Ведаем, што родзiчы дома жывуць у такой самай, а мо й горшай галечы й што на Бацькаўшчыне рэдка знойдзеш сям'ю, што ўцалела ад вайны. Учора яшчэ ў беларускiх лясох i пушчах вецер разносiў попел зьедзеных пажарамi беларускiх вёсак, i вылi па начах над папялiшчамi ваўкi, што раней абжыралiся сьвежымi трупамi. Побач, у зямлянках, дрыжэлi ад гэтага выцьця галодныя сяляне. Вечны гаротнiк беларус парыць косьцi ў параскiданых па ўсёй Эўропе й маскоўскай Азii супольных магiлах замучаных i закатаваных, а iншы, яшчэ жывы нявольнiк на парозе сьмерцi трасе аковамi.
      Месяцамi й гадамi, днямi й непраспанымi начамi крывавiлiся нашы сэрцы аб нядолi братоў i сясьцёр, бацькоў i матак, блiзкiх i родных. Прасiлi й далей прасiць будзем Усемагутнага, каб накiраваў моц гневу свайго супраць крыўдзiцеляў i тыранаў, панявольнiкаў i iх сьведамых слугаў, ды каб не пакiнуў нас без апекi i памог спрычынiцца да выраўнаньня крыўдаў i прыспораньня ўзнагародаў найбольш цярплiвым з усiх цярплiвых.
      Мы сяньня блукаем з вамi, паважаны чытачу, па чужых краiнах, гарадах i завулках, мерачы чужую нядолю. Мы - у чужых мундзiрах i пад зяленiвам вайсковай тканiны ў сэрцах сваiх тоiм крыўду й гоiм зробленыя нам вялiкiя раны, песьцiм любоў да патаптаных i прыгнечаных, захоўваем нянавiсьць да тых, што плянуюць у будучынi iншыя няволi й iншыя бойнi.
      У нас - чыстае сумленьне, бо нiкога не забiвалi й ня крыўдзiлi, ня прыгняталi i ў ланцугi не закоўвалi. Мiралюбны сялянскi народ наш вякамi араў свае гонi й сачыў, як ягонае дабро падарожнiчала на ўсход i на захад, а сам жыў у заўсёднай нястачы. Мы ганарымся ня тым, што ўпалi i вось ужо пару вякоў у чужым ярме стогнем, а лiхi вецер разганяе-растрасае нас па прасторах сусьветных, але тым, што сьмела назвацца можам сваiм нацыянальным iмем i проста глянуць у вочы кожнаму, бо не належым да нацыянальных разбойнiкаў i афэрыстаў.
      Народ наш, у той навет слаўны далёкi час, калi меў сiлу й магутнасьць, калi межы ягоныя сягалi ад Балцкага да Чорнага мора, не падымаў рук на слабейшых i агрэсiяй не сягаў на чужое. Сталь ужываў на нарогi для плугоў i iншыя прылады, што прадуктавалi дабро, а ў школах нашых ня вучылi нянавiсьцi да блiжняга так, як у суседзкiх, але дбайна ахоўвалi прамень сьвятла, што зырка разганяў найглыбейшыя цемры невуцтва й нясьведамасьцi. Краiна наша славiлася тымi людзьмi, што ня толькi здабылi першыя дасягненьнi ў галiне асьветы дома, але й несьлi зьнiч веды ў суседнiя дзяржавы.
      Майстры нашы й скульптары будавалi сьвятынi, каб славiць Бога, школы й дамы для людзей, а не вастрылi зброi, каб пашыраць гвалт i разбой, якi нiколi ня меў асноваў у характары беларуса. Аб абаронныя пiкi й шчыты нашы разьбiвалiся татарскiя орды, крыжацкiя ордэны й маскоўскiя палкi. Трагэдыяй народу нашага было тое, што надта даверлiвы быў да чужынцаў ды занадта вялiкае й шляхотнае меў сэрца. Не спасьцярог у пару, што сiла для абароны межаў сваiх павiнна быць такая-ж моцная, як тая, што мусiла-б быць нарыхтаваная для захопнiцтва.
      Iншыя доўга вастрылi свае зубы й прагнулi нашай крывi. За неасьцярожнасьць мы дорага заплацiлi, бо кроў гэта паплыла рэкамi, i вось стагодзьдзямi ўжо ня высыхае акрываўленае рэчышча нашых цярпеньняў. Зямелька наша дарагая ўсеяна сьвятынямi ахвяраў у абароне вольнасьцi - курганамi-магiламi, руiнамi абаронных цьвярдыняў, магiльнымi камянямi. Скарбы нашы народныя спачываюць у музэях, галерэях i банках Масквы, Бэрлiну й Варшавы, а пракляты нашчадак няслаўнага Iвана Грознага й Пятра Першага апляваў i апаганiў пасад Рагнеды й Вiтаўта.
      Мы не выхваляемся вялiкiмi цярпеньнямi, бо вялiкi ня той, хто слынны ў перамозе й разбойнiцтве, а плача ў нядолi, а той, хто сьцiплым i велiкадушным патрапiць быць на шчыце свае магутнасьцi ды захавае вернасьць iдэям сваiм i мужнасьць ды вытрываласьць у прадоньнях фiзычных i духовых цярпеньняў. Мы цешымся й ганарымся тым, што нiякiя лiхалецьцi й прылады чужога гвалту над нашым народам ня перарэзалi асноўнай тканiны ягонае жывучасьцi й што сяньня непераможны беларускi арганiзм расьце новымi маладымi парасткамi, якiя ў будучынi выцягнуцца да сонца каронай пышнае вяршынi сярод чужога пустазельля.
