Ханс Крысьцiян Андэрсэн
      КАЗКI
      КРЭСIВА
      Iшоў салдат па дарозе: раз-два! раз-два! Ранец за спiной, шабля пры боку. Ён iшоў дадому з вайны. I нечакана сустрэлася з iм ведзьма. Ведзьма была старая i брыдкая. Нiжняя губа яе адвiсла да самых грудзей.
      - Прывiтанне, службака! - сказала ведзьма. - У цябе такая славутая шабля i вялiкi ранец! Ты - бравы салдат! Толькi як нi круцi, а кiшэнi твае пустыя. Калi хочаш, дык грошай у цябе будзе навалам.
      - Дзякуй табе, старэча. Грошы толькi дурням не трэба, - сказаў салдат i адтапырыў свае кiшэнi.
      - Гэ, не, - сказала ведзьма, - пачакай крыху! Ты бачыш вунь тое вялiкае дрэва - яно ўнутры пустое. Ты ўзлезь на яго, там убачыш дупло. Залезь у яго i апускайся ў самы нiз. А я абкручу цябе вяроўкай вакол пояса i выцягну назад, як толькi ты ўсклiкнеш.
      - А навошта мне лезцi ў тое дупло? - спытаў салдат.
      - Грошы там, - сказала ведзьма. - Дрэва гэта незвычайнае. Калi апусцiшся на самы нiз, дык убачыш вялiзны падземны ход. Там зусiм светла - i ўдзень i ўночы зiхацяць сотнi лямпачак. Пойдзеш па тым падзямеллi напрасткi. А дойдзеш да канца, там адразу ўбачыш перад сабою трое дзвярэй. У кожных дзвярах ключ тырчыць. Крутнi яго, i дзверы адчыняцца. У першым пакоi стаiць вялiкi куфар. На куфры сядзiць сабака. Вочы ў гэтага сабакi, нiбы два сподачкi. Толькi ты не палохайся. Я дам табе свой блакiтны фартух у клетачку. Ты рассцялi яго на падлозе i смела хапай сабаку. Як толькi схопiш - адразу садзi на мой фартух, а потым адчыняй куфар i бяры сабе грошай колькi захочаш. Але ў гэтым куфры толькi медныя грошы. А калi ты срэбра захочаш - заходзь у суседнi пакой. I там стаiць куфар. I на тым куфры сядзiць сабака. Вочы ў яго, нiбы колы ў вадзянога млына. Толькi ты не губляйся - хапай яго i садзi на фартух, а потым набiрай сабе срэбра. Ну, а калi табе там золата захочацца, то заходзь у трэцi пакой. Пасярод трэцяга пакоя стаiць куфар, якi з коптурам напоўнены золатам. Куфар гэты вартуе самы вялiкi сабака. Зможаш ты пасадзiць яго на мой фартух - тваё шчасце, не закране цябе сабака. Бяры тады золата, колькi твая душа захоча!
      - Цудоўна, - сказаў салдат. - Але ж якую плату возьмеш ты з мяне за гэта, старая ведзьма? Пэўна ж, табе нешта ад мяне патрэбна.
      - Нiводнае капеечкi тваёй не вазьму! - сказала ведзьма. - Толькi прынясi ты мне старое крэсiва, якое забылася там мая бабуля, калi лазiла туды апошнi раз.
      - Добра, абкручвай мяне вяроўкай! - сказаў салдат.
      - Зроблена! - сказала ведзьма. - А вось табе мой фартух у клетачку.
      I салдат палез на дрэва. Знайшоў ён дупло i апусцiўся па iм у самы нiз. Як сказала ведзьма, так усё i атрымалася: глядзiць салдат - перад iм падземны ход. I вiдно там, як удзень, - безлiч лямпачак зiхацiць усюды.
      Пайшоў салдат па тым падзямеллi. Iшоў, iшоў i дайшоў да самага канца. Далей iсцi няма куды. Бачыць салдат - перад iм трое дзвярэй. А ў дзвярах ключы тырчаць.
      Адчынiў салдат першыя дзверы i зайшоў у пакой. Пасярод пакоя куфар стаiць, на куфры сядзiць сабака. Вочы ў яго, нiбы два сподачкi.
      Глядзiць на салдата сабака i круцiць вачамi ў розныя бакi.
      - Вось дык страшыдла! - сказаў салдат, схапiў сабаку i ў адзiн мiг пасадзiў яго на ведзьмiн фартух.
      Тут сабака прыцiх, а салдат адчынiў куфар i пачаў адтуль грошы выцягваць. Набраў сабе поўныя кiшэнi медзякоў, зачынiў куфар i зноў пасадзiў на яго сабаку, а сам пайшоў у суседнi пакой.
      Праўду сказала ведзьма - i ў гэтым пакоi на куфры сядзеў сабака. Вочы ў яго былi, быццам колы ў вадзянога млына.
      - Ну, чаго ты на мяне вытрашчыўся? Хочаш, каб твае вочы павылазiлi? сказаў салдат, схапiў сабаку i пасадзiў на ведзьмiн фартух, а сам хутчэй да куфра.
