Мiхаiл Булгакаў
      Майстар i Маргарыта
      ЧАСТКА ПЕРШАЯ
      Дык хто ж ты?
      - Частка сiлы той лiхой,
      Дабро ўтвараецца з якой.
      Гётэ. "Фаўст"
      Раздзел 1
      НIКОЛI НЕ РАЗМАЎЛЯЙЦЕ З НЕВЯДОМЫМI
      Аднойчы вясною, у надзвычай душны адвячорак, на Патрыярхавых сажалках у Маскве з'явiлiся двое. Першы, у шэранькiм летнiм гарнiтуры, быў маленькi ростам, сыты, лысы, свой прыстойны на выгляд капялюш-булачку нёс у руцэ, а на чыста выгаленым твары меў велiзарныя акуляры ў рагавой аправе. Другi плячысты, рыжаваты, вiхрасты малады чалавек у клятчастай шапачцы, ссунутай на патылiцу, - быў у каўбойцы, пакамечаных белых штанах i ў чорных тапачках.
      Першы быў сам Мiхаiл Аляксандравiч Берлiёз, старшыня праўлення адной з буйнейшых маскоўскiх лiтаратурных асацыяцый, якая скарочана называлася МАССАЛIТ, i рэдактар тоўстага мастацкага часопiса, а малады яго спадарожнiк паэт Iван Мiкалаевiч Паныроў, якi падпiсваўся псеўданiмам Бяздомны.
      Як толькi апынулiся ў цянi ледзь зазелянелых лiп, пiсьменнiкi найперш кiнулiся да страката размаляванай будачкi з надпiсам: "Пiва i воды".
      Тут варта адзначыць першую незвычайную акалiчнасць гэтага страшнага травеньскага вечара. Не толькi ля будачкi, але i ва ўсiх прысадах уздоўж Малой Броннай вулiцы не аказалася нiводнага чалавека. У той час, калi, здаецца, не ставала сiлы нават i дыхаць, калi сонца, пасля таго як напякло Маскву, падала кудысьцi за Садовае кальцо, - нiхто не прыйшоў пад лiпы, нiхто не сеў на лавачку, пуста было пад прысадамi.
      - Дайце нарзану, - папрасiў Берлiёз.
      - Няма нарзану, - адказала жанчына ў будачцы i чамусьцi пакрыўдзiлася.
      - Пiва ёсць? - сiпла спытаў Бяздомны.
      - Пiва прывязуць вечарам, - адказала жанчына.
      - А што ёсць? - дапытваўся Берлiёз.
      - Абрыкосавая, але цёплая, - сказала жанчына.
      - Ну, давайце, давайце, давайце!..
      Абрыкосавая пагнала шчодрую жоўтую пену, i ў паветры запахла цырульняй. Пасля таго як выпiлi, лiтаратары пачалi адразу ж iкаць, разлiчылiся i селi на лаўцы тварам да сажалкi i плячыма да Броннай.
      Тут адбылося другое незвычайнае здарэнне, якое датычыла толькi аднаго Берлiёза. Ён раптоўна перастаў iкаць, яго сэрца страпянулася i на iмгненне кудысьцi правалiлася, потым вярнулася на сваё месца, але з тупою iголкаю, якая ўкалолася ў яго. Акрамя ўсяго, Берлiёза апанаваў незразумелы, але вялiкi страх, яму раптам захацелася бягом уцячы з Патрыярхавых сажалак без аглядкi. Берлiёз сумна азiрнуўся, не разумеючы, што яго гэтак напалохала. Ён пабялеў, выцер лоб хусцiнкай, падумаў: "Што гэта са мною робiцца? Такога раней не было... сэрца падводзiць... я стамiўся. Вiдаць, трэба кiдаць усё к д'яблу i ў Кiславодск..."
      I тут спякотнае паветра згусцiлася перад iм, i з яго саткаўся празрысты грамадзянiн, вельмi дзiўны на выгляд. На маленькай галоўцы жакейская шапачка, клятчасты кароценькi i лёгенькi пiнжачок... Грамадзянiн быў ростам з сажань, але вузкi ў плячах, надзвычай худы, а твар, вымушаны заўважыць, меў здзеклiвы.
      Берлiёзава жыццё было такое, што да незвычайных з'яў ён не прывык, таму яшчэ болей спалатнеў, вылупiў вочы i ў разгубленасцi падумаў: "Не можа гэтага быць!.."
      Але было, i рослы празрысты грамадзянiн, не кранаючыся зямлi, хiстаўся перад iм i ўлева, i ўправа.
      I гэтакi жах апанаваў Берлiёза, што ён аж заплюшчыў вочы. А калi расплюшчыў, то зразумеў, што ўсё скончылася, мроiва прапала, клятчасты знiк, а заадно i тупая iголка выскачыла з сэрца.
      - Ну, д'ябал! - усклiкнуў рэдактар. - Ты ведаеш, Iван, у мяне ад спякоты ледзь не ўдар быў! Нават галюцынацыi пачалiся, - ён паспрабаваў усмiхнуцца, але ў яго ў вачах трымцела трывога i рукi дрыжалi.
