- Чуеце? Не, вы чуеце? Жраць дадуць, далiбог!
      Эсэр, бачна было, з прагнаю ўвагай iмкнуўся злавiць гукi з калiдора, i яго запалыя, аброслыя блытанай шчэцьцю шчокi ды разяўлены ад увагi рот з выбiтымi наперадзе зубамi выдавалi слабасiльнага, нават змардаванага чалавека. Крыху далей у рэдзенькiм сяйве сьвятла з акенца блiшчэла лысая галава старога вучыцеля з зусiм белым пушком - рэштаю валасоў над вушамi. Недзе ў густым ценю пад акенцам тулiўся нябачны ад парога Маўчун. Здаецца, паведамленьне пра харч зьбiвала iх з тропу, блытала намер; паручнiк бачыў, як напружылiся iхныя твары - менавiта ад навiны пра харч. За дзьвярыма побач дужа бразнуў замок, i паручнiк ускочыў на ногi. Ён чакаў, што дзьверы расчыняцца, а тыя толькi прачынiлiся трохi, i цераз парог цяжкавата грукнула старое закапцелае вядзерца. У камэру шыбануў знаёмы з салдатчыны пах гарачай кашы-пярлоўкi.
      - Трымайце на пяцёх...
      - Вы бачылi? - зь ненатуральнай радасьцю закрычаў побач Блатняк. - Нас кормяць!..
      I не пасьпеў яшчэ паручнiк штосьцi падумаць, як Блатняк, спрытна шмыгануўся пад яго нагамi, ухапiў ад парога вядзерца i пачаў уладкоўваць яго сярод камэры. З таго боку да яго ўжо сунуўся змардаваны Эсэр, запаволена, бы нерашуча, мясьцiўся стары вучыцель. За iмi падняўся з свайго месца i Маўчун. Нiбы апляваны, паручнiк няўцямна стаяў пры дзьвярах. Здаецца, увесь яго выпакутаваны плян вылятаў насмарку, увагай гэтых людзей бяз рэшты завалодала ежа.
      - А як жа - бяз лыжак? - запытаўся Эсэр.
      - А ручкамi, ручкамi, пан сацыялiст. Во так! - па-блазенску выпiнаўся Блатняк, тут жа зачэрпаўшы жменяй ня дужа густую кашу, пачаў вылiзваць яе з далонi. За iм болей рашуча папнулiся да вядзерца i Стары з Эсэрам.
      - Ну, а вы што? Ахвiцэр! Запрашаць трэба?
      Стоячы на каленях, каля вядра, Блатняк на момант павярнуўся да паручнiка, але той не скрануўся зь месца. Неяк ураз аслабелы, нiбы пасьля цяжкай працы, паручнiк цiха апусьцiўся ў сваiм кутку на шынэлак. Ён быў ашаломлены i спустошаны дарэшты. Варта было пакутаваць, перажываць, спадзявацца на Бога, аддаючы яму права распарадзiцца сваiм лёсам. Аказалася, тым лёсам з большым посьпехам распарадзiўся прышчавы Блатняк. Цi гэтае праклятае паўвядра пярлоўкi.
      Маўклiва i хутка яны ўтрох апаражнiлi вядзерца i з асалодаю сытых адвалiлiся да сьцяны. Падобна, пад'елi i паспакайнелi. Прынамсi, ранейшая трывога i напружаньне дарэшты пазьнiкалi зь iхных галасоў i твараў, саступаючы месца санлiвай цiхманасьцi. Яны задаволiлiся. Паручнiку вельмi карцела вылаяцца ад злосьцi, i ён ледзьве стрымлiваўся, трошкi цешачы сябе думкай, што, можа, яшчэ ня ўсё страчана. Мабыць жа, яшчэ прыйдуць па тое вядро i расчыняць дзьверы. Ды тое, што ён неўзабаве ўчуў, прымусiла яго зьнерухомець у зьдзiўленьнi. Зьвяртаючыся да Блатняка, Эсэр сказаў:
      - Ну, а ты палохаў: Гунькiн роў, Гунькiн роў. Аднак жа накармiлi!
      - Знача, перадумалi, - сыта пярэчыў Блатняк, выцягнуўшы ў доле ногi. Мабыць, яшчэ пачакаюць страляць.
      - А можа, яны й ня думалi нас страляць. Бальшавiкi ж таксама розныя. Па тваёй жа тэорыi?
      - Ну, а ты, вучыцель, што думаеш? - Блатняк павярнуў прышчавы твар да сьвятла з акенца. Сюды-туды паводзячы лысаю галавой, стары вучыцель зручней уладкоўваўся на падлозе i маўчаў.
      - А я вам скажу, - раздумна зашамкаў Эсэр. - Ну i дурнi ж мы былi ўначы: што ўдумалi. Тут хiба ўцячэш?
      - Хрэна ў iх уцячэш, - пагадзiўся Блатняк. - А так...
      - А так, можа, i абыдзецца, - падхапiў Эсэр. - Калi разабрацца, дык мяне i праўда нiзашто ўзялi. Гэта мой кораш тую купчыху экспрапрыяваў, ды ня я. Але нязручна было выдаваць.
      - А мяне, пэўна, кораш прадаў, во скацiна! Але як дакажаш, што я чэсны пралетар? Ну, што спэкулянт трохi, дык за гэта страляць?
