IV. Пра што апавядала чацвертая мыш, якая гаварыла пасля другой
      - Я адразу пакiравала ў вялiзны горад. Як ён называецца, не памятаю, бо ў мяне кепская памяць на назвы i iмёны. Адразу з вакзала разам з канфiскаваным таварам была я дастаўлена ў гарадскую ратушу, адтуль пабегла да мясцовага турэмшчыка. Ён мне расказаў пра зняволеных, асаблiва пра аднаго вязня, якi трапiў у турму ўсяго за слова, якое вымавiў неасцярожна. На чалавека была заведзена шумная справа, хоць яна, шчыра кажучы, нявартая была нават выедзенага яйка. "Уся гэта гiсторыя - проста суп з кiлбаснай палачкi, - заявiў турэмшчык, - аднак за гэты суп недарэку чаго добрага давядзецца заплацiць галавой". Зразумела, я адразу зацiкавiлася вязнем i, падпiльнаваўшы зручны момант, шмыганула да яго ў камеру: няма на свеце такiх пазамыканых дзвярэй, пад якiмi не знайшлося б прыдатнай шчылiны для мышкi...
      Вязень меў прыгожыя вялiкiя вочы, яны ажно гарэлi на бледным твары. А яшчэ меў ён доўгую бараду. У змрочнай камеры чадзiла лямпа, але сценам i столi гэта ўжо не шкодзiла, бо былi яны i без таго чорныя. На сцяне вязень выдрапваў вершы, малюнкi. Ён тут, мабыць, вельмi сумаваў i таму ўзрадаваўся, калi ўбачыў нечаканую госцю. Ён спачатку прыручаў мяне хлебнымi крошкамi, пасвiстваў мне, прамаўляў ласкавыя словы, i я адчула да яго ўзаемную прыязнасць. Так мы хутка пасябравалi. Ён дзялiўся са мной хлебам i вадой, кармiў мяне сырам i кiлбасой - словам, жылося мне там цудоўна, але найбольш прыемным было тое, што чалавек палюбiў мяне. Ён мне дазваляў бегаць у яго па руках, нават залезцi ў рукаво, зашыцца ў бараду; называў мяне сваёй маленькай сяброўкай. I я таксама вельмi палюбiла вязня, бо сапраўдная любоў заўсёды павiнна быць узаемнай. Я нават забылася, чаго вандрую па гэтым свеце, i нават дзесьцi ў нейкай шчылiне згубiла сваю кiлбасную палачку, яна i цяпер там, пэўна, ляжыць. Я вырашыла не пакiдаць майго новага сябру, бо калi б пакiнула, то застаўся б ён на гэтым свеце зусiм адзiн i наўрад цi перанёс бы такую скруху. Дык вось я засталася ў турэмнай камеры, а вязень неўзабаве пакiнуў яе. Калi мы бачылiся апошнi раз, то быў чалавек вельмi сумным, даў мне двайную порцыю хлеба, кавалачак сыру i паслаў на развiтанне паветраны пацалунак.
      Ён пайшоў з камеры i не вярнуўся ў яе. Больш нiчога я пра яго не ведаю. Дык вось прыгадала я тады словы турэмшчыка: "Зрабiлi хлапцу суп з кiлбаснай палачкi", - i пакiравала да турэмшчыка. Быў ён злым i непрыемным чалавекам. Ён мяне таксама пачаў прываблiваць крошкамi, а пасля схапiў i пасадзiў у клетку, што круцiлася, як кола. Трапiць у такую пастку - проста жах! Бяжыш i бяжыш, а застаешся на месцы, i ўсе з цябе смяюцца, здзекуюцца з цябе.
      Аднак у турэмшчыка была цудоўная маленькая ўнучка з залатымi завiтушкамi на галаве; мела яна зiхоткiя, добрыя вочы, усмешлiвы тварык.
      - Бедная маленькая мышка, - сказала аднойчы дзяўчынка, калi зазiрнула ў апрыклую мне клетку, пасля дзяўчынка адсунула жалезную засаўку i я выскачыла на волю. Узабралася на падваконнiк, а тады сiганула ў вадасцёкавы жолаб. "Воля! Я вольная!" - радавалася я i нават забылася, чаго сюды прыбягала.
      А мiж тым пачало цямнець, насоўвалася ноч. Я прыстала нанач у старой вежы. Там жылi толькi вартаўнiк ды сава. Спачатку я крыху баялася iх, асаблiва савы - яна вельмi падобная на кошку i акрамя таго ў яе ёсць адна прыкрая загана: як i кошка, сава ласуецца мышамi. Але хто з нас не памыляецца ў жыццi! Гэтым разам памылiлася i я. Сава, як выявiлася, - разважлiвая i адукаваная асоба. Яна шмат чаго пабачыла на сваiм веку, ведала больш, чым вартаўнiк, i амаль столькi, колькi ведаю я. Яе малыя савяняты прымалi ўсялякую жыццёвую недарэчнасць вельмi блiзка да сэрца. "Не варыце супу з кiлбаснай палачкi, павучала iх у такiх выпадках старая сава, - не шумiце без дай-прычыны". Старая сава была вельмi ўважлiвай, пяшчотнай мацi. Я адразу адчула да яе давер i нават не пабаялася падаць голасу са сваёй шчылiны. Гэта саве вельмi спадабалася, i яна абяцала мне падтрымку. Нiводнай жывёлiне яна цяпер не дазволiць з'есцi мяне, бо ўжо лепш зробiць гэта сама, калi наблiзiцца зiма i не будзе чаго iншага есцi.
