Неяк выкараскаўшыся з-пад агню, уратаваўшыся ад нямецкiх танкаў, тыя, падобна, мала разумелi, што адбываецца, навошта яны спатрэбiлiся гэтаму камандзiру з суровым зацятым тварам. "Пачаму бяжалi? строга кiнуў Палкаводзец, нiшчачы позiркам абодвух - высокага i нiзенькага, амаль мiзэрнага салдацiка ў аблепленых тваньню абмотках. - Пачаму бяжалi?" Пехацiнцы ашалела дыхалi i маўчалi, тады Палкаводзец махнуў рукой - ня так iм, як камусь з аховы: "Здаць аружыя!"
      Мабыць, то быў пэўны сыгнал, двое ў бушлатах з аховы вырвалi ў байцоў вiнтоўкi i люта штурханулi абодвух. Меншы адразу ўпаў, штось заякатаўшы, а большы пачаў бязглузда, спалохана мовiць: "Што, што?" З гэтым "што" iх i затаўклi ў сасоньнiчак, далей ад вачэй Палкаводца, адкуль яны ўжо не паказалiся.
      Тым часам старэйшы сяржант з аховы прывёў да Палкаводца i афiцэра са "студэбэкера". Паранены, з абвязанай галавой, на сваю бяду ратуючы гармату, той перабраўся цераз рэчку, як яму, мабыць, здавалася, на выратоўчы пагорачак. То быў старэйшы лейтэнант з ордэнам Айчыннай вайны на грудзях i перакручанай дзягай, на якой матлялася, вiдаць, пустая ўжо кабура. Згледзеўшы Палкаводца, ён паспрабаваў аддаць рапарт:
      - Таварыш камандуючы...
      Палкаводзец перабiў яго тонам, ад якога зацiнала мову ня толькi ў камбатаў:
      - Дзе батарэя?
      - Батарэя загiнула, таварыш ка...
      - Ах, загiнула? - зусiм ужо вызьверыўся Палкаводзец. - А чаму ты, гаўнюк, не загiнуў?
      - Ды я...
      - Дакумэнты!
      Бруднымi ад тванi i сьвежай крывi рукамi старэйшы лейтэнант расшпiлiў гузiк гiмнасьцёркi i дастаў некалькi кнiжачак - афiцэрскае пасьведчаньне, партбiлет, рэчавую кнiжку. Iх у яго тут жа выхапiў старэйшы сяржант, перадаў трыбунальцам.
      - Расстраляць! - халодна кiнуў Палкаводзец.
      - Таварыш камандуючы!.. - сiпавата выгукнуў афiцэр i асекся - Палкаводзец ужо азiраў поплаў, а старэйшы сяржант ускiнуў да грудзей новенькi варанёны, з ражковым магазiнам ППС, якiя толькi што прыбылi на фронт i якiмi ў першую чаргу ўзброiлi ўчора ахову Палкаводца. Старэйшы сяржант адвёў камбата ў сасоньнiчак, дзе неўзабаве ляснуў нягучны адзiночны стрэл.
      Старшыня трыбуналу i сакратар, мiж тым, лiхаманкава афармлялi пастанову. Шапка блянку судовага разгляду была ў iх нарыхтаваная загадзя, заставалася ўпiсаць канкрэтныя прозьвiшчы i штось дапасаваць адно да аднаго. Лежачы, маёр нахiлiўся блiжэй да сакратара, якi яму зачытаў: "Вайсковы трыбунал вайсковай часьцi нумар... у адкрытым паседжаньнi разгледзеў справу па абвiнавачаньню... Як яго там?"
      - Старэйшага лейтэнанта Бязуглава, - падказаў маёр, зазiрнуўшы ў пасьведчаньне. - А таксама радавых Андрэева i Цявелька...
      - Андрэева i Цявелька, - пiшучы, паўтарыў сакратар. - I прысудзiў памянёных да...
      - Да вышэйшай меры пакараньня, - падказаў маёр.
      - Прысуд... - вымавiў сакратар.
      - ... Прыведзены ў выкананьне, - трывожна азiрнуўшыся, падказаў маёр. Ён, вiдаць па ўсiм, пачаў сьпяшацца: справы iхныя на гэтым месцы цi не канчалiся. Тым болей, што нямецкiя танкi, мабыць, падышлi ўжо да рачулкi - нешта дужа дрыжэла ўнiзе пагорка. У той час i сапраўды грымнула дужа блiзка - на верасок i хвойкi сыпанула зямлёй i пылам, абсыпала фуражку i плечы Палкаводца, паперы трыбунальцаў, якiя сакратар не пасьпеў засланiць. Энэргiчным рухам Палкаводзец страсянуў зь сябе пясок i ўскочыў.
      - Ну, вы гатовыя там?
      - Так точна! - ускочыў маёр.
      - Усiм да машынаў! - кiнуў Палкаводзец i таропка падаўся з пагорка да свайго "вiлiса". За iм падхапiлiся трыбунальцы з байцамi аховы, усе дружна сыпанулi з хвойнiку да дарогi.
      На тым месцы, дзе яны толькi што мясьцiлiся, застаўся стаптаны, абсыпаны пяском верасок ды дзьве кiнутыя з прымкнёнымi штыхамi драгункi. Здалёку праз гольле маладых сасонак праглядвала штось белае - цi ня бiнт на скрываўленай галаве няўдалага камбата. З поплаву даносiлася дружная стралянiна, мабыць, там усё ж ладзiлася якая-нiякая абарона.