      Запытальным позiркам Блатняк абвёў арыштантаў у камэры, чакаючы падтрымкi, ды арыштанты маўчалi. Толькi спакваля азваўся Стары:
      - Цябе, можа, i не застрэляць. Але ж тут афiцэр...
      - Ну, i што?
      - А тое, што яго падманулi.
      - А хто, хто яго падмануў? - загарачыўся Блатняк. - Мы самi падманулiся. Ну, ня кормяць, думалi - шлёпнуць. Аж, пэўна, не. Дык што ж нам цяпер напралом? На злом галавы дзеля ахвiцэра? Не, тут кожны - сам за сябе.
      - Рызыка павiнна быць апраўданай, - глыбакадумна прашамкаў Эсэр.
      Унутры ў паручнiка штосьцi пакутна напялася i разам аслабла, нешта ён ужо пачаў разумець. Ён слухаў iх моўчкi, адчуваючы, як ягоная разгубленасьць ператвараецца ў маўклiвы нутраны гнеў. Ужо такога павароту ў iхным настроi ён не чакаў. Цi гэта ён прапанаваў iм тую рызыку? Цi ён угаворваў iх уцякаць? Ён толькi пагадзiўся, уступаючы iхнай волi, падмануўшыся на iхны давер. Яму тое ня танна далося, але ён перамог сябе, бо лiчыў, што абавязаны. А яны наелiся i, нiбы ракi, папаўзьлi назад. Але ён ня рак, ён гэтак хутка мяняць накiрунак ня мог. Ён меў свае прынцыпы ў жыцьцi, якiя сёньня былi гэтак нахабна спляжаныя.
      У камэры раптам настала пакутная напружаная цiшыня, у якой важка i нават злавесна раздалося з-пад вакна:
      - Скаты!
      - Што? - падняўся i сеў на доле Блатняк. - Хто скаты?
      - Вы! - кiнуў забойца Маўчун.
      - Вы чулi? Чаму гэта мы скаты?
      - Трэба сьпярша падумаць, чым гаварыць, - пакрыўджана прашамкаў Эсэр.
      Але Маўчун толькi аднойчы няспрытна варухнуўся ў шэрым сьвятле з вакна сваёй крутаплечай паставай i зноў схаваўся ў ценю - павярнуўся на другi бок.
      - За ахвiцэра, цi што, заступаесься? - прыдзiраўся да яго Блатняк. - Дык ахвiцэр не крыўдуе. Праўда, ахвiцэр?
      Паручнiк ва ўпор, не маргнуўшы, паўзiраўся ў ягоны нахабны твар, i той, мабыць, нешта адчуў.
      - Ахвiцэр ня згодны! - аб'явiў Блатняк. - Ён заадно з бандытам. Во дзьве контры!
      - Мала, што скаты! Дык яшчэ й падлюгi, - з раптоўнай рашучасьцю сказаў паручнiк, адчуўшы, як нешта назаўжды адразае ў сваiм жыцьцi. Паправiць цi перайначыцць што ўжо ня будзе магчымасьцi, i ён пайшоў напралом.
      - Ну во, я ж казаў! I гэты таксама - контра! А тыя сумняваюцца - гэтыя дурнi з ЧК.
      - Iдзi, закладзi! - сказаў паручнiк.
      - Iсьцi нягожа, - зашмакаў Эсэр. - Але калi запытаюць, што ж... пакрываць ня трэба. Клясавы вораг! - пырскаючы сьлiнкамi, крыклiва скончыў Эсэр. Перад iм спалохана ўскочыў на каленi Стары.
      - Цiха, ды цiха вы! Учуюць жа... Яны ж усiх нас...
      Але ягоныя ўгаворы яшчэ болей злавалi разьюшанага Блатняка, якi, ужо не стрымлiваючыся, крычаў:
      - Што цiха! Гэта ён хай цiха! Ён змоўшчык! А той бандыт! Яны ворагi! Яны сабралiся канвой душыць...
      - Змоўкнiце! Што ж вы робiце? Адумайцеся, - роспачна ўпрошваў Стары. Ды марна.
      - А, i ты? I ты тожа за iх! I ты контра, за Бога, процiў рэвалюцыi...
      I тады з-пад змрочнай сьцяны насупраць неяк марудна, бы перасiльваючы сябе, падняўся Маўчун, босымi нагамi перажыргнуў выцягнутыя ў доле боты Эсэра. Ён яўна кiраваў кудысь-марудна, але з адчайнай рашучасьцю на чорным, аброслым шырокай барадой твары. I Блатняк, учуўшы нядобрае, вiсклiва закрычаў ля парога:
      - Не падхадзi! Не падхадзi... Не падхадзi...
      I задыхнуўся, захроп, як Маўчун вялiзнаю рукой ушчаперыў яго за грудкi, згроб, пераламаў пасярэдзiне i павалiў пад сябе. Слабасiльны Эсэр засьцярожлiва адхiснуўся, стары вучыцель напружыўся ў нерашучасьцi, i паручнiк адчуў, што зараз здарыцца кепскае.
      - Стой! - загадаў ён строга, як прывык загадваць салдатам. - Стой! Адставiць...
      - Прыкончу, скацiна...
      - Ня трэба. Адпусьцi!
