- Ведаеце, хто жыў у тым доме? - спытаў былы цень. - Нешта найцудоўнейшае ў свеце - сама Паэзiя! Я прабыў там тры тыднi, а гэта тое ж самае, што пражыць на свеце тры тысячы гадоў i прачытаць усё, што прыдумана i напiсана паэтамi, запэўнiваю вас! Я бачыў усё i ведаю ўсё - i гэта шчырая праўда!
      - Паэзiя! - ускрыкнуў вучоны. - Так, так! Яна часта жыве пустэльнiкам у вялiкiх гарадах! Паэзiя! Я бачыў яе толькi мелькам, ды i то сонны. Яна стаяла на балконе i свяцiлася, як паўночнае ззянне! Расказвай жа, расказвай! Ты быў на балконе, зайшоў у дзверы i...?
      - I трапiў у прыхожую! - падхапiў цень. - Вы ж заўсёды сядзелi i глядзелi на прыхожую. Яна не была асветлена, i ў ёй панаваў нейкi паўзмрок, але праз адчыненыя дзверы бачылася анфiлада асветленых пакояў. Мяне б гэта святло знiшчыла ўшчэнт, калi б я ў той жа мiг не выйшаў да дзяўчыны, але я быў разважлiвы i дачакаўся зручнага моманту. Так варта рабiць заўсёды!
      - I што ж ты там убачыў? - спытаў вучоны.
      - Усё, i я раскажу вам пра ўсё, але... Цi бачыце, я не з гордасцi, а... з прычыны той свабоды i ведаў, якiя я маю, не кажучы ўжо пра маё становiшча ў свеце... Я вельмi б жадаў, каб вы звярталiся да мяне на вы.
      - Ах, прашу прабачыць мне! - сказаў вучоны. - Гэта я па старой прывычцы!.. Я з вамi згодзен! I я не забуду гэтага. Але раскажыце, што вы там бачылi?
      - Усё! - адказаў цень. - Я бачыў усё i ведаю ўсё!
      - Што ж нагадвалi гэтыя ўнутраныя пакоi? - спытаў вучоны. - Цi свежы зялёны лес? Або святы храм? Або вачам вашым адкрылася зорнае неба, якое вiдаць толькi з горных вяршынь?
      - Усё там было! - сказаў цень. - Я, аднак, не заходзiў у тыя пакоi, я заставаўся ў прыхожай, у паўцемры, але там адчуваў сябе выдатна, я бачыў усё, i я ведаю ўсё! Я ж правёў гэтулькi часу ў прыхожай пры двары Паэзii.
      - Ну што ж вы бачылi там? Велiчныя шэсцi старажытных багоў? Барацьбу герояў шэрай даўнiны? Гульнi мiлых дзяцей, лепятанне аб дзiўных марах?..
      - Гавару ж вам, я быў там, значыць, бачыў усё, што толькi можна было бачыць! Калi б вы з'явiлiся там, вы не сталi б чалавекам, а я iм стаў! Я спазнаў там сваю ўласную натуру, сваю прыродную роднасць з паэзiяй. Так, у тыя часы, калi я быў з вамi, я яшчэ i не думаў пра нешта падобнае. Але прыпомнiце толькi, як я заўсёды дзiўна вырастаў на ўсходзе i захадзе сонца! Пры святле ж месяца я быў прыкметны не больш, чым вы! Але тады яшчэ я не разумеў сваёй натуры, мяне азарыла толькi ў прыхожай! Там я стаў чалавекам, зусiм сталым. Але вас ужо не было ў гарачай краiне; памiж тым, я, у якасцi чалавека, саромеўся ўжо з'яўляцца ў сваiм ранейшым выглядзе: мне патрэбны былi боты, прыстойны касцюм, адным словам, я меў патрэбу ва ўсiм гэтым знешнiм чалавечым глянцы, пры якiм прызнаюць вас за чалавека. I вось я знайшоў сабе сховiшча... Так, вам я прызнаюся ў гэтым, вы ж не надрукуеце гэта: я знайшоў сабе сховiшча пад спаднiцай гандляркi ласункамi! Жанчына i не здагадвалася, што яна хавала! Выходзiў я толькi вечарам, бегаў па вулiцах пры святле месяца, выцягваўся на ўвесь рост па сцяне - гэта так прыемна казыча спiну! Узбiраўся па сценах наверх, злазiў унiз, заглядваў у вокны верхнiх паверхаў, заглядваў i ў залы, i на гарышчы, заглядваў i туды, куды нiхто не мог заглядваць, бачыў тое, чаго нiхто не павiнен быў бачыць! I я даведаўся, якi, па сутнасцi, ганебны свет! Далiбог, я не хацеў бы нават быць чалавекам, калi б толькi не лiчылася гэта нечым асаблiвым! Я заўважыў самае неверагоднае ў жанчын, у мужчын, у бацькоў, нават у мiлых, цудоўных дзетак. Я бачыў тое, - дадаў цень, - чаго нiхто не павiнен быў - але вельмi хацеў! - бачыць - тайныя недахопы i грахi людскiя. Калi б я друкаваўся ў газетах, мяне б чыталi! Але я пiсаў толькi зацiкаўленым асобам i наводзiў на ўсiх i ўсюды, дзе б я нi з'яўляўся, толькi жах! Усе так баялiся мяне i так любiлi! Прафесары прызнавалi мяне сваiм калегам, краўцы апраналi мяне - касцюмаў у мяне цяпер удосталь, - манетчыкi чаканiлi для мяне манеты, а жанчыны захаплялiся маёй прыгажосцю! I вось я стаў тым, кiм ёсць. А цяпер я развiтаюся з вамi: вось мая картка. Жыву я на сонечным баку, i ў дажджлiвае надвор'е заўсёды дома!
