"Ахвiцэр?" - зласьлiва запытаўся лупавокi. "Унтэр-афiцэр, там жа напiсана", - кiўнуў на дакумэнт паручнiк. "Ды ахвiцэр, па мордзе вiдаць", - сказаў другi, маладзейшы, з уважлiвым выразам тонкага, бадай, iнтэлiгентнага твару. "А дзе чамайдан?" "Якi чамайдан?" - спытаў паручнiк. "А то што?" - паказаў лупавокi на рэчмяшок, што ляжаў побач на лаве, i тут жа падхапiў яго. Яны ўмомант разьвязалi лямкi, лупавокi спрытна запусьцiў у рэчмяшок нямытую, з жоўтымi пазногцямi руку. Яго праставаты твар раптам насьцярожыўся, вочы яшчэ больш вырачылiся, i рука спаважна выцягнула з рэчмяшка знаёмы пакунак. "Ага, аружыя! Во контра!" Учуўшы тое, паручнiк зразумеў, што ягонае падарожжа прыпыненае, як бы не прыпынiлася i жыцьцё.
      Праўда, у ЧК яго ня бiлi i нават не дапытвалi, толькi запiсалi ў тоўстую рэгiстрацыйную кнiгу i, пасьля вобыску, павялi ў склеп. Змрочны сьмярдзючы калiдор у тым склепе паварочваў кудысьцi ўбок, дзе iх сустрэў новы канваiр зь вiнтоўкай, якi цiха буркнуў: "Куды гэтага?", i той, што iшоў ззаду, адказаў: "У сёмую, сказалi". "У сёмую, дык у сёмую", - адказаў сустрэчны, i яны ўтрох пайшлi ў самы канец калiдора. Аднекуль чулася прыцiшаная гамана людзей, паасобныя словы. Вiдаць па ўсiм, людзей тут сядзела нямала, i ў гэты час, мусiць, яшчэ ня спалi. Цi, можа, яшчэ не дазвалялася спаць.
      Як толькi расчынiлiся дзьверы тае сёмае камэры, паручнiка дужа штурханулi ззаду, i, спатыкнуўшыся, ён павалiўся на нечыя целы. Той, каго ён найбольш патрывожыў, злосна, па-блатняцку, вылаяўся, паручнiк выцiснуў "прабачце", якое, аднак, засталося без адказу. Ён неяк узгрэбся на босыя ногi, ня ведаючы, куды ступiць ад дзьвярэй, пастаяў у маўклiвым зьняменьнi. Ля яго ног варушыўся патрывожаны iм чалавек, нешта бурчэў, iншыя маўчалi. Здаецца, народу тут было поўна, у застаялым паветры сьмярдзела потам чалавечых целаў, прэлай вопраткай i мачой, - то быў знаёмы для кожнага акопнiка салдацкi смурод. Счакаўшы хвiлiну, ня ў стане асвойтацца ў цемрадзi, ён сказаў, каб не маўчаць:
      - Нiчарта ня бачу...
      - I ня ўбачыш да заўтра. Мы тут, бы краты, - адказаў яму нехта, дужа шапялявячы.
      - Во як! Вайскоўцы ёсьць?
      - Наўрад. Будзеш першы.
      - I, можа, апошнi, - буркнуў той, з-пад ягоных ног.
      - Хай так, - больш бадзёра сказаў паручнiк i апусьцiўся там, дзе стаяў плячамi да самых дзьвярэй. Здаецца, першае знаёмства адбылося. Хаця наўрад цi яго цiкавiла цяпер якое знаёмства, у ягоным становiшчы дапякаў адзiн клопат што далей? Але адказ на яго, мабыць, не залежаў ад гэтых людзей. Ягонае ж тут зьяўленьне, вiдаць, кагось зацiкавiла.
      - Адкуль будзеце? - зважлiва папытаўся, мяркуючы па цiхiм голасе, немалады чалавек, што мясьцiўся недзе ў куце.
      - З вакзала, - проста адказаў паручнiк.
      - Го, з вакзала! - нядобразычлiва азваўся бойкi сусед ля ног. - На вакзале яны й бяруць.
      - Чакаў цягнiка...
      - Ну й дурань! Чакаць на вакзале... Ля сэмафору трэба чакаць i на хаду садзiцца. Цяпер так робяць.
      - Наўрад цi ў iх ёсьць якая заканамернасьць - яны ўсюды бяруць. Мяне вось, напрыклад, узялi дома. З пасьцелi паднялi, - расказваў старэйшы з кутка.
      - Яны i з магiлы паднiмуць, - прашапялявiў той, зь сярэдзiны камэры. Чэка!
      - ЧК, ага. Гэта табе ня царская палiцыя. Што спала на хаду, - сказаў самы блiзкi ў доле, i ў ягоным тоне разам з боязьзю чулася i затоеная павага менавiта да ЧК.
      - Не заўжды спала. Бывала, давала i яна дыхту. Асаблiва турэмшчыкi.
      - Ну, хiба турэмшчыкi. Але пры цары не сядзеў, ня ведаю.
      - Такога яшчэ не было ў гiсторыi Расеi, - пакутна загаварыў у куце стары. - Былi смутныя часы, разладзьдзе. Але такога павальнага ачмурэньня не было. Бедная, няшчасная Расея...