      А ў куфры срэбра бiтком набiта. Выкiнуў салдат з кiшэняў медзякi, напоўнiў кiшэнi i ранец срэбрам. Потым пайшоў салдат у трэцi пакой. Увайшоў i знямеў ад здзiўлення. Дзiвосы! Пасярод пакоя стаяў залаты куфар, а на куфры сядзела сапраўднае страхалюддзе. Вочы, што нi кажы, як дзве вежы. Круцiлiся яны, быццам колы самай хуткай карэты.
      - Прывiтанне! - сказаў салдат i казырнуў, быццам ён стаяў перад генералам.
      Доўга валаводзiцца ён, вядома, не мог. Схапiў сабаку ў ахапак, пасадзiў яго на ведзьмiн фартух, а сам адчынiў куфар. Божухна, колькi ў iм было золата! За гэта золата можна было купiць цалкам вялiкi горад, усе цацкi, усiх алавяных салдацiкаў, усiх драўляных коней, усе пернiкi, што ёсць у свеце. На ўсё хапiла б.
      Тут салдат павыкiдаў з кiшэняў i ранца срэбраныя грошы i дзвюма рукамi пачаў выбiраць з куфра золата. Бiтком набiў золатам кiшэнi, ранец, шапку, нават боты. Столькi набраў золата, што ледзь-ледзь скрануўся з месца. Цяпер ён быў багаты!
      Пасадзiў ён сабаку на куфар, зачынiў дзверы i закрычаў:
      - Гэй, цягнi мяне наверх, старая ведзьма!
      - А крэсiва маё ты забраў? - спытала ведзьма.
      - А лiха ж ты лiхое, зусiм забыўся пра тваё крэсiва! - сказаў салдат.
      Пайшоў ён назад, знайшоў ведзьмiна крэсiва i схаваў у кiшэнi.
      - Ну, цягнi! Знайшоў тваё крэсiва! - крыкнуў ён ведзьме.
      Ведзьма пацягнула вяроўку i падняла салдата наверх. I апынуўся салдат зноў на вялiкай дарозе.
      - Ну, аддавай мне крэсiва! - сказала ведзьма.
      - А навошта, ведзьма, табе гэтае крэсiва? - спытаў салдат.
      - Навошта табе ведаць! - сказала ведзьма. - Ты ж атрымаў грошы. Аддавай мне крэсiва!
      - Чакай! - сказаў салдат. - Зараз жа гавары, навошта табе крэсiва, а не скажаш, дык я табе сваёй шабляй галаву адсяку.
      - Не скажу! - заўпарцiлася ведзьма.
      Тады салдат схапiў шаблю i адсек ведзьме галаву. Грымнулася ведзьма вобзем, тут i сканала. А салдат завязаў усе свае грошы ў ведзьмiн фартух у клетачку, ускiнуў ношу на плечы i накiраваўся проста ў горад.
      Горад быў вялiкi i багаты. Салдат пайшоў у самы вялiкi гатэль, заняў там самыя лепшыя пакоi i загадаў прынесцi самыя смачныя стравы - цяпер жа ён быў панам.
      Слуга, якi ваксаваў яго боты, здзiвiўся, што ў такога багача, гэтакiя кепскiя боты, - а салдат не паспеў яшчэ купiць новыя. Затое на наступны дзень ён прыдбаў сабе самыя прыгожыя апранахi, капялюш з пяром i боты са шпорамi.
      Цяпер салдат зрабiўся сапраўдным панам. Яму расказалi пра ўсе дзiвосы, якiя былi ў гэтым горадзе. Расказалi i пра караля, у якога была чароўная дачка.
      - А як бы мне пабачыць гэту прынцэсу? - спытаў салдат.
      - Гэта не вельмi проста, - адказалi яму. - Прынцэса жыве ў вялiкiм медным замку, а вакол замка высокiя сцены i каменныя вежы. Нiхто, акрамя самога караля, не ўвойдзе туды i не выйдзе адтуль, таму што каралю наваражылi, што дачка яго стане жонкаю простага салдата. А каралю мець за зяця простага салдата зусiм не хочацца. Вось ён i трымае прынцэсу пад замком.
      Пашкадаваў салдат, што нельга паглядзець на прынцэсу, ды асаблiва не бедаваў.
      I без прынцэсы зажыў ён весела: хадзiў у тэатры, гуляў у каралеўскiм садзе i раздаваў грошы бедным. Ён на сабе добра зведаў, як цяжка жыць без капейкi ў кiшэнi.
      Ну, а калi салдат быў багаты, жыў весела i апранаўся прыгожа, дык i сяброў у яго было багата. Усе называлi яго дружбаком, сапраўдным панам, а гэта яму вельмi падабалася.
      Вось трацiў, трацiў грошы салдат i бачыць аднойчы, што ў кiшэнi ў яго засталося два грашы. I давялося салдату перабрацца з панскiх пакояў у цесны закутак пад самым дахам. Прыгадаў ён былое жыццё: сам пачаў ваксаваць свае боты i цыраваць на iх дзiркi. Нiхто з былых сяброў больш не наведваў яго, ды i надта ж высока было падымацца туды.