      Нам варта ўжо раз i назаўсёды навучыцца, што дабрата, вялiкадушнасьць i любоў да iншых маюць сваю меру, асаблiва калi тымi iншымi могуць быць патэнцыяльныя нашы ворагi. Колькi-б даброцi нi мелi мы ў народным сэрцы сваiм, як моцна нi трымалiся-б законаў Валадара Зямнога й Нябеснага, мусiм не забывацца анi на хвiлiну, што знаходзiмся на зямлi й жывём сярод ваўкоў. Пастух ня хвалiць авечак сваiх за тое, што яны, зьбiўшыся ў кучу й не парупiўшыся аб абароне, бездапаможна сочаць, як пражэрлiвыя ваўкi цягаюць жывёлiн зь iхняга статка. Гэтак i Бог не пахвалiць бездапаможных з прычыны iхняе незараднасьцi. Калi на недахоп зараднасьцi ў народзе нашым наракаць не даводзiцца, то трэба адзначыць, што на этапах гiсторыii часта адкiдалi мы ўбок зброю, каб узяцца за ручкi плуга тады, як надыходзiла грозная хмара, а сяньня гаруем цераз меру з прычыны неасьцярожнасьцi ў мiнулым.
      Дбайлiва гартаць мусiм бачыны мiнуўшчыны нашай, аналiзаваць-ператрасаць памылкi продкаў, каб не паўтарыць iх цяпер i ў будучынi. Са скарбнiцы людзкой культуры й навукi мусiм здабываць пэрлы й дыяменты ведаў, карыстацца iмi, бесьперапынна шлiфаваць й песьцiць, каб яшчэ ўлепшанымi перадаць наступным нашым пакаленьням.
      Не забываймася, што акрамя прысуду Валадара Зямнога й Нябеснага будуць судзiць нас i нашыя нашчадкi. Жыцьцё наша ёсьць адно кароценькае злучво ў ланцугу бязьмежнага часу, й шкадавата трацiць яго на гадоўлю тоўсьценькага сытага жывата цi выключна на памножаньне свайго матэрыяльнага багацьця. Няма нiчога цяжэйшага для разумнага чалавека, як пры адыходзе ў магiлу мучыцца сьведамасьцю, што згнаiў жыцьцё сваё й не прыдбаў у скарбнiцу сямейную й народную нiякага духовага й матэрыяльнага, асаблiва-ж духовага, капiталу. Цяжка таму, хто пападзе ў няволю й хто ведаў вольнасьць, але не лягчэй таму, хто ў няволi родзiцца й якому не даюць расьцi й нармальна разьвiвацца. Ён не пачне капацца ў прычынах, чаму дзед ягоны цi прадзед выпусьцiў з аслабленае рукi меч, а больш парупiцца аб тым, каб памяць продкаў зганiць праклёнамi.
      Цяпер, пасьля сусьветнага катаклiзму, людзi й народы капаюцца ў руiнах ды, выцягваючы адтуль галавешкi, стараюцца адгадаць ня толькi прычыны пажару цi ўстанавiць iмёны й вiну падпальнiкаў, але й знайсьцi сьляды памылак, што зрабiў род людзкi, дапусьцiўшы падпальнiкаў да iхняе мэты. Нам больш, чым каму, пакапацца трэба ў папялiшчах ня толькi сусьветнага пажару, але, перадусiм, свайго роднага гнязда, каб распазнаць ды вывучыць крывулi, якiмi вандравалi нашы далейшыя й блiжэйшыя продкi. Адно такiм чынам зможам цяпер i ў будучынi правiльна стаўляць чарговыя вехi на шляху да вызваленьня й дабрабыту народу нашага.
      Горкая нядоля шмат чаму нас навучыла, а - найважнейшае - тое, што народ наш вытрывалы й несьмяротны, дарма што апынуўся ў найцяжэйшым i найбольш мулкiм ярме. Адсюль у нас вера, што перад iм ляжыць сьветлы прасьцяг будучынi, а вера гэта - непахiсная. Паколькi сьветласьць будучынi той у вялiкай меры залежыць ад таго, што мы за час жыцьця свайго зробiм цi чаго ня зробiм, то будзем старацца адно, каб Усемагутны прыспорыў нам сiлаў да працы, здароўя, адвагi й вытрываласьцi. А з усiм гэтым ня будуць страшыць нас на шляху нiякiя перашкоды, й нiякай людзкой сiле ня ўдасца ўжо спынiць наш рух да народнага вызваленьня й дабрабыту.