      - Рэвалюцыя, што ж вы хочаце, - даволi бадзёра, аднак, шапялявiў iншы. Рэвалюцыя без ахвяраў не бывае.
      - Ат, пайшла яна на хер, твая рэвалюцыя! - рэзка кiнуў у адказ сусед. - Ад яе адзiн сiфiлiс, ад твае рэвалюцыi.
      - Не скажы. Калi ёю правiльна кiраваць...
      - А хто, хто кiруе? Троцкi? Ленiн? Ды яны Расею разам з рэвалюцыяй Нямеччыне прадалi.
      У iх iшла нейкая свая спрэчка, мабыць, не цяпер пачатая. Паручнiк ня ўмешваўся - моўчкi слухаў, спрабуючы вызначыць, хто гэтыя людзi. Ягоны сусед надта выяўляў у рэплiках i асаблiва ў зласьлiвым тоне блатняцкi, люмпэнскi характар, i паручнiк пайменаваў яго ў думках Блатняком. Той стары з кутка, падобна, належаў да якой правiнцыйнай iнтэлiгенцыi; клясавую цi якую прыналежнасьць шапялявага ён вызначыць ня мог. Iншыя, што патроху вырушылiся ў цемры, пакуль што маўчалi, але наўрад цi хто спаў, i паручнiк папытаўся:
      - Даўно вы тут?
      - Як хто, - адказаў Стары. - Я чацьверты дзень. Ён во два, iншыя - хто колькi.
      - Тут доўга ня дзержаць, - са значэньнем сказаў сусед - Блатняк. - Дзён пару i - на выхад!
      - А куды?
      - Гэ, куды! Ведама куды. У Гунькiн роў.
      Якi гэта быў роў, паручнiк ня ведаў, але ня цяжка было здагадацца. Значыць, сапраўды ён папаўся. Толькi ж, мабыць, павiнны хоць дапытаць, вынесьцi нейкi, хай сабе фармальны прысуд. Хаця цяпер маглi i без прысуду. Застрэлiлi ж у iхным палку штабс-капiтана Магiлянцава - адразу пасьля мiтынгу, ля канавязi, бяз допыту i прысуду. А калi за яго заступiўся прапаршчык з узвода пешай разьведкi, застрэлiлi i прапаршчыка. У iмя рэвалюцыi. Менавiта тады паручнiк Глушкевiч зразумеў: вайсковая служба для яго скончаная. У такiм войску служыць немагчыма. Не зважаючы на прысягу, на абавязак перад iмпэрыяй, на загады новай, рэвалюцыйнай улады, трэба скiдваць пагоны i дабiрацца дадому, у родны край, дзе яшчэ жыла мацi, апошнi лiст ад якой ён меў паўгода таму. I вось прыехаў. Да ягонай станцыi заставалася шэсьцьдзесят вёрст.
      Пасьля нядоўгага маўчаньня кароткую спрэчку нiбы падагульнiў шапялявы голас:
      - А што ж вы хацелi, грамадзяне? Пралетарыят абараняе сваю ўладу. Бо кожная ўлада павiнна ўмець сябе абаранiць.
      - Яно, можа, i так, - мякка запярэчыў Стары. - Тое вядома з часоў францускай рэвалюцыi. Толькi вы мне скажыце, чаму гэткая шалёная абарона? Напрыклад, я не выступаў супраць iхнай улады. Я нэўтральны чалавек, абываталь.
      - Вы не абываталь! - аб'явiў шапялявы. - Вы прадстаўнiк чужое варожае клясы. Во ў чым прычына.
      - Ну, добра, я - чужая кляса, - пасьля паўзы памяркоўна сказаў Стары. Ну, а вось вы, напрыклад. Вы ж, пэўна, не чужой клясы? Вы за пралетарыят?
      - Так. Але я чужой партыi.
      - Дык жа таксама сацыялiсты?
      - Сацыялiст-рэвалюцыянэр. Заўважце розьнiцу.
      - Невялiкая, аднак, розьнiца, як я разумею. I тыя, i другiя супраць манархii.
      - Гэта калi ў тэарэтычным разрэзе. Але ў тактычным мы разыходзiмся. Мы варагуем з бальшавiкамi.
      - Даволi сумнiцельна...
      - Не сумнявайцеся. Тут ужо цi мы iх, цi яны нас.
      Спакваля паручнiку што-нiшто рабiлася зразумела. Той стары iнтэлiгент у куце быў быццам знаёмы яму яшчэ з даваеннага часу - такiх ён чуў, назiраў у вайсковых гарнiзонах - усiх гэтых земскiх дактароў i начальнiкаў, настаўнiкаў ды паштавiкоў. Збольшага ён адчуваў лёгiку iхнага мысьленьня, заснаванага на дылетанцкiм разуменьнi палiтыкi, хрысьцiянскай маралi, памятаў iхныя гутаркi дзе-небудзь на дачнай вэрандзе пасьля вячэрняй гарбаты, пасядзелкi за круглым сталом пад лямпай з модным матавым абажурам. Яны былi людзi ня злосныя, часам i недурныя, ахвотнiкi ў меру выпiць ды пагуляць у карты. У iх выхоўвалiся неблагiя дзяўчаты, патэнцыйныя жонкi гарнiзонных падпаручнiкаў, адна зь якiх некалi ледзьве ня стала жонкаю Глушкевiча. Ды ня даў Бог. Цi вайна... Эсэраў ён збольшага пазнаў пасьля рэвалюцыi, у войску, калi яны раптам павылазiлi аднекуль, пераважна з унтэр-афiцэрскiх цi прапаршчыцкiх пасадаў i кiнулiся выступаць на мiтынгах. Яны мала чым адрозьнiвалiся ад бальшавiкоў, i таму сустрэць у гэтым сутарэньнi ЧК арыштаванага эсэра было для яго трохi дзiўнавата.
