- Звычайна, братка. Возьмеш вяроўку, прывяжаш да ног, калi яны цэлыя, i цягнеш у выкапаную ямiну. Гэта нямецкiх так. Амэрыканскiх дык ладавалi на машыны й адвозiлi на могiльнiк. Немцаў дык у агульныя ямы закопвалi. Сьлiзка, брат, глiна мокрая. Запэцкаешся, бывала, ад ног да галавы, што й родная мацi цябе не пазнала-б.
      VII
      - Колькi, братцы, цiкавых выпадкаў было. Каб гэта калi пры нагодзе сеў ды апiсаў так, як яно было, валасы з жаху на галаве станавiлiся-б, чытаючы. I найцiкавейшае тое, што чым чалавека больш крыўдзяць, чым больш над iм зьдзекуюцца, тым больш, здаецца, хочацца жыць. Чалавек стаiць на парозе таго сьвету: апаганены, скрыўджаны, аплёваны, даведзены да самай страшнай фiзычнай i маральнай галiты. Здаецца, што мiж iм i чорнай маткай зямлёй няма ўжо нiякай розьнiцы. Ледзь ногi валачэ: хадзячы труп. Адной нагой пераступiў ужо парог сьмерцi. Перад iм няма наймалейшай надзеi, найдрабнейшай макулiнкi пацехi зь зямнога жыцьця. I тады, калi прыходзiць той апошнi штуршок, iмпэт якога перавядзе цябе цераз мяжу жыцьця й сьмерцi, тады ў гэты момант iнстынкт фiзычнага самазахаваньня й утрыманьня пры жыцьцi выяўляецца з найвялiкшай, самай дынамiчнай сiлай. Тады крышацца на кавалкi моцныя характары, топчуцца апошнiя сьляды ўсяго таго, што называецца чалавечай годнасьцю, аблiччам цi як хочаце назавiце... Чалавек перамяняецца ў самую нiзкую жывёлу, у нiкчэмнага паўзучага чарвяка, у самую подлую iстоту, гатовую зрабiць усё, каб утрымацца пры жыцьцi. У слабым, здаецца, ужо няздольным на нiякi адпор арганiзме знаходзiцца столькi сiлы, што нiколi не паверыў-бы. Уся гэта сiла ўжываецца на тое, каб утрымацца пры жыцьцi. Як той клешч за цела, так хапаецца ён за апошнюю нiтачку ратунку. Як гэта страшна, як жахлiва, як брыдка!
      - Што, ты бачыў каго так, у такiм стане?
      - Яшчэ-б, каб ня бачыў! Няхай Лабун скажа. Да гэтага-ж якраз i вяду, каб на прыкладзе паказаць. Вы ўсе хiба добра помнiце Курца?
      - Гэтага злодзея, што ў Альбэртаў у немца гуркi пакраў?
      - Таго самага.
      - Чаму-ж не помнiм.
      - Дык ён-жа ўжо тут ёсьць.
      - Так?
      - А што, ты не заўважыў?
      - Здаецца, што бачыў.
      - Дык што-ж было з тым Курцом?