      З гэтымi словамi цень пайшоў.
      - Як жа гэта ўсё дзiўна! - сказаў вучоны.
      Iшлi днi i гады; раптам цень зноў з'явiўся да вучонага.
      - Ну, як справы? - спытаў ён.
      - На жаль! - адказваў вучоны. - Я пiшу пра iсцiну, дабро i прыгажосць, а нiкому да гэтага няма справы. Я проста ў роспачы: мяне гэта так засмучае.
      - А вось мяне - не! - сказаў цень. - Таму я ўсё таўсцею, а гэта самае галоўнае! Так, не ўмееце вы жыць на свеце. Яшчэ захварэеце, не дай Бог. Вам трэба пападарожнiчаць трохi. Я якраз i збiраюся летам - хочаце паехаць са мной? Мне патрэбны людзi ў дарозе, дык цi не паедзеце вы... у якасцi майго ценю? Сапраўды, ваша кампанiя была б для мяне вельмi прыемнай; усе выдаткi я бяру на сябе!
      - Не, гэта ўжо занадта! - раззлаваўся вучоны.
      - Ды гэта як глянуць на справу! - сказаў цень. - Паездка прынесла б вам вялiкую карысць! А варта толькi вам згадзiцца, быць маiм ценем, - i вы паедзеце за мой кошт!
      - Гэта ўжо абы-што! - аж крыкнуў вучоны.
      - Такi свет, - сказаў цень. - Такiм ён i застанецца!
      I цень пайшоў.
      Вучоны адчуваў сябе блага, а гора i клопаты па-ранейшаму хадзiлi за iм: ён пiсаў пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць, а людзi разумелi ўсё гэта не больш, чым каровы траву. Нарэшце ён зусiм захварэў.
      - Вас не пазнаць, вы зрабiлiся проста ценем! - гаварылi вучонаму людзi, i па яго спiне прабягалi дрыжыкi ад думкi, якая заўсёды прыходзiла яму ў галаву пры гэтых словах.
      - Вам трэба ехаць куды-небудзь на воды! - сказаў цень, якi зноў павярнуўся да яго. - Нiчога iншага для вас не застаецца! Я згодны ўзяць вас з сабою дзеля нашага знаёмства. Я бяру на сябе ўсе выдаткi па падарожжу, а вы апiшаце нашу паездку i будзеце прыемна забаўляць мяне ў дарозе. Я збiраюся на воды; мая барада не расце так, як трэба, а гэта ж нейкая хвароба, - барада павiнна быць! Ну, будзьце разважлiвым, прымайце маю прапанову: мы ж паедзем як таварышы.
      I яны паехалi. Цень зрабiўся панам, а пан ценем. Яны былi неразлучныя: i ехалi, i гутарылi, i хадзiлi заўсёды разам - то плячо ў плячо, то цень наперадзе вучонага, то ззаду, у залежнасцi ад таго, дзе знаходзiцца сонца. Але цень умеў выдатна трымацца панам, а вучоны, па сардэчнай дабрынi, нават i не заўважаў гэтага. Ён быў увогуле такi слаўны, шчыры чалавек, i неяк узяў ды сказаў ценю:
      - Мы ж цяпер таварышы, ды i выраслi разам - будзем жа на ты, гэта будзе па-сяброўску!
      - У вашых словах сапраўды шмат шчырай добразычлiвасцi! - сказаў цень. - I я таксама хачу быць з вамi шчырым. Вы, як чалавек вучоны, ведаеце, напэўна, якiмi дзiвацтвамi вызначаецца чалавечая натура! Некаторым, напрыклад, непрыемна дакранацца да шэрай паперы, iншыя ўздрыгваюць усiм целам, калi пры iх правесцi цвiком па шкле. Вось такое ж пачуццё авалодвае i мною, калi вы кажаце мне "ты". Я адчуваю сябе зусiм прыгнечаным, як бы зведзеным да ранейшага майго стану. Вы бачыце, што гэта проста хваравiтае пачуццё, а не гордасць з майго боку. Я не магу дазволiць вам гаварыць мне "ты", але сам ахвотна буду казаць вам "ты"; такiм чынам ваша жаданне будзе выканана хоць напалову.
      I вось цень пачаў гаварыць свайму ранейшаму пану "ты".
      "Гэта, аднак, абы-што, - падумаў вучоны. - Я павiнен звярнуцца да яго на вы, а ён мне тыцкае".
      Але рабiць было нечага.
