Рыгор Барадулiн
      Здубавецьця
      (кнiга)
      Замест уступу
      Рагацьцё (замалёўкi)
      Прыбабунькi (дражнiлкi, хуткамоўкi)
      Загадкi
      Словы матчыны з Вушаччыны (прымаўкi, прыказкi)
      Я сваю Марынку хоць пасярод рынку! (папеўкi)
      Замест уступу
      (кнiга "Здубавецьця")
      А вушацкiя ведалi смак
      У вусiм,
      Бо жыцьцё любiлi.
      Слова,
      Як на Вялiчка мацак,
      Правяралi на зуб
      Зубiлi.
      Рэчы ўсе называлi так,
      Як назвацца хацелi рэчы.
      Кожны быў
      Так кахаць мастак,
      Каб на печы
      Ня зяблi плечы.
      Мерзьлi ногi ад сала,
      Каб
      Разьлятаўся на трэскi ложак.
      I ня толькi словам да скаб
      Працiналi.
      Быў жарт, як вожык.
      Спосабам,
      Што шукаў iх сам,
      Праганялi далей хваробы,
      I бяз спонсараў,
      Бяз рэклам
      Страт ня мелi
      Майстры-дзецяробы:
      Дзяўчаты, дзяўчаты,
      Цi ўсе вы пачаты,
      Каторая не,
      Падыходзь да мяне!
      З тых,
      Хто звык хадзiць нацянькi,
      Кпяць спрадвеку жанкi й дзядзькi,
      Разгаўляюцца словам скаромным
      I ня лiчаць яго бессаромным.
      На палiцах навукi здаўна
      Ня прыстала пылiцца ўзорам.
      Хай завецца фалiчным фальклорам
      Сьмех здаровы,
      Шурпатасьць радна.
      Ведай, мудры чытач,
      Нi фалiчным,
      Нi палiчным з палiцаў
      Ня лiчым
      Наш запал.
      Як няма самагонкi,
      Пi здароў, пi з даёнкi.
      Да дна!
      У кнiзе захоўваецца аўтарскi правапiс
      Рагацьцё
      (кнiга "Здубавецьця")
      Вушацкiя называюць усё абы як сабранае, выдуманае й нявыдуманае, нiшто й нешта, прастакаватае й хiтраватае, вясёлае й сумнаватае адным словам "здубавецьця".
      Адзiн
      На стол гаспадыня паставiла варыва. Сын першы чарэпнуў лыжкай, сербануў i заплакаў.
      - Чаго ты, сынок, плачаш? - пытаецца бацька.
      - Што я ў цябе адзiн...
      - Ня плач. Адзiн ды ладзiн.
      Бацька сьмела чарэпае. Варам абдае ўсё ў роце.
      - Адзiн ты ў мяне, каб ты быў апошнi...
      Сумеў
      Была талака ў пана. Усё зрабiлi. Ну, пан i трактуе талакоўцаў. Сталы ломяцца ад закусi. Толькi там-сям сiрацеюць пляшкi з дарагiм пiтвом. Трохi выпiлi, нешта ўкусiлi. Сумна разышлiся.
      I была талака ў беднага мужыка. Той на пачастунак нагнаў самагонкi, мацнейшай за самую заядлую лаянку. А на закусь - напарыў рэпы. Упiлiся як не да сьмерцi. Нехта шыю скруцiў, нехта нагу вывернуў, некаму нос ледзьве не адкусiлi. Прыйшоўшы ў сябе, доўга ўспамiналi ды прыгаворвалi: "Хоць бядняк, а сумеў жа людцаў прывецiць!"
      Давай Макеенку
      У Вушачы быў славуты савецкi служачы Макеенка. Славуты тым, што выпiваў 25 куфляў пiва. I, казалi, калi заходзiў у раку, яшчэ ў тыя часiны глыбокую, вада сама трымала яго наплыву, як мячык. I яшчэ славуты быў як спец па жанчынах.
      Жонка павяла карову да быка ў калгас прыгарадны, якi сваёй галечай апраўдваў назву, у "Пралетарыю". Працаўнiк каровiнага загса ня бачыць, хто прывёў карову, дый пытаецца, а цi здаровая карова, цi дужага быка трэба, а з вулiцы прыёмшчыца адказвае, што здаровая. Тады злучнiк-разлучнiк крычыць:
      - Давай ёй Макеенку!
      Голас аглаблiны
      Сталiнская дэмакратыя. Кулакоў ды шмат каго яшчэ пазбавiлi права голасу ў камедыi выбараў. Едзе заможнiк. Iдзе дзядзька зь бяднейшых. Заможнiк як ехаў ды з разгону яму аглаблiной у плечы. Ня збочыў.
      - Ты чаго, класавы вораг! Ня мог крыкнуць? - мацюкаецца хадак.
      - Я права голасу лiшон...
      Яна не сама сябе прыдумала прымаўка: дурны як аглоблi...
      Мая таксама
      У аднаго чалавека было шмат дзяцей. I ўсе - дочкi. А жанiхоў няма. У сябра ягонага таксама адны дочкi незамужнiя. Жылi ў розных вёсках, далекавата. Бачылiся рэдка. Сустракаюцца, здароўкаюцца. I адразу:
      - Цi ведаеш, Стахван, якое гора ў мяне?