      - Як нармальна, як кожны дзень, працавалi мы пры зьбiраньнi трупаў. Амэрыканец канвойны загадаў яму памагаць выцягваць трупы зь ямы. Той заваляўся, мусiць, цi трапiў ня туды, куды трэба было. Курэц мусiў узяцца за гнiлую, запэцканую, сьмярдзючую вяроўку. Гэты гультай наогул ухiляўся ад працы й, дурань, узяў ды адмовiўся. Амэрыканец, доўга не думаючы, яго пад стрэльбу й гонiць воддаль ад нас, каб застрэлiць. Людцы-ж вы мае, каб вы бачылi, што гэты падла вырабляў! Енчачы, скуголячы, як той благi сабака, скакаў перад канвойным, просячы лiтасьцi. Цалаваў яму ногi, рукi, плакаў, стагнаў. Выняў зь кiшэнi нейкi абразок i, махаючы iм часта ды цалуючы, крычаў немым голасам: "Я полiш (паляк, значыцца) - хачу жыць! Даруй, даруй мне, мiленькi!" Енчыў ён i вiзжэў то на каленях, то ўчапiўшыся аберуч за амэрыканцаву нагу, то вытвараючы не-праўдападобныя грымасы й фiгуры ў падскоках. Бачыў хто з вас, як раптам курыцы тапаром галаву адсячэш i кiнеш на зямлю, як яна падскоквае? - якраз гэтак. Калi-б канвойны й хацеў яго застрэлiць, то, мусiць, рады не даў-бы. Жывёла гэта ўчэпiцца яму то за бот, то за шынель - нiяк адагнаць ад сябе ня можа. Было-б тое вiдовiшча надзвычайна сьмешным, калi-б не такiм жалюгодным i трагiчным. I як льга было зьмiлавацца над такой нiкчэмнай iстотай? Гэта-ж, гледзячы на гэтага гультая й злодзея, трэба было саромiцца, што такая нiкчэмнасьць ходзiць на дзьвюх нагах i залiчае сябе да роду людзкога. Госпадзi ты мой, як гэта брыдка! Шкада слоў. Ды цi наогул ёсьць адпаведныя словы, каб трапна схарактарызаваць такога, прабачце, "чалавека"?
      Дзежкавы разважаньнi глыбока кранулi сяброў. Добра ведалi Курца, але мала хто мяркаваў, што так нiзка той мог упасьцi. У думках асуджалi маральны бок гэтага ўчынку. Трэба заўважыць, што гэтыя, векам яшчэ маладыя хлопцы найвышэй за ўсё цанiлi гонар i асабiстую маральнасьць. Жыцьцё духова iх ня зьвiхнула, дарма што калечыла фiзычна й ставiла на найцяжэйшыя, самыя рэзкiя духовыя выпрабаваньнi. Ваенная вiхура ўзмоцнiла й адшлiфавала шляхотныя бакi характараў, зрабiла адпорнымi на розныя лiхалецьцi так, як шлiфуецца сталь добра загартаванага мяча ў частых i густых бiтвах. За шэсьць месяцаў, ад Менску, фактычна перажылi некалькi гадоў. Прысьпешаны жыцьцёвы працэс ламаў i нiшчыў духова слабых, яшчэ больш узмацняў стойкiх i моцных. Прывязанасьць да акрываўленай Бацькаўшчыны, вялiкая iдэя ейнага будучага вызваленьня не маглi iснаваць там, дзе замест гонару, чыстага сумленьня, любовi й веры ў Бога гнязьдзiлiся задаткi подласьцi, здраднiцтва й нiкчэмнасьцi.
      - А што-б зрабiў ты, калi-б быў на ягоным месцы? - спытаў Кастуся Дзежку пасьля агульнага парухвiлiняага маўчаньня Вiктар Караткевiч. Усе зноў углядалiся ў апавядальнiка. Той блiснуў злосным поглядам у кiрунку Вiктара. Румянец разьлiўся па твары.
