi яны гэта свядома.
      Буфетчык неяк крыва i кiсла азiрнуўся, але нiчога не сказаў.
      - Няўжо махляры? - трывожна спытаўся ў госця маг. - Няўжо сярод масквiчоў ёсць махляры?
      У адказ буфетчык гэтак горка ўсмiхнуўся, што развеялiся ўсякiя сумненнi: ёсць сярод масквiчоў махляры.
      - Як брыдка! - абурыўся Воланд. - Вы чалавек бедны... Вы ж - бедны чалавек?
      Буфетчык гэтак уцягнуў галаву ў плечы, што стала вiдаць: ён чалавек бедны.
      Пытанне было спачувальнае, але ўсё роўна нельга сказаць, што далiкатнае. Буфетчык замуляўся.
      - Дзвесце сорак дзевяць тысяч рублёў у пяцi ашчадных касах, - адазваўся з суседняга пакоя трэснуты галасок, - i дома пад падлогаю дзвесце залатых дзесятак.
      Буфетчык ажно прыкiпеў да свае табурэткi.
      - Вядома, гэта не грошы, - паблажлiва сказаў Воланд свайму госцю, - хаця, мiж iншым, i яны, уласна, вам не патрэбны. Вы калi памраце?
      На гэты ўжо раз буфетчык абурыўся.
      - Ну, гэта нiкому не вядома i нiкога не датычыць, - адказаў ён.
      - Ага, невядома, - пачуўся ўсё той самы працiўны галасок з суседняга кабiнета, - падумаць толькi, бiном Ньютона! Памрэ праз дзевяць месяцаў, у лютым наступнага года, ад рака печанi ў клiнiцы Першага МДУ, у чацвёртай палаце.
      Буфетчык пажаўцеў з твару.
      - Дзевяць месяцаў, - задуменна лiчыў Воланд, - дзвесце сорак дзевяць тысяч... Атрымлiваецца па дваццаць сем тысяч на адзiн месяц? Малавата, але калi сцiпла жыць, хопiць. Ды яшчэ гэтыя дзесяткi.
      - Дзесяткi збыць не ўдасца, - увязаўся ўсё той самы голас зноў, i ад яго ў буфетчыка ледзянела сэрца, - пасля смерцi Андрэя Фокавiча дом неўзабаве знясуць i дзесяткi будуць адпраўлены ў Дзяржбанк.
      - Такiм чынам, я це раiў бы вам класцiся ў бальнiцу, - працягваў артыст, якi сэнс памiраць у палаце пад стогны i хрыпы безнадзейна хворых. Цi не лепей наладзiць пiр на гэтыя дваццаць сем тысяч, выпiць атруту i перасялiцца на той свет пад музыку струн, у акружэннi захмялелых прыгажунь i адчайных сяброў?
      Буфетчык сядзеў нерухомы i вельмi пастарэлы. Цёмныя кругi з'явiлiся вакол вачэй, шчокi абвiслi i нiжняя скiвiца адвiсла.
      - Хаця мы тут захапiлiся марамi, - усклiкнуў гаспадар, - пара за работу. Пакажыце вашы нарэзаныя паперкi.
      Буфетчык усхвалявана дастаў з кiшэнi пакунак, разгарнуў яго i аслупянеў. У газетным абрыўку ляжалi чырвонцы.
      - Мiлы мой, вы i сапраўды хворы, - сказаў Воланд i пацiснуў плячыма.
      Буфетчык ашалела заўсмiхаўся, устаў з табурэткi.
      - А, - заiкаючыся, прамовiў ён, - а калi яны зноў...
      - Гм... - задумаўся артыст, - ну тады прыходзьце да нас яшчэ. Калi ласка! Рады быў пазнаёмiцца.
      Адразу ж выскачыў з кабiнета Кароўеў, ухапiў буфетчыка за руку, пачаў трэсцi яе i прасiць Андрэя Фокавiча ўсiм, усiм перадаваць прывiтаннi. Буфетчык нiчога ўжо не цямiў i рушыў з пакоя.
      - Гела, правядзi! - крычаў Кароўеў.
      Зноў гэтая рыжая i голая ў пярэднiм пакоi! Буфетчык працiснуўся ў дзверы, пiскнуў "да пабачэння" i, як п'яны, пайшоў унiз па лесвiцы. Потым ён спынiўся, сеў на прыступку, дастаў пакет, праверыў - чырвонцы былi на месцы.
      Якраз з кватэры, якая выходзiла на пляцоўку, паказалася жанчына з зялёнаю сумкаю. Угледзела чалавека, якi сядзеў на прыступцы i тупа глядзеў на чырвонцы, усмiхнулася i сказала задумёна:
      - Што ў нас за дом! З самай ранiцы п'яныя. Зноў шкло выбiлi на лесвiцы, прыгледзелася ўважлiва да буфетчыка i дадала: - Во, ды ў вас, грамадзянiн, грошай як трэсак. Даў бы мне крыху! Га?
      - Адчапiся ад мяне, богам прашу, - спалохаўся буфетчык i хуценька схаваў грошы. Жанчына засмяялася:
      - Ну цябе к чорту, скнара! Пажартавала я, - i пайшла ўнiз.