      Iх крыкi i валтузьню ў камэры, мабыць, пачулi з калiдора, там бразнуў замок, i рэзка расчынiлiся дзьверы.
      - В чом дзела? Што такое?
      У дзьвярох стаялi двое чэкiстаў, яны не пераступалi парог, але, мабыць, i без таго ўсё зразумелi.
      - Устаць! Всем устаць!
      Першы хуценька ўскочыў Эсэр, за iм з натугай падняўся Стары, падумаўшы, устаў паручнiк. Маўчун у доле зь яўнай неахвотай выпусьцiў з рук Блатняка i таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногi. Блатняк застаўся ляжаць, змусiўшы астатнiх падумаць, што канае. Але раптам ён залямантаваў, перабiраючы нагамi ў стаптаных, з глiнай на сподзе, гамашах:
      - Ратуйце мяне ад яго, ратуйце! Ён бандыт, ён хацеў мяне задушыць. Каб я iх ня выдаў... Во бандыта i таго, ахвiцэра...
      Гэта было жахлiва, але паручнiк ня вымавiў i слова. Ды i што тут можна было сказаць, чым запярэчыць? Ён толькi адчуў злосны дакор сабе - каму ён даверыўся? Тады было цёмна, ён нiкога ня бачыў. Але ж чуў! I цi ён ня ведаў гэтых i да iх падобных людзей - з войска, з вайны, хоць бы зь пяхотнай роты, якой камандаваў. I гэта - за паўвядра пярлоўкi.
      - Так, выхадзi! - коратка загадаў пярэднi чэкiст, плячысты чалавек у пакамечаным скураным картузе. З-за ягонай сьпiны выглядвалi двое, i паручнiк зразумеў, што трэба iсьцi.
      Забыўшыся на свой шынэлак у куце, ён выйшаў у калiдор i спынiўся. Ззаду, мядзьведзявата ступаючы босымi нагамi, няўклюдна вылазiў з камэры забойца Маўчун, i ў паручнiка мiльганула думка: "Трэба аддаць боты". Але ў той жа час яго штурханулi па калiдоры, i ён нетаропка пайшоў наперадзе чэкiстаў. Ззаду, з камэры, чуўся роспачны голас старога вучыцеля:
      - Людзi, што ж гэта робiце, людзi!..
      Стары i яшчэ нешта голасна гаманiў там, але паручнiк ужо ня слухаў. Ён зь нясьцерпнаю горыччу думаў: трэба ж так памылiцца ў жыцьцi! Вядома, ня першы раз. Ды, мабыць, апошнi. Толькi гэта i суцяшала яго перад непазьбежным канцом.
      НАРОДНЫЯ МСЬЦIЎЦЫ
      З поля да вёскi можна было iсьцi па сьцежцы, уздоўж прасьцягу кукурузы, каб затым на аселiцы завярнуць да хаты. Але той шлях цяпер здаўся задоўгiм, i Iван па мянушцы Снайпер рашуча павярнуў на палетак. Тым болей, што кукуруза тут выдалася дохлая, да калена даўгалыгаму Iвану, як, зрэшты, i ўсюды ў iхным калгасе. Апроч хiба шнурка пад борам, уздоўж бальшака ў раён. Але пра той шнурок дужа дбалi i страшыня i брыгадзiры, - то быў шнур напаказ для начальства, якое зь вясны сноўдала па раёне з найбольшым цяперашнiм клопатам пра кукурузу. Нi пра жыта, нi пра ярыну, нi пра бульбу так ня дбалi, як пра гэтую кукурузу, якая, аднак, упарта не хацела радзiць на тутэйшых клятых падзолах.
      Пра кукурузу дбалi, але скацiну кармiлi ўсё ж сенам, хоць назапасiць яго на зiму было няпроста. Найперш не было дзе, усё паўзворвалi на пасевы, засталiся хiба што балацявiны ды хмызьнякi. Зранку Снайпер-Iван касiў сваю пайку ў кустах мiж пнёў i алешнiку, ды мiж пнёў ня шмат што накосiш, хiба на пару-другую рэзгiнаў, i ўсё. Адно што - намахаесься касой да болю ў плячах. А тут, як на лiха, скончылася курава, i Снайпер-Iван ледзьве датрываў да вечара. Як сонца пахiлiлася да лесу, плюнуў на тую нехуцавую пайку i з касой на плячы рушыў дадому. Памятаў, недзе ў кухвайцы павiнны застацца распачаты пачак ягонай "Прымы".