      - А за што вас, прабачце, сюды? - стрымана запытаўся ён нябачнага ў цемры шапялявага Эсэра.
      - А нiзашто. Непаразуменьне выйшла.
      - У iх непаразуменьня не бывае! - нэрвова заварушыўся побач Блатняк. - Iм трэба каго-небудзь шлёпнуць. I цябе першага.
      - Шлёпнуць, канечне. Калi так доўга ня кормяць, - шапялява пагадзiўся Эсэр.
      - Ня кормяць i не страляюць, - сказаў Блатняк.
      - Можа, чакаюць, калi самi ногi працягнем? Каб на патроны не расходавацца.
      - Не, царскiя сатрапы такога не дапускалi, - сказаў Эсэр. - У турме ўсё ж кармiлi. Кепска, праўда, але кармiлi.
      - У iх там няўпраўка выйшла - аўтамабiль сапсаваўся, - зазначыў Блатняк.
      - Думаеш, адрамантуюць i прывязуць прысмакi?
      - Не. Адрамантуюць, i нас - у Гунькiн роў.
      Паручнiк прыслухоўваўся да iх невясёлай размовы i разумеў, што ягоных суседзяў трывожыў той жа клопат пра ўласнае жыцьцё, якi назаляў i яму. Зрэшты, што ж, усё натуральна, што яшчэ магло трывожыць людзей у гэтым чэкiсцкiм склепе? I спадзяванкi на жыцьцё былi ў iх гэткiя ж хлiпкiя, як i ў яго.
      Недзе ў калiдоры непадалёк пачулiся галасы, грубыя, патрабавальныя крыкi: "Выходзь! Быстра, тваю маць...", брыдкая салдацкая лаянка. Падобна, там усчалася тузанiна цi нават бойка, чуўся тупат шматлiкiх ног, нешта моцна выцяла ў сьцяну - аж здрыганулiся прыхiнутыя да дзьвярэй паручнiкавы плечы. Агiдны ветрык небясьпекi дзьмухнуў у цемрадзi сьмярдзючай камэры, усе насьцярожана прымоўклi, чакалi, што вось-вось адчыняцца i iхныя дзьверы. Але дзьверы пакуль не расчынялiся, а тупат i тузанiна сталi аддаляцца, мабыць, там кiравалi на выхад.
      - Цяпер цi ня наша чарга? - паныла ўздыхнуў Эсэр.
      Яму нiхто не адказаў, усе маўчалi, i пасьля маркотнае паўзы першы раздумна загаманiў Блатняк:
      - А я якраз перад тым, як сцапалi... гуляш не даеў. Такi быў смачны гуляш. Каб ведаў...
      - За жыцьцё не наеўся, перад сьмерцю не налiжасься, - сказаў Стары.
      - Што праўда, то праўда! - падхапiў Эсэр. -Як помню сябе, усё есьцi хацеў. I на волi, i ў турмах.
      - А што, многа сядзеў? - пацiкавiўся Блатняк.
      - Хапала!
      - Я ж казаў: трэба даваць дзёру! - нэрвова зашапатаў Блатняк. - А то давядуць, што ног не пацягнеш. Калi да таго ня стрэльнуць.
      - Я ня супраць, - цiха адгукнуўся Эсэр. I з кутка разважна азваўся Стары:
      - Вы думаеце, гэта магчыма? Гэта ж вельмi рызыкова, мабыць?
      - А кулю ў лоб атрымаць не рызыкова?
      Размова прыпынiлася, i паручнiк падумаў, што, вiдаць, iншага не застаецца. Ужо яго ЧК не памiлуе, расквiтаецца за ўсё. I за дваранскае паходжаньне, i за афiцэрства, i за рэвальвэр у рэчмяшку. Але гiнуць у гэтым сьмярдзючым сутарэньнi цi ў Гунькiным рове было пагана i страшна. Такога сабе канца паручнiк ужо не чакаў. Ды яшчэ ў гэткай кампанii. Усе ягоныя продкi ляжалi пад якiмi-нiякiмi помнiкамi на старых сельскiх могiлках ля невялiчкай праваслаўнай царкоўкi, усе памерлi сваёю сьмерцю, у сваiх пасьцелях. А дзе давядзецца легчы яму?
      - А i праўда, - зашапялявiў Эсэр. - Як адчыняцца дзьверы, калi каго прывядуць... Кiнуцца i - за вiнтоўку.
      - Хто кiнецца? - сказаў Стары. - Я пажылы. Ды хворыя суставы: раматус...
      - Я б кiнуўся, - працягваў Эсэр. - Ды ў мяне рука вывiхнутая. Як вялi, бiлi. Сапсулi руку.