      - Не кажы,Селiвей, мая таксама нарадзiла.
      Дзецяроб
      У багатых-забагатых бацькоў была дачка. Дужа хацела дзiця. Яе супакойвалi, што трэба назьбiраць надта шмат грошай, тады наняць дзецяроба. Ён i зробiць дзiця.
      Адлучылiся гэта некуды бацькi. Засталася дома адна дачка. Грукаецца нехта. Дачка пад замком. Пытаецца, хто грукаецца. Чуе ў адказ, што гэта дзецяроб. Дзяўчына й кажа, што не хапае яшчэ грошай на дзецяроба, не назьбiралi. А гэты нехта згодны бясплатна ўсё зрабiць, каб дзiця было. Адамкнула дзьверы. Прыходзяць дамоў бацькi, а дачка сьпяшаецца iм паведамiць радасную навiну: быў дзецяроб i нi капейчыны за працу ня ўзяў...
      Сьвiны бык
      Жылi суседзямi мужык з жыдом. Мужыкоў кнур раз убiўся ў гарод да жыда. Той з прэтэнзiяй:
      - Iван, а Iван! Твой сьвiны бык парыў мая ўся бульба.
      - У мяне няма нiякага быка. Ёсьць толькi кнур.
      - Пад якi там шнур. Ён парыў абы-як - i ўздоўж i ўпоперак.
      У Курты пад хвастом
      Адзiн вясковец украў быка, асьвежаваў, пачаў варыць, а ўсё астатняе мяса схаваў у яму пад падлогай.
      Прыехалi шукаць. Сядзiць малы галапузы. Участковы яму тыц пальцам:
      - Пуп - наеўся круп.
      - А вот жа бычыны.
      - А дзе бралi бычыну?
      - У Курты пад хвастом.
      Сучка Курта якраз сядзела на падлозе, дзе яма. На тым сьледства й скончылася.
      Даўно сьпяць
      Выйшла дзеўка замуж. Ночы зiмовыя даўгiя. А прасьцi ёй даюць дужа. Яна прадзе-прадзе дый прыгаворвае:
      - А ў майго таты даўно сьпяць...
      Але ў новай сям'i ўвагi не зьвяртаюць.
      Цi даўно йдзеш?
      Iдзе сабе маладзiца дый, як любiў казаць некалi Караткевiч, маскаля пускае, гучна страляе, бо навокал нiкога. Але празь нейкi час вырашыла азiрнуцца. За ёй iдзе мужчына.
      - Цi даўно ты йдзеш, чалавеча?
      - Адтаго, як ты першы раз рогнула.
      Як ахвяравалася
      Маладзiца ахвяравалася паўзьцi ад хаты да царквы. Паўзе. А спаднiца спаўзла. Iдзе чалавек дый пытаецца:
      - Як ты паўзеш?
      - Як ахвяравалася, так i паўзу...
      Дзе два комiны
      Пад час польскае акупацыi жаўнеры пасьвiлiся самапасам. У Кавалеўшчыне, што пад Вушачай, дзе нарадзiўся бацька мой, жаўнеры панадзiлiся да крыху заможнейшага кавалеўца. Пазнакай служылi сiнiя вароты. Бедалага, нарэшце, зьняў вароты, тады палякi кiравалiся ў хату, дзе два комiны. Комiн зiмой ня збурыш.
      Шыла
      Шавец наказваў жонцы:
      - Калi памру й будзеш хаваць, пакладзi мне ў труну шыла.
      - Што, й там зьбiраешся боты шыць?
      - Ды не. Калi ты сядзеш на маю магiлку сраць, каб мог я табе ў зад шыла загнаць...
      Там i радзiма
      Пасля вайны па фiнансавай лiнii працаваў недалужны, падсьлепаваты Пейсахоў. Зь яго звычайна нязлосна пакеплiвалi, асаблiва дзяўчаты, на якiх ён ласа пазiраў.
      Перавялi Пейсахова з раёна ў недалёкi сельсавет. Прыязджае ён неяк у Вушачу. Яго й пытаюць:
      - Ну, цi сумуеш ты па радзiме? (Гэта значыць, па Вушачы. Сельсавет чамусьцi некаторым здаваўся ледзь не далёкай дзяржавай).
      Пейсахоў прастадушна-тужлiва адказаў:
      - Дзе хлеб, там i радзiма.
      Паслухалася
      Галосiць жонка па мужыку, аж разрываецца i прыслухоўваецца, каб суцешылi. Нарэшце нехта з суседак паспачуваў:
      - А досыць табе, Праксэда, убiвацца, пашкадуй сябе.
      Гаротнiца плача, але ўжо весялей:
      - Калi ж досыць, дык i досыць...
      Стаiць
      Хварэў дзед. Захацеў скаромiны. Зарэзала жонка пеўня й паставiла ў печку варыць. Памёр, так i не паспытаўшы пявучага мяса. Стаiць кацёл за заслонкай. Плача баба нарасьпеў:
      - А ты ж памёр, а твой пеўнiк стаiць...
      Такая й мазь
      На калёсах мужык вязе Калiнiна. Колы нямазаныя. Рыпяць. Седаку гэта не па нутру. Вазак спыняе каня. Ськiдвае порткi й проста на ўтулкi валiць. Калiнiн абураецца:
      - Што ты робiш?
      - Якая ўлась, такая й мазь! А не падабаецца - злазь!
      Дай дзёрну
      Маладзiцы трэба абкласьцi магiлку. Узяла яечак у кошык ды пайшла да пана па дзёран. Прыходзiць i просiць:
      - Паночак, дай за яйцы дзёрну.
      Пан, ня зразумеўшы каламбуру, шарахаецца ад маладзiцы.
      Прыехала
      У Вушачу прыехала прадстаўнiца ЦК камсамола. Ходзiць важна адказная. Местачкоўцы заўважаюць:
      - Прыехала нейкая с цыка й стрыбчыць сабе гэткай начальнiцай... Сiкша...
      Пей!
      Да лекара прыйшла жанчына ў гадах. Лекар гаворыць, як i належыць "вучонаму" чалавеку, толькi па-расейску. Ставiць шклянку з вадой дый кажа:
      - Пей!
      Жанчына й запела:
      - Пасею гурочкi...
      Лянько
      - Лянько, на яйко.
      - А цi аблупленае?
      - Не.
      - Тады еш сам!
      Радзей
      Сын прыслаў мацi лiст, напiсаны дужа ўборыстым почыркам, густа.
      Мацi й папрасiла ў адказ у лiсьце: "Сынок, пiшы радзей, бо вочы мае кепска бачаць..." I сын пачаў пiсаць гады ў рады. Зразумеў мацi.
      Не па катлу
      Выйшла замуж маленькая дзяўчына, як у нас кажуць, курдупэпачка за здаравiлу. I меў гэты здаравiла ўручча нападоймiшча. Зусiм зьвялася. Усе са спачуваньнем казалi:
      - Дзiва што! Не па катлу затаўчына.
      У дзьве рукi
      Сын мацi рэзаў танюсенькую скiбачку хлеба й падаваў, прыгаворваючы: "Пераймай, мамачка, у дзьве рукi, а то пераломiцца". Жонцы ж даваў у вадну руку ў паўбохана. Пра мацi "рупiўся" болей.
      Клёцка з вачыма
      У местачковай жыдоўскай хаце. Малому паставiлi нешта есьцi. Аднекуль жаба скокнула ў талерку. Малы чуў пра клёцкi, ды ня часта, вiдаць, iх еў. Таму й крычыць:
      - Мама, а мама. А ў клёцкi цвай воцкi й фiр лапачкi.
      Нi грому, нi пагрому
      Дзядзьку з суседняй Кавалеўшчыны выклiкалi ў суд, бо падазраваўся, што ўдзельнiчаў у пагроме. Сьледчы пытае:
      - Ты быў на пагроме?
      - Сонца было ў дзьве ляхi. Узяў я пiрага. Зьеў. Нi грому, нi пагрому была чыста ясная пагода.
      Зноў задае тое ж пытаньне й чуе той жа адказ. Пакуль не стамiўся.
      Выйшаў дзядзька з суда дый сам сабе сьмяецца:
      - Ах, сьледчы-сучка. Хацеў мяне вывесьцi. Хрэн ты мяне выведзеш.
      Мы з табой iшлi
      Iшлi Янка з Янкелем i знайшлi торбачку. Янка, зразумела, ухапiў. Янкель стараецца давесьцi спадарожцу, што ён узяў знаходку.
      - Яначка, кажы, як было. Мы з табой iшлi?
      - Iшлi.
      - Торбачку знайшлi?
      - Знайшлi.
      - Торбачка пок?
      - Пок.
      - Яначка хоп?
      - Не.
      I так да бясконцасьцi.
      Я ж казаў...
      У бедную хату госьць, як пажар. З апошняга выстранчыла, вымадзiла гаспадыня яечню. Малому хочацца есьцi. Мацi яму тлумачыць, што госьць пакiне, ня ўсё зьесьць. Госьць пачынае частавацца. Малы цераз каптур сочыць за кожным рухам. I калi госьць падчапiў апошнi кавалак сала, малы ня сьцярпеў i загукаў на ўсю хату:
      - Я ж табе казаў, што ўсё зьесьць. I зьеў!
      Гэта замест салодкага - малечая гаркота госьцю.
      Рэпертуар
      Старцы хадзiлi ад вёскi да вёскi. Сьпявалi такiмi галасамi й гэтак жаласна-набожна, што словаў i ня разабраць было. Аднак нехта ўсё-ткi расчуў тэкст сьпеваў. А быў ён дужа ўжо няхiтры:
      Ой, ня так жа мы селi, як летась сядзелi,
      Ой, ня так жа нам далi, як летась давалi...
      Сучасныя эстраднiкi падчас нагадваюць сваiм рэпертуарам памянёных старцаў.
      У космас
      Вушацкi Пяцюша тым i жыў, што чысьцiў сральнi. На досьвiтку касьмiчнае эры цi пад паўдзён яе вядомы сваiмi жартамi ягоны цёзка Трафiмаў з сур'ёзным выглядам параiў Пяцюшу кiнуць вядро й чарпак i падацца ў касманаўты. I плоцяць добра, i слава на ўвесь сьвет. Пяцюша адно запытаўся, а як гэта зрабiць. Жартаўнiк кажа, што запiсваюцца ў пасялковым савеце. Пяцюша й падаўся ў савет. Ды ў космас ня ўзьляцеў, а ў яму ад роспачы ледзь ня ўляцеў.
      А нашто мне
      Бабылка хадзiла па жэбрах. Хто кавалак даваў, хто хвост каўбасы, хто локаць суравога. Ды ў аднае хаце насыпалi ў торбу мукi. Жабрачка й галосiць:
      - А нашто ж мне гэта мучанька, а нашто ж мне гэта горанька?
      Бывае, што пададзенае горай за крадзенае.
      Гонар даражэй
      Вушацкiм рыбакам зь невялiкае арцелi прапанавалi разводзiць i лавiць люгашак. Самалёт мусiў адвозiць жывы далiкатэс аж у Францыю. У мокрым мосе. Сьвежанькiх. Цана была прапанавана добрая. Здавалася, што тыя, хто прапановы такое ня меў, пазелянеюць ад зайздрасьцi зеляней за люгашак. Ды рыбакi сказалi савецкае "не", як тым падпальшчыкам вайны. Яшчэ аракаў куды нi йшло. I дзяды й прадзеды былi рыбакамi, а не жабаловамi. Гонар даражэй.
      Калi ўжо сышчыць?
      Прыязджаю дамоў. А мама пытаецца ў мяне, калi ўжо Броўка сышчыць прэмiю. Перад Ленiнскай прэмiяй нашага земляка радыё амаль штодня, дакладней, шторанiцы давала перадачы, вядома ж, па-расейску, з нязьменнай рубрыкай: "На соискание Ленинской премии..." Бо кнiга вылучалася ў перакладзе на расейскую мову. А ў гутарковай мове сыскаць, значыць спагнаць нешта сваё, пазычанае цi ўкрадзенае некiм. I, вiдаць, перадачы радыё гэтак знадакучылi маме, што яна й запыталася ў мяне каламбурна.
      Слабы зрок
      Унук паказвае бабулi сшытак:
      - Цi добра я напiсаў?
      - Дрэнна.
      - Цяпер, бабуля, я сапраўды бачу, што ў цябе слабы зрок.
      Злаўлю!
      Троху прыдуркаваты бегаў па даваенным мястэчку й крычаў:
      - Янкель, купi шчупака.
      - Дзе ён?
      - Злаўл-лю-лю!
      Развагi
      Муж, якi зьмянiў шмат жонак, бо памiралi, суцяшаў сябе:
      - Бог узяў босую, а я ў чаравiчках вазьму.
      Другi муж, у якога таксама часта мерлi жонкi, даводзiў у рыфму:
      - Чым мне Бог сагразiў, што я поўну клець скрыняў навазiў?
      Можна таўчы
      Сыны пажанiлiся. Жывуць пры бацьку. Старэйшы брат нежанаты. Устае ды йдзе да стала сьнедаць. Жанацiкi яму:
      - Чаму рукi ня мыў. Можа, трымаўся.
      - Маiм яшчэ можна кашу таўчы, гэта ня вашыя...
      Могуць на хаду
      Мама казала:
      - Што цяперашнiя за танцы. Труцца перадамi, як рыба ў нораст. На хаду могуць дзiця зробiць.
      А цi ўмее
      Суседка старая да мамы, гледзячы на сынавую:
      - Дачка цi нявестка. Драбненькая, маладзенькая. А цi ўмеiць яна жаць?
      Матырынцы
      Матырынцы трывала ўвайшлi ў показку: "Цалуй тата маме ў сраку, - матырынцы рог укралi". Што гэта быў за рог - у показцы ня тлумачыцца. Але па ёй можна пазнаць, цi карэнны вушацкi чалавек, цi наезджы. Неяк ехалi з "Прарыву" з Васiлём Быкавым. Па дарозе вёска Вугрынкi. Васiль меркаваў, што маглi быць першапачаткова Бугрынкi. Прагаласавалi дзяўчаткi. Узялi iх у аўтобусiк наш. Пытаюся, што зрабiлi матырынцы? Толькi адна сарамяжлiва заўсьмiхалася.
      Пра матырынцаў ёсьць яшчэ вушацкае паданьне, як яны архiрэя прымалi. Вырашылi пабудаваць туалет, ды ня абы-якi. Калi высокi госьць зробiць усё, што трэба, прылада накшталт сучаснай шчоткi для мыцьця падлогi з наматанай мяккай анучкай павiнна адпаведнае месца выцерцi. I ўсё адбылося, як задумана было. Але ўжо так упадабаў архiрэй абслугоўваньне, што нагнуўся паглядзець, як жа гэта ўсё робiцца. Чалавек, якi стаяў недзе ўнiзе ў яме цi збоку, вырашыў, што нячыста выцер, i правёў гэтым, так бы мовiць, квачом архiрэю па губах. I да сёньня нiводзiн архiрэй ня прыязджаў болей да матырынцаў, якiя рог укралi. Праўда, ёсьць яшчэ прыгавор: прасiце, матырынцы, прыеду сьвянцiць. Нiбыта гэта сказаў усё ж на разьвiтаньне ўгневаны архiрэй.
      Разьвiталася
      Прыйшла маладзiца на споведзь. А бацюшка яе й пытае:
      - Цi ласкава ж ты разьвiталася-папрашчалася з мужам сваiм?
      Маладзiца адказвае, што ня было часу калi разьвiтвацца. Бацюшка раiць пайсьцi i па-добраму разьвiтацца з мужам, каб Бог усе грахi дараваў. Бо чалавеку ў злосьцi ў царкве грахi ня адпушчаюцца.
      Пабегла маладзiца раз, нешта буркнуўшы свайму мужыку, пабегла другi, пабегла й трэцi. Усё вяртаў яе бацюшка, кажучы, каб палюбоўна разьвiталася. Прыбегла апошнi раз пад вакно й пракрычала хуткамоўкай:
      - Прашчай, пранцавей, каб цябе балесь забiла! Час сьцёрла, лапцi зьдзёрла i ў споведзi ня была!..
      Дай Божа!
      Да сьвятара прыйшла дзеўка-перастарак. Як у нас казалi, яна на высадкi засталася. I дапытваецца ўсё ў айца, цi выйдзе замуж. Ён глядзiць на несхлямяжую дый прагаворвае:
      - Дай Божа, дай Божа, ды ня ведаю...
      Талкуёчак
      У Вушачы, дакладней у "Пралетарыi", ў адной сям'i была мянушка Талкуй. Нiхто ня ведаў сапраўднага прозьвiшча гаротнiкаў. Адзiн з Талкуёў цёпла прыжанiўся ў суседняй вёсцы. Зажыўся. I ў базарны дзень прывёз у Вушачу прадаць баранiну. Кожны хацеў ласейшы кавалак. Каб з ныркай капусту варыць, марыць шмат ня магло, але ня хацелася ж нiкому i голых касьцей. I пачалi паддобрывацца цi, як у нас кажуць, падхлеблiвацца:
      - Таварыш Талкуёў. Даражэнькi Талкуёчак...
      А ён толькi болей халяруе.
      Цясютка
      Вушача была партызанскай сталiцай. У Леплi стаяў нямецкi гарнiзон. Адпаведна й частка вушацкiх палiцэйскiх там была. Пасьля вайны былыя вушацкiя партызаны панадзiлiся ў Лепля па кароў. Прызнавалi сваiх. Часам i чужую карову за сваю прызнавалi. У Вушачы жыў Сiмкiн. I ён вырашыў "прызнаць" карову. I прызнаў. Але гаспадынi ня надта каб хацелася аддаваць сваю кароўку ў чужыя рукi. Справа дайшла да суда. У Сiмкiна й пытаюцца:
      - Чым вы можаце давесьцi, што карова вашая?
      - Я ёй кажу: цясютка, а яна мне ў адказ: мммууу...
      Туды й чапляй
      У Вушачы было дзьве мацi-гераiнi. Абедзьве былi вясёлыя й вострыя на язык. Iх так i звалi - гераiнi. Аднае зь iх трэба было ўручыць адпаведны ордэн. Даручылi намесьнiку старшынi райвыканкама, крыху сарамлiваму не па пасадзе. Вiншуе гераiню i чапляе ордэн. Яна:
      - Куды ты мне чапляеш?
      - Ну, вядома, на грудзi.
      - Чым заслужыла, туды й чапляй!
      Вiдаць, i ты...
      Ажанiўся бедны з яшчэ бяднейшай. Зжылiся, як кажуць, на самоў хвост. Прыйшла вясна. Iдзе жанацiк, а яго ветрам у бакi водзiць. На траву выйшаў бычок. Схудалы. Скура ды косьцi. Глядзеў-глядзеў на яго жанацiк дый кажа:
      - Вiдаць, i ты, бычок, жанаты...
      А ты лыжачкай
      Завiтаў у хату салдат. Маладзiца засмажыла служываму яечню ў калена, як кажуць вушацкiя. Паставiла на стол. Пасадзiла разам з салдатам i сынка. Сама завiхаецца каля печы (так i рупiць ужыць гэтую класiчную фразу з нашае побытнае прозы). Ледзь малы памкнецца да патэльнi, госьць коле ягоную руку вiдэльцам.
      Малы крыўдзiцца:
      - Мама, мама, а салдат вiдэльцам.
      - А ты, сынок, лыжачкай...
      Нi кашкi, нi малачка
      Зайшоўся салдат да маладзiцы пераначаваць. Здарожыўся. Сядзiць. А насупроць яго гаспадыня ў адной спаднiцы бяз нiчога сподняга i ў вясёлай паставе. Гаспадыня й пытаецца ў падарожнага, што яму даць, цi кашкi, цi малачка. Салдат адказвае:
      - Нi кашкi, нi малачка, толькi сядзi, бабка, як сядзела...
      Як сонца падымецца
      На iльнозавадскiм пасёлку жыў Пiлiп. Скрыпач. Ахвотнiк да маладзiц. Суседская дачка была як дзьве кроплi вады падобная да ягонай. Жонка была западлiвая. Казалi, што калi песьцiла ў ложку Пiлiпа, на сэрца клала мокрую анучку, - каб сэрца ў жонкi ня стала, а хлапчукi, падобныя да Пiлiпа, нараджалiся ў маладзiчак. Ды гады пачалi браць сваё. I пайшоў Пiлiп у Вушачу расстарацца вады ад немачы. Знахарка, якая лiчылася такой, была вясёлая на язык. I параiла. На ўсход сонца стаць, спусьцiўшы порткi. Як сонца пачне падымацца, i ўсё астатняе таксама...
      Абы цяляткi
      У аднаго вушацкага доўга ня было дзяцей. Нарадзiўся сынок. Радасьць. Ды злыя на язык хацелi ахаладзiць шчасьлiвага бацьку, намякаючы, што ня ён творца. I адказаў гаспадар нядобразычлiўцам:
      - Чые бычкi нi бычкi, абы мае цяляткi...
      Ня езьдзiў на валах
      Вушацкi сувязiст Апёнак ставiў громаадвод у калгасе былой Заходняй вобласьцi. Мяжа йшла ў нас дужа недалёка. Нахапiўся вечар. Апёнак сабраўся йсьцi дамоў. Старшыня кажа: вазьмi ровар i едзь. Сувязiст аднекаўся, бач, лепей пехатою пойдзе. Назаўтра скардзiцца старшыню, што замарыўся, пакуль дамоў дайшоў. Старшыня напамiнае пра ровар. Апёнак гаворыць, што ён на валах нiколi ня езьдзiў. Старшыня тлумачыць - ровар ня вол, а веласiпед.
      Апёнак злуецца:
      - Так бы й казаў, што веласiпед. А то ровар, ровар. Падумалася мне, што гэта вол.
      Перажывём неяк
      У Вушачы быў, так бы мовiць, мастак, што ў асноўным пiў, як у бот лiў. Часам на чарнiла (фарбы былi казённыя) зарабляў, ледзьве пэцкаючы няхiтрыя савецкiя плакаты раённага маштабу ды афiшы, калi якое кiно будзе. Сустракаю гэнага мастака пад час хрушчоўскае кампанii барацьбы з фармалiстамi й абстракцыянiстамi. Як i належыць - пьяны-пьяны. Суцяшае сябе й мяне за кампанiю:
      - Ну, нiчога. Нас усiх б'юць, перажывём неяк.
      За свае грошы
      На прастольнае савецкае сьвята ўдзельнiк вайны валiцца аблiччам у лужыну, падымаецца ды зноў у тую ж лужыну. Жанчына заўважае:
      - Божа, сiла твая сьвятая! За свае грошы так мучацца.
      Моўчкi
      У раённай вушацкай гасьцiньнiцы нiяк ня можа ўгаманiцца п'яная шафярня. Раве музыка. Жанчына, слабая на нервы, крычыць:
      - Дайце жыць!
      - Жывi моўчкi! - чуецца ў адказ.
      Скрабок
      Мужык быў падмяталам. Жонка цьвялiлася зь яго, iначай як скрабок i ня звала. Ня вытрываў, такога чосу даў, гаварыць жонка ня можа, дык хоць кiпцюрамi шкрэбае па падлозе. Усё роўна - скрабок!
      Прынёс
      Пастухi пасуць авец. Ранiца. Туманок. З хмызу падкраўся воўк дый ухапiў ягнятка. I ўцякае з дабычай на сьпiне ягнятнiк. (Мама некалi мне тлумачыла вузкiя прафесii ваўкоў. Той, якi коней рэжа - канятнiк, жарабят - жарабятнiк, на гусей палюе - гусятнiк.) А пастухi галёкаюць з двух канцоў:
      - Цi гэта воўк?
      - Аняго ж (iдзе ўстойлiвы выраз) заяц.
      - Цi ён панёс?
      - Аняго ж (зноў той жа выраз) табе прынёс.
      Пакуль турукалiся, шэрага й сьлед прастыў. Разважлiвы вушацкi характар ня заўсягды карысьць прыносiць.
      Ня круг
      Вушацкiя любiлi прыгавор: "Куме мой, куме, дурны твой вуме. За аднаго абеду сем вёрст еду". Казалi й пра такiх, у каго ў роце мухi жэняцца: каша ў печы, а малако ў клецi, дык у клець з кашай па малако хадзiлi. I сапраўды старцу вярста ня круг.
      Толькi з панам Богам
      Пасьля вайны ў Заходняй Беларусi шмат хто iмкнуўся паехаць у Польшчу. (Хоць пасьля пiсалi: ожэл бялы, але жонд радзецкi). Агiтатарам з Усходняй было дадзена заданьне чынiць перашкоды. У бальшыне сваёй ад'язджанцы гэтыя былi палякамi касьцельнымi. I вось на адным сходзе ўшацкi актывiст вырашыў пасадзiць маладзiцу ў галёш. Просiць:
      - Ну, калi ты полька, пагавары са мной па-польску.
      Маладзiца адсекла:
      - Па-польску я толькi з панам Богам размаўляю, а з такiм чортам як ты й гаварыць ня хачу.
      Зала грымнула рогатам. Агiтацыя была зьведзена на нiшто. Атрымалася па Марксу: сьмеючыся, чалавецтва расстаецца з сваiм мiнулым.
      Каб яшчэ кудзеля...
      Мацi хварэла. Дачка прала кудзелю. Кудзелю спрала. Мацi памерла. Дачка галосiць:
      - Каб яшчэ кудзеля была, дык мая мамка б жыла...
      Ня носяць запазухай
      На вушацкае зямлi гэтулькi камянёў, аж людзi вераць, што камянi растуць. Было, цэкоўскi iнсьпектар адвячоркам пасьля абеду, якi ў вячэру перарос, едучы ў райкомаўскай машыне, хвалiў начальства за такую ўвагу да авечкагадоўлi. Яно й на цьвярозую галаву ў тумане валуны лёгка за авечак прыняць.
      I дагэтуль распавядаюць, як нехта ехаў на працу ў наш раён з Магiлёўшчыны ды браў з сабою два камянi - гнёт на гуркi, на капусту. Яму адразу параiлi выкiнуць, бо на вушацкае зямлi камянёў хопiць на ўсё. Толькi камень запазухай вушацкiя ня носяць.
      Дзецi вiнаватыя
      Шляхцянка ў касьцёле трымае малiтоўнiк дагары нагамi. I суседка, якая ўмее чытаць, пытаецца, чаму панi так малiтоўнiк трымае. Шляхцянка адказвае:
      - То дома дзецi пшэвруцiлi.
      Ненармальны
      Нехта з вушацкiх шафёраў паехаў у суседнюю Смаленшчыну (яно, калi верыць царскiм картам, дык Смаленшчына ня суседняя, а нашая, беларуская), але забыўся ўзяць з сабой папаску. Заўсягды ж ня забываўся, асаблiва калi ехаў у Расею. Прыехаў. У вадну хату, у другую - просiць, каб што прадалi: цi масла, цi яек, цi сала. Як на марсiянiна глядзяць за такую просьбу. Нарэшце, калi ногi прыбiў да самага азадку, нехта зьлiтаваўся, дый паслаў у канцавую хату: "Там ненармальны жыве". А ненармальны, як выясьнiлася, таму, што трымае сьвiнчо, курэй, нават кароўку. Ён зь Беларусi пераехаў. Зямляк.
      Палатунак ня па зубах
      Пра вайну 1812 года распавядалi ў Кавалеўшчыне. Холад. Голад. Маладзiца зь дзецьмi сядзiць у нейкае яме. Прыходзiць галодны француз, жэстамi даводзiць, што хоча есьцi. У маладзiцы ў глiнянай мiсе камянькi, падае французу. Ашалела зiрнуўшы на гэтакi ня па ягоных зубах палатунак, француз, як любяць пiсаць нашыя эпапеiсты, падаўся ў бок лесу.
      Дзякуй
      У Кублiчах у ваднаго жыда сын ускочыў на каня й хацеў праскочыць празь мяжу. Яна йшла побач з мястэчкам. Памежнiкi схапiлi ўтрапёнца. Прыбег бацька й пачаў шчыра:
      - I дзякуй вам, таварышочкi, што затрымалi майго баламута. Ён жа, дурань, мог, ня давядзi Бог, у Польшчы апынуцца.
      Што рабiў дзед
      Старэйшае пакаленьне вушацкiх i недаўмевала, i бакi ад сьмеху надрывала, калi па радыё перадавалi Купалаву "Паўлiнку".
      З радыё чулася:
      Дзед боб малацiў,
      Баба падсявала.
      А кожны слухач сам сабе працягваў:
      Дзед у бабы папрасiў,
      Баба ня давала.
      Цi яшчэ:
      Баба сеяла расаду.
      Адзiн радок сьпяваў актор, а слухач зноў-такi дапяваў:
      Дзед прыладзiўся к ёй ззаду.
      Баба топнула нагой
      Дзед з рассаднiчку далой.
      Янка Купала фальклор ведаў. Ведаў, дзе кропку паставiць.
      Вушацкi вугал
      Цесьляры атрымалi заданьне ад райкома зрубiць iзруб пад установу ня як яны рубiлi спрадвеку "ў пальчыкi", а ў так званы нямецкi вугал (па-народнаму гэта завецца "ластаўчын хвост"). Каб доўга ня мудрыць i ня мучацца, зрубiлi яны iзруб "у пальчыкi", абрэзалi пiлой i дошкамi абабiлi. I выйшаў вушацкi вугал.
      Пойдзем
      Павяла маладзiца карову да быка. А бык нягеглы. Коўзаецца па беднай жывацiнцы ды валiцца. Глядзела-глядзела гаспадыня дый кажа:
      - Пойдзем, мая кароўка, тут ня глэбля, а адно ўбейства.
      Кароткi дыялог
      Павезьлi ў сваты картавага. I наказалi, каб маўчаў, пакуль сваты сватаць будуць маладую. Але ня ведалi нiчога пра маладую. Сядзяць абоя, маўчаць, сваты салаўямi залiваюцца. Малады бярэ нож i пачынае скрэбсьцi падавы хлеб, на лiстах кляновых сьпечаны. Маладая ня вытрывала й пытаецца:
      - Чаго ты наш х'еб ск'ябеш, што яму - сьвяйбiць?
      - А што я - казёй, каб зь iстам есьцi?
      Дагаварылiся!
      I за скрып
      Прынёс малады кавалер да шаўца шыць боты. Дамовiлiся пра цану. Нейкiя два рублi. Заказчык было пайшоў, але вярнуўся й папрасiў, каб боты былi абавязкова са скрыпам. Шавец згадзiўся, толькi дадаў:
      - А за скрып яшчэ рубель.
      Сакрэт скрыпу проста раскрываўся: пад падэшву клалася сухая бяроста. Скрыпела як са злосьцi.
      Мала
      Пасьля вайны часта рабiлiся рэформы. Перад кожнаю, каб пазбавiцца ад заўтра ўжо зьбясцэненых грошай, штурмам, як рэйхстаг, бралi ўнiвермаг. Падчыстую падмяталi ўсё з палiцаў. Дык у чарговы штурм маладзiца з нядалёкае вёскi позна ўскочыла ва ўнiвермаг. Схапiла два хамуты, надзела на шыю, так i выбегла. Як быццам мала было хамута калгаснага прыгону й хатняга клопату.
      Анi тромбалi-бом
      Бацюшка гуляў з ксяндзом у карты. Прысягнуў сабе, калi выйграе, будзе служыць абедню, калi прайграе - ня будзе. Прайграў. I пад самую ранiцу йдучы дамоў, разбудзiў званара й наказаў:
      - А заўтра, Iван, анi тромбалi-бом, анi дзын-дзалi-дзын, анi за вяровачку.
      Тром блiн папалам
      Вушацкiм чулася, як звоняць званы ў розных храмах.
      У царкве:
      Блiны, блiны, клёцкi...
      Блiны, блiны, клёцкi...
      У касьцёле:
      Тром блiн папалам...
      Тром блiн папалам.
      Галодны жывот чуў сыцiва.
      Шчыры фальклор
      Звычайна фалькларысты самi, наколькi хапала фантазii дый уменьня кiлзаць рыфму, славiлi калгаснае жыцьцё, старанную працу, дзiва дзiўнае, калектыўнае. А мне запомнiлася чатырохрадкоўе, так бы мовiць, вушацкая дайна, дзе паказаны адносiны калгасьнiка да ўсяго калгаснага:
      А ў брыгадзе нумар тры
      Згнiла бульба на гары,
      Старшыня адно гаворыць:
      - Ня бяры да галавы.
      Гэта звычайна, калi чалавек марна каму грозiцца, кажуць: зробiць яму гразь на гары.
      Уважылi
      Пад час акупацыi да подпiсу пад партрэтам Гiтлера "вызвалiцель" нехта дадаў "ад мяса, ад малака, ад усяго добрага".
      Пасьля вайны ў чахлым вушацкiм скверыку гiпсаваму Ленiну, каб ня азяб, надзелi фуфайку й у працягнутую руку паклалi некалькi мёрзлых бульбiн.
      Правадыра ўважылi!
      Запомнiла
      Лiсiца, шукаючы спажывы, ушчамiлася ў карчэўе. Ня магла галаву выцягнуць. Заяц прыладзiўся дый зрабiў усё, што трэба. Назаўтра бяжыць лiсiца на шарэньнiку, добра ня разгледзеўшы ўчарашняга палюбоўнiка (вушацкiя на хахаля казалi сюбар), вясёла вiтае:
      - Здароў, бобра!
      - Бобра ня бобра, але вылюб добра!
      Тады й надзенеш
      Старшыня сельсавету, як i належыла на такой пасадзе, пiў бяз пальцаў. (Звычайна, калi цяля адсаджваюць ад каровы, на першых часiнах у пойла кладуць пальцы, i паёнiк прывыкае пiць.) Жонка абнасiлася. Запрасiлi на нейкiя гулi. Жонка й лямянтуе, што няма чаго надзець.
      - А ты надзень сукенку ў гарошак.
      - А дзе яна? Няма.
      - Як будзе, тады й надзенеш.
      I сам дзiўлюся
      Прахапiўся сярод ночы гаспадар, i нешта павяло яго ў клець. А там злодзя. Гаспадар за няпрошанага госьця, аж гэта - кум. Дзiва, дый годзе: i кум i злодзя. А тут яшчэ начны госьць дадае:
      - Дзiвiся, кумок, i сам дзiўлюся: клаўся на печы, а прачхнуўся ў кумавай клецi...
      Добра яшчэ, што хоць ня каля кумы прачхнуўся!
      Ды спаць
      Цыган прыйшоў наймацца касiць сена да гаспадара. У цане сышлiся. Тады цыган кажа, што трэба пасьнедаць. Прынесла гаспадыня сьнеданьне. Пасьнедаў ды зноў сядзiць.
      - Чаму касiць ня йдзеш? - пытаецца гаспадар.