      Шоргаючы гумавiкамi ў нiзкарослым зарасьнiку кукурузы, ён кiраваў цераз палетак наўкось i думаў, што кукуруза наўрад цi акрыяе да восенi, каб хоць было што скасiць на сiлас. Зрэшты, на гэтым падзоле ня надта расло i ў ранейшыя, дакалгасныя гады. Снайпер-Iван памятаў, як колiсь бурчэў бацька, возячы сюды гной па вясьне: колькi яго нi вазi, ураджаю ня будзе. Такая зямля. Непадалёк за кукурузным палеткам быў iхны надзел, на якiм падлетак Iван упершыню сьцiснуў у даланях высьлiзганыя ручкi плуга i правёў свой першы загон. Увогуле скупы на пахвалы бацька тады шчыра пахвалiў сына, сказаў: будзе гаспадар, ёсьць на каго пакiнуць зямлю. Аж гаспадара з Iвана ня выйшла, выйшаў снайпер, а зямля засталася нiкому не патрэбнай, зрэшты, таксама, як i яе былы гаспадар. Бацьку ўзялi раньняй вясной, а старэйшаму ў сям'i Iвану найперш стала патрэбнай не скалектывiзаваная зямля, а дровы, каб мацi магла зварыць бульбу для траiх згаладнелых братоў i сястры, якiя зранку сядзелi на астылай печы. I ён зь сякерай за дзягай iшоў у кустоўе, сек алешыны i па сьнезе цягаў iх на дрывотню, каб насеч дроваў i напалiць у хаце. Пра бацьку наогул стараўся не ўспамiнаць, аж пакуль яго не паклiкалi ў раён i не ўручылi паперку пра рэабiлiтацыю "за адсутнасьцю складу злачынства". Яшчэ праз год у райфо ён атрымаў 650 рублёў - за сьмерць бацькi, якая, як было напiсана ў паперцы, наступiла ў сорак другiм годзе "ад язвы страўнiка". За тыя грошы Снайпер-Iван купiў новую кухвайку i бутэльку "маскоўскай". На абмыўку бацькавай памяцi.
      З аселiцы ён пералез цераз жардзiну ў плоце i апынуўся на сваiм агародзе. Перш чым выправiцца па баразьне далей, звыкла павёў адным вокам да хляўка - цi няма дзе курэй. Другога вока ня меў, замест выбiтага асколкам пасьля вайны ў шпiталi ўставiлi шкляное. Але шкляное Снайпер-Iван не падабаў i ўстаўляў яго хiба як куды ехаў - ў раён цi да доктара на iнвалiдзкую камiсiю, куды спраўна выклiкалi штогод. Каля дому абыходзiўся сваiм апошнiм, да якога прызвычаiўся за гады i бачыў навокал ня горш за двухвокiх. Хоць бы i цяпер - лёгка прыкмецiў жонку Стасю, якая, сагнуўшыся, стаяла ў бурачнiку. Угледзеўшы яго, выпрасталася, хвiлiну паўзiралася, пакуль ён падышоў блiжай. Мусiць, дзiвiлася, чаму ён так рана, калi ўсе iншыя мужыкi яшчэ шчыравалi на пайках.
      - Што, цi скасiў?
      - А нягож табе пакiнуў?
      - Усё?
      - А што там касiць? Ацяробкi...
      Жонка змоўчала, мабыць, ня надта яму верачы. Але ён ня стаў яе пераконваць, моўчкi павесiў касу на вугал i пайшоў у сенцы, дзе на шуле вiсела новая яго кухвайка. Ён паляпаў па кiшэнях, але там было пуста, i тады ён успомнiў, што два днi таму той пачак яны дакурылi ў Воўчым лагу, як выпiвалi зь Ляплеўскiм. З нагоды... Снайпер-Iван ужо ня памятаў, зь якой нагоды была тая п'янка, бо п'янак розных зь вясны здаралася ў iх нямала. Але ён памятаў, што, проч Ляплеўскага, там быў яшчэ малодшы Цыпрукоў зяць, мiлiцыянт з раёну, а пасьля набрыў абавязковы ў такой справе Дубчык. Добра пагудзелi тады, ледзьве дабрылi да аселiцы, як ужо прыгналi з пашы кароў.
      Ад няўдачы з куравам злосна стала на душы ў Снайпера-Iвана, а тут яшчэ пачала церцiся аб ягоныя гумавiкi маладая кошачка, нешта замяўкала, i Iван са злосьцi паддаў ёй у бок: хай не вярэдзiць душу чалавеку, у якога няма чаго закурыць. На падворку прыслухаўся: празь дзьве хаты адсюль чуваць быў мерны жалезны стукат - гэта цягавiты Саўчанка адбiваў на бабцы касу, рыхтаваўся да заўтрашняй касьбы. Але заўтра мелася быць нядзеля, i ўжо ён, Снайпер-Iван, заўтра касiць ня пойдзе. Хiба - з паўдня, паверне тыя ацяробкi, каб лепш падсыхалi ў кустах. Саўчанка ж, ведама, будзе шчыраваць i заўтра, як i кожнага дня, гэта такi ўжо чалавек. Што значыць, зь сям'i падкулачнiкаў. Ужо ў яго напэўна будзе што закурыць, падумаў Снайпер-Iван i саступiў зь нiзкiх прыступкаў ганку. За парканам на агародзе зноў выпрасталася ягоная дзябёлая жонка.
      - Гэта чуеш, да Касатага Вусаў прыехаў, - лагаднейшым, чым раней, голасам паведамiла яна.
      - Вусаў?
      - Ну, Вусаў. Той самы!
      - Да Касатага?
      - А нягож...
      Во гэта навiна, - падумаў Снайпер-Iван. Старэйшыя дзеравенцы гэтага Вусава памяталi ўсе гады да вайны й пасьля, але пасьля нiхто нiдзе ня чуў i ня бачыў яго. Спакваля пачалi на яго забывацца, думалi: прапаў за вайну, як тады прападала нямала каго. Меркавалi, што туды яму i дарога. Нiхто нiколi не памянуў яго добрым словам, так ён насалiў тут за тыя некалькi гадоў, што ажыцьцяўляў клясавую барацьбу i рэпрэсii ў iхным Богам праклятым раёне. А ён, глядзi ты, - аказваецца, жывы, здаровы, i нават прыехаў да свайго сябрука сувязнога Касатага. Але да каго ж яшчэ мог ён наведацца?..