      IМГЛIСТЫЯ БЕРАГI
      I
      Зьзяе ўдзень блакiтнае Мiжземнае мора, пазалочанае сонечнымi праменьнямi. Яно - звычайна спакойнае. Адно лёганькi ветрык-гарэза гойдаецца на грыўках хваляў. Сонца ўглядаецца ў шурпатае люстэрка мiльёнамi кавалкаў золата. Кiнь зрокам навокал мараплава й заўважыш не адзiн статак дэльфiнаў. Гэтыя гулякi пырскаюцца вадою, быццам тыя гладка-падкормленыя парсюкi, выскакваюць над вадою, гоцкаюцца. У iхняй лянiва-павольнай гульнi прасочыш заадно бестурботнасьць i самаўпэўненасьць прыроды, уцеху ўсяго жывога - здаецца, каб наўмысьля пажартаваць зь вечна заклапочанага чалавеку. Маеш уражаньне, што няма ў iх клопатаў аб харчах цi розных сямейных справах. Мо яны належаць да марскiх гультаёў, а мо пажыва сама прыходзiць iм у адкрыты рот?
      Калi сонца патоне ў блакiце хваль на захадзе, вада апранаецца ў цёмна-папялясты колер. Тады яшчэ выразьней чуваць, як мараплаў рэжа спакойныя вадзяныя грудзi i як шырокая канава ззаду зьлiваецца голасным плёскатам у гладкую плошчу, пакрытую белаватаю пенай.
      Перад Сымонам Спарышом, што любiць замыкацца ў свой собскi сьвет i якi цяпер зноў, абапёршыся на апору на задняй палубе, углядаецца ў дэльфiнаў i тую канаву ззаду мараплава, адчынiўся новы сьвет невядома куды ськiраванай дарогi. Ад аднаго чужога берагу да другога, ад Нэапаля - да Лiверпуля. Так даўно, здаецца, дарога тая пачалася, так шмат прыйшлося рабiць крывуляў, ламаць перашкодаў, блудзiць. Калi-б гэты мараплаў вёз яго на вольную Бацькаўшчыну...
      Але цi-ж ён адзiн? На Апэнiнскiм паўабтоку пакiнуў пяць месяцаў маладога жыцьця, адрэзак змаганьня за чужую славу й iнтарэсы. Засталiся там блiзкiя сябры. А колькi-ж было такiх, што, выкiнутыя з Бацькаўшчыны, цераз сiбiрскую тайгу й казахстанскiя стэпы ды афрыканскую спякоту прыйшлi на сонечны бераг i там засталiся спачываць навекi...
      Спарыш асягнуў ранейшае, iм-жа пастаўленае "абы перажыць i выжыць". Дый дарога тая некалi-ж паверне на Беларусь.
      II
      Мараплаў "Самарыя", што ў лiку iншых прыблiжаўся да Лiверпуля, познай травеньскай ранiцою шукаў дарогi, плыў быццам вобмацкам, часта дрыжэў густым сiгналам. Памалу абмацаўшы сьцежку, уехаў у шырокую паласу мiж "боямi" (навiгацыйнымi знакамi). Гэта былi малыя сьпiчастыя плаўкi-вежы, што трымалiся на якарах i жаласна-манатонна, быццам тыя авечкi цi козы ў гарах, пабрыньквалi невялiчкiмi званкамi. Боi-плаўкi вызначалi трасу да порта, былi бар'ерам мiж глыбейшым i мялiзнаю. Мокра-густая iмгла тоўстаю павалокаю засланяла ўсё навокал. Дзесьцi ўверсе, на ўсходзе крышку паясьнела. Там мусiла падняцца ўжо вясеньняе сонца, што прамянямi, быццам дзiдамi, старалася пранiзаць тоўстую й шэрую мглiстую сярмягу. А сярмяга тая рухалася i, здавалася, то радзейшымi, то гусьцейшымi слаямi пасоўвалася на ўсход.
      Як пчолы перад выраем увесну суцэльнаю масаю пакрываюць вулей, так усё, што жывое было ў мараплаве, карабкалася з ягоных нетраў на палубы, дзе ледзь можна было працiснуцца. Зялёны натоўп зрокам упiваўся ў сiвую мокрую сярмягу, стараўся ўгледзець абрысы адным блiзкага, а мо й роднага, iншым - чужога порта. Чырвона-рудыя, загарэлыя пад паўдзённым сонцам твары не гарманiзавалiся з капрызным iмглiстым надвор'ем. Кнiгаўкi ватагамi кружылi навокал, напаўняючы паветра журботнымi, аднатоннымi крыкамi. Здавалася, што й крыльлямi лянiлiся махаць, адно якраз колькi было патрэбна, каб у лёце ўтрымацца.
      Неба пачало праясьняцца, й навокал вырасталi першыя партовыя ды гарадзкiя аб'екты. Былi гэта цёмныя сiлуэты высокiх партовых алеватараў, доўгiх складоў пры прыстанях, далей-жа - будынкi самога гораду. Шмат мiiнула часу, пакуль адзiнаццаць пасажырскiх мараплаваў, у тым лiку й "Самарыя", знайшлi адпаведныя месцы ля прыстаняў i пазакiдалi якары. Ваенныя караблi, што праводзiлi iх праз Атлянтычны акiян, раней яшчэ павярнулi назад, у ваенныя парты.
      Выладоўваньне дзесяткаў тысяч жаўнераў ды iхняга багажу трывала цэлы дзень. Жаўнеры пераходзiлi на чыгуначную станцыю, званую "Рывэрсайд стэйшн", што знаходзiлася тут-жа пад носам, ды разьяжджалiся ва ўсе кiрункi Ангельшчыны.