      Ды неяк надвячоркам сядзеў салдат у сваiм закутачку. Ужо i зусiм сцямнела, а ў яго не было грошай нават на свечку. I тут ён успомнiў пра ведзьмiна крэсiва. Выняў салдат крэсiва i пачаў здабываць агонь. Толькi красануў ён аб крэмень, дзверы расчынiлiся i ўбег сабака з вачыма, быццам сподачкi. Гэта быў той самы сабака, якога салдат бачыў у першым пакоi падзямелля.
      - Што загадаеш, салдат? - спытаў сабака.
      - Дзiва, дый годзе! - сказаў салдат. - Крэсiва, выходзiць, не простае. А цi не выратуе яно мяне з бяды? Прыдбай мне грошай! - загадаў ён сабаку.
      I толькi ён сказаў гэтак, як сабакi i след прастыў. Але не паспеў салдат палiчыць да двух, як сабака ўжо тут як тут, а ў зубах у яго вялiкi мех, паўнюткi медных грошай.
      Зразумеў цяпер салдат, што за дзiвоснае было тое крэсiва. Варта стукнуць па крэменi адзiн раз - з'яўляўся сабака з вачамi, як сподачкi. А два разы стукне салдат - бяжыць да яго сабака з вачамi, бы колы вадзянога млына. Тры разы стукне - i сабака, у якога кожнае вока велiчынёю з вежу, стаiць перад iм i чакае загаду. Першы сабака носiць яму медныя грошы, другi - срэбра, а трэцi - чыстае золата.
      I вось салдат зноў забагацеў, перабраўся ў самыя лепшыя пакоi, зноў пачаў хадзiць у святочных апранахах. Тут усе яго сябры зноў пачалi хадзiць да яго i шанавалi асаблiва.
      I неяк памроiлася салдату: "А хiба ж не магу я на прынцэсу глянуць? Усе гавораць, што яна прыгажуня. А якая карысць, што яна ўвесь век прасядзiць у медным замку, за высокiмi сценамi ды вежамi? Дзе ж яно, маё крэсiва?"
      I ён стукнуў па крэменi адзiн раз. У той жа мiг з'явiўся сабака з вачамi, быццам сподкi.
      - Вось што, мой дарагi, - сказаў салдат, - хаця ўжо на вулiцы ноч, але я хачу паглядзець на прынцэсу. Хоць адну хвiлiначку. Зрабi!
      Сабака знiк, i не паспеў салдат мiргнуць вокам, як ён з'явiўся зноў, а на спiне ў яго ляжала сонная прынцэса.
      Чароўная, цудоўная была прынцэса. Па ўсiм было бачна, што гэта сапраўдная прынцэса. I нiяк не мог стрымацца салдат, каб не пацалаваць яе, - для таго ж ён i быў салдат, сапраўдны хлопец, з галавы да пятак. Потым сабака аднёс прынцэсу назад так, як i прынёс.
      Ранiцай прынцэса пiла гарбату i расказала каралю i каралеве, што яна бачыла ўночы дзiўны сон: нiбы яна ехала вярхом на сабаку i нейкi салдат пацалаваў яе.
      - Цiкава! - сказала каралева.
      Пэўна, сон гэты быў ёй не даспадобы.
      У наступную ноч да ложка прынцэсы прызначылi бабулю-служанку. Ёй загадалi разведаць, цi той сон прынцэсы быў сапраўды сном, цi што-кольвечы iншае.
      А салдату, хоць памiрай, зноў захацелася пабачыць прыгажуню прынцэсу.
      I вось ўночы ў медны замак, як i ў папярэднюю ноч, з'явiўся сабака, схапiў прынцэсу i памчаўся з ёй з усiх ног. Тут бабуля надзела гумавыя боты i памчалася ўслед. Калi ж убачыла, што сабака схаваўся з прынцэсай у адным вялiкiм доме, яна падумала: "Цяпер мы знойдзем малайца!". I яна крэйдай намалявала на дзвярах дома вялiкi крыж, а сама пайшла дамоў спаць.
      Але дарэмна яна супакоiлася: калi настаў час несцi прынцэсу назад, сабака ўбачыў на дзвярах крыж i адразу ж здагадаўся, што ён азначае. Ён узяў кавалак крэйды i пазначыў крыжамi ўсе дзверы ў горадзе. Гэта было лоўка прыдумана: цяпер бабуля-служанка нiяк не зможа знайсцi патрэбныя дзверы - бо ўсюды стаялi такiя ж белыя крыжы.
      Раненька кароль з каралевай, бабуля-служанка i ўсе каралеўскiя афiцэры пайшлi глядзець, куды ездзiць прынцэса на сабаку па начах.
      - Вось куды! - сказаў кароль, калi ўбачыў першы крыж на дзвярах.
      - Не, вунь куды! - сказала каралева, калi ўбачыла крыж на суседнiх дзвярах.
      - I там, i тут - усюды крыжы! - сказалi афiцэры.
      I на якiя б дзверы яны нi глядзелi - усюды былi белыя крыжы. Так i не разабралiся яны нi ў чым.