      Камандуючы навёў парадак - нямецкiя танкi тут не прайшлi.
      ПАДОРАНАЕ ЖЫЦЬЦЁ
      Бываюць у жыцьцi выпадкi, значэньне якiх праяўляецца не адразу, а спакваля, праз таўшчыню гадоў, i асэнсоўваецца на працягу ўсяго жыцьця. Некаторыя ж, што сьпярша здаюцца важнымi i значнымi, хутка, аднак, страчваюць тую значнасьць; iншыя набываюць яе праз гады. I толькi нешматлiкiя застаюцца нязьменнымi ў сваёй iмпэратыўнай каштоўнасьцi. Пра адзiн з такiх выпадкаў мне i хочацца распавесьцi, мiж iншым, больш чым праз паўстагодзьдзя, як ён адбыўся.
      Тое здарылася ў часе мiнулай вайны, зiмой 1944 году, на Ўкраiне.
      У цяжкiх баях Чырвонай Армii з вэрмахтам наша дывiзiя трапiла ў цяжкое становiшча, нямецкiя часткi нанесьлi ёй моцны контрудар, занялi некалькi сёлаў у тыле. Стварылася пагроза абкружэньня, што, вядома, было адной з найбольшых небясьпекаў у тую вайну. Я быў паранены ў нагу i ня мог хадзiць. Ноччу нас, некалькiх параненых, спрабавалi вывезьцi на бранi танкаў, але дарога ў тыл аказалася заблякаванай. У нейкiм сяле параненых сьцягнулi з танкаў i перанесьлi ў сялянскiя хаты. Танкi пайшлi далей. На прарыў.
      Мы засталiся адны, без прыкрыцьця i аховы, у незразумелых, заблытаных абставiнах.
      Спакутаваны ад сьцюжы i болю, я неяк ускараскаўся на хiсткi драўляны ложак, на якiм ужо нехта ляжаў. Рукi намацалi побач штось мокрае, але я не зьвярнуў на тое ўвагi i хутка заснуў. Здавалася, толькi заснуў, як тут жа спахапiўся, ахоплены зьнянацкавай трывогай. На двары ўжо вiднела, быў ранак, аднекуль чулiся стрэлы, нават крыкi, хтось палахлiва прабег за вакном па вулiцы. Я прыўзьняўся на ложку, першы раз зiрнуўшы на таго, з кiм прабыў ноч. I нават скалануўся ад спалоху: гэта быў нямецкi афiцэр. Але ён ня кратаўся, крысьсе ягонага шыняля былi залiтыя крывёй, мабыць, ён сканаў уначы, яшчэ да майго прыходу. У хаце болей нiкога не было, параненыя ўжо разьбеглiся. За вакном, было чуваць, праскакала фурманка, адразу ж за ёй у паветры замiльгацелi чэргi трасiрных куляў. З другога канца ў сяло ўваходзiлi немцы.
      Заставацца ў хаце было небясьпечна, трэба было неяк ратавацца, але аднанож я ня мог далёка ўцячы. Хапаючыся рукамi за лаўкi i сьцены, я пакульгаў у сенцы. Тут было цемнавата, у адным кутку валялiся нейкiя абрэзкi дошак, у другiм, каля самых дзьвярэй, была зладкаваная невысокая, да калена, дашчатая загародка, даверху насыпаная бульбай. Я выняў з кабуры пiсталет i прылёг на бульбу. У шчылiну прачыненых дзьвярэй была вiдаць частка асьнежанага падворку, весьнiчкi з вулiцы. Сельская вулiца ўжо зусiм апусьцела, здаля, можа, з канца сяла, даляталi стрэлы, значыць, нашы зь яго ўцяклi, - падумаў я. Неўзабаве тут павiнны паявiцца немцы.
      Мiж тым, зусiм разьвiднела, настаў сонечны марозны ранак. Над стрэхамi ўзьнялося сонца, i падворак ярка асьвяцiлi сонечныя промнi. Я ляжаў зь пiсталетам у руцэ i чакаў. Чаго толькi чакаў, i на што спадзяваўся? Чакаў, можа, свае пагiбелi? Таму што абаранiць сваё жыцьцё з васьмю патронамi ў магазiне было марнай спадзёўкай. I я падрыхтаваўся да пагiбелi. Толькi трываў час. Чакаў.