      - Ты мяне сьмееш гэта пытаць? - зашыпеў нiзкiм, быццам зьмяiным, голасам. - Хiба-ж табе ня ясна? Чакай, - схамянуўся ён, нешта быццам прыпомнiўшы. - А можа, й сапраўды ня ведаеш, што трэба было-б зрабiць. Яй-богу, мусiць, ня ведаеш. Дык вось слухай, брацец ты мой. Накруцi сабе гэта на вус. Перадусiм. я ня быў-бы такi дурны, каб адмаўляцца выконваць загад канвойнага. Я-ж безабаронны чалавек. Дык якiм гэта чынам магу сказаць яму, што ня буду рабiць таго, што загадвае? Хiба-ж бяду на сябе сьцягваць? Па-другое, калi-б ужо здарылася так, як з Курцом, то зрабiў-бы адно з двух: або без пратэсту атрымаў бы кулю ў лоб, або калi-б хацеў захаваць жыцьцё, - а гэта зусiм ясна, што так было-б - то не чапаўся-б яму за рукi й ногi, не цалаваў-бы апаскуджаных чаравiкаў i рук, не прасiў-бы ў яго лiтасьцi. Хутчэй за ўсё ўчапiўся-б яму за стрэльбу, якую намагаўся-б адабраць, i, калi-б Бог мне дапамог, налева махнуць. Вось што я стараўся-б зрабiць, грамадзянiн Вiктар Караткевiч. Зразумела вам? - закончыў, уталопiўшы вочы ў Вiктара, узьнятым голасам Дзежка. - Нiколi! Паўтараю: нiколi, - пры гэтых словах ён моцна стукнуў сябе кулаком у грудзi, - не скацiўся-б я да такой подласьцi й нiзасьцi, да такой быдлячай нiкчэмнасьцi, каб у нейкага, можа, мяне нявартага, амэрыканца, скуголячы, як той сабака, падскокваючы, як клоўн у цырку, жыцьцё мне дараваць прасiць! Гэта-ж тое самае, што апляваць i апаганiць ня толькi самога сябе, але свой цэлы род i Бацькаўшчыну. Толькi чалавек, якi ня мае гонару, што правалiўся маральна, так зрабiць можа. Зрэшты, калi-ж ты, жывёла, меў сьмеласьць адмовiцца ад працы, дык чаму-ж не адважыўся атрымаць за гэта належную кару? Ах, цьфу! - махнуў на заканчэньне рукою. - Шкада й гаварыць.
      - Ну не, брат, гаварыць не шкада. Гаварыць аб такiх рэчах трэба. Гэтак толькi й навучышся, - паправiў Дзежку Лабун.
      VIII
      - Мне ўчора неяк давялося гаварыць з гэтым самым злодзеем Курцом, - пачаў Мiкола Дудкевiч. - Ён ня толькi скрываецца й ня прызнаецда, што беларус, але й беларускай мовы высьцерагаецца.
      - Ну й дзякуй Богу, што беларусы такой цацы пазбылiся. Насьвiнiць ён i палякам.
      - Гэта iстота зусiм перамянiлася. Дарма шукаць у яе нечага людзкага. Удае цяпер найлепшага й найцьвярдзейшага паляка. Але калi-б заўтра iзноў трапiў у небясьпеку й дзеля ратаваньня свайго нiкчэмнага жыцьця трэба было замянiцца ў нейкага там папуаса, дык зрабiў-бы гэта бяз хвiлiны хiстаньня. Нам трэба яго абмiнаць i высьцерагацца.
      - Ён можа на нас навет i ўладам даносiць.
      - Яшчэ-б, каб не. Такi ўсё можа.
      - Мне здаецца, што гэта адносiцца не да аднаго Курца, Ёсьць i iншыя, што неяк дзiўна захоўваюцца, - адазваўся Сымон. - Можа, гэта якi часовы дурман цi зь перапалоху, а можа, й сапраўды думаюць палякамi парабiцца. Адным словам, тут нечым нявыразным пахне. Ня хочуць навет гаварыць па-беларуску.
      - Аб кiм ты гэта?
      - Ды хаця-б аб гэтым франце... як яго...
      - Маклюку?