      - Надвячоркам Манька Валодзева бачыла, як з аўтобуса цераз аселiцу iшоў. Агародамi. Мусiць, каб не пазналi. Спраўны такi, у капелюшы.
      - Мабыць, баiцца, аднак...
      Узварушаны той навiной, Снайпер-Iван памалу пабрыў абсаджанай каровiнымi лепяхамi вулiцай да хаты Саўчанкi. Ён аж забыўся на сваю патрэбу, калi ступiў у расчыненыя варотцы сядзiбы. Саўчанка, мажны, шыракагруды дзядзька зь сiвою чупрынай на галаве, у белай расшпiленай сарочцы, скончыўшы адбiваць касу, прыладжваў яе да касавiльна.
      - Чуў? - запытаў ад варотцаў Снайпер-Iван. - Вусаў прыехаў.
      З выгляду быццам абыякавы да ягоных словаў, Саўчанка падняў касу, памацаў, цi ня кратаецца на касавiльне. Каса ня краталася.
      - Прыехаў, ага, - пацьвердзiў ён спакойна.
      - Да Касатага?
      - Да Касатага.
      - I што яму трэба?
      - Значыць, штось трэба, - ухiлiўся ад адказу Саўчанка. Але, мусiць, ён таксама ня шмат што ведаў. Хоць калi б i ведаў, ад гэтага чалавека ня шмат можна было дазнацца.
      - Закурыць у цябе цi ёсьць?
      Вялiкай рукой Саўчанка моўчкi вышчамiў зь цеснай кiшэнi штаноў пакамечаны цыгарэтны пачак, даў суседу, пасьля ўзяў адну цыгарэту сам.
      - Дык гэта што ж атрымлiваецца? - закурыўшы, ня мог чагосьцi даўмецца Снайпер-Iван. - Па-новаму пачынаецца, цi як?
      - Можа, i па-новаму.
      Саўчанка быў старэйшы за Снайпера-Iвана i, у адрозьненьне ад яго, негаваркi i стрыманы ў пачуцьцях. Для таго былi свае прычыны: толькi якiх-небудзь пяць гадоў прыехаў зь Сiбiры, з ссылкi, у якой адбухаў цi ня дваццаць пяць гадоў. Паехаў некалi маладым мальцам з бацькамi-падкулачнiкамi, а вярнуўся сiвым i старым. Паводзiў сябе цiхмана, мабыць, не адчуваючы раўнёй з астатнiмi калгасьнiкамi, хоць бы во i з гэтым Iванам. Гэты так загераiзаваўся ў вайну, што гатовы быў забыцца пра сваё бацькоўскае прозьвiшча Ярашэвiч i ахватней адгукаўся на мянушку Снайпер. Але лацно Iвану, ён i праўда прайшоў агонь i ваду ў партызанцы, i хоць славы там агораў ня шмат, затое языку цяпер даваў волю. Ня тое, што Саўчанка, нядаўнi ссыльны падкулачнiк, якi на старасьцi гадоў захацеў дажываць свой век у родным кутку. Тут трэба было раз i назаўжды забыцца пра свае крыўды. Калi б яны забывалiся.
      - Я яму пакажу, сволачы, такую яго маць! - вылаяўся Снайпер-Iван, кiруючы з падворка.
      На вулiцы, аднак, ён спынiўся, яшчэ ня маючы рашучасьцi рэалiзаваць сваю злосьць. Патаптаўшыся ля плоту, успомнiў, што ёсьць яшчэ чалавек, якому варта пачуць тую навiну пра Вусава, гэта - Ляплеўскi, настаўнiк, што рабiў у раёне i прыехаў цяпер у касьбу памагчы мацi. Тая жыла на краi вёскi, ля сажалкi, i Снайпер-Iван рашуча скiраваў туды. Каб хоць бы параiцца, аслабанiць душу ад таго, што пачало расьпiраць яго, ад застарэлае крыўды. Калiсьцi той энкавэдэшнiк перасаджаў палову вёскi. То быў чужынец, аднекуль прыежджы ў iхны раён, i ў iхнай вёсцы займеў сабе вернага памочнiка зь мясцовых - Касатага, зь якiм i саджалi, пачынаючы з трыццаць трэцяга. Але асаблiва пашчыравалi яны ў трыццаць сёмым, калi загрэблi i старога Iванавага бацьку. На ўласнага стукача Касатага ў вяскоўцаў злосьцi ўжо не было, яна ўся перагарэла за гады, калi гэтага недалэнгу таксама загрэблi, хоць i апошнiм у тую пару, - на заедак. Праўда, таму ўсё ж неяк пашэнцiла вярнуцца пасьля вайны з нажытымi ў лягеры сухотамi i таксама рэабiлiтаваным, як ягоныя ахвяры, што бязь сьледу пазьнiкалi ў лягерах i турмах. Цяпер ён жыў-дажываў са старой бабай у старым дамку, апусьцелым ад дзяцей i сямейнiкаў, якiх некалi было ў яго многа. Але сямейнiкi паразьяжджалiся хто куды, бо жыць з такiм бацькам было ня надта зручна, асаблiва апошнiм часам. Людзям Касаты казаў, што на супрацоўнiцтва з ворганамi яго змусiў усё той Вусаў, бо Касаты меў грашок яшчэ з часоў рэвалюцыi, калi, будучы ў войску, пацiкавiўся палiтыкай i разы два наведаў партыйныя сходкi левых эсэраў. Тая цiкаўнасьць дорага каштавала салдату, ды й цi толькi яму аднаму.