      Аднак пакрысе ён супакоiўся, абмахнуўся хусцiнкай i даволi бадзёра вымавiўшы: "Ну, такiм чынам..." - прадоўжыў гаворку, перапыненую пiццём абрыкосавай.
      Гаворка гэтая, як потым стала вядома, iшла пра Iсуса Хрыста. Справа ў тым, што рэдактар заказаў паэту ў чарговы нумар часопiса вялiкую антырэлiгiйную паэму. Гэтую паэму Iван Мiкалаевiч напiсаў, i даволi хутка, але яна не задаволiла рэдактара. Намаляваў Бяздомны галоўную дзеючую асобу сваёй паэмы, гэта значыць Iсуса Хрыста, занадта чорнымi фарбамi, тым не меней, усю паэму, на думку рэдактара, трэба пiсаць нанава. I вось цяпер рэдактар чытаў нешта накшталт лекцыi пра Iсуса, з мэтаю падкрэслiць асноўную паэтаву памылку. Цяжка сказаць, што канкрэтна падвяло Iвана Мiкалаевiча - цi выяўленчая сiла яго таленту, цi абсалютнае няведанне таго, пра што ён сабраўся пiсаць, але Iсус атрымаўся ў яго зусiм як жывы, хаця i непрываблiвы персанаж. Берлiёз жа хацеў даказаць паэту, што галоўнае не ў тым, якi быў Iсус, добры цi дрэнны, а ў тым, што Iсуса не iснавала наогул i што ўсе расказы пра яго - усяго толькi выдумка, сама звычайныя мiфы.
      Трэба аддаць належнае: рэдактар быў чалавек начытаны i вельмi ўмела спасылаўся ў сваёй прамове на старажытных гiсторыкаў, напрыклад на знакамiтага Фiлона Александрыйскага, на блiскуча адукаванага Iёсiфа Флавiя, якiя i слова не сказалi пра iснаванне Iсуса. Мiхаiл Аляксандравiч дэманстраваў салiдную эрудыцыю i, мiж iншым, даводзiў паэту, што тое месца ў пятнаццатай кнiзе, у 44-м раздзеле вядомых Тацытавых "Аналаў", дзе гаворыцца пра пакаранне Iсуса, не што iншае, як пазнейшая падробка i ўстаўка.
      Паэт, якому ўсё, што паведамляў рэдактар, было навiною, уважлiва слухаў Мiхаiла Аляксандравiча, не адводзiў ад яго сваiх жывых зялёных вачэй, зрэдку iкаў, лаяў абрыкосавую ваду.
      - Няма нiводнай усходняй рэлiгii, - гаварыў Берлiёз, - у якой бы, як правiла, непарочная дзева не нарадзiла б бога. I хрысцiяне не выдумалi нiчога новага, гэтаксама стварылi свайго Iсуса, якога на самай справе нiколi не было жывога на гэтым свеце. Вось на гэта i трэба зрабiць асноўны акцэнт...
      Берлiёзаў тэнар уладарыў на пустым бульвары, i ў меру таго як Мiхаiл Аляксандравiч улазiў у нетру, у якую лезуць i не баяцца скруцiць сабе шыю толькi вельмi адукаваныя людзi, - паэт даведваўся ўсё болей i болей цiкавага i карыснага i пра эгiпецкага Азiрыса, добрага бога i сына Неба i Зямлi, i пра фiнiкiйскага бога Фамуза, i пра Мардука, i нават пра меней вядомага грознага бога Вiцлiпуцлi, якога вельмi ўшаноўвалi некалi ацтэкi ў Мексiцы.
      I вось якраз у той час, калi Мiхаiл Аляксандравiч расказваў паэту пра тое, як ацтэкi ляпiлi з цеста фiгурку Вiцлiпуцлi, на бульвары паказаўся першы чалавек.
      Пасля, калi, шчыра кажучы, было ўжо па часе, розныя ўстановы далi свае зводкi з апiсаннем гэтага чалавека. Параўнанне iх не можа не выклiкаць здзiўлення. Гэтак у першай зводцы сказана, што чалавек быў маленькi ростам, меў залатыя зубы i накульгваў на правую нагу. У другой - што чалавек высокi ростам, каронкi ў яго плацiнавыя, кульгаў на левую нагу. У трэцяй лаканiчна паведамляецца, што асаблiвых прыкмет у чалавека не было наогул.
      Трэба адзначыць, што нiводная з гэтых зводак нiчога не вартая.
      Перш за ўсё: нi на якую нагу чалавек не кульгаў i ростам быў i не маленькi i не вялiкi, а сярэднi. Што датычыць зубоў, то з левага боку ў яго былi плацiнавыя каронкi, а з правага - залатыя. Быў ён у дарагiм шэрым гарнiтуры, у замежных, пад колер гарнiтура, туфлях. Шэры берэт зухавата ссунуты на вуха, пад пахай нёс кiй з чорным набалдашнiкам у выглядзе галавы пудзеля. З выгляду - гадоў за сорак. Рот нейкi крывы. Твар чыста выгалены. Брунет. Правае вока чорнае, левае чамусьцi зялёнае. Бровы чорныя, але адно брыво вышэй за другое. Адным словам - чалавек з-за мяжы.