      Паручнiк маўчаў, ён думаў. Трэба было штосьцi ўзгаднiць у душы, усё ж тая думка ўзьнiкла для яго нечакана. Канечне, рукi ў яго не былi вывiхнутыя, пакуль што ад голаду ён не зьнясiлеў. Але яму трэба было хоць бы адчуць нейкi давер гэтых людзей, каб нешта браць на сябе.
      - Дык вось жа ў нас вайсковец, - падказаў Блатняк, - ты ж вайсковец, ага? - зьвярнуўся ён да паручнiка.
      - Вайсковец.
      - Можа яшчэ ахвiцэр?
      - Афiцэр.
      - Дык каго чакаць? Самы раз будзе. Ён кiдаецца першы, я - у помач.
      - Ага. Тут важна, каб усiм разам, - прашамкаў Эсэр. - Ламануць - i ў калiдор, а там - як пашанцуе.
      - Толькi б не спазьнiцца. А то могуць на золку вывесьцi. Яны на золку возяць, - паведамiў Блатняк. Ну, вядома ж, на золку, пра тое паручнiк ведаў, ужо недзе чуў цi чытаў, як возяць на кару злачынцаў. А цяпер вось тое загадкава-страшнае падышло да яго. Значыцца, каб не загiнуць па-дурному, безабароннай авечкай, трэба скарыстаць хоць бы й невялiкi шанец. Гэтыя людзi паспадзявалiся на яго, i ён павiнны. Хоць бы, як больш дужы. I, можа, як больш здатны. Урэшце, як афiцэр. Цi ня ў тым цяпер ягоная мiсiя - маленькая, амаль мiкраскапiчная мiсiя ў вялiзарным вiры людзкiх нягодаў. Ён павiнны пайсьцi наперадзе i зьдзейсьнiць самае, можа, рызыковае. Так трэба. А як яно выйдзе тое залежыць ня толькi ад яго. Тут ужо - як будзе заўгодна госпаду Богу.
      - Я зразумеў. Але цi ўсе згодныя? - запытаўся ён.
      - Я згодны, - лёгка сказаў ягоны сусед.
      - Я тожа, - пацьвердзiў Эсэр. У куце, чутна было, трохi паварушыўся, паўздыхаў Стары, мабыць, ягонае рашэньне давалася яму трудней, чым iншым. Але i ён згадзiўся:
      - Што ж, калi ўсе мiрам рашылi, дык... Адмаўляцца не па-хрысьцiянску будзе. Ужо як-небудзь...
      - Во i добра. А ты, маўчун, што? - зьвярнуўся да кагось нябачнага ў цемры Эсэр. - Цi ўсё сьпiш?
      - Я ня сплю, - прагучаў зь цемры новы басавiты голас.
      - Дык ты чуў? Ты згодны?
      - Ды я вось... бегчы не магу, во якое дзела...
      - Тады што ж, застанесься?
      - Мабыць, застануся.
      "Во, пачынаецца, - зь непрыемнасьцю падумаў паручнiк. - Адзiн стары, другi з вывiхнутай рукой, гэты бегчы ня можа. Што ж тады яны - удвох? Цi ўтрох? Але цi справяцца ўтрох? А калi тых будзе болей?" Была вялiкая няпэўнасьць, занадта шмат што залежала ад выпадку, але што ж тады?.. Адмаўляцца, калi ўжо пагадзiўся, было нягожа, ён мусiў трымаць слова. Тым больш, калi на яго паспадзявалiся.
      Ноч тым часам, мабыць, перавалiла за поўнач, у сутарэньнi памалу рабiлася цiшэй. Галасы ў калiдоры i за сьцяной патроху глухлi. Нехта пагаманiў яшчэ мабыць, канваiры ў канцы калiдора, пасьля стала цiха. Падобна было, падземная турма спакваля засынала. У гэтай жа камэры, аднак, ня спалi - цяжар нялёгкага клопату аблёг на ўстрывожаныя душы арыштантаў, прымусiў жывей забiцца iх спакутаваныя сэрцы.
      - Галоўнае, ня кормяць, - сказаў Эсэр. - Значыць, штосьцi ўдумалi.
      - А што - тут i аслу вядома, - пагадзiўся Блатняк.
      - А калi ў iх усё ж якi iншы плян, - усьмiхнуўся Стары. - Калi, напрыклад, сапсуўся аўтамабiль, дык, мабыць жа, праблема з падвозам.
      - Праблему з падвозам можна вырашыць шляхам падносу. Хоць бы ў мяшках. Хлеба цi бульбы. А калi чатыры днi не нясуць, значыць, ня варта, прашапялявiў Эсэр.
      - Значыць, Гунькiн роў! - у каторы раз напомнiў сваё Блатняк.
      Той яго напамiн пачынаў ужо раздражняць паручнiка, але ён устрымлiваўся, думаючы цяпер пра iншае. Калi пашэнцiць выбрацца з ЧК, дык куды бегчы далей? Ён тут даўно ня быў, знаёмых ня меў, шлях да мацi даўгаваты, а лавiць, мусiць жа, будуць зацята. Зноў жа - як бегчы босаму па золкай веснавой гразi? Той яго клопат, аднак, быццам учуў Блатняк, якi, чуваць было, штурхануў у бок Маўчуна.
      - Ты, калi не пабяжыш, аддай боты ахвiцэру. Ён босы.
      - Дык бярыце, - проста пагадзiўся Маўчун. Трохi пасопшы, ён зьдзёр з ног боты, i Блатняк перадаў iх у цемры паручнiку.