      Нарэшце яны прыбылi на воды. На водах праходзiў вялiкi з'езд чужаземцаў. У лiку гасцей была i адна прыгажуня прынцэса, якая пакутвала ад надзвычай пранiклiвага позiрку, а гэта ж не жарт, - любога напалохае.
      Яна адразу заўважыла, што чужаземец, якi толькi што прыбыў, зусiм не падобны на ўсiх iншых людзей.
      - Хоць i гавораць, што ён прыехаў сюды дзеля таго, каб адпусцiць сабе бараду, але мяне ж не абманеш: я бачу, што ён проста не можа адкiдваць цень!
      Цiкаўнасць яе была падбухторана, i яна, не доўга думаючы, падышла да незнаёмца, што прагульваўся, i пачала з iм размаўляць. Паколькi яна была прынцэсай, то без усiх цырымонiй, сказала яму:
      - Ваша хвароба, думаю, у тым, што вы не можаце адкiдваць ад сябе цень.
      - А ваша каралеўская вялiкасць, спадзяюся, хутка ўжо паправiцца! - сказаў цень. - Я ведаю, што вы пакутвалi хваробай вачэй. Цяпер, як бачу, паправiлiся! У мяне якраз незвычайны цень. Цi не заўважылi вы асобу, якая пастаянна ходзiць за мной? Ва ўсiх людзей - звычайныя ценi, але я ўвогуле вораг усяму звычайнаму, i як iншыя апранаюць слуг сваiх у лiўрэi з больш тонкага сукна, чым носяць самi, так я апрануў свой цень як чалавека i нават прыставiў да яго цень. Усё гэта каштуе мне вельмi дорага, але я ў такiх выпадках грошай не шкадую.
      "Вось як! - падумала прынцэса. - Дык я i на самой справе паправiлася? Так, гэтыя воды - лепшыя ў свеце. Трэба прызнацца, што воды маюць у наш час сапраўды дзiўную сiлу. Але я пакуль не паеду, - цяпер тут будзе яшчэ цiкавей. Мне вельмi падабаецца гэты чужынец. Толькi б барада яго не вырасла, а то ён паедзе!"
      Вечарам быў баль, i прынцэса танцавала з ценем. Танцавала лёгка, але цень быў яшчэ лягчэйшы; такога танцора прынцэса яшчэ не сустракала. Яна сказала яму, з якой краiны прыбыла, i выявiлася, што ён ведаў гэтую краiну i нават быў там, але прынцэса якраз тады ад'язджала некуды. Ён заглядваў ва ўсе вокны, бачыў тое-сёе i таму мог адказваць прынцэсе на ўсе пытаннi i нават рабiць такiя намёкi, якiя яе вельмi дзiвiлi i ад якiх яна пачала лiчыць яго разумнейшым чалавекам на свеце. Веды яго проста здзiўлялi яе, i яна прасякла да яго найвялiкай павагай. Станцаваўшы з iм яшчэ раз, яна канчаткова закахалася ў яго, i цень гэта выдатна заўважыў: прынцэса так i працiнала свайго кавалера поглядам. Станцаваўшы з ценем яшчэ раз, прынцэса была гатова прызнацца яму ў каханнi, але разважлiвасць узяла ўсё-такi верх, яна падумала пра сваю краiну, дзяржаву i народ, якiмi ёй трэба было кiраваць. "Разумны ён, разумны, - сказала яна самой сабе, - i гэта цудоўна; танцуе ён выдатна, i гэта таксама добра, але цi валодае ён грунтоўнымi пазнаннямi, што таксама вельмi патрэбна! Трэба яго праэкзаменаваць".
      I яна зноў пачала з iм размову i назадавала яму шмат цяжкiх пытанняў, на якiя i сама не змагла б адказаць. Цень зрабiў здзiўленую мiну.
      - Дык вы не можаце адказаць мне? - спытала прынцэса.
      - Усё гэта я вывучаў яшчэ ў дзяцiнстве! - адказаў цень. - Я думаю, нават цень мой, якi стаiць ля дзвярэй, зможа адказаць вам.
      - Ваш цень?! - здзiвiлася прынцэса. - Гэта было б проста незвычайна!
      - Я, цi бачыце, сцвярджаю, - сказаў цень, - але думаю, што ён можа, - ён жа гэтулькi гадоў неразлучны са мной i трохi наслухаўся мяне! Але, ваша каралеўская вялiкасць, дазвольце мне звярнуць вашу ўвагу на адну акалiчнасць. Цень мой вельмi ганарыцца тым, што слыве чалавекам, i калi вы не хочаце сапсаваць яму настрой, вам трэба абыходзiцца з iм, як з чалавекам! Iначай ён не будзе ў стане адказваць як трэба.
      - Што ж, гэта мне падабаецца! - адказала прынцэса i, падышоўшы да вучонага, якi стаяў каля дзвярэй, загаварыла з iм пра сонца, пра месяц, пра знешнiя i ўнутраныя бакi i ўласцiвасцi жыцця чалавечай прыроды.
      Вучоны адказваў на ўсе яе пытаннi добра i разумна.
      "Што гэта павiнен быць за чалавек, - падумала прынцэса, - калi нават цень яго такi разумны! Для майго народа i дзяржавы будзе сапраўдным дабрадзействам, калi я выберу яго сабе мужам. Так я i зраблю!"