      Чужаземец прайшоў паўз лаўку, на якой размясцiлiся рэдактар i паэт, скоса зiрнуў на iх i раптам сеў на суседняй лаўцы, за два крокi ад сяброў.
      "Немец", - падумаў Берлiёз.
      "Ангелец, - падумаў Бяздомны, - бач ты, i не горача яму ў пальчатках".
      А чужаземец зiрнуў на высокiя дамы, якiя квадратам акружалi сажалку, i стала зразумела, што бачыць ён гэтае месца ўпершыню i што яно яго зацiкавiла.
      Ён спынiў позiрк на верхнiх паверхах, якiя слiпуча адлюстроўвалi шклом паламанае i назаўсёды адыходзячае для Мiхаiла Аляксандравiча сонца, потым паглядзеў унiз, дзе вокны надвячоркава зацямнелiся, нечага паблажлiва ўсмiхнуўся, прыплюшчыўся, рукi паклаў на набалдашнiк, а падбародак на рукi.
      - Ты, Iван, - гаварыў Берлiёз, - вельмi добра i сатырычна, напрыклад, апiсаў нараджэнне Iсуса, сына божага, але цымус у тым, што яшчэ да Iсуса нарадзiўся цэлы шэраг сыноў божых, як фрыгiйскi Ацiс, а карацей кажучы, нiводзiн з iх не нараджаўся i нiводнага не было нiколi, у тым лiку i Iсуса, i таму неабходна, каб ты замест нараджэння i, скажам, прыходу валхвоў, напiсаў аб недарэчных чутках пра гэтае нараджэнне... А то атрымлiваецца з твайго расказу, што ён i сапраўды нарадзiўся!..
      Тут Бяздомны паспрабаваў спынiць iкаўку, якая замучыла яго, затрымаў дыханне, а таму iкнуў яшчэ пакутлiвей i мацней, i ў гэтае ж iмгненне Берлiёз перастаў гаварыць, таму што чужаземец устаў i накiраваўся да пiсьменнiкаў.
      Тыя здзiўлена паглядзелi на яго.
      - Прабачце, калi ласка, - загаварыў незнаёмец з чужаземным акцэнтам, але слоў ён не калечыў, - што я, незнаёмы, дазваляю сабе... але сам прадмет вашай вучонай гаворкi гэтакi цiкавы, што...
      Тут ён ветлiва зняў берэт, i сябрам нiчога iншага не заставалася, як устаць i пакланiцца.
      "Не, хутчэй за ўсё француз..." - падумаў Берлiёз.
      "Паляк", - падумаў Бяздомны.
      Неабходна дадаць, што паэту чужаземец адразу ж здаўся непрыемным, а Берлiёзу хутчэй за ўсё спадабаўся, ну, не зусiм каб спадабаўся, як бы гэта сказаць... заiнтрыгаваў, цi што.
      - Дазвольце, я прысяду? - ветлiва папрасiў чужаземец, i сябры неяк мiжволi вызвалiлi мiж сабой месца; чужаземец спрытна сеў памiж iмi i адразу ж уключыўся ў гаворку.
      - Калi я правiльна пачуў, вы сказалi, што Iсуса не было на свеце? - спытаў чужаземец i зiрнуў на Берлiёза сваiм левым зялёным вокам.
      - Вы правiльна пачулi, - ветлiва адказаў Берлiёз, - якраз гэтак я i гаварыў.
      - Вой, як цiкава! - усклiкнуў чужаземец.
      "А якога д'ябла яму ад нас трэба?" - падумаў Бяздомны i насупiўся.
      - А вы згодны з вашым субяседнiкам? - пацiкавiўся незнаёмы, павярнуўшыся ўправа да Бяздомнага.
      - На ўсе сто! - пацвердзiў той, бо любiў гаварыць з выкрунтасамi i фiгуральна.
      - Цудоўна! - усклiкнуў няпрошаны субяседнiк, чамусьцi як злодзей азiрнуўся i прыцiшаным голасам сказаў: - Даруйце мне за настырнасць, але я зразумеў, што вы, акрамя ўсяго, i ў бога не верыце? - ён зрабiў спалоханыя вочы i дадаў: Клянуся, я нiкому не скажу.
      - Але, мы не верым у бога, - паблажлiва ўсмiхнуўся з перапалоху турыста Берлiёз, - пра гэта можна гаварыць зусiм адкрыта.
      Чужаземец адкiнуўся да спiнкi i спытаўся, нават аж вiскнуўшы ад цiкаўнасцi:
      - Вы - атэiсты?!
      - Але, мы - атэiсты, - з усмешкаю адказаў Берлiёз, а Бяздомны падумаў раззлавана: "Во прычапiўся, гусак замежны!"
      - Вой, якое цуда! - ускрыкнуў дзiўны чужаземец i пакруцiў галавою, гледзячы то на аднаго, то на другога лiтаратара.
      - У нашай краiне атэiзм не дзiва, - з дыпламатычнай ветлiвасцю адказаў Берлiёз, - большасць нашага насельнiцтва свядома i даўно перастала верыць у казкi пра бога.