      - Абувайце.
      Боты былi вялiкiя, добра растаптаныя, паручнiк лёгка насунуў iх на свае босыя ногi.
      - Такое дзела, - разважна казаў у куце Стары. - Можа, каму й пашанцуе, дык... Каб ведалi. Я вучыцель са Старыцы, Сергiеня маё прозьвiшча. У мяне сын на румынскiм фронце быў, цяпер ня знаю... другi паў пад Смаргонямi. А я вось...
      - А цябе ў ЧК шлёпнуць. Калi не драпанеш, - груба зазначыў Блатняк, i тое не спадабалася Эсэру.
      - Ну ты, далiкатней! Нельга ж так: шлёпнуць, шлёпнуць.
      - Ды не, яго пашкадуюць. Гэта мяне шлёпнуць. Дык што ж, я плакаць буду? Хай па мне плачуць. У Воршы абальецца сьлязьмi Любка, у Суражы Анастасься, а ў Пiцеры Волечка. Волечка асаблiва сардэчная была, любiла ў любоў гуляць.
      - Мабыць, адлюбiлася...
      - А гэта яшчэ пабачым, - падбадзёрваў сябе Блатняк. - Я хлапец спрытны. Не глядзi, што мiзэрны.
      - А родам адкуль?
      - Ды тутэйшы. Прыехаў на пару дзён i засыпаўся.
      - I я недалёка адсюль. Горад Горкi, чулi? На каморнiка вучыўся. Да катаргi.
      - Катаржнiк?
      - А як жа! Палiткатаржанiн. Шэсьць гадоў адтрубiў у Забайкальлi. Калi б не рэвалюцыя, яшчэ чатыры гады трубiць.
      - Хар-рошая рэвалюцыя! - зьедлiва зазначыў Блатняк, i з кута загаварыў Стары.
      - Рэвалюцыя вас вызвалiла, але ж рэвалюцыя вас i зноў пасадзiла. Як жа гэта атрымлiваецца, таварыш сацыялiст?
      - Вельмi проста, вучыцель. I рэвалюцыя павiнна чымсь харчавацца. Дужа пражорлiвая жывёлiна, чым болей жарэ, тым болей хочацца, - прашамкаў Эсэр.
      - Во дзiва! - раздумна сказаў Блатняк. - А казалi: свобода, свабода...
      - Тут во якое дзела, - пачаў ахвотна тлумачыць стары. - Свабода гэта сымбаль, фiлязофская катэгорыя. Свабода наогул. Народу яна без патрэбы, народ i ня ведае, што зь ёй рабiць. Бо ён нiколi зь ёй ня меў справы. Народу патрэбна, каб над iм гаспадарылi, гэта ў ягонай крывi. Найлепш - чужаземцы. Прыйдзiце i валадарце намi, бо зямля наша вялiкая, а парадку ў ёй няма.
      - Гэта вы памыляецеся, - сказаў Эсэр. - Ёсьць свабода! За тую свабоду наша партыя эсэраў на катарзе гнiла.
      - Не супярэчу, можа, i гнiла. Але за якую свабоду? За свабоду для сябе, а не для народа. Народу не свабода, а бiзун добры самы раз будзе.
      - Ну, тады вы рэакцыянэр! I манархiст, мабыць?
      - Хай сабе i манархiст, - не пярэчыў Стары. - Але вы азiрнiцеся, што вырабляе той ваш народ на свабодзе. Вунь у нас, у мястэчку. Жыў такi пан Красоўскi, небагаты, шляхетнага роду. Палац каменны тры стагодзьдзi прастаяў ля ракi. Дык гэтыя местачкоўцы, свае ж сяляне, прыйшлi, пачалi цягнуць, рабаваць. Вiна знайшлi, напiлiся, падпалiлi стайню. Стары пан кажа: "Што ж вы робiце, як вам ня сорамна?" А яны: "Дык цi ж гэта мы пачалi? Такiя парадкi, закон у Пiцеры выйшаў - свабода! Расея гiне, трэба хапаць, каб не прапала. Пакуль свабода". I разрабавалi, i папалiлi - i палац, i службы. А старога Красоўскага сьвятар ледзьве ўратаваў ад п'яных. А вы кажаце - свабода! Паглядзiце, хто нас сюды папрыводзiў, хто страляць будзе. Хiба тыя людзi не з народа? А тыя, што ў ЧК сядзяць, хiба не за народ? Хоць бы на словах.
      - Во, менавiта на словах, - падхапiў Эсэр. - А па сутнасьцi гэта шкурнiкi. Прыстасаванцы да сьвятой сацыялiстычнай iдэi ўсе гэтыя бальшавiкi, чэкiсты...
      - Якая iдэя, такiя да яе й прыстасаванцы, - упарта пярэчыў Стары. - Калi iдэя гэтак абрастае прыстасаванцамi, значыць, благая iдэя.
      - Ну, пра iдэю так не кажыце. Iдэя роўнасьцi i брацтва - найлепшая з iдэяў. Ад часу францускай рэвалюцыi...
      - Роўнасьцi, кажаце, брацтва? Колькi за тое крывi пралiлося, а дзе тое брацтва? Усё шалёная барацьба, брат на брата, кляса на клясу. Столькi стагодзьдзяў мiнула, а нiчога не мяняецца.