      Сымон Спарыш, таксама як i iншыя кандыдаты ў школу падхаронжых, уважна сачыў за ўсiм, што адбывалася вавокал. Перадусiм цiкавiлi яго людзi. У кожным сустрэчным цывiльным стараўся ўгледзець ня толькi твар i характар гэтага новага для яго народу, але, здавалася, i сваю будучыню на iхняй зямлi. Тое, што бачыў, не падабалася. Людзi выглядалi страшэнна бледнымi, худымi, халоднымi й шэрымi, да гэтай iмглы падобнымi. Здавалася, што калi яны сустракаюцца з роднымi й блiзкiмi, якiх даўно ня бачылi ды якiя вяртаюцца ўцалелымi й здаровымi з вайны, уся iстота iхная мусiць быць перапоўненая непамерным шчасьцем. Радасьць мусiла-б пералiвацца цераз берагi, проста ня мець межаў. А тут яно ўсё неяк ня так, як мусiла-б быць - здавалася Сымону. Праўда, вiдаць на тых бледных i загарэлых тварах сьляды радасьцi й чуваць галасы ўцехi, вiдаць цалункi жонак з мужамi, матак з сынамi. Але ўсё гэта надта-ж стрыманае, нейкае над меру асьцярожнае, сказаў-бы хтосьцi, аж залiшне абмежаванае. Цi-ж гэтак вiтаюцца беларусы, калi радня вяртаецца з далёкае ды яшчэ ваеннае дарогi?
      "Цiкавы гэта, мусiць, народ" - думаў Сымон. - "Цi-ж ня ўмеюць яны па-людзку весялiцца, радасьцi свае выказаць? А мо гэта так адно публiчна? Усё-ж завялiкая стрыманасьць. Як-бы-ж гэта я цешыўся, калi-б дапамог мне.Бог, скажам, вярнуцца ў свой Менск цi родную вёску... Я з радасьцi хадуром на галаве хадзiў-бы, можа, падскочыўшы з уцехi ў бацькоўскай хаце, столь галавой прабiў-бы... Божа-ж ты мой, Божа! Няўжо-ж не будзе канца гэтай вандроўцы? Якiмi-ж гэта сьцежкамi яшчэ прыйдзецца валачыцца й якiя лiхалецьцi перажыць, пакуль зноў, як калiсьцi, штодня iдучы ў гiмназiю, буду мець магчымасьць пакланiцца Вастрабрамскай Божай Мацi цi раўнамерным крокам мерыць менскi тратуар?.."
      III
      Вялiкi вайсковы абоз Кэтэрык Кэмп, што знаходзiўся ў Ёркшыры ў адлегласьцi кiлямэтраў чатырох ад мястэчка Рычманд, не належаў да тых, што пад час другой вайны будавалiся брытанцамi на скорую руку. Быў ён цэнтрам панцырнага шкаленьня брытанскае армii. Невялiкая часьць прыдзелена была для ўжытку польскага першага корпусу генэрала Мачка й зьяўлялася цэнтрам панцырнага вышкаленьня польскiх адзьдзелаў у Ангельшчыне. Абоз быў прыгожа расплянаваны, з добра дагледжанымi баракамi, складамi, майстэрнямi. Акрамя такiх аб'ектаў штодзённага ўжытку, як лазьнi, кухнi, сталовыя, кавярнi, меў сваё кiно й большы будынак, якi можна было назваць тэатрам. Там адбывалiся розныя выступы-вар'етэ прыежджых артыстычных трупаў. Сетка цэмэнтовых дарог i сьцежак была асаблiва важнай тут, дзе дажджы падалi часьцей, чым сьвяцiла сонца. Плошча, занятая будынкамi, сягала, пэўна, гэктараў трыста. Навокал раскiнулiся сотнi гектараў няўжыткаў, якiмi Вялiкая Брытанiя даволi ведамая. Там былi стрэльбiшчы для вайсковых практыкаваньняў i поле для аўтамабiльнай i панцырнай язды.
      У той час, калi нашы кандыдаты зьявiлiся ў Кэтэрык Кэмпе, было там ня больш трох сотняў палякаў з розных адзьдзелаў першага корпусу. Вучылiся яны рамяству танкiстаў, прычым канчалi звычайна адзiн з чатырох курсаў: танкавага стралецтва, шафёрства танкаў, курс радыёвы (бадай, найцяжэйшы, бо ў праграму навукi ўваходзiла не толькi праца з радыёперадатчыкам, але й вывучэньне ўстаноўленай сiстэмы шыфраў) ды, нарэшце, курс камандзераў танкаў, звычайна прызначаны для падафiцэраў. Аб'ектам вывучэньня быў навейшы ангельскi танк "Кромвэл", хаця знаёмiлiся з "Чэрчылямi" й iншымi ангельскiмi й амэрыканскiмi танкамi.
      Польская школа падхаронжых панцырнай зброi, што тут знаходзiлася, праводзiла навуку канвэерным мэтадам - зусiм так, як рабiлi гэта ангельцы.