      Тут чужаземец утварыў гэтакi фокус: устаў, пацiснуў здзiўленаму рэдактару руку i прамовiў наступнае:
      - Дазвольце падзякаваць вам ад усяго сэрца!
      - За што вы дзякуеце? - заплюскаўшы вачыма, спытаў Бяздомны.
      - За вельмi важныя звесткi. Яны мне, як падарожнiку, надзвычай цiкавыя, шматзначна падняўшы палец, растлумачыў замежны дзiвак.
      Важныя звесткi, вiдаць, сапраўды зрабiлi на падарожнiка моцнае ўражанне, таму што ён спалохана правёў позiркам па дамах, нiбы баяўся ў кожным доме ўбачыць атэiста.
      "Не, ён не ангелец..." - падумаў Берлiёз, а Бяздомны падумаў: "Дзе гэта ён насабачыўся гаварыць па-расейску, вось што цiкава!" - i зноў насупiўся.
      - Але, дазвольце спытацца ў вас, - пасля трывожнага роздуму загаварыў замежны госць, - ну, а як быць з доказамi iснавання бога, якiх, як вядома, iснуе роўна пяць?
      - На жаль, - спачувальна адказаў Берлiёз, - нiводны з гэтых доказаў нiчога не варты, i чалавецтва даўно спiсала iх у архiў. Згадзiцеся, што ў разумовай сферы нiякага доказу iснавання бога быць не можа.
      - Брава, - ускрыкнуў чужаземец, - брава! Вы цалкам паўтарылi думку неспакойнага старога Iмануiла на гэты конт. Але вось кур'ёз: ён ушчэнт знiшчыў усе пяць доказаў, а потым, быццам на здзек з самога сябе, стварыў уласны шосты доказ!
      - Доказ Канта, - тонка ўсмiхнуўся i запярэчыў рэдактар, - таксама пераканаўчы. I недарэмна Шылер гаварыў, што кантаўскiя развагi пра гэтае пытанне могуць задаволiць толькi рабоў, а Штраўс проста смяяўся з гэтага доказу.
      Берлiёз гаварыў, а сам думаў: "Але ўсё ж хто ён такi? I чаму гэтак добра гаворыць па-расейску?"
      - Узяць бы гэтага Канта, ды за такiя доказы на тры гады на Салаўкi! зусiм нечакана бабахнуў Iван Мiкалаевiч.
      - Iван! - збянтэжана шапнуў Берлiёз.
      Але прапанова адправiць Канта на Салаўкi не толькi не збянтэжыла чужаземца, але выклiкала ў яго захапленне.
      - Вось правiльна, правiльна, - i левае зялёнае яго вока, якое глядзела на Берлiёза, загарэлася, - яму толькi там i месца! Гаварыў я яму, калi мы разам снедалi: "Вы, прафесар, вядома, воля ваша, але не надта складна прыдумалi! Яно, можа, i разумна, але ж вельмi незразумела. З вас смяяцца будуць".
      Берлiёз вылупiў вочы. "У час снедання.., Канту?.. Што ён вярзе?" - падумаў ён.
      - Але, - працягваў чужаземец, якога не бянтэжыла Берлiёзава здзiўленне i якi звяртаўся да паэта, - адправiць яго на Салаўкi немагчыма, таму што ўжо сто гадоў з гакам знаходзiцца ў мясцiнах яшчэ болей далёкiх, чым Салаўкi, i дастаць яго адтуль нiякiм чынам, запэўнiваю вас, нельга!
      - Шкада! - адазваўся задзiрака-паэт.
      - I мне шкада! - пацвердзiў чужаземец, блiснуў вокам i працягваў: - Але вось якое пытанне мяне турбуе: калi няма бога, то, пытаюся, хто ж кiруе жыццём чалавечым i ўсiм наогул распарадкам на зямлi?
      - Сам чалавек i кiруе, - паспяшаўся сярдзiта адказаць Бяздомны на гэтае, прызнацца, не зусiм зразумелае пытанне.
      - Выбачайце, - мякка абазваўся незнаёмец, - на тое, каб кiраваць, трэба як-нiяк мець дакладны план на нейкi даволi прыстойны тэрмiн. Дазвольце ж запытацца ў вас, як можа кiраваць чалавек, калi ён пазбаўлены магчымасцi не толькi складаць якi-небудзь план на нейкi да смешнага кароткi тэрмiн, ну, скажам, гадоў на тысячу, але не можа ручацца нават за свой заўтрашнi дзень? I сапраўды, - тут незнаёмы звярнуўся да Берлiёза: - Уявiце, што вы, напрыклад, пачняце кiраваць, распараджацца i iншымi, i сабою самiм, наогул, пачняце толькi смак адчуваць, i раптам у вас... кхэ... кхэ... саркома лёгкага... - тут чужаземец салодка ўсмiхнуўся, быццам думка пра саркому лёгкiх прыносiла яму задавальненне, - ага, саркома, - ён прыплюшчыўся, як кот, паўтарыў гучнае слова, - i вось ваша кiраўнiцтва i скончылася! Нiчый лёс, акрамя вашага ўласнага, вас болей не цiкавiць. Родныя пачынаюць хлусiць, вы адчуваеце, што нешта не тое, нядобрае, кiдаецеся да вучоных-дактароў, потым да прайдзiсветаў, а здараецца, да варажбiтак. I першае, таксама другое i трэцяе рабiць не мае нiякага сэнсу, вы самi гэта разумееце. I ўсё канчаецца трагiчна: той, хто яшчэ нядаўна думаў, што ён нечым кiруе, апынаецца раптам у драўлянай скрынцы, ляжыць нерухома, i ўсе навокал разумеюць, што цяпер ад яго нiякай карысцi, спальваюць яго ў печы. А здараецца i горш: толькi чалавек збiраецца з'ездзiць у Кiславодск, - тут чужаземец прыплюшчана паглядзеў на Берлiёза, - звычайная, здавалася б, справа, але i гэтага зрабiць не можа, таму што невядома чаму раптам паслiзнуўся i трапiў пад трамвай! Няўжо вы скажаце пасля гэтага, што ён сам сабою гэтак кiраваў? Цi не правiльней думаць, што кiраваў iм нехта iншы? i тут раптам незнаёмы засмяяўся дзiўным смяшком.