      - Зьменiцца. Рэвалюцыя толькi пачатак.
      - Якi пачатак, такi, мусiць, i працяг будзе.
      - Не, будзе лепшы. Залаты век наперадзе.
      - Дай-та Бог... Ды дужа сумнеўна.
      Паручнiк маўчаў i слухаў. Увогуле iхныя довады былi збольшага яму знаёмыя, гэткага i да таго падобнага ён нямала ўжо наслухаўся, асаблiва за час рэвалюцыi. Скептычныя погляды старога настаўнiка былi блiжэй да ягонай сьвядомасьцi, чым бадзёрыя запэўненьнi Эсэра. Ня мог ён прыняць самаўпэўненую балбатню людзей, якiх не паважаў менавiта за iх крыклiвую настырнасьць у справе свабоды. Гэта не пачуцьцё, гэта спрэс словы. Сапраўднае пачуцьцё маўклiвае, яно выказваецца болей справай, ды не траскучымi словамi. Лёгка было крычаць аб свабодзе народа, калi гэта нi да чога не абавязвала, трудней было для яго нешта зрабiць. I нават не для народа, а для групы людзей, для некалькiх чалавек. Як толькi зьяўлялася такая неабходнасьць, тады ўся рэвалюцыйная пыха з гэтых людзей зьлятала, i яны рабiлiся, бы пухiры, зь якiх выпусьцiлi паветра. Зрабiць што-небудзь для блiжнiх яны ня ўмелi. Лацьвей было для народа. Але ў разуменьнi паручнiка народ здаваўся разумовай абстракцыяй, канкрэтна ён яго ўявiць ня мог, як ня мог уявiць сутнасьцi сьмерцi або бясконцасьць сусьвету. Мусiць, тое было за межамi ягонага досьведу i здольнасьцяў да ўяўленьня.
      Затое ён няблага навучыўся бачыць i разумець асобнага чалавека, хоць бы й гэтых розных, выпадкова сабраных у купецкiм сутарэньнi людзей. I ён мог прыкладна вызначыць, што ў кожнага за душой, i на што кожны зь iх здольны. Ён думаў, што перад пагрозай пагiбелi кожны зь iх пашчыруе ў змаганьнi за жыцьцё; усё ж яны разумелi, што лiтасьцi ад ЧК ня будзе. Некаторае падазрэньне ў яго выклiкаў хiба што Маўчун, якi аддаў яму боты, - надта лёгка аддаў, без шкадаваньня. Яго зацятая маўклiвасьць таксама магла значыць рознае. Блатняк хоць i не выклiкаў асаблiвых сымпатыяў, але да справы, якую яны задумалi, здаецца, мог прычынiцца няблага. Эсэр, мабыць, быў хiтрэйшы, чым выяўляў сябе ў гэтай камэры. Ну, але што рабiць, выбар у паручнiка быў невялiкi.
      - А вы, афiцэр, адкуль родам? - запытаўся Эсэр. - Са сталiц, мабыць?
      - Не, не са сталiц. З-пад Полацка.
      - А, мабыць, з фальваркоўцаў?
      - Вы ўгадалi, - згодна адказаў паручнiк i болей пра сябе не сказаў нiчога. I ад таго, што паведамiў, стала няёмка, нiбы чымсь пахвалiўся. Мусiць, было б лепш, калi б ён назваўся сацыялiстам цi простым рабочым, блатняком нават. Але iграць чужыя ролi паручнiк ня ўмеў, адчуваў да таго ледзьве не фiзычную гiдоту, хоць i праўду пра сябе казаў каму-небудзь рэдка, у скрайнiм выпадку. Як тут вось. Сказаў, бы распрануўся перад людзьмi ў гэтай сьмярдзючай цемры. Усё ж вялiкая справа ананiмнасьць, якая цяпер рэдка здараецца на людзях (хiба што ў дарозе), калi нi да цябе, нi ў цябе няма нiякае справы да iншых. Тут вось такая справа знайшлася.
      - Ну, фальваркоўцы, як i дваране, розныя бываюць, - памяркоўна сказаў Блатняк. - Каторыя i нiшто.
      - Яны, можа, i нiшто, - шапялявячы, запярэчыў Эсэр. - Але як кляса ворагi рэвалюцыi. Контра!
      У куце, чуваць было, заварушыўся стары настаўнiк.
      - Вось, пан эсэр, вы ўсё вялiкiмi катэгорыямi: кляса, народ. Але хто калi з вас меў справу цалкам з клясай або народам? Усё, ведаеце, болей з суседам, гандляром цi прыказчыкам. З кожным упаасобку. А прывыклi абагульняць.
      Мабыць, так, схаластыка, - падумаў паручнiк. Але кепска нават ня тое, што ў некаторых галовах укаранiлася тая схаластыка, горай, што схаластыка стала дзяржаўнай дактрынай, ад якой так цi iнакш залежаць лёсы тысячаў, калi не мiльёнаў людзей.
      - Ня клясавы ў вас падыход, - бяз злосьцi, аднак, мовiў Эсэр.
      - Ня клясавы, праўда. Боскi. Усё ж Бог стварыў чалавека, а ня клясы, партыi. Клясы i партыi - гэта, мабыць, справа нячысьцiка. На пакуту людзям.
      - Каб адно адным паганялi, - як заўжды зьедлiва ўставiў Блатняк i запытаўся з выклiкам: - Праўда, Маўчун?