      Але каралева была жанчына разумная, майстрыха на ўсе рукi. Яна загадала слугам падаць ёй свае залатыя нажнiцы i кавалак шоўку i пашыла прыгожы маленькi мяшочак. У гэты мяшочак яна насыпала грэцкiх круп i непрыкметна прывязала яго да спiны прынцэсы. Потым прабiла ў мяшочку дзiрку, каб крупы пакрысе сыпалiся на дарогу, калi прынцэса паедзе да свайго салдата.
      I вось уночы з'явiўся сабака, пасадзiў прынцэсу сабе на спiну i панёс да салдата. А салдат ужо так закахаўся ў прынцэсу, што ад усяе душы захацеў жанiцца з ёй. Ды i прынцам стаць было б няблага.
      Сабака бег вельмi хутка, а крупы сыпалiся з мяшочка па ўсёй дарозе ад меднага замка да дома салдата. Але сабака нiчога не заўважыў.
      Ранiцай кароль i каралева выйшлi з палаца, паглядзелi на дарогу i адразу даведалiся, куды ездзiла прынцэса. Салдата схапiлi i пасадзiлi ў турму.
      Доўга сядзеў салдат за кратамi. У турме было цёмна i сумна. I вось аднойчы вартавы сказаў салдату:
      - Заўтра цябе павесяць!
      Нявесела зрабiлася салдату. Думаў ён, думаў, як ад смерцi выратавацца, але нiчога не мог прыдумаць. А сваё чароўнае крэсiва салдат забыў дома.
      На другi дзень ранiцай салдат падышоў да маленькага акенца i пачаў глядзець скрозь жалезныя краты на вулiцу. Народ натоўпам валiў за горад, каб паглядзець, як будуць вешаць салдата. Бiлi барабаны, праходзiлi войскi. I вось мiма самай турмы прабег нейкi хлапчынка-шавец у скураным фартушку i чаравiках на босых нагах. Ён iмчаўся стрымгалоў, i раптам адзiн чаравiк зляцеў у яго з нагi i стукнуўся проста ў сцяну турмы, каля таго акенца ў кратах, ля якога стаяў салдат.
      - Гэй, галубок, не спяшайся! - крыкнуў салдат. - Я яшчэ тут, а без мяне там нiчога не будзе. А вось калi ты збегаеш да мяне дадому i прынясеш мне крэсiва, я табе дам цэлых чатыры срэбраных манеткi. Ну, хутчэй! Бяры ногi ў рукi - i гайда!
      Хлопчык быў не супроць атрымаць чатыры срэбраныя манеткi i стралой пусцiўся за крэсiвам, умiг прынёс яго, аддаў салдату i...
      Вось паслухайце, што з гэтага атрымалася.
      За горадам была пабудавана вялiкая шыбенiца. Вакол яе стаялi войскi i натоўпы народу. Кароль i каралева сядзелi на велiкапышным троне. Насупраць сядзелi суддзi i ўвесь дзяржаўны савет. I вось салдата вывелi на лесвiцу i кат ужо збiраўся накiнуць яму вяроўку на шыю.
      Але тут салдат папрасiў хвiлiнку пачакаць.
      - Мне вельмi хацелася б, - сказаў ён, - спалiць адну цыгарку - бо гэта будзе самая апошняя цыгарка ў маiм жыццi.
      А ў гэтай краiне быў такi звычай: апошняе жаданне асуджанага на смерць павiнна быць выканана. Вядома, калi гэта было не зусiм вялiкае жаданне.
      Вось чаму кароль нiяк не мог адмовiць салдату. I салдат узяў у рот цыгарку, дастаў сваё крэсiва i пачаў выкрасаць агонь. Стукнуў ён па крэменi раз, стукнуў два, стукнуў тры - i вось перад iм з'явiлiся тры сабакi. У аднаго вочы былi, як сподачкi, у другога - як млынавыя колы, у трэцяга - як вежы.
      - Памажыце мне збавiцца ад бяды! - сказаў iм салдат.
      Тут усе тры сабакi кiнулiся на суддзяў i на дзяржаўны савет: аднаго схопяць за ногi, другога за нос i пачынаюць падкiдваць, ды так высока, што калi тыя падалi на зямлю, то ўсе разбiвалiся ўшчэнт.
      - Мяне не трэба! Я не жадаю! - закрычаў кароль, але самы вялiкi сабака схапiў яго разам з каралевай i падкiнуў iх пад неба. Тут войска напалохалася, а народ пачаў крычаць:
      - Няхай жыве салдат! Будзь, салдат, нашым каралём i бяры сабе ў жонкi цудоўную прынцэсу!
      Салдата пасадзiлi ў каралеўскую карэту i павязлi ў палац. Тры сабакi танцавалi перад карэтай i крычалi "ўра". Хлапчукi свiсталi, а войскi бралi пад казырок. Прынцэса выйшла з меднага замка i зрабiлася каралевай. Зразумела, яна была вельмi задаволенай.
      Вяселле працягвалася цэлы тыдзень. Тры сабакi таксама сядзелi за сталом, елi, пiлi i круцiлi сваiмi вялiзнымi вачамi.