      Буфетчык паволi ўстаў, падняў руку, каб паправiць капялюш, i пераканаўся, што яго няма на галаве. Жахлiва не хацелася вяртацца, але капелюша шкода было. Ён памуляўся крыху i вярнуўся ўсё ж, пазванiў.
      - Чаго яшчэ? - спыталася праклятая Гела.
      - Капялюшык я забыў, - шапнуў буфетчык i тыцнуў сябе ў лысiну.
      Гела завярнулася, буфетчык у думках плюнуў, заплюшчыў вочы. Калi расплюшчыў iх, убачыў, што Гела падае яму яго капялюш i шпагу з цёмнаю ручкаю.
      - Не маё, - шапнуў буфетчык, адапхнуў шпагу i хуценька надзеў капялюш.
      - А хiба вы без шпагi прыйшлi? - здзiвiлася Гела.
      Буфетчык штосьцi мармынуў i заспяшаўся ўнiз. Але галаве было чамусьцi нязручна i залiшне горача ў капелюшы; ён зняў яго i ажно падскочыў ад перапалоху, цiхенька ўскрыкнуў. У руках у яго быў аксамiтны берэт з пеўневым пакамечаным пяром. Буфетчык перахрысцiўся. I ў тое ж самае iмгненне берэт мяўкнуў, ператварыўся ў чорнае кацянё i ўскочыў назад на голаў Андрэю Фокавiчу, усiмi кiпцюрамi ўпiўся ў лысiну. Буфетчык адчайна залямантаваў i бегма кiнуўся ўнiз, а кацянё звалiлася з галавы i кiнулася ўгору па прыступках.
      Вырваўшыся на свежае паветра, буфетчык подбегам i назаўсёды пакiнуў гэты д'ябальскi дом No 302-бiс.
      Добра вядома, што з iм адбылося потым. Як толькi вырваўся за падваротню, буфетчык шалёна азiрнуўся, нiбы штосьцi шукаў. Праз хвiлiну ён быў на другiм баку вулiцы ў аптэцы. Не ўспеў ён прамовiць: "Скажыце, калi ласка..." - як жанчына за прылаўкам усклiкнула:
      - Грамадзянiн! У вас ўся галава парэзана!..
      Праз хвiлiн пяць буфетчык быў перабiнтаваны марляю, Даведаўся, што лепшымi спецыялiстамi па хваробах печанi з'яўляюцца прафесары Бернадскi i Кузьмiн, спытаўся, хто блiжэйшы, засвяцiўся ад радасцi, калi даведаўся, што Кузьмiн жыве лiтаральна цераз двор, у маленькiм беленькiм асабнячку, i праз дзве хвiлiны быў у гэтым асабнячку. Памяшканне было старое, але вельмi ўтульнае. Запомнiў буфетчык, што першай трапiлася насустрач старэнькая нянька, якая хацела ўзяць у яго капялюш, але капелюша не было, нянька пайшла кудысьцi, шамкаючы бяззубым ротам.
      Замест яе з'явiлася побач з люстрам i, здаецца, пад нейкаю нават аркаю, жанчына сярэдняга ўзросту i адразу сказала, што запiсацца можна толькi на дзевятнаццатае, не раней. Буфетчык адразу змiкiцiў, у чым выратаванне. Зiрнуў патухлым вокам за арку, дзе ў прыхожым пакоi чакалi чалавекi тры, шапнуў:
      - Смяротна хворы...
      Жанчына здзiўлена паглядзела на забiнтаваную галаву буфетчыка, падумала i сказала:
      - Ну што ж... - i прапусцiла буфетчыка за арку.
      У тое самае iмгненне супрацьлеглыя дзверы адчынiлiся, у iх блiснула залатое пенснэ, жанчына ў халаце сказала:
      - Грамадзяне, гэты чалавек пойдзе без чаргi...
      I не паспеў буфетчык аглянуцца, як ён апынуўся ў кабiнеце прафесара Кузьмiна. Нiчога страшнага, урачыстага i медыцынскага не было ў гэтым прадаўгаватым пакоi.
      - Што ў вас? - спытаўся прыемным голасам прафесар Кузьмiн i з трывогай зiрнуў на забiнтаваную галаву.
      - Толькi што дакладна даведаўся, - адказаў буфетчык i здзiчэла паглядзеў на нейкую фатаграфiчную групу за шклом, - што ў лютым наступнага года памру ад рака печанi. Прашу спынiць.
      Прафесар Кузьмiн як сядзеў, гэтак i адкiнуўся да высокае гатычнае спiнкi крэсла.
      - Прабачце, не разумею вас... вы што, у доктара былi? Чаму ў вас галава забiнтаваная?
      - У якога доктара?.. Бачылi б вы таго доктара! - зубы ў яго раптоўна заляскалi. - А на голаў не звяртайце ўвагi, не мае дачынення, - адказаў буфетчык, - на галаву плюньце, яна тут нi пры чым. Рак печанi прашу спынiць.