Iснуе ў Ангельшчыне такi звычай, што калi гадзiньнiк апоўначы праб'е першыя часiны Новага года, усе блiзкiя, асаблiва-ж маладыя, што недзе танцуюць, няхай навет i тыя, што першы раз сустрэлiся або навет i пайшлi ў першы танец, абдымаюцда й цалуюцца. Сымон пасьля ня мог навет Дэмарчыку вытлумачыць, чаму ў той час, калi сотнi iншых параў упiвалiся адно ў другое вуснамi ў доўгiх пацалунках, калi аркестр урачыстымi гукамi абвясьцiў Новы год i на зале былi прыцьмёныя ўсе свётлы, чаму ў той час ён стаяў, трымаючыся за рукi Нэлi, i ня толькi не пацалаваў яе, але чуўся яшчэ больш няёмка, чымся цэлы вечар. Мо таму, што Сымон ня ведаў аб тым унiверсальным, распаўсюджаным шырока пасьля вайны сярод ангельскай моладзi звычаi, а мо й таму, што да цалунка ён прывязваў шмат больш вагi, чымся iншыя. Для яго цалунак мусiў быць накiраваны духовымi пачуцьцямi, а ня проста бiялягiчнымi меркаваньнямi. У кожным выпадку Сымон не пацалаваў Нэлi, й тая была вельмi зьдзiўленая ды пасьля поўначы выразна пахаладзела. Магчыма, што разводка якраз i чакала той поўначы, каб хаця нейкiм цялесным спалучэньнем знайсьцi большы кантакт, адкрыць шлях да гэтага стройнага, высокага й ня зусiм даступнага жаўнера. Дэмарчык, даведаўшыся пасьля аб гэтым, навет моцна дакараў Сымона, што зь ягонага боку, сьцiпла гаворачы, гэта было няпрыгожа. На Новы Год, паводле Дэмарчыка, усе маладыя на танцах у Ангельшчыне тонуць у цалунках. I як гэта Сымон, такi мудры Саламон, гэтага ня ведаў. А калi ня ведаў, дык чаму не запытаўся?
      - Бачу, калега, што я цябе яшчэ ня зусiм у людзi вывеў, - канчаў сваю натацыю Дэмарчык.
      - Але-ж, але. Трэба было табе ведаць, што я ў гэтых справах невялiкi майстра. Дый што за прыемнасьць цалаваць жанчыну, якая для цябе нiчога ня значыць?
      - Калi нiчога ня значыць, дык хаця-б тады ўжо зь ветлiвасьцi.
      - Вось i дагаварыўся: цалаваць некага зь ветлiвасьцi. Хiба-ж толькi родных сваiх, дый ня ў вусны-ж.
      - Якi-ж ты цямняк! Тут проста трэба было. У iх звычаi гэткi.
      - Дык я-ж не ангелец.
      - Я-ж не сказаў гэтага. Тое-ж самае i я. Але ты бачыў, якая Нэлi была незадаволеная. Будзе цябе дрэннымi словамi памiнаць.
      - Ну, няхай сабе.
      Сымон не хацеў спрачацца, бо Нэлi была сяброўкай Бэты, для якой у Дэмарчыкавым сэрцы недзе быў адведзены пачуцьцёвы ўтульны куточак. Дык хлапец замоўк, каб не ўгнявiць Дэмарчыка.
      З водпуску абое былi задаволеныя й зьявiлiся ў абозе другога студзеня. Сымон ня тым мо быў задаволены, што добра пагуляў, бо так i ня было, але тым, што крыху збольшага пазнаў Ангельшчыну.
      IV
      I чым больш Сымон пазнаваў гэту краiну, тым больш яна яму не падабалася. Няважнымi былi самыя краявiды цi вонкавы выгляд яе. Як на кожнай iншай часьцi зямлi, памiнаючы хiба пустынi й ледавiкi, так i ў Ангельшчыне ёсьць месцы надзвычайна прыгожыя й зусiм брыдкiя. Краiна ўсеяна сотнямi старых замкаў, што помняць сiвыя вякi i проста ня могуць не падабацца. Але тут-жа побач расплылiся на дзесяткi кiлямэтраў вялiкiя iндустрыяльныя гарады жароламi нязьлiчоных хвабрычных комiнаў, што атручвалi навокал паветра. Выдавалася, што ў гэтай краiне няма наймалейшай пядзi зямлi, ня выкарыстанай чалавекам. Выглядала, што тут вельмi цесна, што на абтоку жыве столькi людзей, што калi-б ён быў мяшком, то даўно-б трэснуў па швах i ўсё, што не зьмясьцiлася ўсярэдзiне, апынулася-б у навакольным моры. Гэтак фактычна й было. Кожны год дзесяткi, а пасьля вайны й сотнi тысяч эмiгравалi за акiяны ў розныя, зьвязаныя зь Вялiкай Брытанiяй супольнай мiнуўшчынай краiны, каб там будаваць сабе новае жыцьцё. Гэты працэс распачаўся даўно, у тым часе яшчэ, калi ангельскiя матросы адкрывалi па ўсiм сьвеце новыя землi або сьпяшалiся ў адкрытыя iншымi, каб там лягчэй нажыцца.