      Сава была надзвычай разумнай птушкай. Яна, напрыклад, даказала мне, што вартаўнiк не змог бы трубiць, калi б у яго на поясе не вiсеў рог. А яшчэ важнiчае чалавек, робiць выгляд, што ён не горшы за саву! Але што з яго возьмеш! Суп з кiлбаснай палачкi!
      Тут я i папрасiла саву расказаць мне, як той суп можна прыгатаваць. А сава мне растлумачыла: "Суп з кiлбаснай палачкi - гэта ўсяго толькi прымаўка; кожны разумее яе па-свойму, як сам хоча, i кожны верыць, што яго думкi наконт гэтага найбольш правiльныя. А калi папраўдзе разабрацца, то нiякага супу з кiлбаснай палачкi не бывае". "Як не бывае?" - збянтэжылася я. Вось дык навiна! Так, iсцiна не заўсёды прыемная, але ж яна вышэй за ўсё.
      Тое самае сказала мне i сава. Падумала я, падумала i ўрэшце зразумела, што калi я прывязу дадому самае высокае, што толькi ёсць на свеце, гэта значыць iсцiну, то гэта будзе куды больш каштоўным, чым нейкi там суп. I я заспяшалася дадому, каб хутчэй паднесцi вам самае высокае i праўдзiвае - iсцiну.
      Мышы - народ адукаваны, а мышыны цар тым больш. I ён можа смела браць мяне царыцай, у iмя высокай iсцiны.
      - Твая iсцiна - хлусня! - залямантавала мыш, якая яшчэ не паспела выказацца. - Я магу зварыць гэты суп, i звару яго зараз жа!..
      V. Як варылi суп...
      - Я нiкуды не ездзiла, - пачала апавядаць трэццяя мыш. - А засталася дома, бо гэтак больш надзейна. Няма чаго бадзяцца па белым свеце, калi ўсё можна раздабыць дома. I я вось засталася! Я не набiвалася ў сяброўства да ўсялякага там гнюсу, каб навучыцца варыць суп, не глытала мурашоў i не чаплялася да соў. Я дайшла да ўсяго ўласным розумам... То пастаўце, калi ласка, кацёл на плiту. Вось так! Цяпер налiце вады, ды каб паўней было. Вельмi добра! Няхай вада закiпае, няхай забурлiць белымi струмянямi. А цяпер кiньце ў кацёл кiлбасную палачку... Цi не пажадаеце вы цяпер, ваша светласць, сунуць у кiпень ваш пушысты царскi хвосцiк, каб злёгку памешваць iм суп! Чым даўжэй будзеце памешваць, тым больш наварыстым атрымаецца булён, - гэта ўсё вельмi проста. I не трэба нiякiх прыпраў - сядзiце сабе ды памешвайце хвосцiкам! Вось так!
      - А цi нельга даручыць гэту справу каму iншаму? - пытае мышыны цар.
      - Не, - адказвае мышка, - нельга. Уся сiла ў царскiм хвасце!
      I вось вада закiпела, а мышыны цар прыладзiўся каля катла i выцягнуў хвост, - акурат так, як мышы звычайна здымаюць смятанку з малака. Але як толькi на царскi хвост дыхнула гарачай парай, мышыны цар iмгненна саскочыў на падлогу.
      - Ну, быць табе царыцай, - паспешлiва заявiў ён. - А з супам давай пачакаем да нашага залатога вяселля. Вось узрадуюцца тады беднякi ў маiм царстве! А пакуль няхай чакаюць ды смачна аблiзваюцца.
      Адгулялi вяселле, ды толькi шмат хто з мышэй, вяртаючыся дадому, незадаволена пабуркваў:
      - Ну, хiба гэта суп з кiлбаснай палачкi? Гэта хутчэй суп з мышынага хваста!
      Яны лiчылi, што iншыя падрабязнасцi, якiя паведалi тры мышы, былi цiкавымi, але iх, бадай, трэба было расказаць iначай. Калi б пра гэта апавядалi мы, то казалi б вось так i так.
      Увогуле, гэта ўжо самая сапраўдная крытыка, а крытыка, згадзiцеся, заўсёды заднiм розумам моцная.
      Уся гэта гiсторыя абляцела ўвесь свет, i меркаваннi наконт яе раздвоiлiся; але яна сама ад таго нiколечкi не змянiлася. Наша гiсторыя праўдзiвая ва ўсiх падрабязнасцях ад пачатку да канца, уключаючы i кiлбасную палачку. Вось толькi падзяку за казку лепш не чакаць, усё адно не дачакаешся!