      - Можа, i праўда, - не адразу, спаважна адазвалася зь цемры. Блатняк пачакаў, мабыць, думаў учуць i яшчэ што, але далей было маўчаньне.
      - А цябе завошта сюды, калi не сакрэт?
      - За цара, - не адразу, з натугай адказаў Маўчун.
      - Ты што - радня яму?
      - Не, не радня.
      - Дык пры чым тут цар?
      - Вартаўнiк я. Ва ўправе служыў. А яны прыйшлi партрэт скiдваць...
      - Хто яны?
      - Ды гэтыя... Чэкiсты. Дык я... Узяў тапор i...
      - I пасек iх? - зь цiкавасьцю дапытваўся Блатняк.
      - Не-а. Аднаго толькi. Галоўнага.
      - Да-а, - сказаў эсэр. - Кепскiя твае справы.
      - Ну, - проста пагадзiўся Маўчун.
      Няпэўная начная цiша ў сутарэньнi зноў парушылася нейкiмi невыразнымi галасамi ў тым канцы калiдора, прагучала лаянка, падобна, там некага бiлi, прывялi цi, можа, зноў выводзiлi на расстрэл цi на допыт. У камэры прыцiхлi, услухоўваючыся, са страхам чакаючы кепскага. Паручнiк пасунуўся ад дзьвярэй у кут, так было зручней, калi што, кiнуцца ў дзьверы. Кепска, думаў ён, што скрозь было цёмна, у цемры можна было памылiцца. Затое, можа, лепш будзе ўцякаць. Хоць як там ужо выйдзе. Цяпер ня шмат прадугледзiш.
      - Значыць, так, - цiха сказаў ён. - Расчыняць, i я кiдаюся. За мной - вы, - ён дакрануўся да выцягненай нагi Блатняка. - Зараз жа астатнiя.
      - Тады трэба перасесьцi, - сказаў Блатняк. - Маўчун ня пойдзе, дык ён каб у канцы. Хай перасядзе з вучыцелем.
      - Хай перасядуць, - пагадзiўся паручнiк.
      Трошкi стогнучы, Маўчун падняўся са свайго наляжанага месца i палез у кут да Старога. Той таксама нешта мармытаў сабе, незадаволены чымсь. Аднак паручнiк ня надта iх слухаў - ён стараўся не прамiнуць якi рух у калiдоры, каб ня даць застаць iх зьнянацку. Рух там, аднак, заглух, мабыць, каго было трэба, вывелi, i ў сутарэньнi зрабiлася па-начному цiха.
      - Аднак аташчалi мы, чорт пабяры, - сказаў Блатняк. - У мяне ўжо кiшкi да хрыбта прысохлi ад голаду.
      - Хаця б далi вады, - паскардзiўся Стары. - Без вады арганiзму нiяк: абязводжваньне тканак.
      - Цiкава, а колькi можна бязь ежы? - запытаўся Блатняк.
      - Бязь ежы пацягнем, - адказаў Эсэр, як самы ў тым дасьведчаны. - Можна тыдзень i два. А без вады кранты.
      Пакуль што паручнiк не адчуваў нi смагi, нi асаблiвага голаду, усё ж учора ён пiў на станцыi гарбату, i цяпер напружана думаў, як лепей учынiць гэтыя ўцёкi. Роля першага, пачынальнiка, несла як пэўную небясьпеку, так давала i пэўныя перавагi; ад ягонага спрыту i ўмельства залежала ўсё астатняе. Калi ён адолее канваiра ды завалодае зброяй, дык, можа, яны й вырвуцца.
      Ён намагаўся слухаць, каб адразу злавiць якi важны гук з калiдора, i баяўся заснуць. Дрымота, мiж тым, агортвала яго ўсё болей, i тады ён, страпянуўшыся, цiха гукаў iншым: "Ня спаць". Яны не маглi дазволiць сабе заснуць, кожную хвiлiну трэба было быць гатовымi кiнуцца ў дзьверы, як толькi тыя расчыняцца. Як за кiм прыйдуць цi каго прывядуць. У кутку ля дзьвярэй паручнiк выбраў сабе найбольш зручную позу.