      Берлiёз з вялiкаю ўвагаю слухаў непрыемны расказ пра саркому i пра трамвай, i нейкiя трывожныя думкi пачыналi мучыць яго. "Ён не чужаземец! Ён не чужаземец! - думаў ён. - Гэта вельмi дзiўны суб'ект... але, даруйце, хто ж ён такi?"
      - Вы хочаце палiць, як я бачу? - нечакана звярнуўся да Бяздомнага незнаёмец. - Вы якiя палiце?
      - А ў вас хiба розныя ёсць? - панура спытаўся паэт, у якога кончылiся папяросы.
      - Якiя вам? - спытаўся невядомы.
      - Ну, "Нашу марку", - злосна адказаў Бяздомны.
      Незнаёмы адразу ж дастаў з кiшэнi партабак i прапанаваў Бяздомнаму:
      - "Наша марка".
      I рэдактара i паэта не гэтак уразiла тое, што знайшлася ў партабаку менавiта "Наша марка", колькi сам партабак. Ён быў вялiкi, з чырвоннага золата, i на iм, калi адчыняўся, блiснуў сiнiм i белым агнём брыльянтавы трохкутнiк.
      Тут лiтаратары падумалi рознае. Берлiёз: "Не, чужаземец!", а Бяздомны: "Во, д'ябал яго вазьмi! Га?"
      Паэт i гаспадар партабака запалiлi, а Берлiёз адмовiўся.
      "Трэба будзе запярэчыць яму такiм чынам, - рашыў Берлiёз, - правiльна, чалавек смяротны, нiхто гэта не аспрэчвае. А справа ў тым, што..."
      Аднак ён не ўспеў сказаць гэтыя словы, як загаварыў чужаземец:
      - Правiльна, чалавек смяротны, але гэта толькi паўбяды. Дрэнна, што ён раптоўна смяротны, вось у чым фокус! I наогул цяжка сказаць, што з iм будзе сёння вечарам.
      "Нейкая недарэчная пастаноўка пытання..." - падумаў Берлiёз i запярэчыў:
      - Ну, у гэтым ёсць перабольшанне. Я пра свой сённяшнi вечар ведаю амаль дакладна. Само сабою разумеецца, калi мне на Броннай не ўпадзе на галаву цаглiна...
      - Цаглiна нi з таго нi з сяго, - пераканаўча перапынiў невядомы, - нiкому i нiколi на голаў не ўпадзе. У прыватнасцi, запэўнiваю вас, вам яна не пагражае. Вы памраце iншай смерцю.
      - Можа, вы ведаеце i якой, - зусiм натуральна,з iронiяй пацiкавiўся Берлiёз i такiм чынам уцягваўся ў нейкую недарэчную размову, - i скажаце мне?
      - Ахвотна, - адазваўся незнаёмы.
      Ён зiрнуў на Берлiёза, быццам зняў мерку на гарнiтур, скрозь зубы прамармытаў нешта: "Раз, два... Меркурый у другiм доме... поўня сышла... шэсць - няшчасце... вечар - сем..." - i гучна i радасна аб'явiў: - Вам адрэжуць галаву!
      Бяздомны дзiка i злосна вылупiў вочы на нахабнага незнаёмца, а Берлiёз спытаўся з крывой усмешкай:
      - А хто канкрэтна? Вораг? Iнтэрвенты?
      - Не, - адказаў субяседнiк, - расейская жанчына, камсамолка.
      - Гм... - прамармытаў раззлаваны жарцiкамi незнаёмага Берлiёз. - Ну, гэта, выбачайце, мала верагодна.
      - Прашу прабачэння, - адказаў чужаземец, - але гэта праўда. Ага, мне хацелася спытаць у вас, што вы будзеце рабiць сёння вечарам, калi не сакрэт?
      - Сакрэта няма. Зараз я зайду дадому на Садовую, а потым у дзесяць вечара ў МАССАЛIЦе адбудзецца паседжанне, i я на iм буду старшыняваць.
      - Не, гэтага не будзе, - цвёрда запярэчыў чужаземец.