      ТАЛIСМАН
      Прынц з прынцэсай адзначалi свой мядовы месяц. Яны былi неверагодна шчаслiвыя, i толькi адна думка-развага не давала iм спакою: iм вельмi хацелася ведаць, цi будуць яны гэткiя ж шчаслiвыя ўсё сваё жыццё? Таму i сталi яны марыць пра талiсман, якi засцярог бы iх ад усялякiх нягод у сямейным жыццi. А да гэтага яны шмат наслухалiся пра аднаго чалавека; жыў гэты чалавек у лесе, i ўсе паважалi яго за мудрасць. У любой бядзе i ў любым цяжкiм становiшчы ён мог даць слушную параду. Выправiлiся да гэтага мудраца прынц з прынцэсай i расказалi яму пра ўсё, што смылела ў iх на душы. Выслухаў iх мудрэц i сказаў:
      - Iдзiце вандраваць па белым свеце, i калi сустрэнуцца вам шчаслiвыя i ўсiм задаволеныя муж i жонка, папрасiце ў iх квалачак сподняй бялiзны, а калi здабудзеце такi кавалачак, насiце яго заўсёды як талiсман. Гэта надзейны сродак.
      Селi прынц з прынцэсай на коней i выправiлiся ў шлях-дарогу; неўзабаве пачулi яны ад людзей пра аднаго вядомага рыцара, якi нiбыта жыў са сваёй жонкай шчаслiвей за ўсiх iншых. Паехалi яны да яго ў замак i пачалi самi распытвацца, цi праўда, што яны так задаволены сваiм жыццём, як сведчыць пра гэта погаласка.
      - Усё праўда, - адказалi яны, - толькi адно гора: няма ў нас дзяцей.
      Значыць, шукаць тут талiсман не мела сэнсу, i давялося прынцу з прынцэсай выправiцца далей на пошукi шчаслiвых i ўсiм задаволеных мужа з жонкай.
      I вось прыехалi яны ў горад, дзе згодна з чуткамi быў адзiн сумленны гараджанiн, якi жыў са сваёй жонкай у згодзе, каханнi i ласцы. Прыйшлi яны да яго i спыталi, цi праўда, што ён гэткi шчаслiвы ў сямейным жыццi, як пра гэта расказваюць.
      - Ды ўжо што праўда, то праўда! - адказаў муж. - Жывём мы з жонкай душа ў душу, вось толькi дзяцей у нас зашмат, а з iмi хапае нам клопату i гора!
      Значыць, шукаць талiсман i ў яго няма сэнсу, i прынц з прынцэсай выправiлiся далей, усюды распытваючы, цi не чуў хто пра шчаслiвых i задаволеных мужа i жонку. Але такiя нiяк не сустракалiся.
      Аднойчы, калi ехалi па палях i лугах, заўважылi яны ля дарогi пастуха, якi весела iграў на жалейцы. I бачаць яны, што да пастуха iдзе жанчына з немаўлём, а другое дзiця, хлапчука, вядзе за руку. Як толькi пастух убачыў жанчыну, ён кiнуўся ёй насустрач, павiтаўся, узяў немаўля i пачаў цалаваць i лашчыць яго. А сабака пастуха скакаў i брахаў ад радасцi, падбег да хлапчука i лiзнуў яго за руку. Мiж тым жонка пастуха дастала гаршчок, якi прынясла з сабой, i сказала:
      - Iдзi, бацька, паеш.
      Муж сеў на зямлю i пачаў есцi, але першы кавалак ён аддаў немаўляцi, а другi падзялiў памiж хлапчуком i сабакам. Усё гэта бачылi i чулi прынц з прынцэсай. Падышлi яны блiжэй i завялi гаворку з мужам i жонкай:
      - Вiдаць, вы самыя шчаслiвыя i задаволеныя на свеце муж i жонка?
      - Ды ўжо ж што праўда, то праўда, - адказаў муж. - Дзякаваць Богу. Няма на свеце нiводнага прынца з прынцэсай, якiя былi б шчаслiвейшыя за нас.
      - Ведаеце што, - сказаў тады прынц, - дапамажыце нам, вы пра гэта не пашкадуеце! Дайце нам кавалачак кашулi, якую вы носiце на целе!
      Пачуўшы гэта, пастух з жонкай неяк дзiўна пераглянулiся. А пастух сказаў:
      - Бачыць Бог, мы з радасцю далi б вам не толькi па шматку, але i цэлую кашулю, калi б яна ў нас была. Але ў нашай хаце няма нават нiякай анучы.
      Давялося прынцу з прынцэсай выправiцца далей з пустымi рукамi. У рэшце рэшт доўгiя i марныя блуканнi надакучылi iм, i яны скiравалi дамоў. Калi прынц з прынцэсай ехалi мiма хацiны мудраца, яны папiкнулi яго за тое, што ён даў iм такую дрэнную параду, i расказалi пра сваё падарожжа.
      Усмiхнуўся на гэта мудрэц i сказаў:
      - Няўжо вы i на самай справе змарнавалi час? Хiба не вярнулiся вы дамоў умудроныя вопытам?
      - Гэта праўда, - адказаў прынц, - я даведаўся, што шчасце i задаволенасць сваiм лёсам - рэдкi дар на гэтым свеце!