      КАЎНЕРЫК
      Жыў-быў элегантны кавалер; у яго толькi i было за душой, што падстаўка, каб здымаць боты, грабянец ды яшчэ вельмi прыгожы, нават франтаваты каўнерык. Вось пра каўнерык i пойдзе размова.
      Каўнерык пажыў ужо на свеце i пачаў думаць пра жанiцьбу. Выпала яму аднойчы трапiць у начоўкi разам з падвязкай для панчохi.
      - Ах! - усклiкнуў каўнерык. - Якiя вы стройныя, якiя пяшчотныя i мiлыя! Дазвольце ўведаць вашае iмя?
      Але падвязка была вельмi сарамлiвая, гэтае запытанне здалося ёй нясцiплым, i яна змаўчала.
      - Вы, мабыць, завязка? - не адступаўся каўнерык. - Штосьцi падобнае да тасьмы, што звужае сукенку на стане. Вось, вось, бачу: вы ўпрыгожанне i ў той жа час прыносiце карысць, понадзь мая!
      - Будзьце ласкавыя, не заводзьце са мной гутаркi! - загневалася падвязка. - Я, здаецца, не давала для гэтага падставы!
      - Ваша краса - самая лепшая падстава! - сказаў каўнерык.
      - Ах, прашу, не чапляйцеся! - павысiла голас падвязка. - Вы падобныя на мужчыну!
      - Канечне, я ж элегантны кавалер! - з гонарам прамовiў каўнерык. - У мяне ёсць падстаўка для ботаў i грабянец!
      Вось i зманiў! Каўнерык проста хвалiўся: тыя рэчы былi не ягоныя, а яго гаспадара.
      - Адчапiцеся, калi ласка, - не падпускала яго блiзка да сябе падвязка. - Я не прывыкла, каб так са мной паводзiлiся.
      - Незачэпа! - буркнуў каўнерык.
      Тут яго ўзялi, памылi, накрухмалiлi, павесiлi на спiнку крэсла, высушылi на сонцы, затым паклалi на прасавальную дошку.
      Заявiлася гарачая прасавальная плiтка.
      - Панi! - прамовiў каўнерык ёй. - Панадная ўдовачка! Як горача! Я ўвесь палымнею! Са мной штосьцi робiцца! Я сам не свой! Вы апякаеце мяне наскрозь! Ух!.. Прашу: вашу руку i сэрца!
      - Ах ты рызман! - ганарыста сказала прасавальная плiтка i цяжка праехалася па каўнерыку. Яна ўяўляла сябе паравозам, што цягне за сабою па рэйках вагоны.
      Каўнерык крыху абшморгнуўся; i з'явiлiся нажнiцы, каб падраўняць яму краi.
      - О! - усклiкнуў каўнерык. - Вы, мусiць, знакамiтая танцоўшчыца, прыма-балерына! Вы гэтак хораша рухаецеся ножкамi! Нiколi не бачыў нiчога такога! Нiхто з жанчын не можа параўнацца з вамi!
      - Ведаем! - сказалi нажнiцы.
      - Вы вартыя быць графiняй, - прадаўжаў каўнерык. - Але, на жаль, я маю толькi гаспадара-франта, падстаўку для ботаў i грабянец... Ах, каб было ў мяне графства...
      - Ды ён, здаецца, сватаецца?! - ускрыкнулi нажнiцы i ў злосцi гэтак спаласавалi каўнерык, што прыйшлося яго выкiнуць.
      "Пасватацца хiба толькi да расчоскi?" - падумаў каўнерык i звярнуўся да яе:
      - Проста дзiва, як захавалiся вашыя зубкi, фрэкен!.. Скажыце, вы калi-небудзь думалi пра замужжа?
      - Чаму не думала! - адказала расчоска. - Я паненка зэдлiчка, на якiм твой гаспадар абувае боты.
      - Паненка?! - усклiкнуў каўнерык.
      Цяпер яму не было да каго сватацца, i ён пачаў з пагардай думаць пра жанiцьбу.
      Час iшоў, i каўнерык разам з iншым рыззём трапiў на папяровую фабрыку.
      Там сабраўся вялiкi рыззёвы гурт.
      Тоненькiя анучкi, як i трэба, трымалiся далей ад тоўстых. Тут у кожнай знайшлося пра тое-сёе расказаць, а ў каўнерыка, канечне, больш, чым ва ўсiх, ён быў хвалько з хвалькоў.
      - У мяне была процьма нарачоных! - лапатаў ён. - Проста бегалi за мной! Ды i як не бегаць: накрухмалены, я выглядаў сапраўдным франтам! У мяне нават былi ўласная падстаўка для ботаў i грабянец, хоць я iмi нiколi не карыстаўся... Паглядзелi б вы на мяне, калi я, бывала, ляжаў на баку!.. Нiколi не змагу забыць першую нарачоную - завязку! Яна была такая тонкая, пяшчотная, мяккая! З-за мяне ў балею з вадой кiнулася! Была яшчэ адна, удоўка, - загарэлася да мяне такiм каханнем, што аж пабялела!.. Але я яе пакiнуў, i яна пачарнела з гора. Яшчэ была прыма-балерына, - гэта яна ранiла мяне, бачыце? Свавольная, гарэзная была! Мая ўласная расчоска таксама кахала мяне да таго, што ажно змарнавала свае зубы. Адным словам, нямала было ў мяне розных прыгод... Але болей за ўсё мне шкада падвязку цi, лепш сказаць - завязку, бо яна з-за мяне кiнулася ў балею. На жаль, нямала награшыў я... Час, час мне пераўтварыцца ў белую паперу!