      - Так, аб iм. Нейкi-ж вельмi дзiўны ён цяпер. Спатыкаю ўчора, прыглядаюся дый пазнаць не магу: твар Маклюка, а вопратка "гарцэрская". Здароў. Маклюк, кажу. А той да мяне: "Як се маш?" Я, братцы, аж анямеў ад зьдзiўленьня. Стаю, рот разявiўшы, дый ня ведаю, што тут казаць. Ён дык мне проста ў вочы саромiцца глянуць. Выглядае так, быццам-бы ў кiпучы вар трапiў. "Што гэта з табой? - пытаюся. - Што гэта за такiя шматы ты апрануў? Цi не сабiраешся дзе на якi маскарад?" "Запiсалэм се до гарцэжы", - тлумачыцда, быццам сабаку праглынуўшы. "Што з табой? - кажу. - Цi ня з глузду ты зьехаў?" На гэта ён анi словам, быццам вады ў рот набраўшы. А пасьля, ужо крыху адвагу вярнуўшы: "Веш, цо было то пшэшло, а тэраз ест цось зупэлне iннэго". Тут мне, братцы, як быццам хто доўбняй па галаве. Стаю, пазiраю на гэтага дзiвака й ня ведаю, што далей гаварыць цi рабiць. "Ну як-жа маешся?" - пытаюся вось так сабе, абы нешта сказаць. "Добжэ", - адказвае мне ўсё яшчэ па-польску. Я думаў спачатку, што прыкiдваецца цi якой халеры, ажно й сапраўды да мяне цэлы час па-польску пшэкае. Гэта мяне, урэшце, як сьлед узлавала. Што ты, кажу, па-людзку гаварыць забыўся, цi што? Ён пачырванеў, як бурак, i стаiць ды бельмамi лыпае, у сабакi вочы пазычыўшы. Я плюнуў i пайшоў.
      - Маклюк у "гарцэжы" запiсаўся! Га-га-га! - паехаў на ўсю глотку Караткевiч, якi ня мiнаў нагоды, каб зарагатаць.
      - Я-б табе, Вiктар, зь вялiкай ахвотай памог сьмяяцца, калi-б тут было што камiчнае. Па-мойму, не сьмяяцца, а плакаць трэба.
      - Што я - дурны? Плакаць, што той "гарцэжам" зрабiўся? Сьмяяўся й сьмяяцца буду.
      - Няма чаго кiдацца ў крайнасьцi, - спасьцярог Дудкевiч. - Анi смяяцца, анi плакаць ня трэба. Мо гэта часовая хвароба, i хлапец ачуняе.
      - Якая часовая хвароба? - усхваляваўся Спарыш. - Што ён дзiця, цi мо неадукаваны, цi нясьведамы? Можа, ня ведае, хто ён ёсьць?
      - Чакай, чакай, гэта зусiм ня тое. Трэба не забывацца, што мiж намi ня ўсе былi духова моцнымi й патрыётамi. Адныя мо хочуць проста прытарнавацца да новых абставiнаў, а iншыя мо не пазбылiся яшчэ запалоханасьцi, што палякi нагналi на нас некалi. Ды ў кожным стадзе знойдзецца паршывая авечка.
      - Гэта ты трапна сказаў. Па-мойму, нам трэба асьцерагацца такiх паршывых авечак, не гаворачы аб самых звычайных свiньнях. Варта было-б i адасобнiць iх ад стада.
      - Мы ня маем цяпер такiх магчымасьцяў, каб загадваць некаму, што мае рабiць, як называцца цi якой мовай гаварыць, - умяшаўся Лабун. - Тых, што стараюцца прытарнавацца да абставiнаў, як нехта з вас сказаў, варта iгнараваць, але нельга зусiм адкiдаць. Магчыма, што некалi вернуцца ў сваю сям'ю...
      - Карысьцi зь iх будзе, як зь перадойкi малака...
      - Цяпер галоўнае, каб усе тыя цьвёрдыя, заядлыя патрыёты трымалiся разам i жылi дружна.
      - Праўду гаворыш, Лабун. Ты мне проста словы з вуснаў выняў, - шлёпнуў Дзежка Лабуна па плячы. - Трымаймася, хлопцы, разам, жывём дружна. У групе ў нас будзе сiла. А цяпер стараймася ўсе дастацца на школу падхаронжых, каб тое, што пачалi ў Менску, скончылi тут. Нашай Бацькаўшчыне афiцэры будуць патрэбныя, няважна, дзе й якiя вайсковыя школы яны здабудуць.
      - Вось гэта дык мне падабаецца, - дапамог Сымон. - Згода, хлопцы?