      Зрэшты, доўга чакаць не давялося. Вiдаць было ў шчылiну, як па вулiцы прабегла група нямецкiх салдатаў, яны раз за разам стралялi кудысьцi зь вiнтовак. Пасьля паявiлася iншая група. Гэтыя iшлi спакайней, штось гаманiлi i не стралялi. Але во ад тае групы аддзялiўся адзiн - высокi салдат у караткаватым шынялi з аўтаматам на грудзях i, збочыўшы ў мой падворак, скiраваў да дзьвярэй. Я ўзьвёў курок i наставiў пiсталет на дзьверы. Немец крочыў таропка, трошкi прыжмурваючы вочы пад шкельцамi акуляраў у чорнай мэталёвай аправе. Ягонае падбародзьдзе было ў цёмным шчацiньнi, на галаве, насунутая брыльком на лоб, сядзела зiмовая шапка. Адной рукой ён рашуча адчынiў мае дзьверы i са сьветлага падворку зiрнуў мне ў твар. Пiсталет мой быў скiраваны ў ягоныя грудзi, палец ляжаў на спускавым курку. У кожны момант я быў гатовы стрэлiць. Але ня стрэлiў - штосьцi стрымала мяне ад стрэлу. Не адчуваньне небясьпекi, не натуральная патрэба самазахаваньня - дзесь у глыбiнi сьвядомасьцi рашучасьць мая сама па сабе нэўтралiзавалася. Зноў я чакаў. Немец, каб стрэлiць, павiнны быў перахапiць на грудзях аўтамат: але ягоная правая рука ляжала на клямцы дзьвярэй. У ягоным позiрку пад шкельцамi акуляраў не адбiлася нiчога - нi зьдзiўленьня, анi спалоху, i, мабыць, тое i ўтрымала мяне ад стрэлу. Здаецца, асьлеплены ранiшнiм сонцам, ён мяне ня згледзеў, а ў мяне не хапiла згубнай рашучасьцi цiснуць курок. Усё тое заняло ня болей за сэкунду, як з вулiцы пачуўся крык - здаецца, немца паклiкалi. I, выпусьцiўшы клямку дзьвярэй, ён павярнуўся да мяне плячыма, хутка пайшоў за камарадамi. Я з палёгкай уздыхнуў. Ведама, радавацца было яшчэ рана, але першая небясьпека ўсё ж мiнулася.
      На ўскрайку сяла iшоў агнявы бой, на вулiцы то паяўлялiся, то зьнiкалi разрозьненыя групы нямецкiх салдатаў, але ў двор болей не забягалi. Пасьля немцы i зусiм зьнiклi, сяло занялi чырвонаармейцы. Удзень мяне адправiлi ў шпiталь.
      Усе гады вайны я нiкому не расказваў пра той выпадак: было небясьпечна, але не пераставаў пра яго думаць. Усё ж гэта дзiўнаваты выпадак: сутыкнуўшыся са зброяй у руках, салдаты варожых армiяў падаравалi адзiн аднаму жыцьцё. Хай i мiжволi. Таму што, застрэлiўшы тады немца, я таксама немiнуча быў бы забiты. А можа, гэта Ўсявышнi падарыў нам па другiм жыцьцi. I во я жыву.
      ЖОЎТЫ ПЯСОЧАК
      Iх везьлi ноччу па цёмных гарадзкiх вулiцах кудысь прэч ад турмы, але ў якi бок гораду - Аўтух зразумець ня мог. У крытай машыне не было вокнаў, не сьвяцiлася нiдзе нават маленькай шчылiны, i нi ўнутры, нi знадворку нiчога не было вiдаць. Аўтух сьпярша думаў, што трапiў у страхавiты "чорны воран", пра якога начуўся ў турме i нават раней - на вёсцы. Але, мабыць, то быў ня "чорны воран", бо, як ён згледзеў уначы, калi iх вывелi на турэмны падворак, была гэта машына хоць i вялiкая, але ня чорная. I нешта кароткае было напiсана на яе баку, ды ён не разабраў, што - не далi. Пачалi штурхаць, каб хутчэй залязалi ў яе цёмнае нутро, а ў яго якраз разьвязалася аборына на лапцi, i ён, сагнуўшыся, узяўся яе завязваць. Ды тут жа атрымаў злога высьпятка ў зад гэта той канвой цi як яго - малады танклявы вайсковец з вусiкамi, якi сёньня распараджаўся iмi. Аўтух таропка ўлез у машыну, дзе ўжо сядзела чалавек шэсьць ягоных спадарожнiкаў, i стулiўся ля самых дзьвярэй, якiя тут жа з бразгатам зачынiлiся. Машына папаўзла-паехала з падворку, праз браму, затым па вулiцах, паварочваючы то ў адзiн бок, то ў другi. Леваруч ад Аўтуха сядзеў мужчына ў скуранцы, якога напачатку, як арыштавалi, Аўтух бачыў у кабiнэце сьледчага. Але цяпер Аўтух ня мог зразумець, чаму той тут? Цi таксама арыштаваны, цi вязе iх у якую iншую турму? А можа - на волю? Бо завошта караць Аўтуха, якi зь яго польскi шпiён? У Польшчы ня быў нi разу, мала што жыў пры мяжы. На хутары. I аднаасобна...
      Во ў тым, што аднаасобна, мабыць, найбольшы ягоны грэх. Праз тую аднаасобнасьць ён за год натрываўся столькi, што iншаму хапiла б на ўсё жыцьцё.
      - Гэ, таварыш... А, таварыш, - далiкатна папiхнуў ён лакцём суседа ў скуранцы. - Ня ведаеце, куды гэта нас?
      - На кудыкiну гару, - не адразу i зласьлiва адказаў сусед, нядаўнi сьледчы ўправы НКВД Сурвiла.
      Гэты Сурвiла ня тое, што Аўтух, - ён i ў цемры, з заплюшчанымi вачыма мог вызначыць iхны маршрут. Даўно i добра ён ведаў гэтую дарогу - ад гарадзкога цэнтру да ўскраiны i далей, паўз прыгарадную вёску да недалёкага ляска, дзе было наркамацкае стрэльбiшча. Некалi сам туды вазiў такiх жа, асаблiва як служыў у камэндатуры. Пасьля ўжо, як перавялi ў сьледчы аддзел, разы два выяжджаў на практыкаваньне ў стральбе з асабiстае зброi - пiсталета ТТ. Раней усе чэкiсты ўправы былi ўзброеныя рэвальвэрамi сыстемы "наган", а летась у першую чаргу сьледчым выдалi новенькiя ТТ - спрытныя такiя, пляскатыя пiсталеты з чорнымi шчочкамi на рукаятках. Зь iх i стралялi. Ён тады здаў практыкаваньне на "добра". А цяпер тыя практыкаваньнi будуць здаваць iншыя. На практыцы. На iхных патылiцах...