      На незагароджаным ад вулiцы падворку Ляплеўскага нiкога не было вiдаць, але на паркане каля сенцаў вiселi поруч дзьве касы з блiшчастымi лёзамi, згледзеўшы якiя, Снайпер-Iван зразумеў, што гаспадар дома. I яшчэ нехта апроч, якi, мяркуючы па ўсiм, памагаў яму на касьбе. Снайпер-Iван пацiху перайшоў зарослы лапухамi падворак, зайшоў на той бок хаты i адразу ўбачыў двух мужыкоў. Пад глухой сьцяной ля старой разгалiстай грушыны быў змайстраваны невялiчкi столiк з лаўкай, за якiм цяпер сядзеў маладжавы, хоць ужо лысы Ляплеўскi i ягоны госьць Дубчык. Гэты апошнi быў дужа падобны на дачасна састарэлага хлопчыка з худой шыяй i зморшчаным, бы печаны яблык, тварыкам. Абодва моўчкi ўтаропiлiся ў нечаканага заходжага. На засланым газэцiнай стале валялiся калiвы сарванай з градкi цыбулi i стаялi дзьве шклянкi. Бутэльку, вядома, яны засьцярожлiва пасьпелi прыхiнуць у траву побач, што, аднак, адразу згледзеў Снайпер-Iван.
      - П'ем! - замест прывiтаньня строга канстатаваў той.
      - А што - нельга? - з выклiкам азваўся Ляплеўскi. У ягоным паглядзе, аднак, мiльгануў цень занепакоенасьцi - цi мала што? Усё ж Ляплеўскi нядаўна ўступiў у партыю, чаго дамагаўся шмат гадоў, як, зрэшты, i Снайпер-Iван, таму зьявiлася падстава асьцерагацца. - I табе можам налiць. Дубчык, дай шклянку.
      Дубчык, нешта жуючы поўным ротам, не адразу пасунуў сваю пустую шклянку, у якую Ляплеўскi ашчадна адмерыў роўна палову. Затым трохi пляснуў у сваю.
      - Во дакасiлi, дык надумалi адмецiць, - сьцiпла патлумачыў гаспадар.
      Снайпер-Iван выпiў тыя паўшклянкi - адным спраўным глытком, заядаць нiчым ня стаў, узяў са стала пачак "Прымы". Зацягнуўшыся пару разоў, расслаблена апусьцiўся на вузлаватыя каранi грушы, што вытыркалiся побач зь зямлi.
      - А вы ведаеце, хто да Касатага прыехаў?
      - Ну, а хто? Пляменьнiк? У яго ж у Воршы племяшы жывуць, - спакойна зазначыў гаспадар, таксама закурваючы.
      - Пляменьнiкi!.. Вусаў, во хто прыехаў. Той самы. Чэкiсты НКВД. Якi твайго брата змылiў. I тваiх, Дубчык. А то - пляменьнiкi...
      За столiкам ураз зьнерухомелi, Ляплеўскi на момант нiбы праглынуў язык, а Дубчык нават перастаў жаваць.
      - Гэта што ж яму трэба? - вымавiў нарэшце Ляплеўскi.
      - А во нешта трэба. Можа, у свой час не дабраў?
      - Дык не дабраў. Мы ж во засталiся.
      - Мы дык засталiся. А колькi не засталося? У мяне - бацька. У цябе брат. Такi слаўны дзяцюк быў, граматны чалавек, усё вучыўся, вучыўся. I парцейны. У яго вунь, - Снайпер кiўнуў на Дубчыка, якi амаль са спалохам на дзiцячым твары нерухома сядзеў, адхiнуўшыся да бёрнаў сьцяны. - У яго во, лiчы, уся сям'я ляснула.
      - Бацька, - тонкiм голасам сьцiпла ўдакладнiў Дубчык.
      - Бацьку ўзялi. А матка памерла. Чаму памерла - ня знаеш? Бо надарвалася, адна з кучай малых. Ты во добра - старэйшы. А трое малых тваiх дзе?
      - Пад крыжамi...
      - Во, пад крыжамi. Бо з голаду дайшлi. Помню, як жабравалi. Малыя. Па вёсках. Праўда, малым хоць давалi...
      - Жабравалi, - паныла пагадзiўся Дубчык.
      - Дык рэабiлiцiравалi, - уставiў сваё Ляплеўскi i завучана бадзёрым тонам дадаў, як усiм вядомае: - Парцiя дапусьцiла памылкi, яна iх i выправiла.
      - Што? Выправiла? - настырчыўся Снайпер-Iван. - Па шэсьцьсот пяцьдзясят рублёў заплацiла? За чалавечую душу. Гэта кампэнсацыя?
      - Гэта - адчэпнае, - цiха ўдакладнiў Ляплеўскi.
      - Вот iменна - адчэпнае. Каб адчапiцца ад людзей.