      - Гэта чаму?
      - Таму, - адказаў чужаземец i прыплюшчанымi вачыма паглядзеў на неба, у якiм у прадчуваннi вячэрняй прахалоды нячутна кружылi чорныя птушкi, - што Анечка ўжо купiла алей, i не толькi купiла, але нават i разлiла. Такiм чынам паседжанне не адбудзецца.
      Тут, як зразумела, пад лiпамi запанавала маўчанне.
      - Даруйце, - пасля маўчання загаварыў Берлiёз, гледзячы на чужаземца, якi плёў абы-што, - пры чым тут алей, i якая Анечка?
      - Алей тут вось пры чым, - раптам загаварыў Бяздомны, якi, вiдаць, вырашыў аб'явiць няпрошанаму субяседнiку вайну, - вам не даводзiлася, грамадзянiн, бываць у псiхбальнiцы?
      - Iван!.. - цiха ўскрыкнуў Мiхаiл Аляксандравiч.
      Але чужаземец не пакрыўдзiўся i нават весела засмяяўся.
      - Быў, быў i неаднойчы! - ускрыкнуў ён смяшлiва, але не адводзiў сваiх вачэй, якiя не смяялiся, ад паэта. - Дзе толькi я не быў! Шкада толькi, што мне не хапiла часу распытацца ў прафесара, што гэта такое шызафрэнiя. Дык вы ўжо самi даведайцеся ў яго, Iван Мiкалаевiч!
      - Адкуль вы ведаеце, як мяне завуць?
      - Злiтуйцеся, Iван Мiкалаевiч, хто ж вас не ведае? - тут чужаземец выцягнуў з кiшэнi нумар "Лiтаратурнай газеты", i Iван Мiкалаевiч убачыў на першай паласе свой фотаздымак, а пад iм i ўласныя вершы. Але гэты доказ славы i вядомасцi, якi толькi яшчэ ўчора парадаваў бы, зараз радасцi не прынёс.
      - Выбачайце, - сказаў ён i пацямнеў з твару, - вы не можаце пачакаць хвiлiнку? Мне трэба таварышу сказаць два словы.
      - Ну, з задавальненнем! - усклiкнуў незнаёмы. - Тут гэтак добра пад лiпамi, а я, дарэчы, нiкуды не спяшаюся.
      - Вось што, Мiша, - зашаптаў паэт, калi адвёў Берлiёза ўбок, - гэта нiякi не iнтурыст, а шпiён. Гэта расейскi эмiгрант, якi прабраўся да нас. Патрабуй у яго дакументы, а то ўцячэ...
      - Ты думаеш? - устрывожана шапнуў Берлiёз, а сам падумаў: "А яго ж праўда!"
      - Ты мне вер, - зашыпеў яму ў вуха паэт, - дурнем прытвараецца, каб выведаць нешта. Ты чуеш, як ён па-расейску шпарыць? - паэт гаварыў i сачыў, каб незнаёмы не ўцёк. - Пайшлi, затрымаем яго, а то ўцячэ...
      I паэт за руку пацягнуў Берлiёза да лаўкi. Незнаёмы ўжо не сядзеў, а стаяў ля яе, трымаў у руках нейкую кнiжачку ў цёмна-шэрым пераплёце, капэрту са шчыльнае, добрага гатунку, паперы i вiзiтоўку.
      - Прабачце мне, што я за спрэчкаю забыўся назвацца. Вось вам картачка, пашпарт i запрашэнне прыехаць у Маскву на кансультацыi, - важка прамовiў незнаёмы i ўважлiва паглядзеў на абодвух лiтаратараў.
      Тыя збянтэжылiся. "Д'ябал, усё пачуў..." - падумаў Берлiёз i ветлiвым жэстам даў зразумець, што ў паказе дакументаў патрэбы няма. Пакуль чужаземец соваў iх рэдактару, паэт успеў разгледзець на картачцы надрукаванае замежнымi лiтарамi слова "прафесар" i першую лiтару прозвiшча - двайное "В".
      - Вельмi прыемна, - тым часам збянтэжана мармытаў рэдактар, а чужаземец схаваў дакументы ў кiшэню.
      Адносiны такiм чынам былi адноўлены, i ўсе ўтрох зноў селi на лаўку.
      - Вы ў якасцi кансультанта запрошаны да нас, прафесар? - спытаўся Берлiёз.
      - Ага, кансультантам.
      - Вы - немец? - дапытваўся Бяздомны.
      - Я?.. - перапытаў прафесар i раптам задумаўся. - Ага, мабыць, немец... сказаў ён.
      - Вы добра гаворыце па-расейску, - уставiў Берлiёз.
      - О, я наогул палiглот i ведаю вельмi многа моў, - адказаў прафесар.
      - А якая ў вас спецыяльнасць? - спытаўся Берлiёз.
      - Я - спецыялiст па чорнай магii.
      "На табе!.." - стукнула ў галаве ў Мiхаiла Аляксандравiча.
      - I... вас па гэтай спецыяльнасцi запрасiлi да нас? - спытаўся ён, заiкаючыся.