      Па тым, як машыну стала кiдаць з боку на бок, Сурвiла зразумеў, што яны выяжджалi з гораду. Недзе збоч у цемры тулiцца невялiкая прыгарадная вёсачка, а iх чакае паворотка ўлева, ад якой... Ад якой да мэты, да апошняй мяжы, лiчы, што-нiшто, засталося якiх паўгадзiны часу, i ўсё. Усё назаўжды скончыцца.
      Тое, што хутка ўсё скончыцца, яго, аднак, ня дужа i турбавала. Да таго ён гатовы быў месяц таму, нават да суда, ведаў, яго не памiлуюць. Стрэльнуць. Бо тое, што яму прад'явiлi для абвiнавачаньня, увогуле было папраўдзе: дапушчаў i перавышэньне, i незаконныя мэтады - i бiў, i ламаў косьцi - "даваў дразда". Але ж хiба ён адзiн? У iхнай управе так працавалi ўсе, - старалiся, ня спалi начэй, выбiвалi ўсё, што можна было выбiць з арыштаваных. А тыя, праклятыя ворагi, таксама маталi iм нэрвы, нiзашто не хацелi прызнавацца - выкручвалiся, ашуквалi сьледчых, i нават, ужо падпiсаўшы прызнаньне, адмаўлялiся ад яго на судзе. I ўсё бубнiлi сваё: нiчога ня ведаем, нi ў чым не вiнаватыя. Ня шкодзiлi, не шпiёнiлi, нiкога не вэрбавалi. Трэба было выбiць - i прызнаньне, i сьведчаньне, - прозьвiшчы, даты, сустрэчы. Часам перабiраў, гэта праўда. Але ж на карысьць справы, не для сябе. Той Сёмух сканаў у ягоным кабiнэце. Што сканаў, бяда не вялiкая, але, сканаўшы, забраў усё з сабою. А на яго была надзея. Як добра далi, пачаў што-нiшто паказваць. Думалi, празь яго раскруцiць усю iхную арганiзацыю, да таго iшла справа. А ён узяў ды сканаў...
      Купцова застрэлiў з таго новенькага ТТ. Але Купцоў кiнуўся на яго з кулакамi. А кулакi ў двухмятровага каваля з прэсавага цэху такiя, што двума ўдарамi мог увагнаць у падлогу. Добра, Сурвiла пасьпеў прымянiць зброю. Так што, як глядзець, як вiнавацiць. Калi строга, паводле новай правазаконнасьцi, дык, можа, i правiльна, - ён вiнаваты. А калi паводле рэвалюцыйнай, пралетарскай... Зрэшты, ён ня дужа i апраўдваўся - прызнаў усё. Але ў глыбiнi душы хацелася спадзявацца, што пакараюць ня надта. Усё ж ён не такая контра, ня польскi шпiён цi беларускi нацыяналiст. Ён жа свой брат чэкiст. Павiнны ж на тое зважаць. I цяпер яму крыўдна, што ня зважылi на розьнiцу памiж iм i сапраўднымi ворагамi народа, пiхнулi ў гэтую машыну зь iншымi разам. З гэтымi шпiёнамi i шкоднiкамi, нацыяналiстам i нават недарэзаным буржуем. Кiнулi ў адну машыну i яшчэ, глядзi, кiнуць у адну яму. Але ж гэта яўны апартунiзм, правы ўхiл. Цi нават шкоднiцтва ў самiх органах.
      У машыне панавала цiшыня, толькi чуваць было, як ляскаюць колы па бруку ды штось паскрыпвае ў куце буды, асаблiва калi машына трапляе на выбаiну.
      - Гэтак! На кудыкiну, кажаце? - ня мог чагосьцi ўцямiць Аўтух i зусiм апанурыўся ад кепскага прадчуваньня. Вiдаць, тое прадчуваньне дужа яго гняло, i ў хуткiм часе ён зноў заварушыўся ў цемры. Недзе тут паблiзу сядзеў ягоны зямляк, нават аднавясковец, хоць i ўдвая маладзейшы за яго, з гэткiм самым прозьвiшчам Казёл. Як навучыўся на настаўнiка i пачаў пiсаць вершы, дык зьмянiў тое нягеглае прозьвiшча на лепшае i падпiсваўся пад вершамi, што часам друкавалiся ў газэтах, Фэлiкс Гром. Праўда, Аўтух вершаў не чытаў, толькi чуў пра iх ад людзей. Зрэшты, пра вершы на сьледзтве зь iм гаварылi мала, болей пра тое, як гэты Фэлiкс Казёл-Гром завэрбаваў Аўтуха ў сваю шайку. Цяпер Аўтух цiха паклiкаў:
      - Фэля, а Фэля?
      - Ну! - пачулася здаля ў машыне.
      - Куды гэта нас вязуць?