      Жаданне яго збылося: усё рыззё пераўтварылася ў белую паперу, а каўнерык вось у гэты самы аркушык, на якiм надрукавана яго гiсторыя. Так ён быў пакараны за сваю лiшнюю ману.
      I нам варта паводзiцца асцярожней: хто ведае, можа, i таму-сяму з нас прыйдзецца некалi трапiць у ахапак лахманоў i пераўтварыцца ў белую паперу, на якой надрукуюць нашу ўласную гiсторыю, i тады пойдзеш разносiць па белым свеце ўсё патаемнае пра самога сябе!
      САЛАВЕЙ
      Ты, напэўна, ведаеш, што ў Кiтаi ўсе жыхары кiтайцы i сам iмператар кiтаец.
      Даўным-даўно гэта было, але таму i трэба расказаць гэту гiсторыю, пакуль яна яшчэ не забылася зусiм.
      У цэлым свеце не знайшлося б палаца лепшага, чым палац кiтайскага iмператара. Ён увесь быў з каштоўнага фарфору, такога тонкага i крохкага, што страшна было да аго дакрануцца.
      Палац стаяў у прыгожым садзе, у якiм раслi дзiвосныя кветкi. Да самых прыгожых кветак былi прывязаны сярэбраныя званочкi. I калi дуў ветрык, кветкi пагойдвалiся i званочкi звiнелi. Гэта было зроблена для таго, каб нiхто не прайшоў паблiзу кветак, не паглядзеўшы на iх. Вось так разумна было прыдумана!
      Сад цягнуўся далёка-далёка, так далёка, што нават галоўны садоўнiк i той не ведаў, дзе ён канчаецца. А адразу за садам пачынаўся дрымучы лес. Гэты лес даходзiў да самага сiняга мора, i караблi праплывалi пад шатамi магутных дрэў.
      Тут у лесе, ля самага берага мора, жыў салавей. Ён спяваў так цудоўна, што нават бедны рыбак, слухаючы яго песнi, забываў пра свой невад.
      - Ах, як хораша, - гаварыў ён, уздыхаючы, але пасля зноў браўся за сваю справу i не думаў пра ляснога спевака да наступнай ночы.
      А калi наступала чарговая ноч, ён зноў як зачараваны слухаў салаўя i зноў паўтараў тое ж самае:
      - Ах, як хораша, як хораша!
      З усiх канцоў свету прыязджалi ў сталiцу iмператара падарожнiкi. Усе яны любавалiся цудоўным палацам i прыгожым садам, але, паслухаўшы песню салаўя, зазначалi:
      - Вось гэта лепш за ўсё!
      Вярнуўшыся дадому, падарожнiкi расказвалi пра ўсё, што бачылi. Вучоныя апiсвалi сталiцу Кiтая, палац i сад iмператара i нiколi не забывалi ўспомнiць пра салаўя. А паэты складалi ў гонар крылатага спевака, якi жыў у кiтайскiм лесе на беразе сiняга мора, цудоўнейшыя вершы.
      Кнiгi расходзiлiся па ўсiм свеце, i вось адна тоўстая кнiга дайшла да самога кiтайскага iмператара. Ён сядзеў на сваiм залатым троне, чытаў i кiваў галавой. Яму вельмi падабалася чытаць пра тое, якая прыгожая яго сталiца, якiя цудоўныя яго палац i сад. Але на апошняй старонцы кнiгi iмператар прачытаў: "У Кiтаi многа ўсяго цудоўнага, але лепш за ўсё маленькая птушачка, што завецца салаўём, якая жыве ў лесе паблiзу iмператарскага саду. Дзеля таго, каб паслухаць яе спеў, раiм кожнаму з'ездзiць у Кiтай".
      - Што такое? - здзiвiўся iмператар. - Як?! У маёй дзяржаве i нават поруч з маiм асабiстым палацам жыве такая цудоўнейшая птушка, а я нi разу не чуў, як яна спявае! I я даведваюся пра яе з iншаземных кнiг!
      Ён рэзка закрыў кнiгу i загадаў пазваць свайго першага мiнiстра. Гэты мiнiстр быў настолькi фанабэрысты, што, калi хто-небудзь з людзей нiжэй яго чынам асмельваўся загаварыць з iм цi спытаць у яго пра што-небудзь, ён адказваў толькi: "Пф", а гэта, зразумела, зусiм нiчога не азначала.
      - Я прачытаў у адной вучонай кнiзе, што ў нас ёсць цудоўнейшая птушка, якую завуць салавей, - сказаў iмператар мiнiстру. - Яе лiчаць першай славутасцю маёй дзяржавы. Чаму ж мне нi разу не дакладвалi пра гэту птушку?