      I хутка яны вырашылi памiж сабой гэтае пытанне. Нiхто, аднак, не павiнен быў ведаць нiчога, пакуль прынцэса не вернецца дамоў, у сваю дзяржаву.
      - Нiхто, нiхто, нават мой уласны цень! - настойваў цень, якi меў на гэта сваю прычыну.
      Нарэшце яны прыбылi ў краiну, якой кiравала прынцэса, калi бывала дома.
      - Паслухай, дружа! - сказаў тут цень вучонаму. - Цяпер я дасягнуў вышэйшага шчасця i магутнасцi чалавечай i хачу зрабiць тое-сёе i для цябе! Ты застанешся пры мне, будзеш жыць у маiм палацы, ездзiць са мной у каралеўскай карэце i атрымлiваць сто тысяч рыксдалераў у год. Але за гэта ты павiнен дазволiць называць цябе ценем усiм i кожнаму. Ты не павiнен i заiкацца, што быў калi-небудзь чалавекам. А раз у год, у сонечны дзень, калi я буду на балконе перад усiм народам, ты павiнен будзеш ляжаць ля маiх ног, як i патрэбна ценю. Трэба табе сказаць, што я жанюся на прынцэсе; вяселле - сёння вечарам.
      - Не, гэта ўжо абы-што! - ускрыкнуў вучоны. - Не хачу я гэтага i не зраблю! Гэта азначала б - абманьваць усю краiну i прынцэсу! Я скажу ўсё! Скажу, што я чалавек, а ты толькi пераапрануты цень - усё, усё скажу!
      - Нiхто не паверыць табе! - сказаў цень. - Ну, будзь жа разважным, а то я паклiчу варту!
      - Я пайду да прынцэсы! - сказаў вучоны.
      - Ну, а я траплю да яе раней за цябе! - сказаў цень. - А ты пойдзеш пад арышт.
      Так i сталася: варта падпарадкавалася таму, за каго, як усе ведалi, выходзiла замуж прынцэса.
      - Ты дрыжыш! - сказала прынцэса, калi цень зайшоў да яе. - Што-небудзь здарылася? Не захварэй, глядзi! Сёння ж вечарам наша вяселле!
      - Ах, я пражыў толькi што страшную хвiлiну! - сказаў цень. - Падумай... Ды цi шмат, па сутнасцi, патрэбна мазгам якога-небудзь няшчаснага ценю!.. Падумай, мой цень звiхнуўся, уявiў сябе чалавекам, а мяне называе - падумай толькi - сваiм ценем!
      - Якi жах! - сказала прынцэса. - Спадзяюся, яго замкнулi?
      - Вядома, але я баюся, што ён нiколi не апамятаецца!
      - Бедны цень! - уздыхнула прынцэса. - Ён вельмi няшчасны! Было б сапраўдным дабрадзействам пазбавiць яго ад той часцiнкi жыцця, якая яшчэ ёсць у iм. А калi добра падумаць, дык, па-мойму, нават неабходна пакончыць з iм як найхутчэй i без шуму!
      - Усё-такi гэта жорстка! - сказаў цень. - Ён быў маiм вечным слугой! - i цень прытворна ўздыхнуў.
      - У цябе высакародная душа! - сказала прынцэса.
      Вечарам увесь горад быў iлюмiнаваны, грымелi гарматныя стрэлы, салдаты вiталi стрэльбамi. Вось было вяселле! I прынцэса з ценем выйшлi на балкон паказацца народу, якi яшчэ раз пракрычаў iм "ура".
      Вучоны не чуў гэтай радасцi - з iм ужо ўсё было скончана.
      БРЫДКАЕ КАЧАНЯ
      Хораша было за горадам! Стаяла лета. На полi ўжо залацiлася жыта, авёс зелянеў, сена было складзена ў стагi; па зялёным лузе пахаджваў даўганогi бусел i балакаў па-егiпецку - гэтай мове ён навучыўся ад сваёй мацi. За палямi i лугамi цямнеў вялiкi лес, а ў лесе хавалiся глыбокiя сiнiя азёры. Так, хораша было за горадам! Сонца асвятляла старую сядзiбу, абкружаную глыбокiмi канавамi з вадой. Уся зямля - ад сценаў хаты да самай вады - зарасла лопухам, ды такiм высокiм, што маленькiя дзецi маглi стаяць пад самымi буйнымi яго лiстамi ў поўны рост.
      У гушчары лопуху было гэтак жа глуха i дзiка, як у густым лесе, i вось там сядзела на яйках качка. Сядзела яна ўжо даўно, i ёй гэты занятак даволi-такi надакучыў. Да таго ж яе рэдка наведвалi, - iншым качкам было больш даспадобы плаваць па канаўках, чым сядзець у лопуху ды кракаць разам з ёю. Нарэшце яечныя шалупайкi затрашчалi.
      Качаняты заварушылiся, застукалi дзюбкамi i высунулi галоўкi.
      - Пiп, пiп! - сказалi яны.
      - Крак, крак! - адказала качка. - Паспяшайцеся.