      - А я, - сказала прынцэса, - зразумела: каб быць шчаслiвым, трэба толькi адно - быць шчаслiвым!
      Тут прынц працягнуў прынцэсе рукi i зiрнулi яны адно на аднаго з зайздросным замiлаваннем i каханнем. Блаславiў iх мудрэц i сказаў:
      - У вашым уласным сэрцы знайшлi вы сапраўдны талiсман! Беражыце яго, i тады злы дух незадаволенасцi нiколi не завалодае вамi!
      РУСАЛАЧКА
      Далёка ў моры вада сiняя-сiняя, як пялёсткi самых прыгожых васiлькоў, празрыстая-празрыстая, як самае чыстае шкло, толькi вельмi глыбокая, такая глыбокая, што нiякага якарнага каната не хопiць. Шмат званiц трэба паставiць адна на адну, тады толькi верхняя выгляне на паверхню. Там на дне жыве падводны народ.
      Але не падумайце, што дно голае, адзiн толькi белы пясок. Не, там растуць незвычайныя дрэвы i кветкi з такiмi гнуткiмi сцяблiнамi i лiсцем, што яны варушацца, нiбы жывыя, ад самага малога руху вады. А мiж галiн ходзiць туды-сюды рыба, вялiкая i маленькая, зусiм як птушкi лятаюць у паветры ў нас наверсе. У самым глыбокiм месцы стаiць палац марскога цара - сцены яго з каралаў, высокiя стральчатыя вокны з самага чыстага бурштыну, а дах увесь з ракавiн; яны то адкрываюцца, то закрываюцца, у залежнасцi ад таго, прылiў цi адлiў, i гэта вельмi прыгожа, бо ў кожнай ляжаць зiхатлiвыя жамчужыны i любая была б цудоўным упрыгожаннем у кароне самой каралевы.
      Марскi цар даўным-даўно аўдавеў, i гаспадаркай у яго кiравала старая мацi, жанчына разумная, толькi надта ўжо ганарылася яна сваёй знатнасцю: на хвасце старая насiла аж дванаццаць вустрыц, тады як iншым вяльможам дазвалялася толькi шэсць. У астатнiм жа яна заслугоўвала ўсялякай пахвалы, асаблiва таму, што душы не чула ў сваiх маленькiх унучках - прынцэсах. Iх было шэсць, усе прыгожанькiя, але мiлейшай за ўсiх была самая малодшая, са скурай чыстай i пяшчотнай, як пялёстак ружы, з вачыма сiнiмi i глыбокiмi, як мора. Толькi ў яе, як, зрэшты, i ў астатнiх, ног не было, а замест iх быў хвост, як у рыбы.
      Цэлы дзень гулялi прынцэсы ў палацы, у прасторных пакоях, дзе са сцен раслi жывыя кветкi. Расчынялiся вялiкiя бурштынавыя вокны, i ўсярэдзiну заплывала рыба, зусiм як у нас ластаўкi залятаюць у хату, калi вокны адчынены насцеж, толькi рыба падплывала проста да маленькiх прынцэс, брала з iх рук ежу i дазваляла сябе гладзiць.
      Перад палацам быў вялiкi сад, у iм раслi агнiста-чырвоныя i цёмна-сiнiя дрэвы, плады iх ззялi золатам, кветкi - гарачым агнём, а сцяблiны i лiсце бесперастанна гайдалiся. Зямля была суцэльным дробным пяском, толькi блакiтнаватым, як сернае полымя. Усё там унiзе адлiвала якойсьцю асаблiвай сiнечаю, - можна было падумаць, быццам стаiш не на дне марскiм, а ў паветранай вышынi, i неба ў цябе не толькi над галавой, але i пад нагамi. У бязветраны дзень з дна вiдаць было сонца, яно здавалася пурпурнай кветкай, з чашы якой лiецца святло.
      У кожнай прынцэсы была ў садзе свая мясцiнка, тут яны маглi капаць i садзiць, што хацелi. Адна зрабiла сабе градку для кветак у выглядзе кiта, другой уздумалася, каб яе градка выглядала русалкай, а самая малодшая зрабiла сабе градку, круглую, як сонца, i кветкi на ёй садзiла такiя ж пунсовыя, як яно само. Дзiўнае дзiця была гэта русалачка, цiхае, задуменнае. Iншыя сёстры ўпрыгожвалi сябе ўсякай усячынай, якую знаходзiлi на затопленых караблях, а яна толькi i любiла, што кветкi ярка-чырвоныя, як сонца, там, наверсе, ды яшчэ прыгожую мармуровую статую. Гэта быў цудоўны хлопчык, высечаны з чыстага белага каменя, якi апусцiўся на дно марское пасля караблекрушэння. Каля статуi русалачка пасадзiла ружовую нiцую вярбу, яна пышна разраслася i звешвала свае галiны над статуяй да блакiтнага пясчанага дна, дзе атрымлiваўся фiялетавы цень, якi зыбаўся ў лад гайданню галiн, i ад гэтага здавалася, быццам верхавiна i каранi лашчуцца адно да аднаго.