      - Ваша вялiкасць! - адказваў з паклонам iмператару першы мiнiстр. - Я нават i не чуў пра яе. Яна нiколi не была прадстаўлена нашаму двару.
      - Увесь свет ведае, што ў мяне ёсць такая рэдкая птушка, i толькi я адзiн не ведаю пра гэта, - сказаў iмператар. - Я хачу, каб сёння ж вечарам яна была тут i спявала мне!
      - Я адшукаю яе, ваша вялiкасць, - адказаў першы мiнiстр.
      Адказаць-то было няцяжка. Але дзе яе знойдзеш?
      I вось першы мiнiстр забегаў уверх i ўнiз па лесвiцах, па залах i калiдорах, але нiхто з прыдворных не мог яму сказаць, што за птушка салавей i дзе гэты самы салавей жыве.
      Першы мiнiстр вярнуўся да iмператара i далажыў, што салаўя ў Кiтаi няма i нiколi не было.
      - Ваша вялiкасць дарма дазваляе верыць усяму, што напiсана ў кнiгах, прамовiў ён. - Усё гэта адны пустыя выдумкi.
      - Не гавары лухты! - абурыўся iмператар. - Я хачу чуць салаўя. Ён павiнен быць у палацы сёння ж вечарам! А калi яго не будзе тут у вызначаны час, я загадаю пасля вячэры адлупiць цябе i ўсiх мiнiстраў палкамi па пятках.
      - Тзiнг-пе! - прагугнеў першы мiнiстр i зноў пачаў бегаць уверх i ўнiз па лесвiцах, па калiдорах i залах.
      З iм бегалi ўсе саноўнiкi i прыдворныя - нiкому не хацелася адведаць палак.
      Раз-пораз яны сутыкалiся насамi i пыталiся адзiн у аднаго:
      - Што такое са-ла-вей?
      - Дзе знайсцi са-лаў-я?
      Але нiхто ў iмператарскiм двары нават не чуў пра салаўя, пра якога ведаў ужо ўвесь свет.
      Нарэшце прыдворныя прыбеглi на кухню. Там сядзела маленькая дзяўчынка i выцiрала талеркi.
      Першы мiнiстр спытаў у дзяўчынкi, цi не ведае яна, дзе жыве салавей.
      - Салавей? - здзiвiлася дзяўчынка. - Ды як жа мне не ведаць! Ён жыве ў нашым лесе. А ўжо як спявае! Я кожны дзень нашу маёй хворай маме рэшткi абеду з iмператарскай кухнi. Жывём мы ля самага мора. Поруч у лясной глухаманi ёсць старое дрэва з вялiкiм дуплом i густымi-густымi галiнамi. I кожны раз, калi я сядаю адпачыць пад гэтым дрэвам, я чую песню салаўя. Ён спявае так пяшчотна, што слёзы самi па сабе цякуць у мяне з вачэй, а на душы становiцца так радасна, нiбы мяне цалуе матуля.
      - Дзяўчынка, - узмалiўся першы мiнiстр, - я назначу цябе першай пасудамыйкай i нават дазволю паглядзець, як абедае сам iмператар, калi ты пакажаш нам, дзе жыве салавей. Ён запрошаны сёння вечарам у iмператарскiя палаты.
      I вось усе накiравалiся ў лес.
      Паперад усiх iшла дзяўчынка, а за ёй мiнiстры i саноўнiкi.
      Iшлi яны, iшлi, i раптам недзе непадалёк зарыкала карова.
      - Во! - дружна выгукнулi прыдворныя. - Гэта, напэўна, i ёсць салавей. Якi, аднак, у яго моцны голас!
      - Гэта карова рыкае, - растлумачыла дзяўчынка. - Яшчэ далёка да таго дрэва, на якiм жыве салавей.
      I ўсе пайшлi далей.
      Раптам у балоце заквакалi жабы.
      - Цудоўна! - узрадаваўся прыдворны бонза. - Нарэшце я чую салаўя. Цюцелька ў цюцельку як сярэбраныя званочкi ў нашай бажнiцы!..
      - Не, гэта ўсяго толькi жабы, - прамовiла дзяўчынка. - Але цяпер, я думаю, мы хутка пачуем i самога салаўя.
      I на самай справе, з гушчэчы галiн данёсся цудоўны спеў.
      - Вось гэта i ёсць салавей! - сказала дзяўчынка. - Слухайце, слухайце! А вось ён i сам! - I яна паказала пальцам на маленькую шэранькую птушачку, што сядзела на галiнцы.
      - Пф! - здзiвiўся першы мiнiстр. - Нiяк не думаў, што гэты знакамiты салавей такi нягеглы з выгляду. Напэўна, ён стаў шэрым ад страху, убачыўшы адразу столькi вяльможных асоб.
      - Салавейка! - гучна закрычала дзяўчынка. - Наш лiтасцiвы iмператар хоча паслухаць цябе.
      - Вельмi рад! - адказаў салавей i заспяваў яшчэ званчэй.