      Качаняты выкараскалiся сяк-так са шкарлупiны i сталi азiрацца наўкол, разглядваючы зялёныя лiсты лопуху. Мацi не перашкаджала iм - зялёны колер карысны для вачэй.
      - Ах, якi вялiкi свет! - сказалi качаняты.
      Ну вядома! Зараз iм было куды вальней, чым у шкарлупiне.
      - Цi не думаеце вы, што тут i ўвесь свет? - сказала мацi. - Ды не! Ён цягнецца далёка-далёка, туды, за сад, за поле... Але, шчыра кажучы, там я зроду не была!.. Ну што, усе ўжо выбралiся? - I яна ўзнялася на ногi. - Ды не, яшчэ не ўсе. Самае вялiкае яйка цалюткае! Ды калi ж гэтаму будзе канец! Я хутка зусiм страчу цярпенне.
      I яна ўселася зноў.
      - Ну, як справы? - запытала старая качка, прасунуўшы галаву ў гушчар лопуху.
      - Ды вось, з адным яйкам нiяк не магу справiцца, - сказала маладая качка. - Сяджу, сяджу, а яно ўсё не лопаецца. Затое зiрнi на тых малечаў, што ўжо вылупiлiся. Проста цуд! Усе, як адзiн, - у бацьку. А ён, нягоднiк, нават не наведаў мяне нi разу!
      - Пастой, пакажы мне спачатку тое яйка, якое не лопаецца, - сказала старая качка. - Цi не iндычынае яно, чаго добрага? Ну канешне! Вось менавiта так i мяне аднойчы ашукалi. А колькi клопатаў было ў мяне потым з гэтымi iндычанятамi! Ты не паверыш: яны гэтак баяцца вады, што iх не загонiш у канаву. Я й шыпела, i кракала, i проста штурхала iх у ваду, - не iдуць, ды i толькi. Дай хiба яшчэ раз зiрну. Ну, так i ёсць! Iндычынае! Кiдай яго ды iдзi вучы сваiх дзетак плаваць!
      - Ды не, я, мабыць, пасяджу, - сказала маладая качка. - Ужо столькi цярпела, што можна яшчэ крыху пацярпець.
      - Ну i сядзi! - сказала старая качка i пайшла.
      I вось нарэшце вялiкае яйка трэснула.
      - Пiп, пiп! - запiшчала птушаня i вывалiлася са шкарлупiны. Але ж якое яно было вялiкае i брыдкае!
      Качка агледзела яго з усiх бакоў i ўсплёснула крыламi.
      - Жахлiвы вырадак! - сказала яна. - I зусiм не падобны на iншых! Цi ж не iндычанё гэта i на самой справе? Але ж у ваду ён у мяне патрапiць, хай сабе мне давядзецца спiхнуць яго туды сiлай!
      На наступны дзень надвор'е стаяла цудоўнае, зялёны лопух быў залiты сонцам.
      Качка з усёй сваёй сям'ёй накiравалася да канавы. Боўць! - i яна апынулася ў вадзе.
      - Крак-крак! За мной! Хутка! - паклiкала яна, i качаняты адзiн за адным таксама бухнулiся ў ваду.
      Спачатку вада накрыла iх з галавою, але яны зараз жа вынырнулi i выдатна паплылi наперад. Лапкi ў iх так i запрацавалi, так i запрацавалi. Нават брыдкае шэрае качаня не адставала ад iншых.
      - Якое ж гэта iндычаня? - сказала качка. - Вунь як слаўна грабе лапкамi! I як прама трымаецца! Не, гэта мой уласны сын. Ды ён зусiм не такi i брыдкi, калi добра прыгледзецца да яго. Ну, хуценька, хуценька за мной! Я зараз выведу вас на людзi - мы пойдзем на птушыны двор. Толькi трымайцеся блiжэй да мяне, каб хто-небудзь не наступiў на вас, ды сцеражыцеся кошак!
      Хутка качка з усiм сваiм вывадкам дабралася да птушынага двара. Бог ты мой! Што тут быў за шум! Дзве качыныя сям'i бiлiся з-за галоўкi вугра. I ў рэшце рэшт гэтая галоўка дасталася кошцы.
      - Вось так заўсёды i бывае ў жыццi! - сказала качка i аблiзнула язычком дзюбу - яна i сама была не супраць паспытаць вугрынай галоўкi. - Ну, ну, варушыце лапкамi! - закамандавала яна, павярнуўшыся да качанят. Кракнiце i пакланiцеся вунь той старой качцы! Яна тут знатнейшая за ўсiх. Яна гiшпанскай пароды i таму такая тлустая. Бачыце, у яе на лапцы чырвоны шматок! Як прыгожа! Гэта вышэйшая адзнака, якой толькi можа ўдастоiцца качка. Гэта значыць, што яе не хочуць згубiць, - па гэтым шматку яе адразу пазнаюць i людзi, i жывёлы. Ну, хутка! Ды не трымайце лапкi разам! Добра выхаванае качаня павiнна выварочваць лапкi наверх. Вось так! Глядзiце. Цяпер нахiлiце галоўкi i скажыце: "Крак!"
      Качаняты так i зрабiлi.