      Больш за ўсё русалачка любiла слухаць расказы пра свет людзей там, наверсе. Старой бабулi давялося расказаць ёй усё, што яна ведала пра караблi i гарады, пра людзей i жывёл. Асаблiва дзiвосным i незвычайным здавалася русалачцы тое, што кветкi на зямлi пахнуць, - не тое, што тут, на марскiм дне, - лясы там зялёныя, а рыба сярод галiн спявае так гучна i прыгожа, што проста заслухаешся. Рыбай бабуля называла птушак, iнакш унучкi не зразумелi б яе: яны ж зроду не бачылi птушак.
      - Калi вам споўнiцца пятнаццаць гадоў, - казала бабуля, - вам дазволяць усплываць на паверхню, сядзець у месячным святле на скалах i глядзець на вялiзныя караблi, якiя праплываюць мiма, на лясы i гарады!
      У гэтым годзе старэйшай прынцэсе якраз спаўнялася пятнаццаць гадоў, але сёстры былi пагодкамi, i выходзiла так, што толькi праз пяць гадоў самая малодшая зможа падняцца з дна марскога i ўбачыць, як жывецца нам тут, наверсе. Ды кожная абяцала расказаць астатнiм, што яна ўбачыла i што ёй больш за ўсё спадабалася ў першы дзень, - бабулiных расказаў iм было мала, хацелася ведаць як мага больш.
      Нiводную з сясцёр не вабiла так на паверхню, як самую малодшую, цiхую, задуменную русалачку, якой даводзiлася чакаць даўжэй за ўсiх. Ноч за ноччу праводзiла яна каля адчыненага акна i ўсё глядзела наверх праз цёмна-сiнюю ваду, у якой плёскала хвастамi i плаўнiкамi рыба. Месяц i зоркi бачылiся ёй, i хоць свяцiлi яны зусiм цьмяна, затое здавалiся праз ваду нашмат большымi, чым нам. А калi пад iмi нiбы плыло цёмнае воблака, ведала яна, што гэта цi кiт праплывае, цi карабель, а на iм шмат людзей, i ўжо, канешне, iм i ў галаву не прыходзiла, што ўнiзе пад iмi прыгожанькая русалачка цягнецца да карабля сваiмi белымi рукамi.
      I вось старэйшай прынцэсе споўнiлася пятнаццаць гадоў, i ёй дазволiлi ўсплыць на паверхню.
      Колькi было расказаў, калi яна вярнулася назад! Ну, а лепш за ўсё, расказвала яна, было ляжаць у месячным святле на водмелi, калi мора спакойнае, i разглядваць вялiкi горад на беразе: быццам сотнi зорак, там мiгцелi агнi, чулася музыка, шум экiпажаў, гамана людзей, вiднелiся званiцы i шпiлi, званiлi званы. I якраз таму, што туды ёй нельга было, туды i цягнула яе больш за ўсё.
      Як прагна слухала яе расказы самая малодшая сястра! А потым, вечарам, стаяла каля адчыненага акна i глядзела наверх праз цёмна-сiнюю ваду i думала пра вялiкi горад, шумны i ажыўлены, i ёй здавалася нават, што яна чуе, як звоняць званы.
      Праз год i другой сястры дазволiлi падняцца на паверхню i плыць куды пажадае. Яна вынырнула з вады якраз у тую хвiлiну, калi сонца заходзiла, i вырашыла, што больш дзiвоснага вiдовiшча няма на свеце. Неба было ўсё залатое, сказала яна, а воблакi - ах, у яе проста няма слоў апiсаць, якiя яны прыгожыя! Чырвоныя i фiялетавыя, плылi яны па небе, але яшчэ хутчэй ляцела да сонца, нiбы доўгi белы вэлюм, чарада дзiкiх лебедзяў. Яна таксама паплыла да сонца, але яно апусцiлася ў ваду, i ружовы водблiск на моры i аблоках патух.
      Яшчэ праз год паднялася на паверхню трэцяя сястра. Гэта была смялейшая за ўсiх i праплыла ў шырокую раку, якая ўпадала ў мора. Яна ўбачыла там зялёныя ўзгоркi з вiнаграднiкамi, а з гушчару цудоўнага лесу выглядвалi палацы i сядзiбы. Яна чула, як спяваюць птушкi, а сонца прыгравала так моцна, што ёй не раз даводзiлася ныраць у ваду, каб астудзiць свой палымяны твар. У бухце ёй трапiўся цэлы гурт маленькiх чалавечых дзяцей, яны бегалi галышом i плюхалiся ў вадзе. Ёй захацелася пагуляць з iмi, але яны спалохалiся яе i ўцяклi, а замест iх з'явiўся нейкi чорны звярок - гэта быў сабака, толькi ж ёй яшчэ нi разу не даводзiлася бачыць сабаку - i забрахаў на яе так страшна, што яна перапалохалася i паплыла назад у мора. Але нiколi не забыць ёй дзiвоснага лесу, зялёных узгоркаў i прыгожых дзяцей, якiя ўмеюць плаваць, хаця i няма ў iх рыбiнага хваста.