      - Ага, па гэтай запрасiлi, - пацвердзiў прафесар i растлумачыў: - Тут у дзяржаўнай бiблiятэцы знойдзены арыгiнальныя рукапiсы чарнакнiжнiка Герберта Аўрылакскага, дзесятага стагоддзя. Дык вось, патрабуецца, каб я прачытаў iх. Я адзiны ў свеце спецыялiст.
      - А-а! Вы гiсторык? - з вялiкай палёгкай i павагай спытаўся Берлiёз.
      - Я - гiсторык, - пацвердзiў вучоны i дадаў нi к сялу нi к гораду: - Сёння вечарам на Патрыярхавых будзе цiкавая гiсторыя!
      I зноў вельмi здзiвiлiся i рэдактар, i паэт, а прафесар паклiкаў iх да сябе i, калi яны нахiлiлiся да яго, прашаптаў:
      - Майце на ўвазе, што Iсус iснаваў.
      - Бачыце, прафесар, - адазваўся з вымучанай усмешкай Берлiёз, - мы паважаем вашы вялiкiя веды, але самi маем наконт гэтага другое перакананне.
      - Не трэба нiякiх перакананняў! - адказаў дзiўны прафесар. - Проста ён iснаваў, а больш нiчога.
      - Але трэба ж хоць нейкi доказ... - пачаў Берлiёз.
      - I доказаў нiякiх не трэба, - адказаў прафесар i загаварыў цiхiм голасам, акцэнт у яго адразу чамусьцi знiк: - Усё проста: у белым плашчы...
      Раздзел 2
      ПОНЦIЙ ПIЛАТ
      У белым плашчы з крывавым падбоем, кавалерыйскаю хадою з падшаркваннем на дасвеццi чатырнаццатага чысла вясновага месяца нiсана ў крытую каланаду, якая злучала два крылы палаца Iрада Вялiкага, выйшаў пракуратар Юдэi Понцiй Пiлат.
      Больш за ўсё на свеце пракуратар ненавiдзеў пах ружавага алею, i ўсё цяпер прадказвала нядобры дзень, бо пах гэты пачаў даймаць пракуратара з дасвецця. Пракуратару здавалася, што ружавы пах iдзе ад кiпарысаў i пальмаў у садзе, што да паху скур i канвою прымешваецца пракляты ружавы струмень. Ад флiгеляў за палацам, дзе размясцiлася першая кагорта Дванаццатага Маланкавага легiёна, якая прыйшла з пракуратарам у Ершалаiм, зацягвала дымок у каланаду цераз верхнюю пляцоўку саду, i да гаркавага дыму, якi сведчыў пра тое, што кашавары ў кентурыях пачалi гатаваць страву, прымешваўся ўсё той жа тлусты дух ружавага алею. Ах багi, багi, за што вы караеце мяне?
      "Але, несумненна! Гэта яна, зноў яна - непераможная, страшная хвароба гемiкранiя, ад якое балiць палавiна галавы. Ад яе няма лякарства, няма нiякага ратунку. Паспрабую не варушыць галавой".
      На мазаiчнай падлозе ля фантана ўжо было падрыхтавана крэсла, i пракуратар, не гледзячы нi на кога, сеў на яго i працягнуў руку ўбок.
      Сакратар паважлiва ўклаў у гэтую руку кавалак пергаменту. У пракуратара ад болю скрывiўся твар, i ён скоса, мiмаходзь паглядзеў на напiсанае, вярнуў пергамент сакратару i з цяжкасцю прамовiў:
      - Падследны з Галiлеi? Да тэтрарха справу пасылалi?
      - Пасылалi, пракуратар, - адказаў сакратар.
      - I што ён?
      - Ён адмовiўся даць заключэнне па справе i смяротны прысуд Сiнедрыёна накiраваў вам на зацвярджэнне, - растлумачыў сакратар.
      У пракуратара перасмыкнулася шчака, i ён сказаў цiха:
      - Прывядзiце вiнаватага.
      I адразу ж з садовае пляцоўкi пад калоны на балкон два легiянеры прывялi i паставiлi перад крэслам пракуратара чалавека гадоў дваццацi сямi. Чалавек гэты быў апрануты ў стары i парваны блакiтны хiтон. Галаву прыкрывала белая павязка з раменьчыкам вакол iлба, а рукi звязаны ззаду. Пад левым вокам у чалавека быў вялiкi чарняк, у кутку губ - драпiна i скарэлая кроў. Прыведзены з трывожнай цiкавасцю паглядзеў на пракуратара.
      Той памаўчаў, потым цiха спытаўся па-арамейску:
      - Дык гэта ты падбухторваў народ разбурыць ершалаiмскi храм?
      У гэты час пракуратар сядзеў, як каменны, i толькi губы ледзь-ледзь варушылiся, калi гаварыў. Пракуратар быў нiбы каменны, таму што баяўся паварушыць галавой, якая палала ад пякельнага болю.
      Чалавек са звязанымi рукамi крыху падаўся наперад i пачаў гаварыць:
      - Добры чалавек! Павер мне...
      Але пракуратар, якi не паварушыўся i не павысiў голасу, адразу ж перапынiў яго:
      - Гэта ты мяне называеш добрым чалавекам? Ты памыляешся. У Ершалаiме ўсе шэпчуць пра мяне, што я лютае страшылiшча, i гэта праўда, - i гэтак жа роўна дадаў: - Кентурыёна Крысабоя да мяне.