      Але iншыя качкi агледзелi iх i гучна загаварылi:
      - Ну вось, яшчэ цэлая плойма! Быццам без iх нас мала было! А адно якое брыдкае! Гэтага ўжо мы нiяк не пацерпiм!
      I зараз жа адна качка падляцела i дзеўбанула яго ў шыю.
      - Пакiньце яго! - сказала качка-мацi. - Яно ж вам нiчога не зрабiла!
      - Хай сабе i так. Але якое яно вялiкае i нязграбнае! - прашыпела злая качка. - Не пашкодзiць яго трохi правучыць.
      А знатная качка з чырвоным шматком на лапцы сказала:
      - Слаўныя ў цябе дзеткi! Усе вельмi, вельмi мiлыя, акрамя аднаго, бадай... Небарака не ўдаўся! Добра было б яго перарабiць.
      - Гэта немагчыма, ваша мiласць, - адказала качка-мацi. - Яно непрыгожае гэта праўда, але ў яго добрае сэрца. А плавае яно не горш, адважваюся нават сказаць - лепей за iншых. Я думаю, з цягам часу яно выраўнуецца i стане трохi меншае. Яно занадта доўга праляжала ў яйку i таму трохi перарасло. - I яна разгладзiла дзюбкай пёркi на яго спiне. - Акрамя таго, яно качар, а качару прыгажосць не вельмi патрэбна. Я думаю, яно вырасце моцным i праб'е сабе дарогу ў жыццё.
      - Астатнiя качаняты вельмi, вельмi мiлыя! - сказала знатная качка. - Ну, будзьце як дома, а калi знойдзеце вугрыную галоўку, можаце прынесцi яе мне.
      I вось качаняты сталi паводзiць сябе як дома. Толькi беднаму качаняцi, якое вылупiлася пазней за iншых i было такое брыдкае, нiхто не даваў праходу. Яго дзяўблi, штурхалi i дражнiлi не толькi качкi, але нават куры.
      - Занадта вялiкае! - казалi яны.
      А iндыйскi певень, якi нарадзiўся са шпорамi на нагах i таму ўяўляў сябе ледзь не iмператарам, надзьмуўся i, быццам карабель на ўсiх ветразях, падляцеў проста да качаняцi, паглядзеў на яго i злосна залапатаў; грабеньчык у яго ажно налiўся крывёй. Беднае качаня проста не ведала, што яму рабiць, куды падзецца. I трэба ж было яму нарадзiцца такiм брыдкiм, што ўвесь птушыны двор смяецца над iм!
      Так прайшоў першы дзень, а потым стала яшчэ горш. Усе гналi беднае качаня, нават браты i сёстры злосна казалi яму: "Хай бы кошка сцапала цябе, агiдны вырадак!" А мацi дадавала:"Вочы б мае на цябе не глядзелi!" Качкi шчыпалi яго, куры дзяўблi, а дзяўчына, якая давала птушкам корм, адштурхоўвала яго нагой.
      Нарэшце качаня не вытрымала. Яно перабегла праз двор i, распусцiўшы свае няўклюдныя крыльцы, сяк-так перавалiлася цераз плот проста ў калючыя кусты.
      Маленькiя птушачкi, што сядзелi на галiнах, разам успырхнулi i разляцелiся ў розныя бакi.
      "Гэта таму, што я такое брыдкае", - падумала качаня i, заплюшчыўшы вочы, кiнулася бегчы, само не ведаючы куды. Яно бегла да той пары, пакуль не апынулася ў болоце, дзе жылi дзiкiя качкi.
      Тут яно правяло ўсю ноч. Беднае качаня стамiлася, i яму было вельмi сумна.
      Ранiцай дзiкiя качкi прачнулiся ў сваiх гнёздах i ўбачылi новага таварыша.
      - Гэта што за птушка? - спыталi яны.
      Качаня круцiлася i кланялася ва ўсе бакi, як магло.
      - Ну i брыдкае ж ты! - сказалi дзiкiя качкi. - Аднак нам што да таго, толькi б ты не лезла да нас у радню.
      Небарака! Дзе ўжо яму было думаць пра гэта! Толькi б дазволiлi жыць у чароце ды пiць балотную ваду, - пра iншае яно i не думала.
      Так яно праседзела ў балоце два днi. На трэцi дзень туды прыляцелi два дзiкiя гусакi. Яны зусiм нядаўна навучылiся лётаць i таму вельмi важнiчалi.
      - Слухай, дружа! - сказалi яны. - Ты такi дзiўны, што на цябе глядзець весела. Хочаш сябраваць з намi? Мы птушкi вольныя - куды хочам, туды i ляцiм. Тут паблiзу ёсць яшчэ балота, там жывуць вельмi мiлыя дзiкiя гускi-паненкi. Яны ўмеюць гаварыць: "Рап! Рап!" Ты такi забаўны, што, чаго добрага, будзеш карыстацца ў iх вялiкiм поспехам.
      Пiф! Паф! - прагучала раптам над балотам, i абодва гусака ўпалi ў чараты мёртвыя, а вада пачырванела ад крывi.