      - На выкананьне прыгавору, - зь нядобрым надломам у голасе адказаў Фэлiкс. I менавiта гэты выразна адчуты надлом яшчэ болей устрывожыў Аўтуха.
      - Няўжо на расстрэл?
      - А ты думаў...
      - Але ж... Я дык думаў... Можа, яны...
      - Памаўчы лепш! - абарваў размову зямляк, якому, вiдаць па ўсiм, было не да таго.
      Сапраўды, размаўляць Фэлiксу Грому было проста неяк, пасьля допыту ў яго душа балела ў грудзёх, было не ўздыхнуць. Ён толькi падзiвiўся дзiцячай няўцямнасьцi дзядзькi Аўтуха - ня ведае, куды вязуць, цi ня хоча паверыць, што ўсё ўжо скончана. Пазаўчора быў суд - дзесяць хвiлiн чыткi загадзя нарыхтаваных папераў, зь якiх яшчэ да прысуду ўсё стала зразумела. Вiдаць, нiчога не зразумеў з таго ягоны аднавясковец Аўтух. Цi ўсё думае пра сваю пакiнутую аднаасобнiцкую гаспадарку пад лесам?
      Фэлiкс Гром даўно перастаў думаць i пра родную вёску, i пра Менск, дзе жыў i вучыўся, як паступiў у пэдагагiчны тэхнiкум, i нават пра сваю паэзiю, зборнiк якой ужо падрыхтаваў да друку i вясной здаў у выдавецтва. Цяпер яму ўжо не пабачыць таго зборнiка, якi, вiдаць, пакаралi раней за аўтара. У час сьледзтва на допытах розныя сьледчыя наперамен цытавалi старонкi ягоных арыштаваных вершаў - чыталi, крэмзалi i падкрэсьлiвалi рознымi алоўкамi, пiльна шукаючы хiтра замаскаванай крамолы. Блiскае ранiца агнiстая на хмарах восенi маёй... Што значыць гэтыя вашы хмары? Анiчога, апроч таго, што значаць хмары наогул. Э, не, у паэзii хмары - гэта нешта iншае, казалi лiтаратуразнаўцы з наганамi на баку. Гэта на небе хмары ёсьць хмары, а тут штосьцi iншае. Таемнае. Дык што такое гэтыя хмары? Што вы разумееце пад ранiшнiмi хмарамi?
      Ён нiчога не хацеў разумець пад хмарамi, затое нешта разумелi яны, але яму не казалi. Ён павiнен быў сам здагадацца пра iхныя думкi i падказаць ад сябе. Вось тое было б прызнаньне, якога гэтак дамагалiся ад яго, i яму было б куды лепей. Але ён не здагадваўся й не прызнаваўся. Тады яго бiлi - палкай па нагах, ботам у грудзi, не давалi спаць трое сутак.
      А пасьля пачалi шыць шпiянаж на карысьць Польшчы. I прыплялi да яго дзядзьку Аўтуха, што жыў за вёскай на хутары i не ўступаў у калгас. А ён з тым Аўтухом па сутнасьцi i гутарыў усяго адзiн раз летась, як прыяжджаў зь Менску да хворага бацькi. Тады хадзiў пазычыць каня, каб зьезьдзiць да доктара. Ды дзядзька Аўтух каня ня даў, сказаў узяць у калгасе, а яму трэба пасьпець звазiць сена, бо зьбiралася на дождж. I гаворкi ў iх было якiх пяць хвiлiн. I вось цяпер за тыя хвiлiны - расплата. Абодва - да вышэйшай меры.
      - Ну што вы не пасядзеце? Усё тузаецеся, як на патэльнi, - пачулася незадаволеная буркатня ў цемры.
      - Ды каб выглянуць дзе. Тут жа вёска мая Зялёны Луг, - адказаў той, што тузаўся.
      - Ты ж гарадзкi, казаў, - азваўся ад дзьвярэй Сурвiла. - Паказваў на допыце: з Камароўкi.
      - То ж жыў на Камароўцы. Як на чыгунцы рабiў. А нарадзiўся ў Зялёным... Да.
      - Во - выясьняецца! - мовiў Сурвiла. - А то ўсё - рабочы, чыгуначнiк. Блытаеце нешта, Шастак.
      - Нiчога ня блытаю. Паходжаньнем зь вёскi. Але ж рабочы. Тое трэба ўзяць пад увагу. I парцейны!
      - Быў, - каротка абвясьцiў Сурвiла.
      Рэплiка былога чэкiста зачапiла балючую струну ў параненай душы рабочага Шастака, якi загаманiў, як пра што недагаворанае i балючае.
      - Быў i астаюся. Ужо не адмоўлюся, не такi. Перад парцiяй я чысты.
      Машыну моцна трасянула на нейкай калдобiне, паэт Фэлiкс Гром аж войкнуў ад болю ўсярэдзiне. Хтось сьпераду ў цемры вылаяўся:
      - Падлы! I перад канцом ня могуць па-людзку! У бога-душу iх маць!..
      - А цiшай нельга? - зласьлiва папракнуў Сурвiла.
      - А што цiшай?! Цiшай-цiшай! Ды пайшлi вы...
      - Ты хто? Як прозьвiшча?
      - А табе што? Ты сьледчы?
      - А хоць бы й так.
      - Ну, Зайкоўскi. Калi сьледчы, дык, мабыць, запiсана ў вашым сратым прыгаворы. Такую iх маць... Ды не навальвайся ты гэтак, буржуйскi чмур! вызьверыўся ён на кагосьцi ў цемры. - У мяне во рука зламаная...