      Сымону перш за ўсё не падабалася ангельская пагода. Ужо прабыўшы пару тыдняў у Кэтэрык Кэмпе, спасьцярог, што яна вельмi дрэнна ўплывае на ягонае здароўе. Вечныя дажджы, вятры, iмгла, золь - усё гэта надта-ж дакучала пасьля сонечнай Iталii. Меў такое ўражаньне, як быццам нехта ўдарыў яму абухом сякеры ў патылiцу й ад гэтага ўдару сталася цяжкая галава. Ды на гэта ня было рады. Давялося прывыкаць. А хiба-ж лёгка прывыкнуць да сталай дрэннай пагоды? Дык i ня дзiвiўся, што сустрэчныя ангельцы найперш пачыналi гаварыць аб пагодзе. Гэта можна было пачуць мiж iх на кожным кроку. Мусiць, цягам стагодзьдзяў, з пакаленьня ў пакаленьне ўвайшло тое ў традыцыю. Ня толькi Сымон наракаў на ангельскую пагоду, але й самыя жыхары краiны. Гэта было для хлапца невялiкай пацехай.
      Не падабалiся Сымону й людзi. Мо таму, што iх слаба яшчэ ведаў. Але выдавалiся яму нейкiмi зусiм iншымi, чымся ўсе iншыя эўрапэйцы, якiх ужо шмат давялося сустрэць пад час вайны. Шмат жартаў ёсьць аб ангельскiм характары. Адзiн зь iх апавядае, што калi-б нейкiм чынам з разбiтага карабля выратавалiся незнаёмыя мiжсобку дзяўчына й двое хлапцоў ангельскага паходжаньня ды ўсе апынулiся на бязьлюдным малым абтоку, дзе хаця-нехаця мусiлi-б мiж сабой зжывацца дзеля супольнага перамаганьня перашкодаў, то нiчога-б мiж iмi ня сталася, значыцца, ня было-б нiякага кантакту, а ўсё тое з простай прычыны, што iх ня было каму мiжсобку пазнаёмiць. Пэўна-ж, жарт перасолены, але ёсьць у iм макулiнка праўды. Ангелец, жывучы дома, для чужынца слаба даступны. З пагодным французам цi iтальянцам, навет з бурклiвым немцам можаш хутка пазнаёмiцца, распачаўшы ўсьмешкай. Мо таму, што кантынэнтальныя народы мусiлi стагодзьдзямi жыць у суседзтве зь iншымi. Ангельцы-ж, як сказалi-б бальшавiцкiя марксiсты, на сваiм абтоку вечна былi "адзiналiчнiкамi". Яшчэ ў далёкай мiнуласьцi, перамяшаўшыся з шатляндцамi-шкотамi, валiйцамi й iрландцамi, пераварыўшыся ў адгароджаным морам ад кантынэнту катле, маса насельнiцтва нiколi ня мела шырэйшага кантакту з чужынцамi. Толькi пад час i пасьля апошняе вайны зь неабходнасьцi прыйшлося прымаць у сябе багата чужых. Прыглядалiся няпрошаным гасьцям зь цiкавасьцю i, быццам тое малое нясьмелае дзiцё, што, убачыўшы чужога вусатага дзядзьку ў хаце, хаваецца за матчыну спаднiцу, карэнныя жыхары брытанскiх абтокаў хоць, вядома, i ня з боязьзю, але з загадкаю й недаверам старалiся паволi пазнаваць людзей, што гаварылi на iншых мовах. I тэмаў, i зацiкаўленьняў не маглi знайсьцi зь iмi супольных. Дый не старалiся шукаць. Iх цiкавiлi футбол, конскiя скачкi, пагода, заробкi на мясцовых фабрыках, самаход у суседа, недахоп бэнзыны, якасьць пiва, крыкет, рыба, ну й мора. Шмат цiкавых iм драбнiцаў ня мелi iстотнага значэньня для чужых бадзякаў, што апынулiся на абтоку ў сiлу неабходнасьцi. Ангельцаў ня цiкавiла замежная палiтыка (маем наўвеце шырокiя масы), геаграфiя, розныя эўрапэйскiя навiнкi. Веданьне сьвету зводзiцца ў iх да ангельскiх дамiньёнаў, калёнiяў, ну й колькi важнейшых эўрапэйскiх i iншых дзяржаваў.
      У кантакце з ангельцамi Сымон спасьцярог нейкую кiтайскую сьцяну, якую нiякiм чынам нельга было пералезьцi. Гэты сьвет, навет сацыяльна самы нiжэйшы, быў своеасаблiвы. Трэба было шмат яшчэ навучыцца й даведацца аб iм, каб знайсьцi ключ да дзьвярэй, празь якiя можна было-б пралезьцi на плошчу агульнага зацiкаўленьня й сужыцьця. А ў тым часе нiхто ня мог з пэўнасьцю сказаць, як доўга давядзецца чужынцам быць на абтоку й цi наогул некаторым зь iх ня прыйдзецца пасялiцца там на сталае жыцьцё.
      V
      Мiнуў ужо блiзу год, як ня чуў Сымон беларускае мовы з вуснаў другога чалавека, а гады два з таго часу, як не бачыў роднага друкаванага слова. Сяброў-беларусаў пакiнуў у Iталii. Быў адзiн, як палец, сярод палякаў. Калi й палякi, зь якiмi з дня на дзень жыў, знаходзiлiся ў чужой краiне, то Сымон быў сярод чужых двойчы: раз - сярод палякаў, два - у чужой краiне. Як у дбайлiвай вясковай гаспадынi ў згорненым у кучку прысаку тлiўся жар, так у Сымонавым сэрцы, дзесьцi ў самай вялiкай глыбiнi яго, гарэў маленькi каганец непагаснага каханьня да Бацькаўшчыны i ўсяго роднага. Зьверху быў нанос абыякавасьцi й шэрай штодзённасьцi, будзёншчыны. Але хапiла-б, каб у гэту, здавалася-б, непранiкальную глыбiню пракраўся праменьчык свайго роднага, нейкая нiтачка, што зноў злучыла-б той адасоблены каганец з агульным беларускiм целам, ён разгарэўся-б i зашугаў магутным яркiм полымем, што страсянуў-бы ўсю яго духовую i фiзычную натуру.
      I гэткi праменьчык знайшоўся. А сталася тое так. Дзесь пад канец сорак пятага году Сымон пры дапамозе польскага Чырвонага Крыжа адшукаў Кастуся Дзежку й некаторых iншых сяброў у Iталii. Ад Дзежкi дастаў адрас нейкага беларускага, блiжэй няведамага яму сьвятара-вунiята з Рыму, аб якiм давялося чуць ужо раней ад некаторых былых менскiх кадэтаў. Напiсаў лiст у Рым i прасiў сьвятара паведамiць, што дзе робiцца сярод беларусаў, цi дзе ёсьць якiя арганiзацыi i калi ёсьць нейкая беларуская прэса, прыслаць яму хоць адзiн асобнiк.
      Якая-ж нязьмерная была Сымонава радасьць, калi праз два тыднi пасьля высланага пiсьма атрымаў з Рыму адказ i, самае найважнейшае, маленькi скрутак, распакаваўшы якi, аж не паверыў вачам. Там была парыская беларуская газэта "Беларускiя Навiны" й рататарны часопiс "Мiжмора".
      У пiсьме сьвятар пiсаў наступнае:
      "Даражэнькi Сымон,
      Думаю, што не загневаешся за мой гэты сямейны тон у першым лiсьце да Цябе. Сяньня, калi мы раськiнуты па сусьвеце, перапоўненыя тугой за нашай радзiмай, трудна мне, пiшачы да свайго чалавека, сiлiцца на iншы тон.
      Лiст Твой з 15.1.46 г. атрымаў. Шчыра дзякую. Пару дзён таму назад што меў пад рукой з прэсы, тое пад Тваiм адрасам выслаў (No1 "Беларускiх Навiн", выйшаўшы ў Парыжы, i "Мiжмора"). Калi атрымаеш, прасiў-бы паведамiць нас дзеля арыентацыi. З таго матэрыялу зразумееш, што адносiны сяньня мiж палякамi i намi быццам палепшылiся. Дзеля таго ўсе 16 народаў у "Мiжмора" стаяць як роўныя з роўнымi. Усё-ж такi тутэйшыя беларусы пакуль што абсэрватары, а не арганiзатары "Мiжмора". На мой узгляд добра францускiя крывiчы зрабiлi, што прыгарнулiся да стараны партыi Бiдо, як можаце бачыць зь "Беларускiх Навiн".
      У нас тут у Рыме пакуль што нiякай арганiзацыi афiцыяльна няма. Але хто што можа, тое робiць. Ёсьць тут трое сьвятараў, некалькi студэнтаў. Падтрымоўваем зносiны з жаўнерамi. Трэба сказаць, што новае пакаленьне крывiчоў бадзёрае. Каб толькi ператрываць!
      Калi Вы атрымаеце гэты лiст, а не атрымаеце друкаванага слова, Вам высланага, то ў наступным лiсьце падам адрасы арганiзацыяў нашых у Парыжы. Тым часам бывайце здаровенькiя й пiшыце.
      З Богам,
      Ваш заўсёды а. Ч.".
      Лiст быў напiсаны лацiнкай i вельмi акуратненька. Цёплыя сяброўскiя словы ад незнаёмага чалавека моцна ўзварушылi чулае Сымонава сэрца. Здавалася, што гэты сьвятар быў яму вельмi блiзкi й даўно знаёмы. Як-жа Сымон быў яму ў гэту хвiлiну ўдзячны. I дарагi ён быў ня толькi тым, што патрапiў у кароценькiх колькiх радочках прамовiць любым, блiзкiм, родным словам, але й тым, што якраз зьявiўся тым першым праменьчыкам, зьнiчам, што праз цемру чужога навакольля выцягнуў ласкавую руку, каб прыцягнуць яго да агульнага беларускага вогнiшча, дзе ўжо зьбiралiся пасьля вайны першыя беларускiя пiянеры на выгнаньнi, каб пакласьцi асновы першых сваiх арганiзацый на чужыне. Для Сымона найважнейшым якраз i было, каб даведацца, дзе iснуюць беларускiя арганiзацыi на чужыне, цi выходзiць прэса. Кiнуўшы вокам на часопiс "Мiжмора", ён збольшага сьцямiў, што гэта быў орган нейкай федэрацыйнай арганiзацыi на выгнаньнi, у якую быццам уваходзiлi прадстаўнiкi народаў, сяньня паняволеных, што жывуць мiж Балтыйскiм i Чорным морамi ды на Балканах. Спачатку агульна зарыентаваўшыся, што думка недзе нарадзiлася сярод палякаў, адлажыў часопiс убок, каб пасьля разабрацца ў дробязях. Толькi чытаючы сьвятароў лiст i сустрэўшы мяркаваньнi - "усе ў "Мiжморы" стаяць як роўныя з роўнымi" i "адносiны сяньня мiж палякамi i намi быццам палепшылiся", па Сымонавым твары сьлiзнула ледзь заўважная ўсьмешка.
      "Роўныя з роўнымi". Дзесьцi раней ужо чуў нешта падобнае. Што гэта было й дзе? Ага, думаў, пашукаўшы ў памяцi, - гэта-ж сам першы маршалак Пiлсудзкi некалi, пасьля Першай сусьветнай вайны, калi беларусаў намагаўся запрэгчы ў панска-асаднiцкае ярмо, кiнуў падобны лёзунг "Роўныя з роўнымi, вольныя з вольнымi". Сымон добра ведаў, што лёзунг быў фарсай, а наiўныя беларусы, што спрабавалi лiтаральна яго тлумачыць ды карыстаць з гэтай "роўнасьцi" й "вольнасьцi", суленай маршалкам, дорага пасьля за сваю памылку заплацiлi.
      Што-ж да тых "адносiнаў мiж палякамi й намi, якiя быццам палепшылiся", дык тут Сымон адразу прыгадаў маёра-карцёжнiка Палiшэўскага й ягоную заўсёдную абяцанку - "я табе ўстаўлю яйцы". Хiба-ж гэта ня сьведчыла аб "адносiнах"? Праўда, Сымон быў вельмi асьцярожны з абагульненьнямi, надта-ж далёка ад таго, каб, прыкмецiўшы нешта характэрнае ў аднаго чалавека, падтасоўваць тую ўласьцiвасьць да цэлай ягонай нацыi. Але ў тым i бяда, што, прыпомнiўшы аб тых "яйцах", заўсёды Сымону абяцаных, побач Палiшэўскага зараз вырастала нiкчэмная фiгура самароднага цыцэрона Эдзi Цеслюка, а ў вушах гучалi пагрозы, адрасаваныя колiшнiм менскiм кадэтам: "Няхай выкiнуць сабе з галавы гiтлераўскiя бздуры! Або будуць добрымi жаўнерамi й польскiмi грамадзянамi, або... знойдзецца для iх месца па-за рамамi армii. Запiшыце гэта сабе на лбе!"
      "Так, паважаны Эдзё, - адказваў у думках вiленскi юнак, - даўно мы гэта ўжо запiсалi i, калi прыйдзе час, прыпомнiм. Расьлi й гадавалiся ды загартоўвалiся мы ў агнi й без тваёй рады ведалi, што й дзе запiсваць. Ты толькi нам лiшнi раз прыпомнiў, ня ўцямiўшы, якое жнiво некалi прыйдзецца зьбiраць тваiм родзiчам з пасеянага табой зерня". Далей зьяўлялася постаць подлага рэнэгата Мыдлеўскага ды шматлiкiх iншых афiцэраў i радавых палякаў, кароткiя жыцьцёвыя кантакты зь якiмi выказалi аб iхняй непрымiрымай варожасьцi да чалавека толькi таму, што ён голасна й смела заяўляў аб сваiм беларускiм паходжаньнi. Гэта ўсё дзеелася пасьля самай вялiкай гiстарычнай катастрофы, дзе, мiж iншымi, польскi народ палажыў вялiкiя ахвяры, але амаль зусiм не ўзбагацiў свайго жыцьцёва-палiтычнага розуму. Дык даволi ўжо аб тым, што "роўныя з роўнымi" цi "адносiны палепшылiся". I наiўнасьць мае-ж сваю мерку.
      VI
      Да чытаньня "Беларускiх Навiн" юнак узяўся з урачыстым натхненьнем, можна сказаць, з пабожнасьцю i быццам з боязьзю. Ужо колькi хвiлiн меў газэту ў руках, а ўсё яшчэ недзе ў галаве мiтусiлася ўява, што гэта ўсё быццам нерэчаiснае, што хутка дзьмухне нейкi вецер i зьнiкне зь ягоных рук дарагi шматок паперы са знакамi роднае мовы. Ня мог анiяк прывыкнуць да думкi, што ў ягоных руках першая родная ластаўка, тая нiтачка, пры дапамозе якой можна будзе дабрацца да свайго беларускага клубка. Чуўся так, як быццам вылазiў з глыбокага цёмнага прадоньня й угледзеў нарэшце сьветлы дзённы праменьчык. У наступную хвiлiну здавалася, што да гэтага часу быў слабы й абясьсiлены, быццам страцiў вялiкую частку крывi. I вось нехта праз жылы пачаў улiваць яму кроў. Павольна, але стала й упэўнена пачынае пульсаваць цэлая крывяная сыстэма, мерна б'ецца аслабленае й зьняможанае яшчэ нядаўна сэрца, сiла пачынае вяртацца ва ўсе часьцi цела. Становiцца на ногi, варушыцца, каб праверыць, што ўсё гэта сапраўднасьць, а пераканаўшыся, манiцца аж падскочыць i пачаць танцаваць з радасьцi. Хочацца крычаць з радасьцi, весялiцца, абдымаць усiх людзей, што пад рукою, i абвяшчаць вялiкую навiну - ён, Сымон Спарыш, нарэшце знайшоў нiтачку да свайго роднага клубка. Гэта той канал духовае справы, па якiм ужо ад гэтага часу нанава й стала будзе сачыцца пажыва для ягонае зьняможанае й згаладалае душы. Як-жа тут ня весялiцца. Рукi дрыжаць зь вялiкага хваляваньня, прысьпешаным тэмпам б'ецца сэрца.
      У бараку ў гэтым часе быў абедзенны перапынак i супакой. Да заняткаў яшчэ шмат часу. Людзi сядзяць групкамi, iншыя калупаюцца каля розных штодзённых дробязяў. Бальшыня зь iх не бярэ ўвагi на Сымона. Толькi Дэмарчык спасьцярог надмернае хваляваньне свайго сябры i, убачыўшы ў руках хлапца газэту з незнаёмымi яму лiтарамi, падыходзiць i пытаецца, што за яна й адкуль атрымаў. Пару суседзяў таксама ўталоплiваюцца ў Сымона з запытальнымi поглядамi. Юнак дзелiцца з зацiкаўленымi вялiкай радаснай весткай, але адразу мяркуе, што чамусьцi ягоныя словы ня робяць на iншых амаль нiякага эфэкту. Ён на момант быў забыўся, што з гэтымi людзьмi ня мог дзялiць такой радасьцi, i дзеля таго адыходзiць са сваiм скарбам у зацiшнейшы куток i просiць Дэмарчыка, каб не перашкаджаў.
      Вочы ўпiваюцца ў радочкi, зь вялiкай любоўю песьцяць кожную лiтарку. Сымон чытае са смакам i паволi, а дзесьцi ў галаве гнязьдзiцца думка, што ня трэба-ж сьпяшацца, дарма што мо й часу пад час абедняга перапынку ня хопiць на прачытаньне ўсяго. Трэба-ж з гэтай малой фарматам газэты прыдбаць для сваёй спрагненай душы як найбольш асалоды. А душа ягоная цяпер быццам тая высахлая губка. Для яе гэтая малая газэтка быццам тая сьцiпленькая кропелька вады для губкi. Колькi-ж увабрала-б, усякнула-б свайго роднага, калi-б было адкуль. Дык пакуль гэта маленькая кропелька не спажытая, трэба ўжываць яе з найбольшай асалодай, перш чым праглынуць, трэба абгледзець i нацешыцца кожнай найменшай мiкраскапiчнай макулiнкай, трэба насыцiць, здаецца, усе свае органы чуцьця, а ня толькi думку.
      Што за матэрыял у газеце?
      Перш за ўсё колькi слоў ад рэдакцыi, бо гэта-ж першы нумар. Гаворыцца, што "вымогi беларускага друкаванага слова ў нас сяньня найвялiкшыя", што беларускiм работнiкам у Францыi, згуртаваным пры Францускiм хрысьцiянскiм сындыкаце работнiкаў, удалося нарэшце зрэалiзаваць сваё даўняе летуценьне, выдаць газэту, якая будзе ня толькi iнфарматарам, але й лучнiкам беларусаў, раськiданых па ўсiм сьвеце ў насьледку пяцiгадовае вайны. Газэта зьяўляецца дадаткам да органа Францускага работнiцкага сындыкату i выходзiць месячнiкам, але пасьля манiцца выходзiць i часьцей, абы была ад сваiх дапамога.
      Нумар прысьвечаны збольшага Калядам 1945 году, i пасярод, пад загалоўкам, на дзьве шпальты першае бачыны на здымку вiдаць пакрытыя сьнегам хвойкi. Чытач уяўляе кавалачак роднае, дарагое, пакiнутае Бацькаўшчыны.
      Побач - верш Ларысы Генiюш "Новы год":
      Новы год iдзе крокам бадзёрым,
      крокам звонкiм, як сам, маладым.
      Расьцiлае надзеi ўзорныя,
      гоiць крыўдаў i ранаў сьляды.
      Iдзе стуль, дзе ў завеяных хатах
      нас чакае сям'я за сталом,
      каб з загубленым сынам цi братам
      падзялiцца сямейным цяплом...
      Як ёмка й праўдзiва сказана. "Новы год... гоiць крыўдаў i ранаў сьляды". Так. Гояцца i ў Сымонавым сэрцы пэўныя раны, хаця хто ведае, калi пачнуць гаiцца сьляды крыўды. Падымаюцца пад цяжкiм уздыхам грудзi. Крыўды былi, ёсьць цяпер i доўга будуць яшчэ. Хто ведае, каторы ўжо новы год iх загоiць. Цi-ж лёгка ўявiць, што пры дапамозе гэтай ластаўкi-газэты новы год хоча падзялiцца i зь iм, Сымонам, сямейным цяплом? Ён-жа загублены сын i брат, адзiн з тысячаў раськiданых-разьвеяных па вялiкiм сусьвеце. Сям'я ягоная ня ведае, цi ён жыве, магчыма, што ўжо ўпотайку памалiлася за супакой душы ягонай, што, можа, даўно пакiнула маладое зморанае цела. Яны-ж ня ведаюць. Ох, даражэнькiя, родненькiя! Няхай Бог улье вам у сэрца надзею, што Сымон не загiнуў, што туляецца па чужыне, хоць змораны й зьняможаны, але-ж - вольны. Будзе й ён малiцца за вас, прасiць Усемагутнага, каб пад удушлiвым цiскам ярма сатаны прынёс вам палягчэньне ды прысьпешыў дзень вызваленьня вашага.
      Нешта спазмамi сьцiскае й душыць Сымонава горла, на вочы набягаюць буйныя сьлёзы. Хлапец здабываецца на надлюдзкiя сiлы, каб iх стрымаць, каб не расплакацца ў прысутнасьцi цэлага восьмага курсу нейкай чужой i наўрад цi патрэбнай яму ў будучым школы.
      Людзi звычайна ўважаюць, што плач вызначае духовую цi фiзычную слабасьць, а найчасьцей забываюцца, што iншым разам прыносiць вялiкае палягчэньне. Дарослыя стыдаюцца плакаць, толькi ў выключных выпадках, калi ня могуць стрымацца. Плач звальняе награмаджанае доўгiм часам у сэрцы й душы, гэткiм чынам навет спрычыняецца да аздараўленьня й адпружаньня пераладаванага духовага й цялеснага людзкога арганiзму. Сымон у гэты момант хацеў-бы плакаць - з гора i з радасьцi, з даўно перажытага i з новазнойдзенай макулiнкi шчасьця й надзеi. Хацеў-бы забрацца недзе ў нейкi адлюдны куточак i раўцi на ўсё горла, як маленькае дзiця. Так-жа шмат i такога горкага награмазьдзiлася ў яго за пару гадоў бурнага лiхалецьця. Але-ж ён ня ў тым часе й месцы, дзе плакаць можна. Сiлiцца, каб стрымаць буйныя сьлёзы, ды, бачачы, што не дасьць рады, узрываецца з лаўкi, хавае згорнутую газэтку ў кiшэню й хуткiм крокам накiроўваецца на двор. Некуды йдзе, а куды - ня важна. У галаве цэлы пчалiны рой розных думак. Нешта грызе бязьлiтасна за сэрца, iншае нешта клешчамi сьцiскае за горла. На вочы нагортваюцца буйныя сьлёзы.
      Па сьцежцы мiж баракаў насустрач iдзе нейкая постаць. У апошнюю хвiлiну юнак спасьцерагае Палiшэўскага, i рука мэханiчна падносiцца на вышыню правага вока. Яшчэ ня мiнуў, а ўжо чуе хрыплаваты бас:
      - Эй, Спарыш! Як гэта вы салютуеце, як ня жывы? Я вам устаўлю яйцы! Пся крэў!
      Сымон спыняецца й адварочваецца. Перад iм празь iмглу сьлёз вiдаць падвойны сыценькi падбародак, маленькiя зласьлiвыя вочкi, няпэўная грымаса на азызлым твары й кругленькi жывоцiк.
      Сымонавы сьлёзы ўмiг высыхаюць, а твар бляднее й сьцiскаюцца зубы. Як-жа прыемна было-б плюнуць у гэту сытую й брыдкую фiзiяномiю. Гад! Нячысьцiк! мiльгаюць у галаве адна за другой мянушкi. Ужо навет сьлiна зьбiраецца ў роце. Сымон стаiць над абрывам. Толькi хуткi iнстынкт самакантролю ды крошачка здаровага рассудку падказваюць яму iншае. У апошнi момант хлапец устрымоўваецца.
      VII
      Цэлы вечар таго дня, вярнуўшыся ў барак пасьля заняткаў, чытаў Сымон прысланую газэту й раздумваў. Перш за ўсё прачытаў кароткi непадпiсаны артыкул пад загалоўкам "Кс. Вiнцэнты Гадлеўскi", дзе аўтар апавядаў пра малаведамы дагэтуль факт аб замучаньнi нямецкiмi гэстапаўцамi ў Менску каля Каляд 1942 году выдатнага беларускага каталiцкага сьвятара й арганiзатара Беларускай Незалежнiцкай Партыi. Аўтар не хацеў цi мо ня ведаў - ён поўнасьцю не адкрыў заслоны на таямнiчую сьмерць ксяндза Гадлеўскага. Нiчога не ўспамiнаў аб юдавай ролi ў той час шырокавядомых беларускiх здраднiкаў, якую яны згулялi, выдаючы ў рукi немцаў аднаго з найвыдатнейшых сыноў беларускага народу.
      Сымон найбольш цiкавiўся весткамi аб беларусах на выгнаньнi. На вялiкi жаль, у гэтым газэта была скупая. Весткi аб тым, што быццам у Злучаных Штатах ёсьць нейкая Беларуская Нацыянальная Рада ў Чыкага, што там-жа ёсьць беларускiя перадачы па амэрыканскiм радыё, - усё гэта было надта неабгрунтаванае, а калi й сапраўды нешта iснавала, дык хiба-ж толькi лякальна, бо ня вiдаць, ня чуваць было аб нiякай дзейнасьцi, перадусiм аб якой-небудзь дапамозе беларусам у Эўропе, як памагалi iншанацыянальныя арганiзацыi сваiм суродзiчам. Значыцца, аб гэтых арганiзацыях усё тое было-ж надта туманнае, нявыясьненае, хто ведае, цi было праўдзiвае.
      Цэнтрам Сымонавай увагi стаўся артыкул пад загалоўкам "Заданьнi беларускай эмiграцыi", якi выясьняў шмат чаго адносна трагiчнага палажэньня новых выгнанцаў i таксама кiдаў сьвятло на нашу старую эмiграцыю за акiянам.
      Сымон чытаў:
      "Адной з найпякучых праблемаў для беларускага замежнага грамадзянства зьяўляецца сяньня справа новай беларускай эмiграцыi. У насьледку страшнай разрухi нашага краю апошняй вайной - каля мiльёна беларусаў апынулася па-за межамi свае Бацькаўшчыны.
      Гэта наша новая прымусовая й "дабравольная" эмiграцыя апынулася была ў абставiнах, ня маючых сабе прэцэдэнту ў гiсторыi нiводнае эмiграцыi якога-небудзь народу ў сьвеце. Ёй прыйшлося перажыць надмерна нялюдзкiя цяжкасьцi, як матэрыяльна, так i маральна ды праўна..."
      I далей:
      "Усё тое, што перажыла гэта наша эмiграцыя... тлумачыцца хiба тым, што нiводзiн народ, як наш, ня прывык да падобнага роду цярпеньняў. Але цярпеньнi яе яшчэ ня скончылiся..."
      Далей аўтар стараецца падказаць беларусам у Амэрыцы, прынамсi, тым зарганiзаваным, якой помаччу маглi-б прысьпець сваiм няшчасным родзiчам у Эўропе. А самае галоўнае й найбольш важнае вычытаў юнак у наступным:
      "Беларуская новая эмiграцыя на амэрыканскай зоне Нямеччыны знаходзiцца ня толькi што ў нявыразным, але й досыць парадаксальным становiшчы. Ёй па сяньня ня прызнаецца права нацыянальнасьцi. не дазваляецца навет тварыць сваiх асобных нацыянальных лягераў, падобна iншым нацыянальнасьцям, а мусяць таму туляцца ў разьбiтку, па суседзях - у той час, калi амэрыканскi ўрад афiцыяльна прызнае беларускi народ як нацыю".
      Далей аўтар зноў раiў тое-сёе, што маглi-б зрабiць у галiне дапамогi амэрыканскiя беларусы. Вiдаць, што аўтар i група беларусаў, якiя выдалi "Беларускiя Навiны" ў Па-рыжы, бiлiся, як тая рыба аб лёд, бездапаможна прыглядаючыся вялiкай нацыянальнай катастрофе й маючы недахопам капiталу ды рознымi iншымi цяжкасьцямi зьвязаныя рукi. Заклiкi аб дапамозе да беларусаў цераз акiян падобныя былi да голасу ў пустынi, бо калi-б у Новым Сьвеце сапраўды iснавала нейкая жывая й дзеючая нацыянальная беларуская арганiзацыя, яна сама ўжо раней парупiлася-б пра тое-сёе й не чакала-б на парады з боку "Беларускiх Навiнаў".
      Сымон, чытаючы газэту й крывавячы сэрцам аб няшчасьцi сваiх суродзiчаў у Нямеччыне ды iншых краiнах, ня ведаў у гэты час, што ў "Беларускiх Навiнах" ня было сказана аб самым галоўным i найбольш жахлiвым, якое выявiлася й дайшло да ягоных вушэй пасьля. Гэта палягала ў наступным: беларусы па цэлай Эўропе, а пераважна ў Нямеччыне, былi аб'ектам паляваньня бальшавiцкiх рэпатрыяцыйных мiсiяў, якiя якраз у гэты час пры дапамозе й садзейнiчаньнi заходнiх хаўрусьнiцкiх акупацыйных уладаў старалiся там, дзе людзi не хацелi дабравольна, прымусам адвезьцi пад уладу маскоўскага тырана, найчасьцей у сiбiрскiя лягеры нявольнiцкае працы ўсiх тых, каго гiтлераўская ўлада выкiнула са сваiх родных гнёздаў. Пры дапамозе амэрыканскае i ангельскае вайсковае жандармерыi бальшавiкi заладоўвалi няшчасных людзей у таварныя вагоны й пад канвоем накiроўвалi на Ўсход. Гэткiм чынам з самай Нямеччыны ўдалося iм прымусова рэпатрыяваць блiзу паўмiльёна беларусаў, як пазьней падала бальшавiцкая статыстыка.
      У гэты пасьляваенны час заходнi сьвет, пераважна Злучаныя Штаты й Ангельшчына, яшчэ добра не разгадаўшы аблiчча бальшавiцкага крывапiўцы, былi мiмавольна ўдзельнiкамi найбольшага ў гiсторыi гвалту над паняволенымi Масквой народамi. Ацьверазеньне прыйшло шмат пазьней i вельмi паволi. Памылка была зроблена. Франклiн Рузвельт адышоў на той сьвет са сьведамасьцю, што належаў да найвялiкшых людзей у гiсторыi Амэрыкi хаця-б таму, што спрычынiўся да перамогi над Гiтлерам ды разумна падзялiў памiж трыма "вялiкiмi" зямную кулю на сферы ўплываў, не спасьцярогшы, што ў сiлу ўмоваў з валадаром Крамля быў партнёрам жахлiвага народабойства. Сталiн-Сосо-Джугашвiлi насалоджваўся стогнамi й енкамi безабаронных ахвяр ды сьмяяўся з таго, што абдурыў сваiх ваенных хаўрусьнiкаў.
      "ПРЫЧЫНА - ВЕРАВЫЗНАНЬНЕ, НАЦЫЯНАЛЬНАСЬЦЬ"
      I
      Вучнi ў клясе звычайна добра арыентуюцца, якiя хто мае посьпехi ў навуцы, i могуць часта вызначыць кожнаму месца паводле ацэнак. Калi восьмы курс Школы Падхаронжых наблiжаўся да канца й праходзiлi апошкiя экзамены, было ў групе колькi чалавек, якiя складалi лiсты кадэтаў паводле iхняй пасьпяховасьцi. Параўноўвалi адзiн лiст з другiм, спрачалiся, адстойвалi дадатныя або адмоўныя ацэнкi тых цi iншых асобаў. Звычайна найменш было сумлеваў адносна колькiх першых - усе пагаджалiся, што першым паводле пасьпяховасьцi будзе Ўсаевiч. Некалькi наступных iмёнаў таксама ня былi цяжкiмi для гаданьня, тым больш, што ацэнкi з асноўных галiнаў навучаньня былi раней вядомыя. Было яшчэ колькi невядомых, якiя старалiся прадугледзець. Сымону звычайна вызначалi самае сярэдняе месца - мiж дзесятым i дванаццатым. Самыя два апошнiя месцы прыдзялiлi хваравiтаму шляхцюку Янкоўскаму й даволi недалужнаму, найслабейшаму ад усiх Марцiнкоўскаму.
      Апошнiя экзамены былi па стратэгii й арганiзацыi армii. Хшаноўскi цэлымi гадзiнамi вывучваў на памяць розныя ваенныя мудрасьцi i навет забываўся ўспамiнаць пра сваю "боскую" Марыську, а перад кожнымi экзаменамi дрыжаў i хваляваўся, быццам малое дзiця перад першым зашчыпленьнем воспы. Ягоны-ж сусед Янкоўскi ня меў такой вялiкай пiльнасьцi, хаця нямала часу прысьвячаў на паўтарэньне. Неяк аднойчы надвечар Янкоўскi папрасiў Сымона, каб праэкзаменаваў яго. Сымон, паставiўшы колькi трапных пытаньняў, хутка прыйшоў да выснаву, што шляхцюковы веды раўнялiся блiзка нулю.
      - Ведаеш, пане Янкоўскi, - сказаў яму пасьля гэтага Сымон, - будзе ў нас вялiкi цуд, калi ты з гэтых прадметаў, са стратэгii й арганiзацыi армii, здасi экзамены. Ты-ж нiчога, навет самага элемэнтарнага, ня ведаеш.
      - Ат, што ты дурнiцы гаворыш. Чаму я ня ведаю? - накасавурыўся хваравiты шляхцiц.
      - Дык я-ж бачу.
      - Ты ўжо занадта вялiкiм знахарам сябе лiчыш.
      Сымон ня лiчыў патрэбным спрачацца, бо й што за разьлiк быў - даводзiць чалавеку аб тым, што ягоныя веды раўнялiся нулю, калi той сам ня ўмеў бачыць для ўсiх iншых вiдавочных рэчаў. Сымон ня ведаў, якое вялiкае рашчараваньне чакае яго i як моцна памыляўся ня толькi ён, але й усе на курсе, калi мяркавалi пра ягоныя собскiя ацэнкi.
      Выпускныя школьныя цырымонii былi вызначаны на трэцяга сакавiка. Ужо пару дзён перад тым пачалi ўсе чыста гарачкава да гэтага рыхтавацца. Вайсковыя краўцы рыхтавалi мундзiры, абшываючы наплечнiкi й канцы рукавоў шырокiмi, на адзiн сантыметр, сярэбранымi паскамi. У канцылярыi школы пiсар-яфрэйтар прыгожым калiграфiчным почыркам выпiсваў школьныя пасьведкi. Ён добра ведаў ацэнкi ўсiх вучняў i ня скупiўся зь iнфармацыяй. Калi Сымону нехта сказаў, што ён атрымаў паводле пасьпяховасьцi апошняе месца з дваццацi трох чалавек восьмага курсу, то хлопец прыняў гэта за дрэнны жарт i голасна зарагатаў.
      - Дык iдзi й сам запытайся, цяпер маёра ў канцылярыi няма, i пiсар табе скажа.
      - Адстань, ня дуры галавы, - стараўся адчапiцца ад парады Сымон.
      Але калi другi й трэцi з сяброў прыйшлi да Сымона й паўтарылi тую самую вестку, хлапец наважыўся сам праверыць i пабег у канцылярыю. Нiкога там не было, акрамя пiсара, якi канчаў выпiсваць пасведкi. На Сымонава запытаньне ён паказаў аркуш паперы, сьпiсаны прозьвiшчамi.
      - Вось глядзi. Гэта ўсё я сьцягнуў зь лiсты афiцыяльных вынiкаў, якую маёр недзе трымае пад ключом. Тут паводле ацэнкаў ад першага да апошняга стаяць усе вучнi восьмага курсу.