      Чацвертая сястра не была такой смелай, яна плавала ў адкрытым моры i лiчыла, што там якраз i было лепш за ўсё: мора вiдаць вакол на вельмi многа мiль, неба над галавой як велiзарны шкляны купал. Бачыла яна i караблi, толькi зусiм здалёку, i выглядалi яны амаль як чайкi, а яшчэ ў моры кулялiся гарэзлiвыя дэльфiны i кiты пускалi з ноздраў ваду, таму здавалася, быццам вакол бiлi сотнi фантанаў.
      Дайшла чарга i да пятай сястры. Яе дзень нараджэння быў зiмой, i таму яна ўбачыла тое, чаго не ўдавалася ўбачыць iншым. Мора было зусiм зялёнае, расказвала яна, усюды плавалi вялiзныя ледзяныя горы, кожная нiбы жамчужына, толькi куды вышэйшая за любую званiцу, пабудаваную людзьмi. Яны былi самага мудрагелiстага выгляду i ззялi, быццам алмазы. Яна ўселася на самую вялiкую з iх, вецер развяваў яе доўгiя валасы, i матросы спалохана абыходзiлi гэтае месца далей. Да вечара неба зацягнулася хмарамi, заблiскалi маланкi, загрымеў гром, пачарнелае мора ўзнiмала ўгору вялiзныя ледзяныя глыбы, якiя асвятлялiся ўспышкамi маланак. На караблях здымалi ветразi, вакол быў страх i жах, а яна хоць бы што плыла на сваёй ледзяной гары i пазiрала, як маланкi сiнiмi зiгзагамi б'юць у мора.
      Так вось i было: выплывае якая-небудзь з сясцёр першы раз на паверхню, захапляецца ўсiм новым i прыгожым, ну а тады, калi дарослай дзяўчынай можа падняцца наверх у любую хвiлiну, усё становiцца для яе нецiкавым i яна iмкнецца дамоў i ўжо праз месяц гаворыць, што ў iх унiзе лепш, чым дзе, толькi тут i адчуваеш сябе дома.
      Часта па вечарах, абняўшыся, усплывалi пяць сясцёр на паверхню. Ва ўсiх былi дзiвосныя галасы, як нi ў кога з людзей, i калi пачыналася бура, якая пагражала гiбеллю караблям, яны плылi перад караблямi i спявалi так соладка аб тым, як добра на марскiм дне, угаворвалi матросаў без боязi спусцiцца ўнiз. Толькi матросы не маглi разабраць слоў, iм здавалася, што гэта проста шумiць бура, ды i не давялося б iм убачыць на дне нiякiх дзiвосаў - калi карабель тануў, людзi захлыналiся i траплялi ў палац марскога цара ўжо мёртвыя.
      Малодшая ж русалачка, калi сёстры яе ўсплывалi вось так на паверхню, заставалася адна-адзiнюткая i глядзела iм ўслед, i ёй хацелася плакаць, ды толькi русалкам не дадзена слёз, i ад гэтага ёй было яшчэ горш.
      - Ах, калi ж мне будзе пятнаццаць гадоў! - казала яна. - Я ведаю, што вельмi палюблю той свет i людзей, якiя там жывуць!
      Нарэшце i ёй споўнiлася пятнаццаць гадоў.
      - Ну вось, выгадавалi i цябе! - сказала бабуля, каралева-ўдава. - Падыдзi ж сюды, я ўпрыгожу цябе, як астатнiх сясцёр!
      I яна надзела русалачцы на галаву вянок з белых лiлей, толькi кожны пялёстак быў палавiнкай жамчужыны, а потым начапiла ёй на хвост восем вустрыц у знак яе высокага сану.
      - Ды гэта балюча! - сказала русалачка.
      - Каб быць прыгожай, можна i пацярпець! - сказала бабуля.
      Ах, з якой ахвотай скiнула б русалачка ўсю гэту пышнасць i цяжкi вянок! Чырвоныя кветкi з яе градкi падышлi б ёй куды больш, але нiчога не паробiш.
      - Бывайце! - сказала яна i лёгка i плаўна, быццам бурбалачка паветра, паднялася на паверхню.
      Калi яна падняла галаву над вадой, сонца толькi што села, але аблокi яшчэ адсвечвалi ружовым i залатым, а ў блякла-чырвоным небе ўжо запалiлiся ясныя вячэрнiя зоркi; паветра было мяккае i свежае, мора спакойнае. Непадалёку стаяў трохмачтавы карабель з адным паднятым ветразем - не было нi самага малога ветрыку. Усюды на снасцях i рэях сядзелi матросы. З палубы чулiся музыка i спевы, а калi зусiм сцямнела, сотнi рознакаляровых лiхтарыкаў асвяцiлi карабель, i ў паветры быццам бы замiльгалi сцягi ўсiх нацый. Русалачка падплыла прама да акна каюты, i кожны раз, калi яе прыпадымала хваляй, яна магла зазiрнуць усярэдзiну праз празрыстае шкло. Там было шмат прыгожа апранутых людзей, але прыгажэйшым за ўсiх быў малады прынц з вялiкiмi чорнымi вачыма. Яму, пэўна, было не больш за шаснаццаць гадоў. Святкаваўся дзень нараджэння, таму на караблi i было так весела. Матросы танцавалi на палубе, а калi выйшаў туды малады прынц, у неба ўзляцелi сотнi ракет, i стала светла як днём, нават русалачка зусiм перапалохалася i нырнула ў ваду, але хутка зноў высунула галаву, i здавалася, нiбы ўсе зоркi з неба падаюць да яе ў мора. Нiколi яшчэ не бачыла яна такога феерверка. Круцiлiся колам вялiзныя сонцы, узлятала ў сiнюю высь дзiвосная вогненная рыба, i ўсё гэта адлюстроўвалася ў цiхай, яснай вадзе. На самiм караблi было так светла, што можна было адрознiць кожны канат, а людзей i тым больш. Ах, якi прыгожы быў малады прынц! Ён пацiскаў усiм рукi, усмiхаўся i смяяўся, а музыка ўсё грымела i грымела ў цудоўную ноч.