      Здаровай рукой Зайкоўскi пiхнуў у плечы суседа, якi на паваротах няўзнак дужа хiлiўся да яго i вярэдзiў зламаную лапатку. Пералом быў нутраны, закрыты, стаўся якi тыдзень таму на допыце, калi яго з паўгадзiны ахаджвалi два сьледчыя - малады, танклявы, як глiст, i пажылы - вусаты, з ордэнам на гiмнасьцёрцы. Дабiвалiся падпiсаць, што ён польскi шпiён, зьвязаны з дыфэнзывай, па прозьвiшчы Млынец. Але Зайкоўскi ня быў лазутчыкам, тым болей Млынцом, бо быў звычайны маскоўскi грабежнiк, якi надумаў ратавацца ад крымiнальнага вышуку ў Менску. У Маскве за iм лiчылi аж восем рабункаў, хоць, папраўдзе, грабянуў ён болей (цi не чатырнаццаць) i ўсё неяк выкручваўся, не даваўся ў рукi нi крымiнальнаму вышуку, нi ГПУ, нi мiлiцыi. Аж покуль яго ня выдала палюбоўнiца Вандзя. Подлая стукачка Вандзя сьпярша прыгрэла, а затым прадала. Добра, што ён такi вёрткi i ўцёк зь мiлiцыi, замачыўшы аднаго мiльтона. I скемiў, што ў Маскве ягоныя справы скончылiся, трэба рваць кiпцi. Тады ён успомнiў, што ў Менску некалi пражываў ягоны дзядзька, зь якiм ён ня бачыўся ад самага нэпу. Прыехаўшы, доўга шукаў патрэбны яму нумар на нейкай Заслаўскай вулiцы, а як знайшоў, зразумеў, што даў маху: дзядзька кудысьцi вытрахнуўся, у зялёным, з садком дамку жылi iншыя людзi, якiя пра дзядзьку й ня чулi. Дзе было яго шукаць i дзе начаваць нават? Пайшоў на вакзал. Ведаў жа: вакзалы - ня самае лепшае месца для такiх, як ён, валацугаў. Але здорава нахадзiўся за дзень, прытамiўся, якраз лiнуў дождж, i ён думаў пасядзець крыху, абсохнуць. Ды не стрываў - заснуў. На вакзале яго i ўзялi. Проста гэтак, з усьмешкай два мiльтоны папрасiлi прайсьцi. Во i прайшоў свой надта кароткi, блытаны шлях - ад вакзальнай лавы да лавы падсудных. I цяпер вышэйшая мера.
      Каб ня гэтая лапатка, ён бы, ведама, рызыкнуў. Было яшчэ сiлы, яшчэ ня ўсю яе выбiлi на касталомных допытах. Але з такой лапаткай, лiчы, аднарукi. А з адной рукой - квiты, i кранты. I Зайкоўскi толькi кусаў вусны - ад болю i роспачы, што нiчога ня мог перайначыць у сваiм недарэчным лёсе.
      Мiж тым, аблаяны iм буржуйскi чмур Валяр'янаў адхiснуўся ад сварлiвага суседа i не прамовiў нi слова. Наогул ён мала зважаў на тое, што рабiлася навакол, i звыкла жыў у сьвеце ўласных думак - адзiным сьвеце, у якi мог не пушчаць нiкога. Нават у турме. Нi з кепскiм, нi з добрым, якое ў гэты пракляты час магло лёгка ператварыцца ў сваю супрацьлегласьць. Як i звычайная чалавечая спагада, прыветнасьць, што абарочвалiся няшчасьцем. Стрыечная сястра Валяр'янава, што пасьля вайны апынулася ў Кракаве, выпадкам дазналася пра гаротны лёс брата, якi зарабляў на хлеб рахункаводам у Менску i гадаваў двух маленькiх дзяўчатак. Сястра паспагадала. Вясной пад каталiцкi Вялiкдзень Валяр'янаў атрымаў на пошце маленькi пакуначак зь нетутэйшымi штампамi, i знайшоў там дзьве дзiцячыя сукеначкi, белыя панчошкi, безапасную брытву для сябе i пакецiк цукерак у блiшчастых абгортках. Для ягоных дзяўчатак то была вялiкая радасьць, ды й ён парадаваўся - найбольш першай за пятнаццаць гадоў вестачцы ад сястрычкi-гiмназiсткi, якую, думаў, назаўжды страцiў у дзевятнаццатым годзе, калi яны разьвiталiся ў Кiеве. Аднак нядоўгаю была тая iх радасьць. Не мiнула i месяца, як неяк пад ранак у дзьверы пастукалi. Жонка Дуся ўскочыла з ложка i адразу залямантавала - яна ўжо прадчувала, што гэта такое. Ды й ён здагадаўся адразу, адчынiў дзьверы i ўжо не зачынiў iх зачынiлi за iм чужыя. Таксама як i за жонкай, якая бiлася ў iстэрыцы i крычала, i кiдалася на кожнага з цэлай зграi чэкiстаў, што пераварочвалi ў iхным пакойчыку ўсё дагары дном. Ужо назаўтра тыя сукеначкi i панчошкi сталi на сьледзтве рэчавымi доказамi ягоных шпiёнскiх сувязяў з польскай разьведкай.
      Гэта быў яго шосты арышт пасьля рэвалюцыi. Ён ужо стамiўся апраўдвацца i на допытах збольшага маўчаў, прымаючы зьнявагi i пабоi як штось правамернае i заслужанае. Памiж допытамi жыў у роспачных успамiнах аб сваiм даўнiм, дарэвалюцыйным, гэткiм не падобным на цяперашняе, жыцьцi. Хоць i там было рознае, але была вучоба, вайсковая служба i нават два перадваенныя падарожжы у Баварыю i Аўстрыйскiя Альпы. У Кракаве ён нiколi ня быў i ня думаў, што гэты незнаёмы горад так трагiчна прычынiцца да ягонага лёсу.
      Часам бывала, калi трохi сьцiхаў вэрхал у камэры, Валяр'янаў малiўся размаўляў з Богам. Прасiў у яго - не за сябе - за двух маленькiх дзетак, што засталiся цяпер немаведама дзе. Болей яму малiцца не было за каго. Прасiць Бога за жонку, мабыць, ня мела сэнсу - ведаючы яе характар, Валяр'янаў думаў, што па-добраму зь ёй не абыдуцца. А на зло яна кiдаецца, нiбы тыгрыца, не паглядзiць, хто перад ёй - сьледчы, канваiр цi нават начальнiк турмы, яна ня зважыць нi на чын, нi на сiлу. Арыштаваўшы, чэкiсты павялi яе са зьвязанымi рукамi. З уласнага досьведу Валяр'янаў ведаў, што такiя характары ў турме доўга не вытрымлiваюць. Або iх забiваюць, або яны - самi забiваюць сябе. Страцiўшы ў рэвалюцыi першую жонку-дваранку, ён ажанiўся з дворнiкавай дачкой Дусяй, думаў, што цяпер прыйшоў iхны час. Але памылiўся. Час настаў, вiдаць, зусiм непрыдатны нi для тых, нi для iншых. Не далi жыць з Дусяй, не далi жыць i самой Дусi. I во засталiся цяпер дзьве дзяўчынкi-дашкольнiцы, што зь iмi будзе?
      Пра тое, што неўзабаве будзе зь iм самiм, Антон Аркадзевiч ня надта турбаваўся, ён разумеў, што прысуд яму вынесены не пазаўчора, а мабыць, яшчэ ў сямнаццатым. I то цуд, што ён пражыў пасьля яшчэ столькi гадоў, - тэарэтычна тое было немагчыма, - практычна ж неяк атрымалася. Толькi навошта? Што далi яму тыя дадатковыя гады жыцьця? Несканчоную плойму страху, клопату, рызыкi за сябе, за жонку, за малых дзяцей. Усё ж, мабыць, кепска ён зрабiў, што ажанiўся i пусьцiў на сьвет галоту, бязбацькавiчаў. На што спадзявацца малечы бяз бацькi i маткi - на добрых людзей? Але дзе тыя добрыя людзi. Вывелiся дарэшты. Асталася надзея на сьвятое правiдзеньне, на Госпада, якi няўжо не паможа? Няўжо ня возьме пад сваю боскую апеку маленькiх бездапаможных анёлкаў?
      Падобна, машына выехала з гораду, а можа, i збочыла з шашы. Рух яе прыкметна запаволiўся, вялiзную буду раз за разам трэсла i хiстала на выбаiнах, часам здавалася, вось-вось яна спынiцца, натужна равучы маторам. Партыец-бальшавiк Шастак таксама добра ведаў гэтую дарогу i беспамылкова вызначыў, дзе яны едуць. Чым далей ад'яжджалi ад турмы, тым ён турбаваўся ўсё болей. У турме за паўгода адсiдкi ён не сказаць, каб надта i непакоiўся - там у яго былi свае абавязкi: дагадзiць сьледчым, запомнiць i як мага дакладней перадаць iм, пра што гаварылi арыштанты. Ужо другi год Шастак быў членам ВКП(б) i разумеў перадавую ролю рабочае клясы ды ейнага авангарду - партыi бальшавiкоў. Ён няблага працаваў у дэпо, лiчыўся ўдарнiкам. Але калi ўжо здарылася такое, што ён апынуўся ў турме, дык i тут трэба паводзiць сябе, як бальшавiк: памагаць органам выкрываць ворагаў. Усiм ведама, што ворагi страшэнна хiтрыя людзi, яны ўсё тояцца, хiтруюць i ашукваюць; патрэбныя д'ябальскiя высiлкi, каб iх выявiць i пакараць. I Шастак стараўся. Прыкiдваўся дурнем, распытваў, слухаў i запамiнаў, часам даваў парады. Як гэтаму аднаасобнiку Казлу. Прыгаломшанаму i скатаванаму на першых допытах, параiў яму прызнацца ва ўсiм i падпiсаць, што патрабуюць сьледчыя: маўляў, тады дадуць меней, а то й пусьцяць дамоў. А будзе ўпарцiцца - станецца горш, могуць i шлёпнуць. Казёл, здаецца, паверыў i пакрысе падпiсаў. I праўда, сьледчы Кутасаў Шастака не ашукаў: Казла перасталi цягаць на допыты, той паспакайнеў i пачаў чакаць вызваленьня. Сьледчы пахвалiў Шастака, якi нават парадаваўся за Казла, падумаў, можа, i сапраўды выпусьцяць. Але менавiта пасьля гэтае справы з Казлом штось саскочыла i ў Шастака, падобна, у чымсь западозрылi яго самога. Западозрылi, ведама, па-дурному, нi ў чым ён ня быў вiнаваты, бо ўсё рабiў, як казалi. I тое, што ад яго запатрабавалi падпiсаць паказаньнi аб шкоднiцтве на чыгунцы, сьпярша здалося яму непаразуменьнем. Але ягоны сьледчы Кутасаў растлумачыў, што як член ВКП(б) ён абавязаны не пярэчыць органам, а пасабляць iм у iхнай ганаровай рабоце. I павiнны памятаць, што органы не памыляюцца. Няхай нават каго абвiнавацяць несправядлiва, але так трэба, каб выкрыць асаблiва небясьпечных лазутчыкаў, што зацясалiся ў згуртаваныя рады партыi. Зноў жа нехта павiнны i ахвяраваць сабой, як гэта рабiлi палымяныя рэвалюцыянэры, - дзеля iнтарэсаў рабочае клясы, у iмя вялiкiх iдэяў Ленiна-Сталiна. Партыя ацэнiць усё па-справядлiвасьцi i не забудзе нiчыiх ахвяраў. Такi паварот справы ня дужа падабаўся Шастаку. Натуральна, ён гатовы быў i далей дапамагаць партыi i яе органам, i ўжо нямала зрабiў для таго, але адчуваў, што той шлях, на якi яго падштурхоўваў сьледчы, усё ж тоiць у сабе небясьпеку. Адзiнае, што суцяшала яго, дык гэта тое бясспрэчнае меркаваньне, што партыi лепей вiдаць, мабыць, так трэба, партыя не памыляецца. I, сьцяўшы сэрца, ён пагадзiўся. Падпiсаў паперы, быццам ён, Шастак Мiкалай Iванавiч, зьяўляецца ўдзельнiкам групы шкоднiкаў пад назвай "Наперад за свабоду" (НЗС), якую ачольвае намесьнiк наркама шляхоў зносiн. Сказалi, што ён мог бы ўдзельнiчаць там i па заданьнi органаў, i Шастак ужо ведаў, што бывае й так. Галоўнае - пагадзiцца i падпiсаць, а пасьля на судзе ўсё адкруцяць назад, i яго апраўдаюць. Судзьдзi - яны квалiфiкаваныя чэкiсты, i свайго чалавека з органаў не дадуць у крыўду.
      Дагэтуль у Шастака ўсё iшло быццам няблага. Яго ня бiлi на допытах, абыходзiлiся ветлiва, з павагай, здаралася, нават частавалi гарбатай з цукеркамi. А тут нешта перамянiлася. Тыднi два яго зусiм не вадзiлi да сьледчага, быццам забылiся, што ён тут сядзiць i чакае. Пасьля павялi на суд. Шастак думаў, што ў адносiнах да яго суд - пустая фармальнасьць, але на справе аказалася ня так. Не фармальнасьць. Найперш да яго адразу зласьлiва паставiлiся канваiры, сурова сустрэлi судзьдзi. Кароткi злы допыт здаўся яму недарэчным: мусiць, гэтыя судзьдзi ня ведалi, што ў яго iнакшая, чымся ў астатнiх, справа. Пэўна, ня ведалi. Магчыма, сьледчы Кутасаў штосьцi не перадаў iм. Якiх папераў цi якiх указаньняў. I калi яму аб'явiлi: да вышэйшай меры з канфiскацыяй маёмасьцi, ён найперш шчыра зьдзiвiўся. Але тут жа падумаў, што, мабыць, так трэба. Усё ж ён там быў не адзiн - iх было шмат, абвiнавачаных ворагаў народа. Значыць, яго трэба было прыкрываць, каб не западозрылi iншыя. Хоць бы й той самы Казёл Аўтух, якi таксама атрымаў вышку. А пасьля, можа, Шастака i выпусьцяць. Бо завошта ж яго расстрэльваць? Яго ўзнагародзiць трэба за ягоныя пяцiмесячныя турботы ў турме, за паслугi, якiя ён аказваў органам i партыi. Пасьля дзён колькi ён цярплiва чакаў у камэры, ды марна. Тады пачаў патрабаваць сьледчага, таго ж Кутасава. Аднойчы, калi ён, дужа затрывожаны, грукаў у дзьверы, увайшлi два наглядчыкi й пачалi яго бiць. Тады ён адчуў выразна, што ягоная справа дрэнь. Але ўсё роўна не хацелася верыць у кепскае, чакаў, што нарэшце Кутасаў яго паклiча, i ўсё стане, як трэба. А калi ня клiча, то, можа, яго няма ў турме, можа зьехаў куды ў камандзiроўку. У Маскву. Ня мог жа ён забыцца, што ў турме-"амэрыканцы" яго чакае верны памагаты органаў, партыец Шастак.
      Ён выглядаў сьледчага ўначы на падворку, як iх вывелi для пасадкi ў машыну, але сьледчага не было i тут. Бы скрозь зямлю правалiўся. Тады Шастак пачаў думаць, што, мабыць, той зьявiцца перад самым расстрэлам i ў апошнi момант адлучыць яго ад iншых. I ён думаў, што галоўнае для яго цяпер, як i раней, - не раскрыцца, не зазлаваць, да канца выканаць свой сакрэтны абавязак. Тады ўсё будзе добра. Павiнна быць добра.