      Пiф! Паф! - пачулася зноў, i цэлая чарада дзiкiх гусей узнялася над балотам. Грымеў стрэл за стрэлам. Паляўнiчыя акружылi балота з усiх бакоў, некаторыя з iх залезлi на дрэвы i вялi стралянiну зверху. Блакiтны дым воблакамi ахутываў вершалiны дрэў i слаўся над вадой. Па балоце шнырылi паляўнiчыя сабакi. Толькi i чуваць было: шлёп-шлёп! I чарот гайдаўся. Беднае качаня ад страху было ледзь жывое. Толькi яно хацела схаваць галаву пад крыльца, як раптам проста перад iм вырас паляўнiчы сабака з высунутым языком i ззяючымi злымi вачамi. Ён зiрнуў на качаня, ашчэрыў вострыя зубы i шлёп-шлёп! - пабег далей.
      "Здаецца, пранесла, - падумала качаня i перавяло дух. - Вiдаць, я такое брыдкае, што нават сабаку агiдна з'есцi мяне!"
      I яно прытаiлася ў чароце. А над яго галавой раз-пораз свiстаў шрот, чулiся стрэлы.
      Стралянiна змоўкла толькi адвячоркам, але качаня доўга яшчэ баялася паварушыцца.
      Прайшло некалькi гадзiн. Нарэшце яно асмелiлася ўстаць, асцярожна агледзелася наўкол i кiнулася бегчы далей па полi i лузе.
      Дзьмуў такi моцны сустрэчны вецер, што качаня ледзь-ледь перасоўвала лапкi.
      Да ночы яно дабралася да маленькай убогай хаткi. Хатка гэтак струхлела, што гатова была ўпасцi, ды не ведала, на якi бок, таму i трымалася.
      Вецер так i падхоплiваў качаня, - даводзiлася прыцiскацца да самой зямлi, каб не знесла.
      На шчасце, яно заўважыла, што дзверы хаткi саскочылi з адной завесы i гэтак перакасiлiся, што праз шчылiну можна лёгка прабрацца ўсярэдзiну. I качаня прабралася.
      У хатцы жыла старая са сваёй курай i катом. Ката яна звала Сыночкам; ён умеў выгiнаць спiну, мурлыкаць i нават сыпаць iскрамi, але дзеля гэтага трэба было пагладзiць яго супраць поўсцi. У курыцы былi маленькiя кароценькiя ножкi, i таму яе так i празвалi Каратканожкай. Яна старанна несла яйкi, i старая любiла яе, як дачку.
      Ранiцай качаня заўважылi. Кот пачаў мурлыкаць, а кура кудахтаць.
      - Што там такое? - запытала старая.
      Яна паглядзела наўкол i ўбачыла ў куце качаня, але сослепу прыняла яго за тлустую качку, якая адбiлася ад хаты.
      - Вось дык знаходка! - сказала старая. - Зараз у мяне будуць качыныя яйкi, калi толькi гэта не качар.
      I яна вырашыла пакiнуць бяздомную птушку ў сябе. Але прайшло тыднi тры, а яек усё не было. Сапраўдным гаспадаром у хаце быў кот, а гаспадыняй - курыца. Абое яны заўсёды казалi: "Мы i ўвесь свет!" Яны лiчылi самiх сябе паловай усяго свету, i прытым лепшай паловай. Качаняцi, праўда, здавалася, што на гэты конт можна быць iншай думкi. Але курыца гэтага не дапускала.
      - Цi ўмееш ты несцi яйкi? - спытала яна качаня.
      - Не!
      - Дык i трымай язык на прывязi!
      А кот запытаў:
      - Цi ўмееш ты выгiнаць спiну, сыпаць iскрамi i мурлыкаць?
      - Не!
      - Дык i не лезь са сваёй думкай, калi гавораць разумныя людзi!
      I качаня сядзела ў куце, надзьмуўшыся.
      Неяк аднойчы дзверы шырока расчынiлiся, i ў пакой уварвалiся струмень свежага паветра i яркi сонечны прамень. Качаня так моцна пацягнула на волю, так захацелася яму паплаваць, што яно не магло стрымацца i сказала пра гэта курыцы.
      - Ну, што яшчэ выдумала? - накiнулася на яго курыца. - Гультуеш, вось табе ў галаву i лезе рознае глупства! Нясi лепш яйкi альбо мурлыкай, вось дурасць i пройдзе!
      - Ах, плаваць так прыемна! - сказала качаня. - Такое задавальненне нырнуць унiз галавой у самую глыбiню!
      - Вось дык задавальненне! - сказала курыца. - Ты зусiм з глузду з'ехала! Спытай у ката - ён разважлiвейшы за ўсiх, каго я ведаю, - цi падабаецца яму плаваць i ныраць? Пра сябе самую я ўжо не кажу. Спытай, нарэшце, у нашай старой панi, разумнейшага за яе, напэўна, нiкога няма на свеце! Яна табе скажа, цi любiць яна ныраць унiз галавой у самую глыбiню!
      - Вы мяне не разумееце! - сказала качаня.