      Ужо было позна, а русалачка ўсё не магла вачэй адарваць ад карабля i ад вельмi прыгожага прынца. Патухлi рознакаляровыя лiхтарыкi, не ўзляталi больш ракеты, не грукаталi гарматы, затое загуло i забурчала ў глыбiнi марской. Русалачка гайдалася на хвалях i ўсё заглядвала ў каюту, а карабель пачаў набiраць ход, адзiн за адным распускалiся ветразi, усё вышэй узнiмалiся хвалi, збiралiся хмары, далёка заблiскалi маланкi.
      Насоўвалася бура, матросы пачалi здымаць ветразi. Карабель, разгойдваючыся, плыў па разгневаным моры, хвалi ўзнiмалiся вялiзнымi чорнымi гарамi, iмкнучыся перакацiцца цераз мачту, а карабель ныраў, быццам лебедзь, мiж высозных валоў i зноў узнiмаўся на грэбень грувасткай хвалi. Русалачцы ўсё гэта здавалася прыемнай прагулкай.
      Карабель стагнаў i трашчаў; вось падалася пад ударамi хваляў тоўстая абшыўка бартоў, хвалi захлiснулi карабель, пераламалася папалам, як чарацiнка, мачта, карабель лёг на бок, i вада хлынула ў трум. Тут ужо русалачка зразумела, якая небяспека пагражае людзям, - ёй i самой даводзiлася ўхiляцца ад бярвення i абломкаў, якiя насiлiся па хвалях. На хвiлiну стала цёмна, хоць вока выкалi, але вось блiснула маланка, i русалачка зноў убачыла людзей на караблi. Кожны ратаваўся як мог. Яна шукала вачыма прынца i ўбачыла, як ён упаў у ваду, калi карабель развалiўся на часткi. Спярша яна вельмi ўзрадавалася - ён жа трапiць цяпер да яе на дно, але тут жа ўспомнiла, што людзi не могуць жыць у вадзе i ён прыплыве ў палац яе бацькi толькi мёртвым. Не, не, ён не павiнен памерцi! I яна паплыла мiж бярвення i дошак, зусiм не думаючы аб тым, што яны могуць яе раздушыць. Яна то нырала глыбока, то ўзлятала на хвалю i нарэшце даплыла да юнага прынца. Ён амаль ужо зусiм выбiўся з сiл i плыць па бурным моры не мог. Рукi i ногi адмаўлялiся яму служыць, прыгожыя вочы заплюшчылiся, i ён патануў бы, калi б не з'явiлася яму на дапамогу русалачка. Яна прыўзняла над вадой яго галаву i дала магчымасць хвалям несцi iх абоiх хоць куды...
      Да ранiцы бура сцiхла. Ад карабля не засталося i трэскi. Зноў заззяла над вадой сонца i як быццам вярнула фарбы шчокам прынца, але вочы яго ўсё яшчэ былi заплюшчаны.
      Русалачка адкiнула з iлба прынца валасы, пацалавала яго ў высокi прыгожы лоб, i ёй падалося, што ён падобны на мармуровага хлопчыка, якi стаiць у яе садзе. Яна пацалавала яго яшчэ раз i пажадала, каб ён выжыў.
      Нарэшце яна ўбачыла сушу, высокiя сiнiя горы, на вяршынях якiх, нiбы чароды лебедзяў, бялелi снягi. Каля самага берага зелянелi дзiвосныя лясы, а перад iмi стаяла не то царква, не то манастыр - яна не магла сказаць дакладна, ведала толькi, што гэта быў будынак. У садзе раслi апельсiнавыя i лiмонныя дрэвы, а каля самых варотаў - высокiя пальмы. Мора ўразалася тут у бераг невялiкiм залiвам, цiхiм, але вельмi глыбокiм, са скалой, каля якой мора намыла дробнага белага пяску. Сюды якраз i прыплыла русалачка з прынцам i паклала яго на пясок так, каб галава была крыху вышэй на сонцы.