      - Але ж ты ўзяў? I ён во ўзяў, - кiўнуў Ляплеўскi на змарнелага пад сьцяной суседа.
      - А то - ня ўзяць? Ты ня ўзяў?
      - Мне не плацiлi. За брата не паложана, - сказаў Ляплеўскi.
      - А я ўзяў. Бо паложана. Па закону. Я на тыя грошы кухвайку купiў.
      - Ты купiў кухвайку, а Дубчык - паўлiтру.
      - Не, тры бутэлькi купiў.
      - Ну во, аж тры бутэлькi. I ўсё прапiлi. Дык цi варта было плацiць тую кампэнсацыю. Вы ж усё роўна ў райфо вярнулi. I кухвайку прап'еш, - сказаў ён i каротка задаволена рагатнуў, пазiраючы на Снайпера-Iвана, якi нiякавата ёрзаў на мулкiх каранях.
      - А што, болей няма? - iншым тонам папытаўся той пасьля нядоўгай паўзы.
      - Не, болей няма. Скончылася, - паказаў гаспадар пустую бутэльку. - Хiба ў Дубчыка...
      - Была ў сабакi хата! - безнадзейна заключыў Снайпер-Iван. - Пайду да Баранiхi схаджу.
      У Баранiхi павiнна штось быць - цi якая бутэлька самагонкi, цi хоць бы кiслага балгарскага вiна, якое нiкому не падабалася, бо слабое i добра ня вып'еш. Але, калi не было iншага, пiлi, хiба толькi меней. Бо, казалi, вiно не гарэлка, многа ня вып'еш.
      - Дык нам чакаць цi што? - папытаўся Ляплеўскi.
      - Чакайце, - няпэўна азваўся Снайпер-Iван ужо з панадворку.
      Ляплеўскi з Дубчыкам засталiся, дзе сядзелi. Абое курылi i, ня маючы вялiкай ахвоты размаўляць, думалi кожны на свой лад. Ляплеўскi, хоць i ня быў ад прыроды маўчун, але, даўно адарваны ад вёскi, зь вяскоўцамi размаўляў мала. Па-першае, шмат з кiм тое было нецiкава, а па-другое, ён ужо напярод ведаў, што ад каго пачуе. Выключэньне рабiў хiба што за сталом цi за бутэлькай, калi iнакш было неяк. Iншая справа выпiць. Але шкада, што выпiваць нельга было моўчкi, прыходзiлася гаварыць, што заўжды было небясьпечна, асаблiва ў вялiкiх кампанiях. Ды й сам-насам таксама, бо не было нiякай гарантыi, што сабутэльнiк - не падасланы сексот. Вось трохi выпiлi з маўчуном Дубчыкам, але набрыў гэты балбатун Снайпер-Iван, i Ляплеўскi адчуваў: цяпер пачнецца надоўга. Хоць цяпер яго трымала тут ня так жаданьне дабавiць, ня Снайпер-Iван, як навiна, якую той толькi што прынес. Каб на цьвярозую галаву, можа б усё сталася iначай, а на хмельную Ляплеўскi рабiўся надта чульлiвы: старыя крыўды нечакана ажывалi ў ягоных пачуцьцях i рабiлiся амаль неадольнымi. Цяпер ён з трывогай думаў пра Вусава. Найперш - глядзi ты, не баiцца нiчога, калi ў такую пару завiтаў на месца выкрытага свайго злачынства, якое скрозь асуджана i людзьмi, i ўладай. На што разьлiчвае чалавек, якога тут дзясяткi гадоў праклiналi вяскоўцы, якi пакалечыў шмат якiх сем'яў, панiшчыў нямала людзей?
      Ляплеўскi ўсё жыцьцё перажываў за старэйшага брата Сяргея, якi першы зь сям'i некалi выбiўся ў людзi i цягнуў за сабой астатнiх. Яго пасьля школы ўладкаваў у настаўнiцкi iнстытут у Воршы, дзе рабiў сам, узяў на кватэру ў сваю каморку ў чыгуначным бараку, кармiў, апранаў i выхоўваў. Выхоўваў, вядома ж, у камунiстычным духу, як i належала сьвядомаму камунiсту-выкладчыку. Вучыцца было нялёгка, не хапала нi харчоў, нi часу, i Сяргей кожны раз, як выходзiла якая пастанова ЦК партыi, раiў брату яе прачытаць, падказваў, якую скарыстаць дадатковую лiтаратуру. I ўсё прывучаў выступаць на сходках, быць актыўным камсамольцам, не ашывацца па закутках, iнiцыятыўна i сьмела паводзiць сябе зь сябрамi, не губляючы, аднак, клясавай пiльнасьцi. Тое ня надта давалася цiхманаму малодшаму Ляплеўскаму, але ён стараўся. У iнстытуце быў членам бюро камсамола, агiтатарам, здаў нормы на значкi ГТО, ГСО, "Варашьшаўскi стралок". Разы два яго ўжо выклiкалi на бяседу ў органы, здаецца, мелi штось на ўвазе. Штось, аднак, добрае, нават прыемнае для ягонага лёсу. I ён чакаў.