      - Калi ўжо мы не разумеем, дык хто цябе i зразумее! Ты, вiдаць, хочаш быць разумнейшай за ката i нашу панi, не кажучы ўжо пра мяне! Не наравiся i будзь удзячнае за ўсё, што для цябе зрабiлi! Цябе прытулiлi, прыгрэлi, ты трапiла ў такое грамадства, у якiм можаш нечаму навучыцца. Але ты пустая галава, i размаўляць з табою не варта. Павер ужо мне! Я жадаю табе дабра, таму i сваруся на цябе. Так заўсёды робяць сапраўдныя сябры. Старайся ж несцi яйкi альбо навучыся мурлыкаць ды сыпаць iскрамi!
      - Я думаю, мне лепей пайсцi адсюль куды вочы глядзяць! - сказала качаня.
      - Ну i йдзi сабе! - адказала курыца.
      I качаня пайшло. Яно жыло на возеры, плавала i нырала ўнiз галавой, але ўсе наўкол па-ранейшаму смяялiся з яго i называлi брыдкiм i агiдным.
      А мiж тым настала восень. Лiсты на дрэвах пажоўклi i пабурэлi. Яны так i сыпалiся з галiн, а вецер падхоплiваў iх i кружыў у паветры. Стала вельмi холадна. Цяжкiя хмары сеялi на зямлю то град, то снег. Нават варона, седзячы на агароджы, каркала ад холаду на ўсё горла. Брр! Замерзнеш ад адной думкi пра такую сцюжу!
      Дрэнна даводзiлася беднаму качаняцi.
      Раз адвячоркам, калi сонейка яшчэ ззяла на небе, з-за лесу ўзнялася цэлая чарада цудоўных, вялiкiх птушак. Такiх прыгожых птушак качаня нiколi яшчэ не бачыла - усе белыя як снег, з даўгiмi гнуткiмi шыямi.
      Гэта былi лебедзi.
      Iхнi крык быў падобны на гукi трубы. Яны распрасцерлi свае шырокiя магутныя крылы i паляцелi з халодных лугоў у цёплыя краi, за сiнiя моры... Вось ужо яны ўзнялiся высока-высока, а беднае качаня ўсё глядзела iм услед, i нейкая незразумелая трывога ахапiла яго. Яно закруцiлася ў вадзе, як ваўчок, выцягнула шыю i таксама закрычала, ды так моцна i дзiўна, што само спалохалася. Яно не магло адвесцi вачэй ад гэтых цудоўных птушак, а калi яны зусiм знiклi, яно нырнула на самае дно, потым выплыла зноў i ўсё-ткi доўга яшчэ не магло апамятацца. Качаня не ведала, як завуць гэтых птушак, не ведала, куды яны ляцяць, але палюбiла iх, як не любiла да гэтай пары нiкога на свеце. Прыгажосцi iхняй яно не зайздросцiла. Яму i ў галаву не прыходзiла, што яно можа быць такiм жа прыгожым, як яны.
      Яно было б вельмi рада, калi б хоць качкi не адштурхоўвалi яго ад сябе. Беднае брыдкае качаня!
      Зiма настала вельмi халодная. Качаня павiнна было плаваць па возеры без адпачынку, каб не даць вадзе замерзнуць зусiм, але з кожнай ноччу палонка, у якой яно плавала, рабiлася ўсё меншай i меншай. Мароз быў такi, што нават лёд патрэскваў. Качаня нястомна працавала лапкамi. Нарэшце яно зусiм знясiлела i прымерзла да лёду.
      Ранкам побач праходзiў селянiн. Ён убачыў прымерзлае да лёду качаня, разбiў лёд сваiм драўляным чаравiкам i аднёс паўмёртвую птушку дамоў да жонкi.
      Качаня адагрэлi.
      Дзецi задумалi пагуляць з iм, але качаняцi падалося, што яны хочуць пакрыўдзiць яго. Яно кiнулася са страху ў кут i трапiла проста ў даёнку з малаком. Малако пацякло па падлозе.
      Гаспадыня ўскрыкнула i пляснула рукамi, а качаня забегала па пакоi, уляцела ў кадушку з маслам, а адтуль у бочку з мукой. Лёгка ўявiць, на што яно стала падобнае!
      Гаспадыня лаяла качаня i ганялася за iм з вугальнымi шчыпцамi, дзецi бегалi, збiваючы адзiн аднаго з ног, рагаталi i пiшчалi. Добра, што дзверы былi адчынены, - качаня выбегла, растапырыўшы крылы, кiнулася ў кусты, проста на толькi што выпаўшы снег, i доўга-доўга ляжала там непрытомнае.
      Было б вельмi журботна расказваць пра ўсе беды i няшчасцi брыдкага качаняцi ў гэтую суровую зiму.
      Нарэшце сонейка зноў прыгрэла зямлю сваiмi цёплымi промнямi. Зазвiнелi жаўрукi ў полi. Вярнулася вясна!
      Качаня вылезла з чароту, дзе яно хавалася ўсю зiму, узмахнула крыламi i паляцела. Крылы яго цяпер былi куды мацнейшыя, чым раней, яны зашумелi i ўзнялi яго над зямлёй. Не паспела яно апамятацца, як даляцела ўжо да вялiкага саду. Яблынi стаялi ўсе ў квеценi, духмяны бэз схiляў свае доўгiя зялёныя галiны над звiлiстым каналам. Ах, як тут было добра, як пахла вясной!