Машына цяжка нахiлiлася ўсёй будай, пасьля задралася ўгару кабiнай, збочыла, перавалiла нейкi раўчук i дужа страсянула ўсiх пасажыраў. Зайкоўскi незадаволена падняўся ў змроку i сеў, прысланiўшыся сьпiнаю да жалезнай сьцяны. Але, падобна, штосьцi адчуў i ня лаяўся. Ды й астатнiя адчулi, што, мабыць, прыехалi. Дзьверы буды пакуль не расчынялiся, iх не выпускалi. Там, знадворку, штось перагаворвалася ахова, хтосьцi пабег некага клiкаць. Вiдаць па ўсiм, там рыхтавалiся. I во нарэшце дзьверы расчынiлiся. Трошкi нахiленая, машына стаяла ў маладым хвойным ляску.
      - Выхадзi! Па адным!..
      Нiхто ў будзе, аднак, не скрануўся, усе сьцялiся, замерлi i чакалi. Чаго толькi чакалi? Хутка ў дзьвярах паявiўся жвавы, усьмешысты твар Косьцiкава, якi найперш брыдка вылаяўся.
      - Ты! - упёрся ён позiркам у першага, каго згледзеў у цёмнай будзе - гэта быў Аўтух. - Выхадзi!
      "Чаму я першы? Чаму я першы?" - закрыўдаваў у душы Казёл i нязграбна вывалiўся з машыны. Вакол цiха стаялi дрэўцы-сасонкi, i ля iх побач зьнерухомелi поўныя ўвагi маладыя хлопцы-байцы. Непадалёк i крышку ўбаку жаўцеў пясчаны пагорачак. Усё было зразумела...
      - Ну? Упярод!
      Зь незразумелай злосьцю Косьцiкаў пiхнуў Аўтуха ў плячо, той зачапiўся раскiслым ад тванi лапцем за траву i ўпаў. Сэрца яго моцна бiлася ў грудзях, было надта няёмка за свой нехуцавы, жабрацкi выгляд, асаблiва перад гэтымi чысьцюткiмi маладымi хлопцамi ў вайсковым, што цяпер зь перабольшанай увагай уставiлiся ў яго. Ён таропка ўстаў i апанурана патэпаў да ямы, душачы ў сабе крыўду: чаму мяне першага? Цi я самы найгоршы вораг?..
      - Ну, хрысьцiся, - сьцiшана, без ранейшай злосьцi ў голасе сказаў Косьцiкаў. Аўтух, баючыся не пасьпець, таропка перахрысьцiўся па-праваслаўнаму, справа налева. I чакаў.
      - На каленi!
      На беражку ямы ён паслухмяна апусьцiўся на каленi. Зрушаны лапцямi пясок пасыпаўся ўнiз, i ён спалохаўся, што звалiцца туды заўчасна. Але не звалiўся, толькi прыплюшчыў вочы i чакаў.
      - Гэта нястрашна, - сказаў ззаду чэкiст i лязгануў затворам пiсталета даслаў першы патрон. Толькi Аўтух зiрнуў у прадоньне глыбокай ямы, як стрэлу ўжо не пачуў. Здалося, яма сама кiнулася насустрач i назаўжды агарнула яго пясчанай сваёй глыбiнёй.
      - Так! Адзiн ёсьць! - мовiў памкамэнданта i пайшоў да дзьвярэй машыны. Ягоная праца распачалася, ён рабiў яе звыкла й дакладна, як i кожнага дня.
      Зноў у машыне ўсе замёрлi, сьцiхлi, чакаючы, каго ён паклiча наступным. I тады ён згледзеў цi, можа, прыпамятаў Зайкоўскага, якi цяпер маўклiва тулiўся ля задняй сьцяны буды.
      - Ану ты, бандзюга!
      Прыгнуўшыся, Зайкоўскi сiгануў да дзьвярэй, рашуча скочыў з машыны.
      - Рукi назад! Назад рукi!!!
      - Куды назад? Во зломана, ня бачыш?
      - Я табе зараз i другую зламаю, - тузануў яго за рукаво пiнжака Косьцiкаў. Зайкоўскi, аднак, ухiлiўся.
      - Не чапай! Даручана - страляй. А бяз рук!
      - Ах ты, бандзюга!
      - Я не бандзюга! Я больш палiтычны, чым вы разам узятыя!
      - Во як?
      - Во так!
      - Ну пайшлi, - трохi паспакайнелым голасам сказаў Косьцiкаў, паказваючы пiсталетам у бок ямы. Байцы, што стаялi паблiзу, паднялi штыхi. Мабыць, такое яны чулi ня кожны дзень.
      - Ты гэта во што! - раптам прыпынiўся Зайкоўскi. Спынiўся i Косьцiкаў. Будуць расстрэльваць самога, каб ня ў гэтай яме. Каб нам не сьмярдзеў.
      - Ах, ты гаўно! - вызьверыўся Косьцiкаў i стрэльнуў Зайкоўскаму ў грудзi раз, другi, трэцi. Той няўклюдна павалiўся на рассыпаны каля ямы пясок. Пад яго целам пачала расплывацца крывавая лужына.
      - Будзе мне яшчэ пагражаць... Пагражаць мне! - ня мог супакоiцца Косьцiкаў.
      Зласьлiвыя словы расстралянага чымсьцi, аднак, зачапiлi чэкiста, якi трохi пастаяў зь пiсталетам, сочачы, як здрыгваецца i выпiнаецца ў апошнiх канвульсiях вялiкае цела бандыта. Адкiнутая ўбок здаровая рука яго згрэбла жмут мокрай травы, але ня вырвала. Пальцы паволi расьцялiся...
      Амаль лагодны сьпярша настрой Косьцiкава пачаў прыкметна псавацца. Звыклы працэс прывядзеньня ў выкананьне прысуду яўна парушаўся, i прычынаю таму гэты маскоўскi бандыт. Са сваiмi беларускiмi ворагамi Косьцiкаў ня меў вялiкага клопату, тыя заўсёды былi паслухмяныя i перад ямай паводзiлi сябе, як авечкi. Турма, доўгiя месяцы допытаў, суд ламалi iх канчаткова, i расстрэльваць такiх было нават нудна. Некаторыя, праўда (асаблiва зь лiку партыйцаў), перад сьмерцю крычалi: хай жыве Сталiн або камунiзм цi сусьветная рэвалюцыя, мабыць, хiтра разьлiчваючы тым на ягоную катаву спагаду. Ён не пярэчыў: хай жывуць, калi каму хочацца, каб жылi, i заганяў чарговую кулю ў чарговую патылiцу. Ужо ён iх нагледзеўся, розных гэтых патылiц: чорных i рыжых, гладкiх i кучаравых, са срабрыстай сiвiзною i зусiм голых, аблыселых. I нiхто нiколi не абразiў яго, не аблаяў нават, - што значыць, палiтычна сьвядомы матэрыял, ня тое, што гэты крымiнальны прыблуда.
      - Выходзьце два адразу! - голасна скамандаваў ён ля машыны. - Ты, белагвардзеец, i ты, сраты паэта! Жыва!
      Фэлiкс Гром паслухмяна саскочыў з машыны i спынiўся, чакаючы напарнiка. Валяр'янаў аслабела i нязграбна вылязаў з буды - павярнуўся на жывот, дацягнуўся нагамi да долу. Зьлезшы, нэрвовымi пальцамi пачаў зашпiльваць гузiкi бобрыкавага палiто. А можа, жонка ўсё ж выжыве, падумаў ён. Нешта ўсё ж значыць яе пралетарскае паходжаньне. Дый дзеткi... Хоць i без бацькоў, але ўсё ж лепш, чым нiчога. Жыцьцё ёсьць жыцьцё, якое б там нi было...
      У расшпiленай тужурцы з загадзя закладзенымi назад рукамi цярплiва чакаў апошнiх камандаў Гром. Ён мала што бачыў вакол, вочы яго недарэчна змакрэлi, было страшна крыўдна за сваё да часу загубленае жыцьцё. Загубленае празь нядаўна яшчэ самае для яго сьвятое - паэзiю. Будзь яна праклятая! Лепш растрасаць гной у калгасе, не чытаць нiякiх кнiжак. Але хто ведаў, што ўсё гэтак скончыцца? Вельмi i вельмi шкада. З тым шкадаваньнем у душы ён i пайшоў да жоўтага пясчанага пагорачка, за якiм яго чакала нiшто.
      Байцы ўжо сьцягнулi ў яму супакоенае цела Зайкоўскага. Рыхлы пагорачак быў дужа растаптаны iхнымi ботамi, беражок ля ямы стаў больш зручны, пляскаты. Валяр'янаў без напамiнку апусьцiўся каленямi на краi, тройчы перахрысьцiўся i сьцiх. Ён быў гатовы прыняць сваю доўгачаканую пагiбель. Хацеў памалiцца, ды падумаў, што не пасьпее. Фэлiкс Гром мясьцiўся побач, штось яму замiнала. Толькi Валяр'янаў зiрнуў унiз i заўважыў, што тут неглыбока, як два нягучныя стрэлы ззаду звалiлi абодвух у яму.
      У машыне засталiся апошнiя - Шастак i Сурвiла, i Косьцiкаў крыкнуў ад ямы:
      - Здраднiк, выхадзi!
      У дзьвярах паказаўся зьбялелы з твару Шастак.
      - Я, што лi?
      - Ты, ты! Выхадзi!
      - Я ня здраднiк. Я ўжо тлумачыў. Гэта ашыбка...
      - Якая табе ашыбка! - вызьверыўся Косьцiкаў. - Усё напiсана i падпiсана. Шагам марш!
      Ушчэнт разгублены, зьбялелы, Шастак саскочыў з машыны i пачаў пасьпешна сутаргава пазяхаць, агаляючы гнiлыя, абламаныя зубы.
      - Але ж, але ж... Мяне нельга страляць... Я член партыi!
      Такiя словы ля ямы памкамэнданта Косьцiкаву даводзiлася чуць нярэдка, асаблiва калi прыводзiлi групу партыйцаў, i ў Косьцiкава ў адказ быў нарыхтаваны выпрабаваны аргумэнт, якi заўжды дзейнiчаў безадмоўна.
      - Калi ты член партыi, - закрычаў Косьцiкаў, - дык якога ж ты хрэна аказваеш супрацiўленьне органам?!
      - Я, я не аказваю...
      - Ну дык марш! Марш да ямы! Цi памагчы?
      Хiстаючыся, бы п'яны, Шастак пабрыў да ямы. Але на разварушаным пагорку зноў прыпынiўся.
      - Няправiльна вы...
      - Усё правiльна! - сказаў памкамэнданта i стрэлiў яму ў патылiцу. Кастлявае цела Шастака спотырча павалiлася ў яму - да тых, што туды звалiлiся раней.
      Калi Косьцiкаў вярнуўся да машыны, там ужо стаяў, вылезшы зь яе, Сурвiла. Ягоны азызлы твар стаў зусiм бурачнага колеру - ад стомы цi нутраных пакутаў.
      - Што, i мяне туды? - запытаўся ён, маларухавым позiркам утаропiўшыся ў пясчаны пагорак.
      - А куды ж? Асобнай ямы ў мяне няма.
      - Выкапай.
      - Яшчэ чаго не хапала!
      - Давай, я сам.
      - Капай! - падумаўшы, пагадзiўся Косьцiкаў. - Усё роўна спазьнiлiся. Шафёр, нясi рыдлёўку!
      Малады шафёр зь пярэдняй машыны прынес рыдлёўку, Сурвiла аберуч памацаў тронак, агледзеўся навакол.
      - Дзе? Тут?
      - Хоць бы i тут. Давай. Толькi жыва! - сказаў Косьцiкаў, не хаваючы, аднак, пiсталета.
      Сурвiла пачаў капаць - iмпэтна, нэрвова, кiдаючы ў бакi поўныя рыдлёўкi жвiру. Мабыць, усё ж хвалюючыся, ён мала дбаў пра акуратнасьць i, замест простакутнiка магiлы, распачаў бадай круглую яму. У сасоньнiку было не сьцюдзёна, начная iмжа ранкам спынiлася. Сурвiла хутка ўгрэўся, азызлы твар спатнеў i зрабiўся яшчэ больш чырвоны. На хвiлiну прыпынiўшыся, ён зьдзёр з плячэй рудую, абшкрэбаную скуранку, шпурнуў яе пад ногi Косьцiкаву.
      - На, вазьмi. Нашто прападаць...
      Запэцканым у гразi хромавым ботам той гадлiва адкiнуў скуранку з-пад ног. Сурвiла ня стаў упрошваць - ня хоча, ня трэба. Яму таксама ўжо нiчога не было патрэбна. Апроч вось гэтай асобнай магiлы. Тут яму будзе спакайней, чым у агульнай, упокат з ворагамi народа. I ўсё ж яго расьпiрала крыўда, змоўчаць якую ён ня меў сiлы.
      - За што? Чэснага работнiка органаў! Што я парушыў? Бязьвiннага ворага забiў? Ды iх тысячамi забiваць трэба! Я стараўся! Чатыры гады прэмiявалi. За ўдарную работу, да гадавiны Акцябра. I ўсё дарма. Пашкадавалi ворагаў, шпiёнаў, нацдэмаў! I гэта правiльна? Не! Гэта i ў органы прабралiся ворагi, во гэта што! Яны сярод нас!
      - Годзе! - з надрывам загадаў Косьцiкаў. - Лепш памаўчы!
      - Я маўчаў! Усё лета маўчаў. Як i ты! Як i сотнi чэкiстаў. I во мне за гэта...
      - Маўчы i капай! - усё больш злуючыся, крыкнуў Косьцiкаў.
      - Не, ужо скажу. Во i ты... Думаеш, уцалееш? Службай адкупiсься? Не! Прыйдзе i твая чарга...
      - Маўчаць!
      - Не, ужо скажу! Мы павукi ў банцы! Дазнаецца Сталiн...
      Мабыць, гэта было занадта. Непадалёк зь вiнтоўкамi напагатове стаялi байцы аховы, поўны трывожнай увагi, чакаў ля машыны маўклiвы шафёр. Усе са зьдзiўленьнем утаропiлiся ў знаёмага чэкiста, якi капаў сабе магiлу i гаварыў штось дзiўнаватае. Урэшце Косьцiкаў прыўзьняў пiсталет, не цаляючы, два разы стрэлiў. Выпусьцiўшы рыдлёўку, Сурвiла падламiўся ў каленях i бокам асеў на раскапаны дол.
      - Дабi ж... - выцiснуў зь сябе ледзь чутна. Косьцiкаў ступiў на крок блiжэй i стрэлiў у галаву. На траву i пясок пырснула шэрымi крупiнкамi мазгоў.
      - Вазьмiце, i туды, да астатнiх, - загадаў ён байцам.
      Закiнуўшы за сьпiны даўгiя вiнтоўкi, тыя ўзялi былога чэкiста за рукi, пацягнулi да ямы. Косьцiкаў пайшоў у бок да машыны.
      Гэтая праклятая ноч дашчэнту выматала ягоныя сiлы. Прыкметна пачала здраджваць вытрымка, як ён нi стараўся паводзiць сябе стрымана. Здаецца, нескладаная работа, але штодня адно й тое ж. Вязуць i вязуць, нiбы баранаў, калi таму будзе канец? Вунь колькi накапана ямаў за вясну i лета. I колькi будзе накапана новых.
      Косьцiкаў акiнуў позiркам прагалiну мiж сасонак на схiле - мабыць, за восень заселяць i яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма...
      У гэтым жыцьцi ўсё вельмi проста.
      НА ЧОРНЫХ ЛЯДАХ
      Называецца - даваявалiся!..
      Тое, што яны даваявалiся дарэшты, да астатняй магчымасьцi, камандзiр зразумеў не цяпер i ня ўчора, як iх прыцiснулi да ракi i секлi ў кустоўi з кулямётаў, а яны толькi агрызалiся рэдкiмi вiнтовачнымi стрэламi. I нават ня тыдзень таму, як змардаваныя, галодныя, невялiчкаю групай, рэштаю батальёна тулялiся па лесе, ня ведаючы, куды паткнуцца, дзе раздабыць правiянту, табакi, пару начных гадзiн адпачыць у спакоi. Iхную трагiчную нявыкрутку камандзiр выразна адчуў ужо на пачатку вясны, як стала зразумела, што гэты раён абкладзены з усiх бакоў - ва ўсiх блiзкiх i далёкiх вёсках, на хутарах i фальварках поўна чырвонаармейцаў, якiя бралiся за iх нясьпешна, абачлiва, грунтоўна. Тыдзень таму iх выкурылi з наседжанага хваёвага грудка ля балота, не далi перайсьцi рэчку ў суседнi раён, яны ледзьве адарвалiся ад цэлага палка чырвоных. Увесь дзень учора бахала-трахацела на тым баку лесу, сьпярша гучна тахкалi стрэлы, гайдалi лясное рэха кулямётныя чэргi, а пасьля, пад вечар, усё неяк неўпрыцям сьцiхла. Мяркуючы па ўсiм, прыйшлi кранты i на групу Ўлашчыка, якая спрабавала атабарыцца ў тым баку лесу. Значыцца, i там не было паратунку, як не было яго тут, каля Морачы, як не было ў гэтых лясах, у акрузе - па ўсёй Беларусi. Яшчэ ўзiмку, седзячы ў засьнежаных лесавых нетрах, яны спадзявалiся ператрываць халады, дачакацца вясны, калi, можа, яшчэ iм пашчасьцiць. Ды не пашчасьцiла. Па цяплу, па зялёнай траве i тым стала лацьвей, i тыя актывiзавалiся, згрупавалiся, абкружылi i пачалi паляваньне па ўсiх правiлах палявой навукi - бы на ваўкоў. Во тады й стала зразумела, што iхныя днi палiчаныя, ня сёньня, дык заўтра яны ўсе палягуць.
      Ад самае ранiцы яны аслабела валаклiся па лесе, кожны стараўся ня дужа адстаць ад пярэдняга, а ўсе разам - ад камандзiра, якi то хiстка сiгаў наперадзе, то спыняўся сярод хваiн, слухаў, азiраўся. Азiраючыся, ён паварочваўся ўсiм целам, бо ня мог паварушыць галавой на збалелай, абвязанай брудным ручнiком шыi. Параненая яшчэ на пачатку зiмы шыя не гаiлася, гнiла, рудая жыжа цякла зь яе па грудзях, на жывот, павязка заўжды была мокрая. Навокал пакуль што было цiха i глуха ў гэтым глухiм кутку лесу, толькi хваёвы шум слаўся ўгары, мерна гайдалiся хвойныя вершалiны; часам цiха патрэсквала сухое гольле пад нагамi тых, хто ззаду аслабела дабрыдаў да пярэднiх. Тады, па чарзе спыняючыся ля камандзiра, усе слухалi, азiралiся, бы штось выглядваючы па баках. Яны не размаўлялi цяпер, ды й даўно ўжо не размаўлялi памiж сабой, бо ўсё было перагаворана, вядома; спрачацца не было пра што. Есьцi таксама ў iх не было нiчога, не было чаго закурыць. З боезапасу засталося ўсяго па два-тры патроны на вiнтоўку ды шэсьць патронаў у барабане камандзiравага нагана. Гэта i ўсё. Адбiвацца ў iх не было чым.
      Але добра яшчэ, калi ўсiх пераб'юць. А калi каго возьмуць параненым, непрытомным, павязуць у горад ды пачнуць вызнаваць, чый, каму якая радня, хто бацькi, жанкi, дзецi? Тады што? Не, яны даўно ўжо ведалi, што пагiбель - не найгоршае з усяго, што нарыхтаваў iм iхны паўстанцкi лёс. Горш, калi яны, гiнучы, пацягнуць на пакуты iншых, тых, дзеля каго, па сутнасьцi, распачалi ўсё тое. Нават забiтымi яны ня знойдуць паратунку ад бальшавiкоў. Як той Аксяневiч з Курбыкам, што асталiся ля ракi. Забiтых iх павезьлi ў горад - на апазнаньне. Тры днi iхныя целы ляжалi на фурманцы ля штаба, куды па чарзе ганялi гараджанаў, вяскоўцаў, i нехта iх апазнаў. Апазнаў на гора бацькам i родзiчам, якiм той жа начы павязалi за сьпiнаю рукi й павезьлi. Куды - хто ведае. Таму яны наважылiся. Доўга не абмяркоўвалi, камандзiр сказаў, i ўсе пагадзiлiся, выйсьця ў iх не было. Зброю - вiнтоўкi i наган - пакiнуць з сабой, а паперы, якiя дакумэнты ранiцай сабралi да купы i спалiлi ў ядлоўцы. I засталiся без iмёнаў i прозьвiшчаў, бяз роду-племя - восем абадраных, згаладнелых, аброслых бародамi валацуг, што вырашылi сёньня канчаць...
      Рабiць тое трэба было як найхутчэй, пакуль тыя з начы, здаецца, згубiлi iх сьлед у гэтым лесе, i яны адарвалiся ад даганятых, неяк заблыталi на балацявiне сьляды i выйшлi ў цiхi лесавы край. Хоць тая цiшыня магла быць здрадлiвай, кожную хвiлiну яны рызыкавалi наскочыць на бальшавiцкi ланцуг цi засаду. Зноў жа доўга брысьцi iм не выпадала, камандзiр ведаў, што тут недзе павiнны пачацца Чорныя ляды, а далей, можа, вярсты праз тры, баравы хвойнiк скончыцца, пачнецца лугавы прасьцяг з дарогай - там ужо, напэўна, iх чакаюць. Ну, але пакуль што, здаецца, iм далi нейкi перадых, у лесавой глушы нiдзе не было чутна нi голасу, нi крыку, нi стрэлу. Толькi б нагледзець здатнае месца, якую баравiнку, пагорачак. Але ў гэтым раўнiнна-забалочаным краi нiдзе нiякай баравiнкi - спрэс дрымучыя лясныя нетры, бярозы ды сосны, iмшарыны, пясчаны, парослы ядлоўцам дол. I яны валаклiся, аж покуль наперадзе не паказаўся прагал, зьверху шэра засьвяцiлася хмарнае неба, у доле непадалёк вiдаць стала нагрувашчаньне карчоў, звалочаных сюды зь недарасьцярэбленых лядаў. Мясьцiна, вядома, ня самая лепшая, падумаў камандзiр, але ўжо якая ёсьць. Брысьцi далей было зусiм рызыкова.
      Ён стаў, паазiраўся. Адразу ж за iм спынiўся i запытальна зiрнуў на яго той, што iшоў сьледам - мажны, хоць i малады яшчэ чалавек са сьвятлява аброслымi шчэцьцю пашчэнкамi, апрануты, як i камандзiр, у доўгi, са скарэлым крысьсем шынэлак.
      - Што, тут, камандзiр?
      - Тут.
      - Можа б далей?
      - Не, далей нельга, Мяцельскi. Можам ня ўправiцца. Адна ж рыдлёўка.
      Самотны цень мiльгануў i прапаў у сьветлых вачах Мяцельскага - той быў камандзiраў памочнiк i цяпер без загаду зразумеў найпершую задачу.
      - Казак, давай! - стрымана гукнуў ён таго, хто валокся трэцiм у гэтым разбрыдным страi. То быў нiзенькага росту, нявiдны паставай чалавечак у шэрай паддзёўцы са стрэльбай на рамянi i кароткай, засунутай за дзягу рыдлёўкай. Болей рыдлёўкi ў iх не было нi ў кога. На хадзе вымаючы яе з-за сьпiны, Казак падышоў да начальнiкаў i спынiўся.
      - Ну што? Капай!
      Бяз роспыту i лiшнiх словаў Казак пачаў раскопваць мяккую iмшарыну, пад якой апынуўся сьветлы, амаль белы баравы жвiр. Казак быў чалавек паслухмяны, нiколi не пярэчыў начальству, што скажуць, тое i зробiць. Да таго ж зусiм негаваркi, болей маўчаў, i нiхто нiколi ня ведаў, што яго найболей турбуе. Нават цi турбуе наогул. А мабыць, турбавала, як во цяпер, калi ён дужа хацеў курыць. Есьцi хацеў таксама, але голад для яго быў пачуцьцём звыклым, ён нямала нагаладаўся за жыцьцё, але каб не курыць?.. Без табакi ён доўга ня мог, ён тады проста маўклiва марнеў, i на абвялым, у рэдкiм валасьсi твары яго была невымоўная пакута.
      Iншыя, пакрысе падыходзячы да гэтай мясьцiны, спынялiся, моўчкi, з насьцярогаю пазiралi ў раскапаны дол, чакалi. Мабыць, усе ўсё разумелi, тлумачыць нiкому не было патрэбы. Мяккi, парослы беламошнiкам жвiр ляцеў з Казаковай рыдлёўкi пад iхныя ногi - на старыя змакрэлыя боты, разьлезлыя аўстрыйскiя гамашы i нават лапцi з аборамi, як на нагах у Дзеда - дужа чорнабародага, з чорнымi густымi брывамi шарагоўца. Не страсаючы абсыпаных жвiрам лапцей, той адышоўся наводдаль i апусьцiўся на дол. Галава яго неяк сама сабою ўгнулася, унурыўся позiрк, вусны заварушылiся, нiбы творачы сьвятую малiтву. А можа, i не малiтву, можа, ён проста штось гаварыў сабе цi людзям. Разабрацца ў тым, аднак, не было каму, кожны iмкнуўся засяродзiцца ў сабе, хiба проч Кажухара. Гэты меў такое прозьвiшча, бо некалi шыў кажухi, у адным зь якiх, мабыць, быў i цяпер - несамавiтай, счарнелай ад вiльгацi апратцы з аблезлым каўняром. За пазухай перад сабой ён ашчадна трымаў правую, тоўста абкручаную нейкай анучай руку. Тыдзень таму на шашы яе добра-такi лупанула бальшавiцкая куля, i цяпер Кажухар дужа пакутаваў. Са скрыўленым ад болю, даўно ня голеным тварам ён патупаў каля людзей ды сеў побач зь Дзедам.
      - Ну во, братка, як яно ўсё атрымалася...
      Яму вiдавочна хацелася пагутарыць, пабедаваць, каб хоць як заглушыць боль у руцэ, але Дзед не адказаў - таму, мабыць, балела сваё.
      "Атрымалася!" - паўтарыў у думках Iгар Забела, што ачмурана стаў насупраць. Трэба б неяк падбадзёрыць сябе, але ў яго проста не знаходзiлася для таго словаў. Вусны яго на момант здрадлiва скрывiлiся, вочы гатовыя былi пакрыцца сьлязьмi. Неяк, аднак, ён намогся, асiлiў нечаканую слабасьць, цьвярдзей сашчапiў голыя юначыя пашчэнкi i адвярнуўся.
      Неўзабаве да выразна азначанай у iмшанiку ямiны падышлi й астатнiя; хто стаяў адвярнуўшыся, хто апанурана пазiраў на ўвiшнага Казака цi сабе пад ногi. Аўстрыяка нядоўга пастаяў сярод iншых ды, забiраючы паўколам навакол, памалу пайшоў па лесе. Каб стрымаць раптоўную немач, ён пачаў пазiраць угору, мiж хваёвых вершалiн, што цiха i мерна пагойдвалiся над голым яшчэ, бязьлiсьцевым вецьцем бяроз. Недзе там, у глыбiнi неба, плылi й плылi шэрыя веснавыя аблокi, што несьлi кудысь веснавыя дажджы - на азiмiну, пад ярыну, на родныя палi й гонi. Яму ж, Аўстрыяку, ужо ня прыйдзецца выйсьцi на поле, натрудзiць далонi аб ручкi плуга, удыхнуць хмельны пах ворнай зямлi. А так хацелася... Тое карцела ўвесь час, сьнiлася па начах. Як тры гады гiбеў у пацуковых акопах той мiкалаеўскай, як галадаў у бараку аўстрыйскага палону. Затым як уцякаў дамоў, прабiраючыся начамi праз чужыя палi й пералескi.
      Камандзiр, крокi на тры адступiўшы ад ямы, як заўжды, з засяроджана стрыманым выглядам думаў сваю неадчэпную думу пра гэтых людзей. Цяпер iм патрэбна была якая гадзiна спакою, каб не пашкодзiлi тыя. Праўда, пакуль было цiха, але ён ня меў нiякай гарантыi, што цiшыня задоўжыцца i дасьць магчымасьць зрабiць задуманае.
      Вядома, усё тое было жахлiва, не па-чалавечы i не па-боску, напэўна, але што ж iм рабiць? Увесь гэты жах утварыўся ня зь iхнай волi - д'ябал цi лёс падвялi iх менавiта да такога вынiку. Iншага не выпадала. Iншы быў яшчэ больш жахлiвы, з двух жахаў яны выбралi найменшы. Каб толькi давесьцi ўсё да канца, а там... А там хай жыве Беларусь! Бязь iх.
      Напрыканцы ўсяго надта карцела абвiнавацiць iншых, тых, каго цяпер тут не было. Але камандзiр адчуваў, што ня трэба вiнавацiць - нi зачыншчыкаў, нi кiраўнiкоў. Рабiлi ўсе, як умелi, хоць умельства таго й бракавала. I ў кiраўнiкоў зьезду, i ў камiсара Жаўрыда. Але ўсе - ад шчырага сэрца, дзеля карысьцi народа. А што да камандзiраў палкоў, дык тыя (можа, за выключэньнем аднаго здраднiка) i зусiм паводзiлi сябе па-геройску, шчыравалi, не шкадуючы ўласных жыцьцяў. Ды марна, нiчога не пайшло на карысьць. Усё на згубу. Як заўжды, маса засталася ўбаку, не падтрымала iх Беларусь. А супраць, не памарудзiўшы, выступiла сiла, якую яны, здаецца, не ўлiчылi. А галоўнае, змарнавалi самы дарагi час - на размовы-перамовы, узгадненьнi, паразуменьнi. На дэмакратыю. А тыя не перамаўлялi, тыя знай бiлi. Цяпер вось расплачвацца. Як заўжды на вайне, галоўная плата - кроў, i плоцiць той, хто найменш вiнаваты. Як яны тут - былы камандзiр роты ды гэтыя дзядзькi-шарагоўцы. А яшчэ хлопчык... Камандзiр колькi нi думаў, нiяк ня мог пагадзiцца з пагiбельлю Валодзькi. I ня ведаў, што можна прыдумаць, як схiтрыць, каб неяк зьберагчы ягонае жыцьцё. Аднаго з усiх. Якiя цьвёрда рашылi, калi тое - дык усiм разам. Без выключэньня. Бо выключэньне знайшлося б не для аднаго. А iм трэба было не пакiнуць сьлядоў. Яно, мусiць, i правiльна, i маральна. Ды во гэты падлетак, ён блытаў усе iх лягiчныя меркаваньнi i пратэставаў супраць пагiбелi. Цi, можа, гэта ў iм самiм бунтавала яго даўняе вучыцельскае мiнулае, - хто знае.
      Аднекуль здаля, з хвойнiку, пачулася трывожнае сарочае сакатаньне, пасьля яно стала блiжэй, да яго далучылася новае - збоку. Камандзiр незадаволена ўгледзеўся ў высокае гольле хвояў, i Валодзька тады згледзеў сарок. Дзьве iх зьляцелiся разам i, пераскокваючы ў голым суччы бярэзiн, сакаталi i сакаталi, трывожачы людзей. Валодзька падхапiў з долу ламачыну, падбег да iх блiжэй i шпурлянуў яе ўгору. Але сарокi толькi пераляцелi на iншыя дрэвы. Хлопец вярнуўся да ямы.
      - Ня бегай, Валодзька, - цiха сказаў да яго камандзiр.
      - Раскрычалiся на ўвесь лес.
      - Хай крычаць...
      Можа, i праўда, хай крычаць, цяпер ужо ўсё адно, абы толькi не паказалiся тыя. Валодзька ўгледзеўся ў лесавыя нетры - быццам нiкога нiдзе не было, значыць, гэта сарокi - на iх.
      Тым часам Казак накапаў ужо ладныя кучы жвiру з абодвух бакоў i сам паглыбiўся ў ямiну амаль да каленяў. Здаецца, ён няблага ўгрэўся, аж спатнеў пад нiзка насунутай на лоб аблавушкай. I як чарговы раз выпрастаўся, каб шапку сьпiхнуць на патылiцу, у яму скочыў Валодзька.
      - Дай я...
      Безь вялiкай ахвоты Казак аддаў хлопцу кароткi тронак рыдлёўкi, якую Валодзька з iмпэтам увагнаў у жвiр.
      Як Казак толькi пачынаў капаць, Валодзька быў побач, i яго бiла дрыжака, нейкая нутраная лiхаманка, хоць ён i не адчуваў сьцюжы. Увогуле ў той дзень не было халодна. Мусiць, каб як саўладаць з сабой, ён прагнуў хоць якога дзеяньня, iмкнуўся чымсьцi заняць сябе. Тыя днi, як i ўсе, ён быў галодны, ушчэнт змораны, мiнулае ночы заснуў усяго на гадзiну - сядзеў у дазоры. Але цяпер немаведама адкуль у яго ўзялiся сiлы, ён капаў, бы машына - хутка й напорыста, кiдаў i кiдаў у бакi зямлю, не паднiмаючы галавы i стараючыся нi пра што ня думаць.
      Думкi, аднак, самi лезьлi ў галаву, i самыя неадчэпныя зь iх былi пра сябе. Не хацелася памiраць Валодзьку Сулашчыку, хацелася жыць. Ды, мусiць, не выпадала. Як не выпадала жыць ягонаму бацьку, шмат каму з шарагоўцаў ды камандзiраў iхнай Слуцкай брыгады. Некаторыя, можа, i ўберагуцца, думаў Валодзька, асаблiва па той бок польскай мяжы, але ня ўсе. Валодзька ўжо чуў, што камандзiраў ды кiраўнiкоў паўстаньня палякi выдалi бальшавiкам, некаторых парасстралялi ў Слуцку, iншых сем'ямi вывезьлi немаведама куды на ўсход. Пэўна, вывезьлi й ягоную старэйшую сястру Сашу зь дзяўчынкай - ведама, за такога бацьку, брата ды падпаручнiка-мужа, што адышоў за Лань, па галоўцы бальшавiкi не пагладзяць. Было дужа трывожна i клопатна i за сябе, i за iншых - родных i блiзкiх, якiм ён нiчым памагчы ня мог. Хiба апроч свае сьмерцi.
      У гэтай невялiчкай прымоўклай групе вайскоўцаў нутраная лiхаманка бiла не аднаго Валодзьку Сулашчыка, бадай, усе яны ледзьве стрымлiвалi нэрвовую дрыжаку. Але, можа, самы нецярплiвы зь iх быў Аўстрыяка. Здаля абышоўшы яму, ён толькi аднойчы зiркнуў на Валодзьку i падумаў, што капаюць яны надта марудна. Так можна i не пасьпець, i дачакацца горшага. Але ў яго ўжо не ставала сiлы трываць. Ён угаворваў сябе: хутка ўжо скончыцца, усё супакоiцца назаўсёды. Але спакою ад таго не прыбаўлялася, рабiлася ўсё нясьцерпней. Хоць у думках ён i казаў сабе: ну, чаго шкадаваць? Жыцьця? Дык якое гэта жыцьцё? Гэта пекла, боскае пакараньне, а не жыцьцё. Дома, у недалёкай адсюль вёсцы наўрад цi чакае яго нялюбая, чужая жонка з чатырма чужымi дзяцьмi, маючы зямлю, яна прыдбае i новага мужа. Родны брат застанецца адзiным гаспадаром на бедным надзеле, i нiхто яму болей ня будзе пагражаць дзяльбой. Хiба паплача крыху i супакоiцца ў звыклых клопатах пра дзяцей ды гаспадарку ягоная сястрыца. Усе як-небудзь пражывуць i безь яго, - як жылi безь яго дагэтуль. Калi ён не пашкодзiць. А можа, i надта пашкодзiць, калi бальшавiкi дазнаюцца, як ён лiха бiў iх пад Мазыром. Удалыя справы былi там у войску Булак-Балаховiча, хвацкi камандзiр, ня тое, што гэтыя... Гэтыя болей наконт палiтыкi, усё пра Беларусь... Тое няможна, гэта не дазваляецца. А генэрал даваў волю i паваяваць, i пагуляць. Калi як выпадала. Праўда, Аўстрыяку выпала ня шмат - хiба ён да таго iмкнуўся? Ён iмкнуўся да мiру, хацеў зямлi, ды не збылося. Як прыйшоў з вайны на свой бядняцкi надзел, усё ў яго пайшло прахам. На тым бацькоўскiм надзеле ня дужа дбайна гаспадарыў старэйшы брат Казiмiр з трыма сынамi, якiя й далi яму гэтае прозьвiшча - Аўстрыяка. Сьпярша браты хацелi падзялiць гаспадарку i зямлю, але што б у iх атрымалася з тых чатырох дзесяцiн бацькоўскай зямлi? Мусiць, нiчога здатнага, i Аўстрыяка адступiўся. Дужа яму не хацелася, але мусiў прыстаць прымаком да аўдавелай Аўдохi, што жыла пры бальшаку на водшыбе ад вёскi. Зямлi яна мела трохi болей, чым ягоны брат, мужык не прыйшоў з вайны - памёр недзе ў Сiбiры ад тыфусу. У хаце па земляной падлозе ў яе бегала чацьвёра малых дзяцей, а галоўнае - дужа непрывабная была тая Аўдоха, не ляжала да яе салдацкае сэрца Аўстрыякi. Ды мусiў. Ажанiўся i стаў прывыкаць да iншага, не халасьцяцкага жыцьця. Пасеяў азiмiну, упершыню адчуўшы сябе гаспадаром, прывёў да ладу гумно i назапасiў дрэва на дошкi для падлогi. Увосень малацiлi, для ўпраўкi наняўшы памагатага зь вёскi. Ураджай выдаўся неблагi, зернем засыпалi ўсе карабы ў Аўдоцiнай варыўнi. I тады неяк раньнiм восеньскiм адвячоркам у хату завiталi трое. Ён не зьдзiвiўся: сядзiба была пры дарозе, на падворак часьцяком забягалi людзi - то напiцца вады, то пагрэцца, перакурыць. Але гэтыя завiталi не перакурыць, нядоўга патупаўшы па хаце, уручылi яму абавязацельства на продразьвёрстку, сказалi, каб празь пяць дзён здаў дваццаць пудоў збожжа на патрэбу Чырвонай Армii. Ён злосна пасварыўся зь iмi, сказаў: скульля вам, во ў мяне дзецi, iх кармiць трэба, а Чырвоная Армiя хай пасее i сажне, а не рабуе сялян. Тады, можа, праз тыдзень, якраз у нядзелю, як яны з Аўдоцьцяй сабралiся на кiрмаш купляць парасят, з бальшака на сядзiбу насыпаўся атрад чырвонаармейцаў. За дзесяць хвiлiн яны выграблi з варыўнi ўсю збажыну, чамусьцi далi яму расьпiсацца i паехалi ў горад. А ён, не распрэгшы каня, сеў на прызбу ды й прасядзеў да паўдня. Было чаго столькi пакутаваць на вайне ды ў палоне, iсьцi ў гэтыя прымакi, iрваць кiшкi на запушчанай гаспадарцы, каб апынуцца на зiму жабраком. I што гэта за ўлада настала, як зь ёю жыць? Ён так iмкнуўся дадому, на сваю Беларусь, а тут аказалася горш, чым на вайне, у палоне, там хоць быў вораг, там прымушалi рабiць, нават каралi сьмерцю. Але там кармiлi. А чым тут ён накормiць гэтых дзяцей?
      Як зрабiлi мiтынг у Семежаве, ён прыбег дадому, дастаў з падстрэшша ў гумне польскi карабiн i запiсаўся ў паўстанцкi полк. Што-што, а ваяваць ён яшчэ не адвучыўся i думаў, што толькi так цяпер i можна чагось дамагчыся.
      У панылым задуменьнi Аўстрыяка далекавата адышоўся ад астатнiх, пасьля таропка вярнуўся, але яма ўсё была не гатовая. Угнуўшы шырокую сьпiну, там размашыста шпурляў рыдлёўкай Мяцельскi; стоячы збоч, цярплiва чакаў камандзiр.
      - Ну, цi хутка вы? - са скрухай вырвалася ў Аўстрыякi.
      - Пасьпееш, - нядобразычлiва буркнуў зь ямы Мяцельскi.
      Аўстрыяка паныла адышоўся - пасьпееш! Iм трэба як найглыбей. Быццам тое было важна для яго - як глыбока ён будзе ляжаць у зямлi цi нават застанецца дзе незакапаны ў кустах. Мёртваму, мусiць, адзiн чорт. Але гэты доўгi клопат з магiлай выцягваў у Аўстрыякi ўсе жылы, ён ужо ледзьве трываў. Добра яшчэ, калi не наладзяць багамольле, - думаў ён. - Дзед цi Кажухар часам ня прэч былi памалiцца. А камандзiр можа яшчэ й завесьцi прамову-казань пра бацькаўшчыну, што таксама ня мёд. Не любiў Аўстрыяка марудзiць нi ў якой справе, ня той меў характар. А зрэшты, якога д'ябла яму зараз марудзiць? Каго цяпер яму трэба слухаць? Ужо цяпер ён сам сабе гаспадар, тым больш, што ў карабiне ў яго засталiся тры патроны. Яму ж хопiць i аднаго.