      Усiм здалося, што на балконе пацямнела, калi кентурыён, камандуючы надзвычайнай кентурыяй, Марк, па мянушцы Крысабой, з'явiўся перад пракуратарам.
      Крысабой быў на галаву вышэйшы за сама высокага салдата ў легiёне i гэтакi шырокi ў плячах, што зусiм засланiў яшчэ нiзкае сонца.
      Пракуратар сказаў кентурыёну па-лацiнску:
      - Злачынец называе мяне "добрым чалавекам". Выведзi яго адсюль на хвiлiну, растлумач яму, як трэба гаварыць са мной. Але не скалеч.
      I ўсе, акрамя нерухомага пракуратара, правялi позiркам Марка Крысабоя, якi махнуў рукою арыштаванаму - загадаў iсцi следам.
      Крысабоя наогул усе праводзiлi позiркамi, дзе б ён нi паказваўся, з-за яго росту, а яшчэ - тыя, хто бачыў яго ўпершыню, - таму што твар у кентурыёна быў скалечаны: нос у яго калiсьцi быў разбiты ўдарам германскае булавы.
      Загрукалi цяжкiя Маркавы боты па мазаiцы, звязаны пайшоў за iм нячутна, у каланадзе запанавала маўчанне, i было чуваць, як буркуюць галубы на садовай пляцоўцы перад балконам, ды яшчэ вада выспеўвала, вывiвала з фантана прыемную песню.
      Пракуратару захацелася ўстаць, падставiць скроню пад халодны струмень i гэтак застыць. Але ён ведаў, што i гэта яму не дапаможа.
      Як толькi вывеў арыштаванага з-пад калонаў у сад, Крысабой узяў з рук у аднаго з легiянераў, якi стаяў ля бронзавае статуi, бiч, злёгку размахнуўся i ўдарыў арыштаванага па спiне. Зрабiў гэта кентурыён нiбы лёгка i незнарок, але звязаны iмгненна бухнуў на зямлю, быццам яму падрэзалi ногi, твар збялеў i вочы сталi пустыя. Марк адной леваю рукою лёгка, як пусты мяшок, падняў упаўшага, паставiў яго на ногi i загаварыў гугнява, дрэнна вымаўляючы па-арамейску:
      - Рымскага пракуратара называць - iгемон. Iншых слоў не гаварыць. Стаяць смiрна. Ты зразумеў мяне, цi яшчэ раз улупiць?
      Арыштаваны пахiснуўся, але саўладаў з сабою, сышла з твару спалатнеласць, ён перавёў дух i адказаў хрыпла:
      - Я цябе зразумеў. Не бi мяне.
      Праз хвiлiну ён зноў стаяў перад пракуратарам.
      Прагучаў глухi, хворы голас:
      - Iмя?
      - Маё? - паспешна адазваўся арыштаваны, усёй iстотай ён паказваў гатоўнасць гаварыць талкова, не выклiкаць болей гневу.
      Пракуратар сказаў цiха:
      - Маё - мне вядома. Не прытварайся дурнейшым, чым ёсць на самай справе. Тваё.
      - Iешуа, - паспешна адказаў арыштант.
      - Прозвiшча ёсць?
      - Га-Ноцры.
      - Адкуль родам?
      - З горада Гамалы, - адказаў арыштант, i галавой кiўнуў, што там, недзе далёка, направа ад яго, на поўначы, ёсць горад Гамала.
      - Хто ты па крывi?
      - Дакладна не ведаю, - жыва адказаў арыштант, - я не памятаю сваiх бацькоў. Мне гаварылi, што бацька мой сiрыец...
      - Дзе ты жывеш пастаянна?
      - У мяне няма пастаяннага жытла, - сарамлiва адказаў арыштант, - я падарожнiчаю з горада ў горад.
      - Пра гэта можна сказаць карацей, адным словам - валацуга, - сказаў пракуратар i спытаўся: - Сваякi ёсць?
      - Няма нiкога. Адзiн на свеце.
      - Грамату ведаеш?
      - Ведаю.
      - Якую яшчэ мову ведаеш, акрамя арамейскае?
      - Грэцкую.
      Распухлае павека паднялося, затуманенае пакутай вока глядзела на арыштанта. Другое вока было заплюшчана. Пiлат загаварыў па-грэцку:
      - Дык ты збiраўся разбурыць будынак храма i заклiкаў на гэта народ?
      Тут арыштант зноў ажывiўся, у вачах знiк спалох, i ён загаварыў па-грэцку:
      - Я, доб... - тут жах прамiльгнуў у вачах у арыштанта, што ледзь не прагаварыўся, - я, iгемон, нiколi ў жыццi не збiраўся разбураць будынак храма i нiкога не падбухторваў на гэту непатрэбную справу.
      Здзiўленне з'явiлася на твары ў сакратара, якi згорбiўся над нiзенькiм столiкам i запiсваў паказаннi. Ён падняў голаў i адразу ж зноў нахiлiўся над пергаментам.