      Тут у высокiм белым будынку зазванiлi званы, i ў сад высыпаў цэлы натоўп маладых дзяўчат. Русалачка адплыла далей за высокiя камянi, якiя тарчалi з вады, накрыла свае валасы i грудзi марской пенай, так што цяпер нiхто не заўважыў бы яе твару, i пачала чакаць, цi не прыйдзе хто на дапамогу няшчаснаму прынцу.
      Неўзабаве да скалы падышла маладая дзяўчына i спачатку вельмi спалохалася, але тут жа пасмялела i паклiкала iншых людзей, i русалачка ўбачыла, што прынц ажыў i ўсмiхнуўся ўсiм, хто быў каля яго. А ёй ён не ўсмiхнуўся, ён нават не ведаў, што яна выратавала яму жыццё. Засумавала русалачка, i калi прынца завялi ў вялiкi будынак, яна сумна нырнула ў ваду i паплыла дамоў.
      Цяпер яна стала яшчэ цiшэйшай, яшчэ больш задуменнай, чым раней. Сёстры цiкавiлiся, што яна бачыла ўпершыню на паверхнi мора, але яна нiчога iм не расказала.
      Часта ранiцамi i вечарамi прыплывала яна да таго месца, дзе пакiнула прынца. Яна бачыла, як паспявалi ў садзе плады, як iх потым збiралi, бачыла як растаў снег на высокiх гарах, але прынца так больш i не бачыла i вярталася дамоў кожны раз усё больш маркотнай. Адзiнай радасцю было для яе сядзець у сваiм садзе, абхапiўшы рукамi прыгожую мармуровую статую, падобную на прынца, але свае кветкi яна больш не даглядала. Яны здзiчэлi i разраслiся па дарожках, пераплялiся сцяблiнамi i лiсцем з галiнамi дрэў, i ў садзе стала зусiм цёмна.
      Нарэшце яна не вытрымала i расказала пра ўсё адной з сясцёр. Потым даведалiся i астатнiя сёстры, але больш нiхто, хiба што яшчэ дзве-тры русалкi ды iхнiя самыя блiзкiя сяброўкi. Адна з iх таксама ведала аб прынцу, бачыла свята на караблi i нават ведала, адкуль родам прынц i дзе яго каралеўства.
      - Паплылi разам, сястрыца! - сказалi русалачцы сёстры i, абняўшыся, паднялiся на паверхню мора каля таго месца, дзе стаяў палац прынца.
      Палац быў узведзены са светла-жоўтага блiскучага каменя, з вялiкiмi мармуровымi лесвiцамi; адна з iх спускалася проста да мора. Прыгожыя пазалочаныя купалы ўзвышалiся над дахам, а памiж калонамi, якiя абкружалi будынак, стаялi мармуровыя статуi, зусiм як жывыя людзi. Праз высокiя люстраныя вокны былi вiдаць раскошныя пакоi; усюды вiселi дарагiя шаўковыя фiранкi, былi разасланы дываны, а сцены ўпрыгожвалi вялiкiя карцiны. Цуд, ды i толькi! Пасярод самай вялiкай залы журчаў фантан; струменi вады бiлi высока-высока пад шкляны купал, праз якi ваду i дзiўныя раслiны, па краях басейна, асвятляла сонца.
      Цяпер русалачка ведала, дзе жыве прынц, i пачала прыплываць да палаца амаль кожны вечар цi кожную ноч. Нiводная з сясцёр не асмельвалася падплываць да зямлi так блiзка, ну а яна заплывала нават у вузкi канал, што праходзiў якраз пад мармуровым балконам, ад якога падаў на ваду доўгi цень. Тут яна спынялася i падоўгу глядзела на юнага прынца, а ён жа думаў, што гуляе пры святле месяца адзiн-адзiнюткi.
      Шмат разоў бачыла яна, як ён катаўся з музыкантам на сваёй шыкоўнай лодцы, упрыгожанай трапяткiмi сцягамi. Русалачка пазiрала з зялёнага трыснягу, i калi людзi часам заўважалi, як трапеча на ветры яе доўгi серабрыста-белы вэлюм, iм здавалася, што гэта плёскае крылам лебедзь.
      Шмат разоў чула яна, як гаварылi аб прынцу рыбакi, якiя лавiлi па начах з факелам рыбу, яны расказвалi аб iм шмат добрага, i русалачка радавалася, што выратавала яму жыццё, калi амаль нежывога, насiла па хвалях; яна прыгадвала, як яго галава ляжала на яе грудзях i як пяшчотна пацалавала яна яго тады. А ён жа нiчога не ведаў пра яе, яна яму i прыснiцца не магла!
      Усё больш i больш пачынала русалачка любiць людзей, усё мацней цягнула яе да iх; iхнi зямны свет здаваўся ёй значна большым, чым яе падводны, яны маглi ж пераплываць на сваiх караблях мора, узбiрацца на высокiя горы вышэй за аблокi, а iхнiя краiны з лясамi i палямi раскiнулiся так шырока, што i вокам не ахопiш! Вельмi хацелася русалачцы пабольш даведацца пра людзей, пра iх жыццё, але сёстры не маглi адказаць на ўсе яе пытаннi, i яна звярталася да бабулi: старая добра ведала "вышэйшы свет", як яна справядлiва называла зямлю, што ляжала над морам.