      Аднак мiнаў час, а дзьверы камэры заставалiся нязрушныя, бы замураваныя. З таго боку, здаецца, нiхто каля iх i не пратупаў нi разу. Спакваля зноў усталявалася трывожная начная цiша. Дужа цягнула на сон, i трэба было немалое намаганьне, каб адолець дрымоту. Паручнiку, мабыць, не заўжды тое ўдавалася, i тады ў яго паўсоннай сьвядомасьцi пачыналi мiльгаць нейкiя аблiччы, нiбы чулiся фразы, урыўкi падзеяў зь яго нядаўняга франтавога мiнулага, даўнейшай службы i нават штосьцi зь дзяцiнства... Чамусь зьявiлася перад зрокам разьбiтая фура на гразкай вулiцы галiцыйскага мястэчка, забiты конь з разьдзьмутым, як бочка, брухам, i - бяз пэўнай з папярэднiмi падзеямi сувязi мацi. Старая, заплаканая, з маўклiваю тугой у вачах, - мусiць, такая, якой ён бачыў яе апошнi раз, ад'яжджаючы на фронт у пятнаццатым. "Застанецца адна", падумаў паручнiк, i гэтая недарэчная думка аж скаланула яго сваёй нечаканасьцю, адразу прагнаўшы сон. Мацi ўжо страцiла амаль усiх - дзяцей, мужа, пляменьнiкаў, брата. Хто памёр, не стрываўшы такога жыцьця, хто прапаў на вайне цi апынуўся на захадзе, як сястра Тацяна, што з мужам-дыпляматам выехала ў Фiнляндыю. Адзiн iхны брат не вярнуўся з палону, другi быў забiты ў першых баях ва Ўсходняй Прусii. Ён застаўся апошнi i, мусiць, з такой няўрымсьлiвасьцю памкнуўся да мацi, нiбы адчуўшы яе далёкi жальлiвы поклiч з паўзабытай iм Полаччыны. Ледзьве ня ўсе свае маладыя гады, гады вайсковае службы i пасьля ён таптаў чужую зямлю, жыў сярод чужой прыроды, у незнаёмых раней гарадах, сярод чужых, iншамоўных людзей. Да iх прывыкаў, звычаiўся зь iхным бытам, мала i рэдка ўспамiнаючы, адкуль ён i дзе ягоныя вытокi жыцьця. Можа б, жыў так i далей, калi б не вайна, ня гэтая рэвалюцыя, калi ўсё ранейшае паляцела ў тартарары. За кароткi час ён ня толькi страцiў чын, пасаду, сякiя-такiя набыткi, але й звыклыя маральныя апiрышчы, калi ўвачавiдкi мянялiся вакол людзi i ягоныя да iх адносiны. I тады неўпрыцям i настойлiва паўставалi ў памяцi вобразы iншага, ранейшага, паўзабытага iм жыцьця. Здавалася, людзi ў тым жыцьцi былi зусiм не такiя, як гэтыя, - нязьменныя, з дабрынёй i Богам у душы, прыязнай прыветнасьцю на тварах, якiмi ён памятаў iх зь дзяцiнства. Бадай, у роспачным адчаi, як да паратунку, ён памкнуўся да iх, да роднае стараны, дзе мiнула яго дзяцiнства, застаўся вялiкi драўляны дом з адкрытай вэрандай пад стромкiмi вязамi з бусьлянкай, у якой кожнае лета ладзiлi сваё жытло пара буслоў, ляскалi доўгiмi дзюбамi - выводзiлi бусьлянят. Пад iмi ўнiзе тулiўся нешырокi ўтульны падворак малазаможнай шляхецкай сядзiбы з квяцiстаю клюмбай перад шырокiмi прыступкамi ганка. Побач мясьцiлiся старасьвецкiя драўляныя службы зь летняю кухняй, клецямi, стайняй, у таямнiчым паўзмроку якой бразгалi цуглямi два буланыя стаеньнiкi; на аднаго зь iх, рахманага Сярка, некалi падсаджвалi белагаловага хлопчыка ў белай матросцы, i сэрца яго замiрала ад страху i адвагi. Аднойчы ён упаў зь Сярка, дужа папэцкаў матроску, i яны дамовiлiся з хурманам Дзянiсам утаiць тое ад мацi, схлусiць, што ён упаў у лужыну ля падворку. Назаўтра мацi загадала Дзянiсу засыпаць лужыну. Дзiва, што застаецца ў душы на сконе жыцьця... Зь незабыўных уражаньняў раньняга дзяцiнства ўзнавiлася ў памяцi iх даўняя паездка ў недалёкi Полацак да мошчаў сьвятой Еўфрасiньнi, - як яны ранiчкай ехалi туды ў ландо з бацькам i мацi, мiнаючы азёры i прыазёрныя вёскi, i ўрэшце, як скончыўся лес, на даляглядзе па-над далёкiмi прысадамi засьвяцiлiся стромкiя купалы Сафiйкi, ярка асьветленыя летнiм ранiшнiм сонцам. Цi пабачыць ён калi iх - тыя сьвятыя купалы, што доўгiя гады стаялi ў змроку ягонай памяцi - сярод страшнай калатнечы, гразi, крывi, бязладзьдзя вайны? Так недалёка засталося да iх, i так трудна iх дасягнуць.
      Мабыць, ён усё ж задрамаў трохi, на якiх пару хвiлiн, i аж скалануўся ад нечаканага крыку, што раздаўся па той бок дзьвярэй.
      - Па-ад'ём! Падгатовiцца - прыём пiшчы!
      У камэры разам спалохана заварушылiся, падскочыў i сеў побач Блатняк, за iм санлява падняўся з долу Эсэр. У сьцяне насупраць ужо цьмяна азначалася невялiчкае закратаванае акенца, сталi вiдаць плечы, галовы, шэрыя твары арыштантаў, i паручнiк упершыню азiрнуў людзей, зь якiмi прабыў ноч. Крык у калiдоры, якi цяпер чуўся далей, чымсьцi яго бянтэжыў, можа, тым, што на дварэ пэўна вiднела, i ён сьцямiў, што з уцёкамi прыпазьнiлiся. Зноў жа ён ня ўбачыў на белабрысым, надта прышчавым твары памагатага Блатняка патрэбнай рашучасьцi - там выразна мiльганула зьбянтэжанасьць, што ўвачавiдкi зьмянiлася бадай што дзiцячай радасьцю, i Блатняк закрычаў: