Васiль Быкаў
      Адна ноч
      1
      "Юнкерсы" з'явiлiся раптоўна.
      Iх крыжастыя iмклiвыя ценi нечакана выслiзнулi з-за стромкiх, разбiтых мiнамi чарапiчных дахаў i абрынулi на горад iмпэтны грымотны рэў. Запаволiўшы бег, Валока ўстрывожана глянуў у задымленае пажарамi неба i, заўважыўшы, што ад блiжэйшага самалёта ўжо адвалiлiся першыя бомбы, скочыў пад чыгунную агароджу, збоч вулiцы. Некалькi доўгiх секунд гэты немалады ўжо, крутаплечы i рукаты баец у шапцы i цеснай старой гiмнасцёрцы, сцiснуўшыся нутром, чакаў. Бомбы рванулi ў скверыку за агароджай, зямля сударгава скаланулася, тугая гарачая хваля ўдарыла Валоку ў спiну, балюча аддалася ў вушах, нешта коратка i звонка бразнула побач, i затым вулiца, шэрыя дамы i сквер патанулi ў вiхуры шызага пылу.
      "Паўтонная, не меней", - падумаў Валока, выплёўваючы з рота пясок. Наўкола лапацела - ляскала аб дол каменне, цэгла, кавалкi асфальту; у паветры пыльнымi струменямi церушыла зямля; паволi асядаючы, доўга матлялiся дробныя лiсткi акацый, шматкi паперы, нейкае паленае рыззё. Недзе ўгары сярод дыму i рэву матораў прагрукацеў кулямёт - ад пашкрэбанага з балконамi дома насупраць сыпнула жарствой, i вялiкая, з бабовы струк, жоўтая куля, цокнуўшы па камянях, шалёна закруцiлася на тратуары. На чарговым заходзе зноў раўлi пiкiроўшчыкi.
      Трэба было бегчы далей.
      У скверы мiж тоненькiх дрэўцаў ужо замiльгалi прыгнутыя спiны, нехта выскачыў з-за агароджы i адразу кiнуўся на другi бок вулiцы. Па цёмнаму лапiку на спiне Валока пазнаў сяржанта, аддзялённага з iхняга ўзвода. Узрадаваўшыся, што наперадзе чалавек, баец ускочыў i, прыгнуўшыся, падаўся следам.
      Сяржант у некалькi скачкоў перабег вулiцу i пад новы скогат бомбаў шаснуў убок, у падваротню. Валока ж трошкi адстаў, ззаду рванула, i калi, задыханы, ён уляцеў пад скляпенне, дык ад збянтэжанасцi аж спаткнуўся: з двара на яго выскачылi два немцы. Валока ажно прысеў, але i немцы тут, вiдаць, не чакалi яго, пярэднi нешта гергетаў задняму, на iмгненне ў яго расшыраных вачах блiснуў спалох i здзiўленне. У той жа момант Валока, не цэлячыся, цiскануў на спуск - аўтамат тузануўся, немец выпусцiў з рук карабiн i ляпнуўся тварам на брук. Яго новенькая блiшчастая каска, забразгаўшы, крыва пакацiлася на тратуар.
      Куды знiк заднi, Валока не згледзеў.
      Будынкi зноў скаланулiся, захiсталiся ад блiзкiх выбухаў, недзе з грымотным грукатам рухнула сцяна, ззаду ў пад'езд шуганулi клубы рудога цаглянага пылу. Валока ўгнуўся, скокнуў цераз адкiнутую немцаву руку, на якой яшчэ торгалiся кашчавыя, з пярсцёнкам, пальцы, i кiнуўся ў нейкiя расчыненыя дзверы. У дзвярах паката хiлiлася столь, i некуды ад парога ўнiз беглi прыступкi; спяшаючыся, Валока не патрапiў на iх, аўтамат загрукацеў па прыступках, наверсе яшчэ раз iрванула, i, баец, трываючы боль у назе, паляцеў у цемру.
      Тут было цiха i цёмна. Засень i халодны бетон падлогi прыемна студзiлi яго разгарачанае, потнае цела. Валока сцiшыўся, услухаўся, ступiў раз, другi, мацаючы ў доле ўпушчаную зброю, шырэй загроб ля сябе рукамi i знячэўку жахнуўся: пальцы шкрэбнулi па нечых пыльных i яшчэ цёплых ад надворнае гарачынi ботах. Баец унутрана скалануўся, а боты тузанулiся з-пад яго рук, i ў той жа момант нешта тупое i цяжкае гахнула яго ў спiну. Валока войкнуў, ухапiў ротам паветра i з усяе сiлы рвануў у цемру тыя ногi. Свядомасць разанула здагадка - немец!
      Вораг не ўтрымаўся, хiснуўся, але яго рукi паспелi ўхапiць Валоку за галаву i сашчапiлiся на шыi. Баец напружыўся, iрвануўся, ды марна. Вораг, сагнуўшы яго, гнуў голаў унiз i, шкрэбаючы па падлозе падкутымi ботамi, намагаўся апынуцца наверсе. Валока, крыху супакоiўшыся, ухапiўся за вопратку немца, напяўся i са злосцю падумаў, што лёгка яму не паддасца. Сам намацаўшы падэшвамi апору, ён усiм целам рынуў на ворага.
      - Ы-ых!
      Валока, задыхаючыся ад болю ў шыi, адчуў, як грукнулi аб бетон варожыя косцi. Ён цяпер апынуўся наверсе i кiдаў туды-сюды свае ногi - шукаў апору. Рукамi ж ён учапiўся ў варожыя рукi, што сцiскалi яго шыю, i пачаў выдзiраць з iх галаву.
      Праз хвiлiну цi меней, натужваючыся, як толькi можна было, i ледзьве адольваючы варожую сiлу, ён вызвалiў галаву, дужа падаўся наперад плячом i з натугай распластаў немца ў доле. Няпэўна яшчэ, але Валока адчуў, што сам дужэйшы за яго, цяжэйшы; толькi, вiдаць, той быў больш спрытны, бо не паспеў баец саўладаць з пругкасцю яго ўчэпiстых рук, як тыя зноў ухапiлi яго за горла.
      Немец гэта зрабiў нечакана i хвацка. Валока толькi крэкнуў ад неспадзеўкi i болю, на момант абвяў i разгубiўся, а немец крутнуўся пад iм, брыкнуў у бок нагамi i рвануўся наверх.
      - А-а-а! Сволач! Ы-ых! - хрыпеў Валока.
      Ён не ведаў ужо, як супрацiўляцца, i iнстынктыўна ўчапiўся ў тыя рукi, што сцiскалi яго шыю. Ён iрваў iх ад сябе, стараючыся разняць мёртвую хватку i не даць кiпцюрастым пальцам ашчаперыць глотку. Урэшце, выкручваючыся з апошнiх сiл на падлозе, Валока ўсё ж ададраў адну руку, але другая тады спаўзла нiжэй i ўчапiлася ў каўнер яго зашпiленай гiмнасцёркi.
      Баец пачаў задыхацца. Грудзi распiрала ад нястачы паветра, - здавалася, вось-вось хрусне горла, i Валоку апанаваў страх, што вось так недарэчна даў загубiць сябе. З роспачнай нечалавечай сiлай ён iрвануўся, як мог упёрся ў падлогу каленямi, напружыўся i дзвюма рукамi моцна крутнуў убок адну, найбольш учэпiстую руку ворага. Каўнер байца затрашчаў; зноў нешта глуха стукнулася аб падлогу, вораг засоп, размашыста шоргнулi па бетоннай падлозе ягоныя боты.
      Ад некалькiх роспачных рыўкоў палепшала; Валока вызвалiў шыю i, здаецца, пачаў асiльваць немца. Тады ў пачуццi шыбанула злосць i недзе ў свядомасцi мiльгануў люты намер забiць адразу ж, - ён набавiў сiлы. Баец цяпер зразумеў, што яму можа дапамагчы тут. Валтузячыся i сапучы, ён намацаў нагамi сцяну, зноў упёрся ў яе i пхнуўся ўсiм целам на ворага. Той зноў апынуўся ўнiзе Валока нешта замычаў ад зларадства i, усе больш заходзячыся ад лютасцi, урэшце дабраўся да варожае шыi.
      - I-i-i, э-э! - мычаў немец, i Валока адчуваў, што перамагае. Вораг прыкметна збавiў iмпэт i толькi абараняўся, хапаючыся за разлютаваныя Валокавы рукi i шалёна тузаючыся. Валоку, аднак, вельмi замiнала сумка з дыскамi, якая перакруцiлася на баку, трапiла пад немца i почапкай трымала яго, як на прьшязi. Пасля, змагаючыся, Валока зноў страцiў апору, у валтузнi недзе прапала сцяна; ногi шкрэблi па слiзкай падлозе, але баец з усяе сiлы трымаўся наверсе i не выпускаў варожае шыi.
      Немец роспачна затрапятаў, заенчыў, захрыпеў, iрвануў аберуч ягоныя рукi, ляпнуўся аб бетон галавой, напружыўся, кiнуўся ўбок выгнутым целам. Толькi Валока не выпускаў яго, ямчэй прыналёг плячом, ухапiў пяцярнёй горла i цiскануў.
      Але ў той момант здарылася штосьцi страшнае.
      Грымотны пярун ударыў у вушы, здрыганулася i рухнула ў нейкае бяздонне падлога, чорнае падзямелле громам i грукатам абрушылася на чалавека. На галаву, спiну, плечы рынула цэгла, зямля, пясок, задушыла нейкiм смуродам, балюча ўдарыла ў голаў, навалiлася i прыцiснула... Валока iнстынктыўна хiснуўся ад немца, ускiнуў над сабою рукi, затулiўся, бездапаможна падставiўшы абвалу потную, пабiтую спiну.
      Грымоцце, аднак, хутка спынiлася, сцiхнуў абвал, але ўсё Валокава цела скавалi цесната i цяжар. Нельга было нi выдыхнуць, нi варухнуцца, i толькi ў свядомасцi блiскала кароценькая i радасная думка: "Жывы". Але не было паветра, i ён задыхаўся ад пяску i нейкага смярдзючага ўдушша. Адчуўшы, што гiне, Валока рвануўся з тае магiлы; нешта туга, але падатлiва рассунулася над iм, ён шпарка задыхаў i расплюшчыў запарушаныя пяском, балючыя вочы.
      2
      Дзiва, як ён уцалеў.
      Навокал ужо не было ранейшай цемры, разам з ею знiк недзе i халаднаваты прастор склепа. Было душна, i скрозь грувасцiўся цагляны ды бетонны друз. Спачатку Валоку здалося, што выбухам ён адкiнуты кудысьцi з таго месца, дзе бiўся з немцам, але, угледзеўшыся ў прыцемкi, пазнаў абсыпаныя шчэбнем уцалелыя крутыя прыступкi, з якiх ён звалiўся сюды. Iх было толькi шэсць; вышэй разламаная бетонная плiта, як крыга ў паводку, касабочыла са столi i, упершыся рабром у лесвiцу, загароджвала выхад. З другога боку, наўкось ад Валокi, урэзалася канцом у завалены цэглай дол шырокая двухтаўровая бэлька. Яна была сагнута, - пэўна, ад выбуху, i калi б упала на якiх паўметра блiжэй, дык наўрад цi давялося б цяпер Валоку бачыць яе.
      Павярнуўшыся, баец вызвалiў ад завалля рукi, прыўзняўся, але ногi былi яшчэ моцна нечым прыцiснуты. Цi ён аглух, цi сапраўды было зусiм цiха, толькi ў вушах нешта вiсклiва, працягла i балюча звiнела. Пакрысе ён павярнуўся на бок i паспрабаваў устаць. Ногi, здаецца, уцалелi, рукi таксама, толькi адна вельмi балела ў плячы. Ссыпаючы з сябе пыл i абломкi, ён прыўзняўся на руках, выцягнуў з-пад друзу адну нагу, пасля другую i сеў. I тады з грудзей яго прарваўся сударгавы нястрымны кашаль. Валока аж захлiпаўся ад ўдушша, грудзi разрывалiся; пыл i пясок забiлi, мусiць, усе лёгкiя. Уздрыгваючы ўсiм целам, некалькi пакутных хвiлiн чалавек кашляў i адплёўваўся i пасля, калi палегчала, зноў агледзеўся наўкола.
      Так, яго добра завалiла тут. Завалiла лесвiцу i склеп, уцалеў толькi змрочны закутак за прыступкамi ды якiх метры са два ля выхаду. Той бок склепа, насупраць ад увахода, быў зусiм забiты цэглай, бетоннымi глыбамi; столь над iм скасабочылася, разламаўшыся на кавалкi, i з чорных шчылiн дзе-нiдзе тырчала ржавая арматура. З адной такой шчылiны ў паўзмрок сутарэння цадзiўся знадворку тоненькi мiльготкi праменьчык. У iм, роячыся, густа блiскалi пылiнкi, i ён ледзьве прабiваўся да долу, дзе клаў на цагляны зломак прыцьмелую плямку святла. Ад гэтай яго кволай спробы прабiць змрок i было тут трошкi вiдна.
      Паматаўшы галавой, Валока вытрас з вушэй пясок i ўчуў, як глухiмi ўздыхамi з-пад зямлi данеслiся сюды гукi вайны - выбухi, далёкi маторны гул i глухаватыя кулямётныя чэргi. Гэта насцярожыла i заклапацiла; падумалася, што трэба хутчэй вылазiць, бо рота, мусiць, ужо адышлася далека. Баец падняўся на ногi i, спатыкаючыся, пабрыў было да прыступак. Там ён агледзеўся, убачыў i выцягнуў з-пад шчэбня свой згублены аўтамат, рукавом выцер яго ад пылу. Тое, што знайшлася зброя, трохi супакоiла яго; чалавек аддыхаўся i адчуў, што болей за iншае балiць плячо. Упершыню ён успомнiў тады пра немца. Вядома, таму ўжо капец; прыбiла, напэўна, у куце; так, дзякаваць Богу, не давялося i душыць, падумаў Валока. Да немца, мёртвага, у байца злосцi ўжо не было.
      Угары зноў прыглушана загрукацелi чэргi, то наш "дзягцяр"; Валока пазнаў бы яго дзе хочаш. Гэта ўзбадзёрыла байца. Прыгнуўшы голаў, ён абмацаў навiслую над прыступкамi глыбу, паднатужыўся, паштурхаў, аднак нiчога нiдзе не кранулася. Мусiць, зверху яго тут добра прывалiла нечым. Але як жа тады выкараскацца? Пакутуючы ад болю, ён сышоў з прыступак, угледзеўся ў змрок пакарэжанага падстолля. Нiдзе нiякае дзiркi, нiякай адтулiны, здатнай для таго, каб можна было пралезцi. Зрушваючы абломкi цэглы, баец ускарабкаўся на кучу друзу пад промнем i ў другiм месцы памацаў рукамi скасабочаную патрэсканую столь. Адзiн кавалак бетону кратаўся, але толькi ледзь-ледзь хоць i быў разламаны, ды ўсё ж трымаўся, пэўна, на арматуры. Валока зазiрнуў у шчылiну, але там, апроч добра асветленых на зломе тоўстых яе краёў, нiчога не было вiдаць.
      Што ж рабiць, - як вылезцi, няўжо няма нiякага ходу? А можа, трэба крыкнуць, паклiкаць на дапамогу? А калi тут паблiзу немцы? Хто ведае, цi ўтрымалi нашы той сквер? Такая бамбёжка, мусiць, дала немцам якую карысць. Ён злез з друзу, зазiрнуў у цёмны куток збоч лесвiцы - скрозь пыльнае цаглянае завалле. Колькi трэба перакапаць яго, каб дабрацца да якой праломiны! Дык што ж рабiць!
      Раптам на кучы цэглы i ламачча варухнуўся кавалак цаглiны. Пасля, крануты аднекуль знутры, заварушыўся друз i яшчэ некалькi кавалкаў ссунулася ўнiз. Валока здрыгануўся, сумеўся i ажно прыгнуўся, углядаючыся. "Вось табе i на!" без страху, поўны аднаго толькi здзiўлення, сказаў ён сабе. I у той жа час згледзеў край чорнага,акаймаванага галуном пагона, засыпанае глiнай плячо мундзiра, i раптам нечакана акрэслiўся дагэтуль не заўважаны ў паўзмроку твар немца. Яго немаладыя, вiльготнага бляску вочы чамусьцi вельмi напружана, быццам збянтэжана глядзелi на байца.
      Валока ўнутрана сцяўся ("Ах ты, пракляты, уцалеў!") i левай рукой падхапiў ствол аўтамата. Але былы страх знiк, цяпер баец не дужа i баяўся гэтага недадушанага ворага. Немец, аднак, не варушыўся, яшчэ трохi паўзiраўся ў байца i затым тузануўся з ламачча. Твар яго пры гэтым скрывiўся ад болю, вораг прастагнаў i немачна заплюшчыў вочы.
      "Забiць!" - блiснула думка. Валока прывычна скiраваў на ворага аўтамат, гатовы вось-вось нацiснуць на спуск; гэта было так лёгка зараз i так проста. Але, мабыць, гэтая лёгкасць i прытрымала яго рашучасць. Немец зноў аслабела заварушыўся, намагаючыся вызвалiцца з-пад абломкаў. "Ну лезь, паспрабуй! Падыдзi! - казаў сабе баец, пiльна назiраючы за кожным аслабелым рухам ворага. - Вылезеш, тут жа i ляжаш!"
      Гэта быў чацвёрты вораг, якi трапiў яму пад аўтамат. Першага ён падстрэлiў у сорак трэцiм пад Прохараўкай з акопа, у часе нямецкай атакi. Той упаў тады на траву, павярнуўся, неяк здзiўлена паглядзеў на Валоку i сцiх. З другiм давялося трохi пазмагацца. Баец даганяў яго ў акопе, той страляў з парабелума, паранiў яго сябра Макiўчука, - то быў нейкi афiцэр у фуражцы з кукардай, i Валока, загнаўшы яго ў тупiк, прыкалоў штыхом. Трэцяга расстраляў там, у пад'ездзе. Цяпер вось гэты.
      Але страляць яго ў доле было неяк няёмка. Вакола чакаў, калi ён вылезе i што будзе потым.
      Толькi вылезцi яму было нялёгка. Немец патузаўся плячыма, разварушыўшы цаглiны, выцягнуў з-пад завалля руку, пакрывiўся тварам ад болю. Затым застагнаў, умольна зiрнуў на байца i зноў бяссiльна абвяў.
      "А, даняло, сабака!" - прабурчаў Валока, усе напружана сочачы за iм. Але аўтамат ён апусцiў. Немец пакутна торгаўся, разварушваючы драбязу i ўсё не могучы выдраць ногi, прываленыя нейкай бетоннай глыбай. Валока яшчэ пастаяў насупраць, назiраючы за марнымi намаганнямi ворага. Мусiць, ад таго, што немец страцiў ужо былую небяспеку для яго, паволi асядала ў байцу злосць i мякчэла, адступала кудысьцi рашучасць забiць. Немец застагнаў, апусцiў голаў, кусаючы вусны. "Пераломаны ногi, цi што?" - падумаў Валока. Бачачы, што немцу не выбрацца без дапамогi, ён неяк не ў лад са сваiм пачуццём ступiў блiжэй i, упершыся абцасам, адвалiў убок вялiзны пляскаты кавалак сцяны.
      Затым сам аж здзiвiўся, навошта зрабiў тое, - немец вальней заварушыўся, абапёрся аб дол рукамi i, схiлiўшы ўнiз галаву з разматлянымi пыльнымi космамi, паволi выцягваў з-пад друзу ногi. Ага!.. Цэлы... Ён ужо апынуўся на волi, але чамусьцi не спяшаўся скарыстаць яе, - мусiць, яго добра прыбiла ў часе абвалу. Тоячы ў душы супярэчлiвую, перамешаную са спачуваннем зласлiвасць, Валока стрымана назiраў за iм.
      Абапiраючыся рукамi на загрувашчаны дол, немец нейкi час сядзеў, не могучы, вiдаць, саўладаць са слабасцю i болем. Побач, сцяўшы над пераноссем запарушаныя пылам бровы, з аўтаматам напагатове чакаў Валока. Немец усё мацаў сваю нагу ў калене, варушыў ботам. Затым, нiбы чагосьцi здзiвiўшыся, зiрнуў на байца i ўслухаўся. Знадворку глуха даносiлася далёкая стралянiна; грымнула некалькi выбухаў; праз шчылiны ў столi сям-там прасеялася крыху пяску. Немец паглядзеў угору i, нiбы прыпамятаўшы штосьцi, таропка ўстаў i, кульгаючы, падаўся да лесвiцы.
      Валока не бачыў у яго нiякае зброi, ведаў, нiкуды яму не вырвацца адсюль, i таму спакойна сеў на цагляны зломак, з перавагай пазiраючы на ворага. Аўтамат ён трымаў мiж калень. "Ага, паспрабуй", - з'едлiва падумаў баец, гледзячы, як немец штурхае плiту над прыступкамi. Той рабiў гэта, вiдаць, з усяе сiлы, ззаду ў кароткiм разрэзе аж матлялiся канцы мундзiра, але плiты зрушыць не здолеў. Тады немец павярнуўся; на яго збянтэжаным твары было пытанне, але безудзельна спакойны выгляд Валокi, мусiць, даў яму зразумець, што выйсця адсюль няма.
      Ён вяла саступiў з прыступак i сеў, абхапiўшы рукамi нагу. Валока з прытоенай цiкавасцю агледзеў яго пакамечаную, абсыпаную пылам постаць з яфрэйтарскiм шаўронам на разадраным да локця рукаве i ўпершыню ўбачыў на яго баку кабуру. Гэта зацiкавiла i насцярожыла, з'явiўся новы клопат: што рабiць, калi вораг ажыў ды яшчэ ў дадатак да ўсяго i ўзброены?
      Немец тым часам, вiдаць, паволi спакайнеў, правай нагой спiхнуў з левай бот, закасаў штанiну i насоўкай пачаў перавязваць калена. Калена было скрываўлена, кроў паўзла i паўзла з нейкае невялiчкай, але вельмi крывацёчнае раны, i хутка насоўка стала ўшчэнт мокрая. Па ўсiм выглядзе немца нельга было заўважыць, каб ён збiраўся ратавацца ад байца або нападаць, i гэта супакойвала. Неяк мiжвольна пранiкшыся спачуваннем да яго болю, Валока адставiў убок нагу i намацаў у кiшэнi пацёрты, даўно ўжо ношаны там перавязачны пакет. Баец мог i не даваць яго: не так ужо i шкада яму было гэтага падбiтага гiтлераўца. Аднак нейкае чалавечае велiкадушша штурхнула дапамагчы, бо была ў тым патрэба.
      Немец не чакаў, пэўна, гэтага, i пачак упаў у друз ля яго ботаў. Спярша салдат сумеўся, але затым зразумеў - погляд яго адразу праяснiўся. Ён нават буркнуў "данке" i, праз боль усмiхнуўшыся, дастаў пакет. Твар у яго быў ужо немалады, загарэлы лоб перарэзалi маршчыны,i над скронямi блiшчалi залысiны. На абсiвераных няголеных шчоках шархацела русявае шчацiнне.
      Валока ўсё глядзеў на ворага, не ведаючы, што рабiць далей, i толькi iнстынктыўна адчуваючы, што трэба асцерагацца. Немец вышэй закасаў штанiну i пачаў ашчадна абкручваць бiнтом калена. У гэтым занятку ён мерна гойдаўся, раз-пораз падстаўляючы святлу са шчылiны зашчацiненую шчаку з шырокiм косым рубцом каля вуха, - мусiць, колiшнiм следам асколка. Валока ўбачыў тое i сам сабе ўсмiхнуўся: гэткi ж самы рубец насiў i ён на левым баку - то была памятка баёў пад Курскам. Немец вiдавочна ачуньваў i насцярожаным позiркам шэрых вачэй зрэдку пазiраў на байца.
      Але доўга разглядваць адзiн аднаго iм не давялося. Зямлю пад нагамi зноў затаўклi выбухi, - напэўна, то смалянула "кацюша" або шасцiствольны нямецкi мiнамёт. Зварухнуўшыся, абодва яны схiлiлi галовы i ўслухалiся. Немец застыў з нацягненым ля нагi бiнтом i чакаў, утаропiўшы позiрк у пакарэжаную столь склепа. Але выбухi паволi зацiхлi, асыпалiся апошнiя пасмы пяску са шчылiн, i зноў стала цiха i глуха. Адзiн толькi праменьчык косаю дымчатаю паскай скупа цадзiўся ў паўзмрок падзямелля.
      Валока заварушыўся: трэба ж было нешта рабiць, як вылазiць. I прыпёрла ж яшчэ гэтага немца! Але ён быў пабiты i, здаецца, дбаў толькi пра свой боль. Мабыць, таму галоўны Валокаў клопат, як вылезцi, на нейкi час прыцiшыў у iм страх перад немцам. "Хай спрабуе", - падумаў баец, маючы на ўвазе нечаканы напад. Ён трымаў у руках аўтамат, адчуваў у сабе сiлу i спадзяваўся на яе. Да таго ж Валока бачыў побач не якога там загадкава драпежнага фашыста, а пажылога ўжо, пабiтага i ўезджанага вайной чалавека. Хоць немец i маўчаў, аднак няцяжка было меркаваць, што ён адчуваў цяпер, i толькi яго салдацкая форма не давала Валоку забыцца, што гэта вораг. Засцярожлiва пазiраючы спадылба, баец уздзеў на плячо аўтамат i, спатыкаючыся, палез па друзу пад паўразбураную, паламаную столь.
      Трэба было шукаць нейкае выйсце.
      3
      Шчылiны на зломах у бетоне былi дзе-нiдзе шырокiя, у iх можна прасунуць пальцы, але ўхапiцца не было як. Задраўшы ў падстолле твар, Валока як-колечы спрабаваў расхiстаць абломак, ля якога цадзiўся промень, штурхнуў яго ўгору i пацягнуў на сябе. З шчылiны пасыпаўся пясок i жарства, баец адхiнуў убок твар i яшчэ больш напяўся, каб як-небудзь разварушыць плiту.
      Увесь час ён не забываўся пра немца ўнiзе i, ледзьве скасiўшы вочы, адчуваў i бачыў кожны яго рух на прыступках. Немец спачатку цiкаўна глядзеў на марныя байцовы спробы, затым не дужа ўпэўнена ўстаў. Валока адразу кiнуў плiту i ўзяўся за аўтамат. Але вораг у другi раз амаль добразычлiва ўсмiхнуўся i трахнуў на рамянi кабуру.
      - Найн, найн, - заспакоена прагаварыў ён, махнуўшы прытым рукой. Здаецца, кабура ў яго сапраўды была пустая. Валока з недаверам, аднак, апусцiў аўтамат i вылаяўся ў душы. У яго зноў заварушылася непадуладная яму насцярожанасць да гэтага чалавека-ворага. А немец тым часам, узмахваючы рукамi i кульгаючы, узлез на кучу, задраў голаў, агледзеў шчылiны i ў адным месцы прасунуў у злом пальцы.
      Дзве пары рук уперлiся ў адзiн кавалак бетону.
      Дзiўна гэта было Валоку! Каб хто расказаў - не паверыў бы, але цяпер неяк усё выходзiла само сабой, i баец, здаецца, нi ў чым не мог папракнуць сябе. Толькi якую гадзiну назад, не бачачы i нiколi не ведаючы адзiн аднаго, яны душылiся, бiлiся ў гэтым склепе, поўныя злосцi i лютае прагi знiшчэння, а зараз, нiбы нiчога мiж iмi i не здарылася, суладна рвалi са столi кавалак бетону, каб выкараскацца з агульнай бяды.
      Плiта краталася - трошкi ўгору, трошкi ўнiз, жарства са шчылiн усе сыпалася, i Валоку здавалася, што можна расхiстаць i выдраць яе. Час ад часу крадком ён пазiраў на немца, якi, выцягшы з шырокiх рукавоў валасатыя, загарэлыя рукi, стараўся трапляць у лад з яго намаганнямi. Загарэлы шчацiнiсты твар немца з добра развiтай нiжняй скiвiцай крывiўся ад пяску i натугi, а таксама, напэўна, ад слабасцi; на пераноссi густа высыпалi дробныя кропелькi поту. Зрэдку ён выцiраў iх рукавом, размазваючы па замурзаных шчоках. Бiнт на галаве, зашмальцаваны ад поту каўнер i плячо з адарваным пагонам неўзабаве густа абсыпаў пыл. Валока чуў блiзкае няроўнае немцава дыханне, тупанне яго ботаў побач са сваiмi, i ад гэтае блiзкасцi цi ад суладнасцi агульных намаганняў тое варожае, што ўвесь час жыло ў iм да гэтага немца, начало меншаць, раставаць i прападаць. Невыразна яшчэ адчуваючы ў сабе тую змену, Валока бянтэжыўся i чагосьцi не мог зразумець у сабе.
      Так яны варушылi тую зломiну хвiлiн дзесяць, але яна ўсё ж не паддавалася. Немец зморана дыхаў, ды i Валока прымлеў i нарэшце апусцiў рукi. Запылены тонкi праменьчык струнка ўпёрся ў запарушаны пяском немцаў бот.
      - Халера, - сказаў баец, з прыкрасцю паглядзеўшы ў столь. - Сiлы мала.
      - Я, я, - зараз жа цiха адгукнуўся немец. Ён таксама з клопатам агледзеў столь i зусiм нечакана, з марудлiвым няўмелым намаганнем, вымавiў: - Малё сiлы.
      Валока варухнуў запарушанымi пяском бровамi, здзiўлена паглядзеў на немца - разумее, чмур!
      - Што, фарштэй па-руску?
      - Малё, малё, - сказаў немец i ўсмiхнуўся. - Вiтэбск руска фрау... гражданка малё-малё ўчыль.
      - Глядзi ты! Ось дык фокус!
      Баец злез з цаглянае кучы, стомлена апусцiўся на канец пагнутай бэлькi i палез у кiшэню - як заўжды ў цяжкiм клопатным стане захацелася закурыць, "праяснiць мазгi". Аўтамат ён прыткнуў мiж калень. Немец, нiбы чакаючы гэтай перадышкi, таксама з гатоўнасцю сеў, дзе стаяў, - пад самым промнем на цэгле. Параненую нагу беражна выцягнуў перад сабой.
      - Фокус, фокус... Не знай, што то ест, - казаў ён, крывячы твар ад болю.
      - Ге! - упершыню ўсмiхнуўся i Валока. - Гэта, брат, не адразу i зразумееш...
      Заскарузлымi пальцамi баец развязаў вышыты пеўнямi кiсет, дастаў складзены кавалак газеты, насыпаў i разраўняў махорку. Пасля крутнуў разы два матузком-завязкаю, але спынiўся, спадылба зiрнуў на немца, трохi разважыў i махнуў кiсетам.
      - Лавi!
      Немец зноў, вiдаць, не зразумеў сэнсу слова, трошкi спазнiўся лапнуць далонямi, але ўсё ж ля самых ботаў кiсет злавiў.
      - О, рус махорка! - сказаў ён i па чарзе адной i другой наздрою панюхаў кiсет. Пасля няўмела разматаў тугую завязку i неяк вельмi няспрытна згарнуў цыгарку.
      Так яны закурылi, прыпалiўшы кожны паасобку - Валока ад запалкi, якая знайшлася ў яго патрушчаным карабку, немец - ад запальнiцы, адмыслова змайстраванай накшталт маленькага блiшчастага пiсталецiка. Насалодзiўшы грудзi першай зацяжкай, Валока неяк уважлiва, упершыню з добразычлiвай зацiкаўленасцю, агледзеў немца.
      - Дык што ж рабiць будзем? Як выбiрацца?
      - Я, я, - пагадзiўся немец. - Iдзi. Нада iдзi. Туды, навэрх, - паказаў ён пальцам у праламаную, але такую яшчэ моцную столь.
      - Навэрх, - грубавата перадражнiў Валока. - Вядома, наверх. Не ўнiз жа. Але як вылезеш?
      Невядома, што немец зразумеў з гэтае фразы, але ўраз заклапочана абвёў позiркам сцены, цёмны закутак за прыступкамi, задраўшы шырокiя пашчэнкi, агледзеў столь.
      - Арбайт нада, - кiўнуў ён галавой у самы змрочны куток, завалены цагляным друзам. - Арбайт... Мнёга арбайт.
      - Арбайт, канечне... А ты хто? Рабочы цi гэта... хлебароб? - запытаў Валока.
      Немец, наморшчыўшы лоб, угледзеўся ў яго.
      - Я, я! - зразумеўшы пытанне, радасна адгукнуўся ён. - Арбайт! Как ета па-руску... тышлер.
      Не прыпомнiўшы патрэбнага рускага слова, ён дзвюма рукамi зрабiў такi рух, нiбы габляваў дошку, i Валока здзiвiўшыся, зразумеў:
      - Столяр?
      - Я, я, - пацвердзiў немец.
      - От дык фокус! I я ж столяр. Я - столяр! - тыкаючы сябе пальцам у грудзi, гучней крыкнуў Валока, нiбы гучнейшае немец мог лепш зразумець. I ўсё ж, вiдаць, ён зразумеў, коратка ўсмiхнуўся праз дым i ашчадна дацмыгаў махорку.
      - Iх хаўз, дом арбайт. Мнёга, мнёга хаўз, - казаў ён, рукамi робячы ў паветры такi рух, нiбы абмацваў двухскатны дах.
      - I я гэта... хаўзы будаваў, - сказаў Валока i, паказваючы, паклаў далонь на далонь. - Зрубы рубiў. Рускi вугал. I нямецкi рубiлi. Ведаю гэта.
      - Гут, гут, - задаволена кiваў галавой немец.
      - Усё ведаю. Гэта яшчэ рыгель, рэйсмус, - вашыя ж назвы.
      - Я, я. Рыгель! Рэйсмус, - як рэха, паўтарыў немец знаёмыя словы. Пасля ён пасур'ёзнеў i, счакаўшы, пакуль баец дакурыць цыгарку, устаў.
      - Нада iдзi! - зноў падняўшы палец угору, сказаў немец. Валока таксама ўстаў, узяў у рукi аўтамат, недаўменна паглядзеў на яго, не ведаючы, куды прыбраць гэтую рэч, i пасля надзеў цераз галаву за спiну. Так ён заўсёды будзе пры iм i не дужа перашкодзiць у працы.
      Немец узлез па цэгле ў самую гару, скурчыўся там у змроку i пачаў кiдаць унiз цагляныя зломкi. Ва ўсёй яго цяперашняй паставе i аблiччы баец не бачыў нiчога варожага, нiчога недаверлiва хiтраватага, немец быў просты, рухавы i нават, адчувалася па нечым, - чулы i шчыры чалавек. Валока падлез да яго ў змрок i, зусiм зацяўшы ў сабе падазронасць, спытаў:
      - Як цябе зваць?
      Немец спынiў працу, праз пыл павярнуў да яго твар -ён не разумеў пытання.
      - Завуць як? - гучней, бы глухога, запытаў Валока. - Мяне - Iван, а цябе? Ганс? Фрыц?
      - Фрыц! Я, я! Фрыц Хагеман, - нiбы ўзрадаваўшыся сваей здагадлiвасцi, ахвотна абвясцiў немец i засмяяўся. - Iх - Фрыц, ду - Iван. Гут! - I ён зноў засмяяўся, у дробныя зморшчынкi сабраўшы свой немалады ўжо твар.
      - Гут-то гут, - разважна, але паддаючыся яго лёгкасцi, сказаў Валока. Толькi не дужа. Вось вылезем, а тады што?
      Але на немца гэты Валокаў клопат не зрабiў уражання. Ён па-ранейшаму рупна выдзiраў з груды наваленыя сюды кавалкi нейкае разбуранай сцяны i кiдаў iх унiз. Баец прымасцiўся побач i, нязручна сагнуўшыся ў цеснаце, пачаў рабiць тое ж.
      4
      Невядома, колькi мiнула часу. Яны ўжо багата перакiдалi ўнiз друзу, пад столлю можна было стаць - там, у змроку i пыле, сапраўды была праломiна некуды ўгору i ўбок, толькi яе моцна завалiла. Праменьчык са шчылiны знiк, цяпер адтуль нясмела клалася ў пыл толькi маленькая плямка знадворнага святла, i ў сутарэннi панаваў густы, ледзь-ледзь прышарэлы змрок. Як-колечы прызвычаеныя да яго, дзве пары вачэй трохi бачылi паблiзу, i людзi працавалi. Абодва яны наскрозь прапылiлiся, немец раз-пораз чыхаў, а Валока цяжка, дыхавiчна кашляў. Тое, што яны ўсё ж намацалi выхад, крыху абнадзейвала байца, цяпер ён ужо не думаў, што прападзе па-дурному. Затое новы, куды большы i складанейшы клопат усе настойлiвей пачаў агартаць яго.
      Якi нячысцiк звёў яго з гэтым недарэчным немцам, думаў Валока. Праўда, пакуль яны былi тут i разам выкарасквалiся з аднае бяды, баец сяк-так мог пагадзiцца на гэтае iх сяброўства. Але што рабiць, калi яны вылезуць? I хто там наверсе - свае цi немцы? Калi свае, то гэта яго клопат - яшчэ палова бяды: немца можа як-небудзь пашанцуе залучыць у палон. А калi немцы? Зноў бiцца? Дык цi не лепш забiць яго тут?
      Але Валока толькi думаў так, адчуваючы, што застрэлiць цяпер гэтага чалавека ўжо не можа. Як было страляць яго, калi мiж iмi рушылася галоўнае для таго - узаемная нянавiсць, калi раптам у варожым мундзiры з'явiўся перад iм зважлiвы, рупны, працавiты, самы звычайны чалавек, якi i да Валокi ставiўся не як вораг-фашыст, а як супольнiк i сябра. Здаецца, гэта быў зусiм неблагi немец, i недзе ў сподзе пачуццяў баец адчуваў у сабе няёмкасць ад таго, што нядаўна ледзьве не задушыў яго. Але зноў жа вельмi нават магло стацца, што i ён забiў бы Валоку. Незвычайна гэта было i дзiўна - адчуваць яго тут, побач з сабой; хвiлiнамi нават забывалася, што яны ворагi. Задумаўшыся, байцу хацелася падрабязней распытаць яго пра нямецкае ўмельства ў сталярнае справе, хацелася сесцi, пакурыць, мiрна i па-добраму пагутарыць; здавалася, у тае iх разважнае добразычлiвасцi адкрыецца нешта значнае i цiкавае.
      Але пагадзя Валока пачынаў сумнявацца. З выгляду немец быў неблагi чалавек, працавiты, - пэўна, лёгкага, спагаднага характару (такога, як iхнi санiнструктар Корзан), але хто ведае, што ў яго сядзела ўнутры. Пэўна ж, усе яны добрыя ў палоне або забiтыя, але хто тады нарабiў такога гора людзям, хто столькi пазабiваў, папалiў, абрабаваў, перавешаў, хто залiў крывёю ўвесь свет? Ды i што скажуць хлопцы i начальства, калi даведаюцца, як ён тут раскурваў маршанскую махорачку з гэтым фрыцам? А калi дазнаецца капiтан Воранаў, маўклiвы загадкавы чалавек са схаванымi пад бровы вачмi, як ён паставiцца да такой суполкi? Валока мог меркаваць - што-колечы наконт гэтага ён ужо чуў за паўгода службы ў палку.
      Пакутна было i складана даўмецца, як яму быць тут, у гэтай недарэчнай i такой нечаканай бядзе.
      Зноў добра ўмарыўшыся, яны паселi на цэглу ў куце i пачалi адплёўвацца. Валока дастаў кiсет, насыпаў у паперку махоркi i, прытрымлiваючы яе пальцамi, перадаў кiсет немцу. Той ахвотна пераняў. Калi Валока саслюнiў цыгарку, ён услужлiва пстрыкнуў запальнiчкай, даў прыкурыць яму, затым прыкурыў сам. Мiльготкi, маленькi, як iскрынка, агеньчык запальнiчкi трохi разагнаў змрок, асвяцiў пакарэжаную столь, выварацiны цаглiн у сцяне i два ўшчэнт запыленыя невясёлыя твары. Патрымаўшы ў кулаку запальнiчку, Фрыц, пэўна, рашыў не тушыць яе i пачаў прыладжваць у вышчарбiне сцяны. Яна дрэнна ўсталёўвалася там, i Валока падняў з долу кавалак цаглiны. .