Францiшак Багушэвiч
      Тралялёначка
      Вёска нашая, невялiкая вёсачка, меж прыгоркамi, пры балотцы; на выган пясочак з прыгоркаў спёрла, тут i лес блiзюсенька, лес хоць i чужы, але выгода ёсць... На канцы вёскi Бартак Сасок жыў. Цяжкi быў чалавек Сасок: за сваю шкоду, хоць з прыпадку зробленую, нiкому не даруе, хоць залатоўку возьме, а сам, бывала, уночы конна сядзе i пайшоў чужыя межы спасываць; каменне з свайго поля дык усё, бывала, цягне на чужое... Эй, нядобры быў чалавек: як пазыча суседу рубель, то яму трэба дзень араць, дзень касiць, дзень жаць, кожны дзень па грошу працэнту аддаць, а рубель рублём. Пазыча табе бульбы на насенне - то ўжо сей напалавiну i насенне насеннем аддай; i ўсё гэтак! Купе, бывала, у скарбовым лесе крадзеную калоду, такую, што парай конi як зрушыць, а сам па яе не паедзе - суседаў нашле: удасца - добра, а зловяць - яны прапалi! От якi быў Бартак! Бывала, шапкi здымаем прад iм, як прад панам, бо ў яго i пiсар i старшыня - прыяцелi, з акцызнiкам у мястэчку, як з кумам, вiтаецца, дык як жа тут шапкi не зняць? А можа, думалi, i ён старшынёй будзе?.. Суддзёй ужо ж ён i тады быў. Даўно, праўда, усё гэта было, але было!
      Гадоў таму з пятнасце наш Бартак апрануў ужо чорны сурдут, стаў часта ўлегцы ў Вiльню ездзiць, казалi - у банку iнтарэсы мае, а i да Замораўкi чагось, бывала, наварачуе. Ад нас да Замораўкi недалёка, але туды нiхто не ўчашчае: там пан надта дзiкi якiсь быў, Прыбалдоў зваўся; сам казаў, што ён ганарал, але мундзеру таго, каб якi там быў у яго ганаралскi, блiскучы - таго нiхто не вiдзеў, хоць крычаў па-ганаралску i бiўся.
      Прысылаў ён здвойчы ў нашую вёску то яек, то курэй або парасят купiць, як у яго там госцi збяруцца, але, бывала, нi пасланец не аддасць, нi ў дварэ нiхто не заплаце; вот затым у нас i перасталi яму гэтак прадаваць без грошы, а ён перастаў пасылаць надарэмне. Гаспадарка ў яго там iшла кепска: мы сеем ужо на зiму, а ён сабе касiць зачынае; мы на зiму аром, а ў яго зажынкi, i ўсё гэтак, а ўсё-тыкi ганаралам зваўся!..
      Казаў i наш Юдка-каваль, што i яму 100 рублёў вiнен, а плацiць не хоча; а вот жа Бартак адважыўся-тыкi яму ўсе свае грошы - семсот руб. - пазычыць, узяўшы облiг на паўтары тысячы. Тагды ўжо з ганаралам часта i гарбату пiў! Бывала, пехатой пойдзе да яго, а вернецца ў вялiкай панскай каламажцы, а спаткаўшыся з нашым братам на дарозе, здалёку крычыць: "Эй, з дарогi!"
      Раз увосень на сельскiм сходзе хацелi мы Бартку выбраць у сотнiкi i кажым: ён багаты, сын падрос i парабка можа наняць, дык яму латвей i службу адбываць; а то вот Янук Сакол, як пабыў сотнiкам, дык i гаспадарку звёў, а зямлю таму ж Бартку ў арэнду пусцiў! Няхай, кажым, цяпер i Бартак закаштуе чэсцi!.. Аж ён нам на гэта: "Ах вы, галадранцы, сякiя ды такiя, вы гэта мяне ў сотнiкi?.. Да я вас i так усiх у халодную пасаджу, як захачу, i па мордзе бiць буду; я вам, жабракам (а ён тыкi i парабiў нас жабракамi), кажа, не раўня: я сам цяпер пан - ганаралскi маёнтак купiў, - а на вас мне плюнуць, i не маеце права, хамуцi, мяне сюды i туды памыкаць! Я вам пакажу!.." Ажно страшна нам зрабiлася i паразяўлялiся мы, як дурнi: iншы шапку зняў, iншы так кланяўся, а ўсе замаўчалi. Так мы яго i не выбралi, а больш сталi баяцца.
      Гэта ж было ўвосень каля ўсiх святых, а, дачакаўшы каляд, Бартак i сваю зямлю i Янукову Сакалову аддаў напалавiну. Мы ўжо ўвiдзелi, што тыкi i праўда - ён купiў маёнтак. На першага Юр'я перагнаў быдла да Замораўкi, а Прыбалдоў выехаў, як стаiць, з сям'ёй таго ж дня. Юдка-каваль горка плакаў, бо сто рублёў прапалi...
      Бартак Сасок купiў ад Прыбалдова маёнтак са ўсiм дабыткам, з вазамi i карэтамi, а навет з вялiкiм, як конь, сабакай; але павiнен быў заплацiць даўгi i свае семсот рублей залiчыць; а даўгоў тых было цi мала: у банку тысяч трыццаць, то толькi працэнтаў дзве тысячы шторок трэба было заплацiць, а так людзям розным тысяч з дваццаць набралася.
      У маi прыехаў судавы ўходчыну рабiць, i нас, суседаў, паклiкалi. Глядзiм мы, калi ўжо Бартак i Бартчыха з тым судавым разам абедаюць i навет кухар на стол падаець. Бартчыха ў чорнай панскай сукнi! На нашую пахвалёнку нiхто i не адказаў... Судавы, пратрымаўшы нас да вечара, прачытаў якiсь папер аб тым, што Бартак з Бартчыхай купiлi Замораўку, i мы пашлi па хатах, а яны панаваць засталiся. Бартак стаў стражэйшым панам ад ганарала: дзярэ за шкоды - жыць не можна, а крычыць, а лае, а па полi конна, як праўдзiвы ганарал, гарцуе... аж страх! Да касцёла, бывала, калi прыляцiць чацвёркай, а яна ў капялюху блiскучым з жоўтай стужкай i брыжыкамi, а наверсе, пане, сядзiць птушка як жывая, чыста ж сiваваронка, толькi што не закаўкае. Iдуць па касцёле, аж увесь народ азiраецца! А кожную нядзелю ў дварэ госцi: то станавы, то пiсар, то хвельчар, часам пасрэднiк, то сакратар з'ездавы, то судавы, а iншы раз i ўсе разам збяруцца, ды днёў тры ў карты гуляюць i п'юць - лепш як у таго праўдзiвага ганарала.
      А жаць як прыйшлося, дык на полi невясёла ў Барткi: жыта мала, а жней яшчэ меней: i не ўрадзiла, i жнеi дарагiя - плацiлi i па тры злоты!..
      Бартак злуецца, а Бартчыха спацыруе сабе па садзе з парасончыкам. Не сцерпеў Бартак i кажа да жонкi:
      - Вот не шкодзiла б, каб Ваша, панi Каська, сярпок узяўшы, ды па загончыку прайшлася, замейце таго, што дарма па садзе дрыптаеш - а то жыта сыпiцца i грошы няма гэтак жнеям плацiць.
      - Вазьмi ж, васпан, касу ды па сенажатцы прайдзiся, тагды я ўжо апрану сукню ядвабную i капялюш з птушкай дый пайду жаць...
      - От жа пойдзеш i ў спаднiцы рабой i без капелюха! - скiпеўся Бартак.
      - Не дажджэш ты, - адказуе Бартчыха, - каб я, гэтакага маёнтку панi, ды пайшла...
      Слова за слова, ды давай вадзiцца!
      Бартчыха ды калiсь у двары служыла i камiсару спадабалася, а злыя языкi па калiндару варожаць, што i старшы сын Бартчыхi надта паспяшыў радзiцца па шлюбе; камiсар i пасагу даў за ёй штосьцi 300 рублей, але можа то i брэшуць? Бартчыха была гумарыстая i не надта каб мужа дбала, а ўсё больш сваiм розумам жыла. Бадай цi не яна i пiлавала Бартку, каб маёнтак купiў? А купiў ён яго i на сябе i на жонку разам.
      Доўга яны гэтак вадзiлiся: i тыя нарадзiны першага сына ён спамiнаў, i свой пасаг яна спамiнала, спамiнала i тое, як на вяселлi камiсар казаў мужу, што Каська пакаёўкай была, дык раздалiкацiлася i ён не павiнен змушаць яе да цяжкай работы, а няхай за тыя 300 рублёў дзеўку павек найме...