      Але ўсё рухнула аднойчы паўночнай парой. Толькi ён заснуў, змораны над канспэктамi "Кароткага курсу ВКП(б)", як у шыбiну пастукалi. Сяргея не было дома, якраз за дзень да таго паехаў на вёску памагчы мацi з дрывамi, ну, i прыхапiць сёе-тое з харчу для двух гарадзкiх сыноў. Ляплеўскi адчынiў, у каморку ўвалiлася чалавек шэсьць энкавэдэшнiкаў, паднялi Сяргееву жонку з грудным дзiцём, запатрабавалi гаспадара. Хлопец сказаў, што выкладчыка Ляплеўскага няма дома. "Где он, говори быстро!" - запатрабаваў галоўны чэкiст з кароткiмi вусiкамi пад носам-бульбiнай. Некалькi часу Ляплеўскi вагаўся, гадаючы, казаць праўду, цi схлусiць. Але не стрываў i сказаў, як было, што брат у вёсцы. На вёсцы тае начы яго i ўзялi. Але ўжо ня той з вусiкамi, а мясцовы ўпаўнаважаны, мардаты бязвусы Вусаў.
      Пасьля шэраг гадоў да вайны i пасьля Ляплеўскi каяўся, што сказаў праўду, можа, трэба было паслаць iх у Вiцебск цi ў Менск, - хай бы шукалi, трацiлi час. А самому як-небудзь папярэдзiць брата, можа б i ўратаваўся, калi б зьехалi куды далей. Як гэта некаторыя рабiлi тады. Але што было б самому, калi б тое яго ашуканства раскрылася? I без таго клопату яму хапала, часам ён ажно зайздросьцiў брату, бо той зьнiк невядома дзе; калi жыў, дык, мабыць, яго кармiлi. Як было жыць яму - выключанаму з iнстытуту, без жыльля, без прапiскi, бяз працы. Добра яшчэ, што пасьля некалькiх месяцаў бадзяньня па падстрэшшах i садках у знаёмых, уладкаваўся на чыгунку пуцявым рабочым, атрымаў карткi i нейкi заробак, якi даў яму магчымасьць датрываць да вайны. У вайну трапiў пад акупацыю, ледзьве не памёр ад тыфусу ў роднай вёсцы, пасьля яго загрэблi ў Нямеччыну на Рурскiя шахты... А пасьля вайны? Вэрбаваўся ў Карэла-Фiнскую, вучыўся завочна i толькi тры гады таму выбiўся ў настаўнiкi.
      А летась нават прынялi ў партыю.
      Ляплеўскi ўстаў ад столiка, усё курачы, падышоў да плоту. Сонца ўжо закацiлася за лясныя нетры, з алешнiку за бульбяным палеткам насоўваўся вечаровы прыцемак, мацней запахла бульбоўнiкам, прыемна павеяла дымком з суседняга комiну. Плечы ў лёгкай сарочцы ўжо ахiнула вiльготная сьвежасьць. Трэба схадзiць у хату ды надзець пiнжак, але гаспадар бавiў час, чакаў пасланца па дабаўку. Дубчык у заношанай шэрай сьвiтцы таксама цярплiва чакаў, падпiраючы худымi плячамi цеплаватыя бёрны сьцяны.
      - Дубчык, у цябе хоць з раднi хто застаўся?
      - Ды няма нiкога.
      - А сястра старэйшая? Клаўдзiяй, здаецца, звалi?
      - Дык памерла.
      - А малодшая?
      - Тожа памерла.
      - А Кандрусёва старэйшы сын. Ён жа табе дваюродным братам даводзiўся?
      - Таго ў вайну забiлi.
      - Дык што ж ты - адзiн?
      - Ну, - цiха азваўся Дубчык.
      Дубчык i сапраўды жыў бабылём, адзiн у старой хаце, скацiны нiякай ня меў, не трымаў нават курыцы, рабiў у калгасе па спэцыяльнасьцi "куды пашлюць", еў, дзе што дадуць. Пiў, колькi нальюць, паводзiў сябе цiхмана i непрыкметна. Калi дзе перабiраў, дык там i засынаў - хоць на лаўцы ў хаце, хоць пад кустом у полi. Мужыкi яго недалюбвалi за недаросласьць, а болей за схiльнасьць да дармаўшчыны - у кураве цi выпiўцы; бабы ж нават любiлi - за безадмоўнасьць. Калi дзе што трэба было з мужчынскае працы - напiлаваць дроваў, узьлезьцi на страху да комiна цi выкапаць магiлу нябожчыку, найперш клiкалi Дубчыка. I той рабiў. Пра плату не пытаўся нiколi, ды яму рэдка i плацiлi, - звычайна давалi на бутэльку цi самую бутэльку, якую Дубчык тут жа i выпiваў - з выпадковым сабутэльнiкам. Але i сам пры выпадку не пудлаваў, калi у каго пасьпявала выпiўка. На тое ён меў адмысловы нюх i свайго не ўпускаў нiколi.
      Празь якiх паўгадзiны на падворку паявiўся Снайпер-Iван, за iм нетаропка ступаў Саўчанка, якi моўчкi дастаў з кiшэняў пiнжака дзьве паўлiтры, з важнасьцю паставiў на стол.
      - Ого! - мiжволi вырвалася ў гаспадара.
      - Вось табе i ого! - перадражнiў яго Снайпер-Iван. - Дубчык, а ну, давай, нарвi цыбулi. I гэта - хлеба! Што ў цябе, вучыцель, хлеба няма?