      - Пф, пф! - надзьмуўся першы мiнiстр. - Яго голас звiнiць гэтак жа звонка, як шкляныя бразготкi на парадным балдахiне iмператара. Зiрнiце толькi, як працуе гэты маленькi гарлапан! Дзiўна, што мы нiколi дагэтуль не чулi такога выдатнага спевака. Ён несумненна будзе мець вялiкi поспех пры двары.
      - Цi не жадае iмператар, каб я паспяваў яшчэ? - спытаў салавей. Ён думаў, што з iм размаўляе сам iмператар.
      - Непераўзыдзены пан салавей! - сказаў першы мiнiстр. - Яго вялiкасцi iмператара тут няма, але ён усклаў на мяне прыемнае даручэнне запрасiць вас на маючае адбыцца сёння ўвечары прыдворнае свята. Не сумняваюся, што вы зачаруеце яго вялiкасць сваiм дзiўным спевам.
      - Песнi мае куды лепш гучаць у зялёным лесе, - адказаў салавей. - Але я ахвотна палячу з вамi, калi гэта будзе прыемна iмператару.
      А ў палацы, мiж iншым, рыхтавалiся да свята. Усе бегалi, шчыравалi, мiтусiлiся. У фарфоравых сценах i ў шкляной падлозе адлюстроўвалiся сотнi тысяч залатых лiхтарыкаў; у калiдорах радамi былi расстаўлены надзвычай прыгожыя кветкi, а прывязаныя да кветак званочкi ад усёй беганiны, сумятнi i скразняку звiнелi так гучна, што нiхто не чуў свайго ўласнага голасу.
      I вось наступiў вечар. Пасярод агромнiстай залы сядзеў iмператар. Насупраць iмператарскага трона паставiлi залаты шост, а на самым вяршку яго сядзеў салавей. Усе прыдворныя былi ў поўным зборы. Нават беднай дзяўчынцы з кухнi дазволiлi стаяць у парозе, - яна ж была цяпер не звычайная дзяўчынка, а прыдворная пасудамыйка. Усе былi па-святочнаму расфуфыраны i не адводзiлi вачэй ад маленькай шэранькай птушачкi.
      Але вось iмператар запрашальна кiўнуў галавой. I салавей заспяваў. Ён спяваў так далiкатна, так цудоўна, што нават у самога iмператара выступiлi на вачах слёзы i пакацiлiся па шчоках.
      Тады салавей залiўся яшчэ грамчэй, яшчэ больш пяшчотна. Спеў яго так i палонiў сэрца.
      Калi ён скончыў, iмператар абвясцiў, што даруе яму сваю залатую пантофлю на шыю. Але салавей падзякаваў i адмовiўся.
      - Я ўжо i так узнагароджаны, - сказаў ён. - Я бачыў слёзы ў вачах iмператара. Якой жа яшчэ жадаць мне ўзнагароды?
      I зноўку загучаў яго крыштальны голас.
      - Ах, як гэта чароўна! - усклiкнулi наперабой прыдворныя дамы.
      I з той пары, калi яны размаўлялi з кiм-небудзь, хто iм падабаўся, яны набiралi ў рот вады, каб яна булькатала ў iх у горле. Прыдворныя дамы ўявiлi, што гэтае булькатанне падобна на салаўiны пошчак.
      Салаўя пакiнулi пры двары i адвялi яму асобны пакой. Два разы днём i адзiн раз уначы яго выпускалi на волю.
      Але да яго прыставiлi дванаццаць слуг, i кожны з iх трымаў у руках прывязаную да ножкi салаўя шаўковую стужачку.
      Нiчога не скажаш, вялiкае задавальненне магла прынесцi такая прагулка!
      Увесь горад пачаў гаварыць пра дзiвосную птушку, i калi на вулiцы сустракалiся трое знаёмых, адзiн з iх вымаўляў: "Са", другi падхоплiваў: "ла", а трэцi заканчваў: "вей", пасля чаго ўсе трое ўздыхалi i скiроўвалi позiрк у неба.
      Адзiнаццаць лавачнiкаў далi сваiм сынам новае iмя: "Салавей" - у гонар iмператарскага салаўя, хоць галасы ў гэтых дзiцянят нагадвалi скрып нязмазаных колаў.
      Словам, маленькая лясная птушачка праславiлася на ўвесь Кiтай.
      Але аднойчы iмператару прыслалi з Японii скрыначку, загорнутую ў шаўковую матэрыю. На скрыначцы было напiсана: "Салавей".
      - Гэта, напэўна, новая кнiга пра нашу знакамiтую птушку, - сказаў iмператар.
      Скрынку адчынiлi, але ў ёй была не кнiга, а размаляваны куфэрчык. А ў куфэрчыку ляжаў штучны салавей. Ён быў вельмi падобны на жывога, але ўвесь зiхацеў брыльянтамi, рубiнамi i сапфiрамi. Цацку заводзiлi - i яна пачынала спяваць адну з тых песняў, якую спяваў сапраўдны салавей, i варушыць пазалочаным хвосцiкам. На шыйцы ў птушкi была стужачка з надпiсам: "Салавей iмператара японскага нiшто ў параўнаннi з салаўём iмператара кiтайскага".