      Разабрала Бартку аж па макаўку! Аж рыкнуў на жонку:
      - Вон, сякая-такая! Вон з кодлам сваiм: я тут пан, не ты панi!
      - Даўно, - кажа Каська, - я чакала ад цябе гэтага, i так хацела кiнуць, а цяпер i кiдаю!
      - Але, кiдай, ды iзноў у вёску, - адказаў Бартак.
      - I кiну, i ў вёску не пайду, - кажа Каська, - а хоць зараз Прыбалдоў за ахмiстрыню, як за паню, возьме да места...
      Пазлавалiся, расплявалiся, так як хто зiмным перакiнуў, i разышлiся; а назаўтра Каську пёрлi два чорныя агяры да вакзала, каб ехаць да Прыбалдова. Бартак з той немарасцi кiнуўся ў гарэлачку, а далей стаў зiркаць на кабетак. Бывала, як хто аб жонцы спомне, што кiнула, дык аж счырванее.
      - Не вялiкая, - кажа, - наўда, што кiнула, ды i не так то кiнула, як я сам яе прагнаў.
      Так, бывала, хвалiцца ўсё, што прагнаў ды прагнаў, а людзям гэта i трэба.
      Пачакаўшы гадок-другi, мы вiдзiм, што Бартак чыста перамянiўся, раздалiкацiўся: на полi не бывае, зiмой у месце гуляе... А раз вярнуўся ўжо i з паненачкай такой харошай, цянклявенькай, шталтам за губарнанку, а называў яе якойсьцi кузынкай i цалаваў пры людзях. А яна, тая кузынка, такая смяхотная ды вясёлая была, як бы вот паненачка праўдзiвая: нiчагусенька, бывала, не робе, толькi сабе бегае, выспевуе: "Тра-ля-ля, тра-ля-ля!" Або як калi асядлаюць ёй каня ў якоесьцi рагатае сядло, фурман сядзе на другога каня ў самы рабочы час, вот яна i гарцуе па дарогах, iншы раз вярстоў за 10 заб'ецца, конi ў пене, фурман падаб'ецца, яна ўсё "тра-ля-ля, тра-ля-ля..." Так мы яе i празвалi "Траляля".
      Але добрая была, вечны ёй пакой: бывала, хто ў вёсцы захварэе, то яна i па доктара пашле, i на лякарства дасць, i дзецям то па грушачцы, то па яблычку. Любiлi тыкi мы яе, гэту Тралялю.
      Раз за малым не ўсёй вёсцы прыпёрлi павесткi з акружнога аб тым, што жонка Барткава падала скаргу, што муж выгнаў яе з двара, што з другой жывець, што палавiну яе маёнтка забраў, па пяць тысяч на рок даходу цягне, а ёй нi гроша не даець... I давай нас цягаць па сведках: то ў кансыстор, то на следства, то проста ў суд акружны, гадоў за тры. Тым часам нашая Траляля захварэла i ў тры днi навек заснула, пакiнуўшы дзiцятка драбнюсенькае. Бартак зажурыўся, як за сцяну завалiўся: палавiну маёнтка Бартчыха адабрала, а другую прадалi з лiцытацыi за даўгi, i пашоў Бартак зноў у вёску, але суддзёй ужо нiколi не быў i ўсiм кланяўся. Не доўга, бедны, пабыў i тут, бо за штось у турму пасадзiлi... Там ён i ўмёр!
      Бартчыха з рок на сваёй палавiне панавала, увосенi пажар амёў усе будынкi, а тут прад новым рокам банк прадаў i рэшту маёнтка. Так то скончылася панаванне Сасковае.
      Тралялёначку ж тую бедную мы, злажыўшыся з душы па дзесяць грошы, аддалi, як сваё дзiця, да Марцiскi крывой на мамкi на рок, а далей не ведалi, што рабiць з беднай сiротачкай, дык ксёндз зыскаўся лiтасцiвы - узяў малую кузянятачку да старой арганiсцiхi i там ужо штось плаце, а яна гадуе i пацеры вуча; i расце паненачка, так гадоў ужо мусi з дзесятак мае; а такая вясёлая ды смяхотная, якраз жа Тралялёначка!
      1892 г.