      Кожныя два месяцы пачынаўся новы курс. У лiку яго было дваццаць чатыры чалавекi, якiя для штодзённых заняткаў дзялiлiся на тры роўныя лiкам групы. Адна група, прыкладам, у даны перыяд праходзiла курс радыёвы, iншая стралецкi, трэцяя - шафёрства. Кожны курс трываў чатыры тыднi. З прычыны кароткага часу матэрыялу давалася вучням вельмi шмат. Акрамя ўспомненых трох курсаў усе вучнi школы праходзiлi яшчэ курс шафёрства транспартных аўтамашынаў. Вучылiся езьдзiць, як прынята ў Ангельшчыне, па левым баку дарогi. Практыкавалiся на паўтаратонных "Бэдфордах" i "Фордсанах". Пасьля iшоў курс камандзераў танкаў i кiраваньня зьвязамi. Тапаграфiя й хуткая арыентацыя па мапах была прадметам найбольш iнтэнсыўнага вывучэньня. Ужо напрыканцы вывучаўся агульны курс тактыкi, арганiзацыi армii, стратэгii й зьвязаных з гэтым пытаньняў, што трэба было ведаць будучым танкавым афiцэрам.
      Пэрыяд навукi ў школе трываў роўна восем месяцаў. Скончыўшы яго, курсанты былi поўнасьцю падкутымi танкiстамi, што маглi ня толькi справiцца з заданьнем любога зь пяцi чалавек экiпажа танку, але й кiраваць меншымi танкавымi адзьдзеламi ды наогул мелi добрыя асновы для вайсковай кар'еры.
      Парогам, якi кожны кандыдат мусiў пераступiць, каб трапiць у школу, быў псыха-тэхнiчны экзамен. Паводде яго вынiкаў кiраўнiкi школы арыентавалiся, цi даны кандыдат надаваўся наогул у панцырную зброю, ды асаблiва на афiцэра. У склад экзамену ўваходзiлi розныя штучкi, некаторыя, здавалася-б, зусiм простыя, разьлiчаныя на пазнаньне хуткасьцi арыентацыi кандыдата. Калi пры выкананьнi адных заданьняў найбольш важнай была хуткасьць у часе, то iншыя, цяжэйшыя, мелi на мэце выяўленьне засягу агульнай i тэхнiчнай адукаванасьцi. Мы не пачнём нудзiць чытача апiсаньнем кожнага зь iх, бо ня ў гэтым ляжыць асноўная мэта нашага апавяданьня. Успомнiм яшчэ, што быў i пiсьмовы экзамен, якi меў даць кiраўнiкам школы агульны вобраз як характару, так i iнтэлектуальнага ўзроўню кандыдата. Адказы на цэлы сьцяг пытаньняў, што ацэньвалiся пунктамi*, давалi трапную ацэнку кандыдата з усiх бакоў.
      * Ачкамi, баламi.
      IV
      Для Сымона Спарыша, што пасьпяхова справiўся з усiмi заданьнямi, найцьвярдзейшым арэхам сталася якраз тое, што для iншых было наймякчэйшым. Група кандыдатаў паклiкана была ў школьны барак. Кожны атрымаў лiст паперы, на якiм стаяла наступнае пытаньне, на якое трэба было адказаць пiсьмова: "Чаму хачу быць афiцэрам панцырных адзьдзелаў польскае армii". Для палякаў адказ на пытаньне быў лёгкiм, для Сымона-ж, як яму здалося, амаль немагчымым. Гэтае вось "чаму" й было тым балючым рычагом, што падчэплiвала самыя кволыя нетры ягонае душы, беларускага й асабiстага "я", iстотнага духовага быту й нябыту. Кiнуўшы вокам направа й налева, хлапец спасьцярог, як узялiся скрабцi паперу пёры суседзяў. Як хто ўмеў, прыводзiў у адказ розныя прычыны, найчасьцей-жа любасьць да польскай бацькаўшчыны, жаданьне ўзмацненьня збройных сiл польскае армii, каб прагнаць з радзiмай зямлi ўсiх захопнiкаў яе, каб помсьцiць за крыўды й iншыя падобныя рэчы.
      Сымон сядзеў задуманы колькi часу i незаўважна для сябе церабiў галаву. I часу трацiць нельга было, каб не зьвярнуць залiшняе ўвагi кавалерыста-капiтана, што роўнымi крокамi хадзiў перад фронтам сталоў ды заглядаў то ў адно захмаранае вакно, то ў другое, часта поглядам кiдаючы на жаўнераў.
      "Што-ж тут адказаць? - мазолiў мазгi Сымон. - Няўжо-ж таксама аб патрыятызме? Пайшлi вы к чорту з вашым патрыятызмам. Навошта-ж мне крывiцца? Трэба штось кароткае й даволi хiтрае, каб надта не падкапалiся. Пэўна-ж, зьвернуць асаблiвую ўвагу на мой адказ, бо я-ж адзiн беларус сярод iх. Дык, можа, проста тлумачыць звычацным кар'ерызмам? Здаецца, так найлепш. Эх, так i быць. Памажы, Божа!"
      Сымонава пяро роўненькiмi й стараннымi, хаця й сьпешна пiсанымi лiтарамi вывела на паперы наступны адказ: "Хаця на школу падхаронжых панцырнай зброi прысланы я быў згодна з загадам вышэйшых вайсковых уладаў, аднак таму, што амбiцыя кожнага чалавека накiроўвае яго да здабыцьця вышэйшага становiшча ў асяродзьдзi, да асягненьня вышэйшае вайсковае ступенi, - таму й хачу быць афiцэрам. Не ўхiляючыся навет ускосна ад простага адказу на вышэйпастаўленае пытаньне, хачу заўважыць, што ў даным выпадку кiруюся вылучна сваёй амбiцыяй".
      V
      З выгляду й прыёмаў у адносiнах да людзей камандзер школы падхаронжых, маёр Палiшэўскi, мог-бы прыгадаць тып валаснога старшынi. Быў ён сярэдняга росту, таўставаты, пузаценькi, у саракавых гадах. Шырокi вайсковы брызентавы пас, расьцягнуты на максымальную даўжыню, ледзь здолеў абхапiць круглы жывот. Азызлы й пульхны, гладка голены твар зьвiсаў двума падбародкамi над цесна зашпiленым каўняром "батледрэсу". Рэдкiя цемнаватыя валасы, зачэсаныя сьпераду назад, ледзь пакрывалi лысiну. Жыва бегалi заплылыя, ясна-блакiтныя маленькiя вочкi. Абвiслы мяшком "батледрэс" рабiў маёра таўсьцейшым, чым фактычна быў. Рухi меў жывыя, гаворку - хуткую й адрывiстую. Паводле выразу ягонага твару вы нiкол- б не маглi сказаць, цi жартуе, цi злуецца. Значэньне нявыразнай грымасы можна было распазнаць, адно прыслухаўшыся да маёравай гутаркi.
      Палiшэўскi належаў да таго тыпу людзей, што чуюцца вялiкiмi гаспадарамi на малых гаспадарках, ня любяць пярэчаньняў з боку iншых ды проста падпарадкоўваньне цi навет i звычайнае патакваньне. Ён апынуўся-б якраз на сваiм месцы, калi-б нейкiм чынам раптам стаў валасным старшынёй. Рэзкi й крыклiвы голас выдатна памагаў-бы ў сьцягваньнi падаткаў, а натуральная вожыкава натапыранасьць - у страшаньнi жанчын i дзяцей.
      Калi Сымону, на другi дзень пасьля апошнiх экзаменаў i адказу на гэтае "чаму хачу быць афiцэрам", загадана было зьявiцца да маёра ў канцылярыю, Палiшэўскi сядзеў за сталом i мучыў у руках нейкую паперыну. Сымон, стукнуўшы моцна абцасамi й адсалютаваўшы, адразу распазнаў ва паперы характар свае рукi. Акрамя камандзера школы ў канцылярыi прысутны быў худы й бледны, здаецца, зь недахопу ў Ангельшчыне сонца, лейтанант Монiк, якi, як пазьней выказалася, быў некалi й недзе выкладчыкам у вышэйшай школе, славiўся як спэцыялiст па ангельскай мове, аматар боксу й фiзкультуры. Аднойчы меў пару лекцыяў для восьмага курсу школы, дзе намагаўся вытлумачыць асновы складу й спосаб дэтанацыi атамнае бомбы. Трэцiм прысутным быў капiтан Баяноўскi, кiраўнiк восьмага курсу, што складаўся бальшынёй з жаўнераў Другога корпусу. Быў гэта высокi, чарнявы, тонкi, але мускулiсты, спакойны й заўсёды зраўнаважаны мужчына. Ён роўнымi крокамi шпацыраваў ад дзьвярэй да акна канцылярыi й часта кiдаў зрокам на дажджлiвае надвор'е. Пры ўваходзе Сымона стаў каля стала i ўталопiўся ў новапрыбылага. Монiк сядзеў напрыканцы стала зь левага боку Палiшэўскага i, флегматычна рухаючы скiвiцамi, жаваў гуму.
      - Адкуль вы тут узялiся? - бязь нiякае прадмовы кiнуў Сымону маёр.
      - Зь Iталii, - спакойна адказаў хлапец.
      - Зь якога вы адзьдзелу?
      - Апошнi час быў на фронце ў семнаццатым батальёне шостай Львоўскай брыгады пяхоты.
      - Чаму вы не пайшлi ў школу пяхоты, а прыехалi ў панцырную?
      - На гэтае пытаньне ня ведаю, цi сумею адказаць... бо...
      - Вы прыехалi сюды ахвотнiкам?
      - Камандзер майго адзьдзелу падаў маё прозьвiшча без майго ведама.
      - А пасьля вы згадзiлiся?
      - А што-ж я меў рабiць?
      - Я вас пытаюся, пся косьць! - пачырванеў раптоўна Палiшэўскi, i на твары ў яго зьявiлася нейкая неакрэсьленая грымаса. - Адказвайце на пытаньне!
      - Калi ўжо так сталася, дык мусiў згадзiцца.
      - Значыцца, вы ахвотнiкам сюды прыехалi?
      - Думаю, пане маёр, што гэтага нельга назваць ахвотай, калi чалавека прапануюць безь яго ведама...
      - Дык як вы сабе ўяўляеце такую справу? Не маглi стаць да рапарту з просьбай, каб вас пакiнулi ў адзьдзеле, а прыехалi й хочаце давесьцi, што вас прымусам прыслалi? Га? - нэрваваўся маёр.
      На буйным твары цяжка было спасьцерагчы такую раптоўную перамену. Адно па голасе Сымон здагадаўся, што тлумачыць Палiшэўскаму аб ягонай абыякавасьцi да школы ня будзе ладу.
      - Дык як вы ўрэшце думаеце? Ахвотнiк вы цi з прымусу? - прыпадняўся маёр за сталом. - Няма чагосьцi сярэдняга. Або так, або не. На маю думку, вы ахвотнiк. Хочаце, каб за такога вас уважалi?
      - Так ёсьць, пане маёр.
      - Адкуль вы з дому?
      Сымон назваў мясцовасьць нараджэньня.
      - Хто ваш бацька?
      - Селянiн.
      - Колькi меў зямлi?
      - Дванаццаць гэктараў.
      "Чорт цябе пабяры, - думаў Спарыш, - яшчэ возьмеш загадаеш, як тыя бальшавiкi, аўтабiяграфiю, пачынаючы ад прапрадзеда, пiсаць". Ужо падымалася правая рука, каб з заклапочаньня пацерабiць патылiцу, але калi хлапец прыпомнiў, дзе знаходзiцца, хутка апусьцiлася.
      - Колькi часу вы былi на фронце?
      - Тры месяцы.
      - З чым ваявалi?
      - Зь немцамi, пане маёр.
      - Я ня пытаюся, зь кiм, але - якой зброяй, якую функцыю вы выконвалi, пачаў хвалявацца зноў верхнi маёраў падбародак.
      - З "п'ятам", пане маёр.
      - Гм... можаце iсьцi.
      Сымон адсалютаваў i, павольна павярнуўшыся, зрабiў тры крокi ды ўжо браўся за клямку дзьвярэй.
      - Спарыш! - гукнуў голас Палiшэўскага.
      - Я ёсьць, пане маёр! - адвярнуўся юнак.
      - Як то вы паварачваецеся, як тая цяжарная баба! Не можаце вы гэта жывей, рухавей? Помнiце, як вазьму вас на школу, то яйцы вам хутка ўстаўлю, пся косьць!
      - Так ёсьць, пане маёр!
      - Можаце адыйсьцi.
      Сымон хуценька крутануўся на левым абцасе, жвава адсалютаваў i жывенька выскачыў за дзьверы.
      - Як вы думаеце? - зьвярнуўся быццам да сьцяны, гледзячы на свежазачыненыя за Сымонам дзверы, Палiшэўскi. Капiтан Баяноўскi аднавiў ранейшае шпацыраваньне ды ўважна зiрнуў у вакно, быццам там намагаючыся знайсьцi адказ на камандзерава пытаньне.
      - Здаецца, у яго ў галаве крыху ёсьць, - флегматычна, усё яшчэ жуючы гуму, адказаў, выцягнуўшыся ў крэсьле, Монiк.
      - Пане лейтанант, - з уданай паважнасьцю павярнуўся да яго Палiшэўскi, будзьце ласкавы, перастаньце ў маёй прысутнасьцi ў часе службовых гадзiн жаваць гуму. Iншым часам - як сабе хочаце.
      - Перапрашаю пана маёра, - спахапiўся бледны лейтанант i, хутка выцягнуўшы зь кiшэнi кавалак туалетнае паперы, паднёс яе да вуснаў, улажыў туды жвачку ды, устаўшы з крэсла, выкiнуў яе ў кошык для сьмецьця.
      - Колькi пунктаў атрымаў ён на экзаменах?
      - Семдзесят два, - адазваўся Баяноўскi.
      - Выглядае, што трэба прыняць. З гэтай нацыянальнасьцю, пся косьць, чалавек чужога ўзгадаваньня... Як вы думаеце, пане капiтан?
      - Няма прычынаў, каб адкiнуць.
      - А вы, пане лейтанант?
      - Варта прыняць.
      - Няхай так i будзе, - заключыў Палiшэўскi.
      VI
      Калi абвешчаны былi вынiкi экзаменаў у школу, аказалася, што тры чалавекi былi адкiнуты. Кандыдаты й раней ведалi, што некага мусiлi адкiнуць, бо на дваццаць чатыры месцы было дваццаць сем кандыдатаў. Двое адкiнутых былi жаўнеры зь Iталii. Яны цэлую вайну былi ў панцырных адзьдзелах. Чулiся моцна пакрыўджанымi. Дарма што колькi разоў спрабавалi абiваць парогi ў Палiшэўскага, камандзер i гаварыць не хацеў. Да таго-ж выказалася хутка, што згодна з загадам брытанскiх уладаў восьмы курс меўся быць апошнiм. Гэткiм чынам адкiнутыя ня мелi надзеi паступiць на дзевяты, бо школа мела быць закрытая. Адзiн з гэтых адкiнутых, што па дарозе з Iталii ў Кэтэрык Кэмп пасябраваў з Сымонам, вельмi яму зайздросьцiў такой удачы, намякаючы ў гутарцы й на тое, што Сымон быў беларусам i яго прынялi, а яго - як паляка, дый, пэўна-ж, зусiм ня горшага, калi ня лепшага, - адкiнулi.
      Спарыш ня лiчыў таго за такую вялiкую, як выдавалася паляку, удачу. Наогул быў хлапцом здольным, адылi ягоныя зацiкаўленьнi ў навуцы ня былi ў кiрунку тэхнiчным - больш за ўсё любiў лiтаратуру, гiсторыю, фiлязофiю й мовы. Аднак глубока ўнутры, здавалася, навет падсьведама, ганарыўся тым, што ўдалося на жыцьцёвай дарозе пералезьцi яшчэ адзiн парог, дарма што адчыненыя дзьверы вялi ў цемру. Для яго гэта ўдача, як гаварыў адкiнуты паляк, была яшчэ адным доказам сваёй вартасьцi й разьвiтасьцi, асаблiва-ж калi параўноўваў сябе з тымi спрактыкаванымi ваякамi, бальшыня якiх выводзiлася з панцырных адзiнак. Некаторыя былi падафiцэрамi з доўгiм стажам службы, з грудзьмi, поўнымi медалёў. Яшчэ ў пачатковай i сярэдняй школе Сымон стараўся вучыцца й амаль заўсёды быў першым паводле ацэнак у сваёй клясе. Там меў справу заўсёды з аднагодкамi, значыцца, шансы былi амаль роўныя. Даваўся ўсiм роўны й да гэтага часу невядомы матэрыял да вывучэньня, i адно найбольш здольныя й працавiтыя трымалiся на вярху данае клясы. Тут-жа пры экзаменах былi людзi з усiх пластоў грамадзтва, пачынаючы ад князя Юрыя Радзiвiла (аб iм i iншых будзе мова пазьней), пераходзячы да сынкоў бюракратаў i вайскоўцаў ды канчаючы дзяцьмi сялян. Розьнiлiся й паводле сваiх гадоў, i вайсковых ступеняў, i ваеннае практыкi, i ўзгадаваньня, й навуковага падрыхтаваньня. Былi й людзi з вышэйшай асьветай. Дык у тым i меў Сымон асабiстае задаваленьне, што ня толькi наогул трапiў у школу, але паводле ацэнак апынуўся дзесь усярэдзiне.
      Быў гэта чэрвень 1945-га году. Мiмаволi прыбягаў Сымону на думку чэрвень мiнулага году ў Менску. Прыгадвалiся афiцыяльна нераспачатыя заняткi Школы Камандзераў БКА, маладыя, поўныя веры ў сябе й свой народ юнакi, што пазьляталiся былi з усiх куткоў Бацькаўшчыны, каб у будучынi стацца авангардам беларускiх збройных сiл. Як хутка ўсё тое расплылося-разьвеялася, зьмянiлася, шмат чаго спарахнела-спапялiлася, iншае зламалася, а некаторае - самае мацнейшае й пасьля вайны яшчэ больш трывалае й узмоцненае - раськiданае было сяньня па ўсiх кутках Эўропы. Была калiсь для ўсiх адна дарога, ясная й простая, быў кiрунак, было кiраўнiцтва. Сягоньня, год пазьней, стаялi на розных сьцежках, у розных месцах кантынэнту, гукалiся й шукалiся мiжсобку ў чужых джунглях. Адно хiба ў iх засталося супольнае - зьнiч непахiснай любовi да Бацькаўшчыны.
      Хоць параўнаньнi й прыгадваньнi мiнулага наводзiлi на Сымона вялiкую журботу, закрадалiся сумлевамi ў душу, напаўнялi горыччу сэрца, ня трацiў надзеi, што неба хутка праясьнiцца. Адплылi ўжо ваенныя хмары, створыцца нейкi паваенны лад i парадак, i што хаця Бацькаўшчына апынулася, як казаў той Чэрчыль, за жалезнай заслонай, усё-ж лягчэй будзе адшукаць сваiх родзiчаў, неяк выкарабкацца з чужога лябiрынту, а там ужо вiдаць будзе, ях i што рабiць. Гэткага моманту праясненьня й чакаў Сымон са сталай надзеяй на лепшую будучыню.
      Дык на даным этапе, пакуль сваiх ня было яшчэ вiдаць, пакуль ня вызначана была дарога заходняга палiтычнага сьвету, навет i такая маленькая, паводле слоў таго-ж палячка, "удача" была крынiцаю духовай падтрымкi, апраўданьня сваёй вартасьцi, жыцьцёвага дасьведчаньня, поступу й трываласьцi.
      Калi ўжо навет i сярод чужых, калi няма iншага выйсьця, дык хаця-ж каб не апошнiм. Надта-ж нядобра цягнуцца ў хвасьце сярод сваiх, хоць гэта яшчэ паўбяды, але-ж сярод чужых (ды яшчэ такiх, што вечна тыцкалi раней i вытыкаюць цяпер сваю вышэйшасьць i лепшасьць), дык гэта было-б для Сымона прост-напраст духовай катастрофай, тым больш што на палякаў глядзеў часта з пагардай, а рэдка з пашанай.
      САМАГУБСТВА РАЧЫЦКАГА Й ЛЮДЗI ВОСЬМАГА КУРСУ
      I
      Ня мiнула пары месяцаў ад пачатку заняткаў восьмага курсу, як лiк вучняў зьменшыўся на аднаго. Улан Рачыцкi пазбавiў сябе жыцьця стрэлам у рот.