      - Абсалютна ясна, што будзем трымацца.
      - Слухайце, яшчэ хвiлiну ўвагi! - прасiў Дзежка. - Я вам цяпер апавядаў, як мы цягалi й закопвалi нямецкiя й амэрыканскiя трупы. Вось i заўважце: нас ужо ворагi на працягу стагодзьдзяў стараюцца задушыць i закапаць, а мы ўсё яшчэ жывём, наша Бацькаўшчына церпiць i змагаецца. Вось давайце й пастановiм зрабiць усё ў нашых сiлах, каб не сталася так, каб перад канцом вайны нехта нам паховiны спраўляў. Выжыць i ўтрымацца ў групе - гэта самае галоўнае. А пасьля прыйдзе яшчэ наша змаганьне.
      - Але-ж ты й маладзец! Ёмка, брат, сказаў. Вiдаць, што ты пры трупах часу не трацiў, а цэлы час аднекуль чэрпаў мудрасьць. Дык вось, братка, прыйдзецца мне паставiць табе не чарку, а цэлую пляшку! - жартаваў Сымон.
      - Сьмех набок, а Канстантын Дзежка - маладзец. Разумна гаворыць. Варта так рабiць, як некалi нехта сказаў: кроў за Бацькаўшчыну пралiваць трэба, адно не сваю, а чужую.
      Калi-б хто, ня ведаючы, аб чым iшла гутарка ў малой групе, прыглядаўся ёй зводдаль, то мо й зьдзiвiўся-б, што ўсе, паўставаўшы й голасна гаворачы, трэслi ўверх кулакамi, быццам некаму пагражаючы, пачалi сьцiскаць адзiн другому рукi й пасьля, ужо зусiм супакоiўшыся й закурыўшы, памалу паплялiся ў кiрунку шэрых жаўнерскiх палатак.
      СКРЫГОТЫ I ЎЗДРЫГI
      I
      У вялiкай канцылярыi базы сёмай дывiзii ў Сан-Базыльё поўна людзей. Сюды й туды снуюць меншыя й большыя начальнiкi, скрыпяць дзьверы, шоргаюць падковы, нярэдка чуваць стук запяткаў. Пры двух шэрагах сталоў сядзяць пiсары. Капаюцца ў паперах, прыводзяць у парадак гэтак званую эвiдэнцыю - пэрсанальныя гiсторыi рэкрутаў. У невялiкiм шэрым сшытку жаўнер А цi Б мае запiсанае ў асноўным усё, што датычыцца ягонага паходжаньня, адукацыi й шмат iншага ад часу нараджэньня. Шэрыя сшыткi, званыя эвiдэнцыйнымi, пасьля будуць стала папаўняцца: там будуць значыцца ўсе зьмены ў вайсковым статусе А цi Б, водгукi афiцэраў, поступы па вайсковай лесьвiцы, удзелы ў баях, мэдалi й iншае.
      Перад самым крайнiм сталом канцылярыi ад раньня стаiць чарга. Рэгiструюцца найнавейшыя "ахвотнiкi" другога корпусу - тыя, што трапiлi сюды з-пад сьцяга свастыкi. Адзiн капрал, не сьпяшаючыся, выпаўняе фармуляры, другi выпiсвае вайсковыя кнiжкi. Iдуць пытаньнi й адказы.
      - Ваша iмя й прозьвiшча?
      - Спарыш Сымон.
      Пасьля йдзе месца й дата нараджэньня.
      - Веравызнаньне?
      - Праваслаўны.
      Капралава пяро асьцярожненька крутлымi прыгожымi лiтаркамi запiсвае адказы. Сымон сочыцць за ягоным кончыкам. Калi яно пад рубрыкай "нацыянальнасьць" пачынае "п", "а" i ўжо пераходзiць да "л", з вуснаў юнака зрываюцца словы:
      - Хвiлiнку, пане капрал!
      - Што такое?
      Пяро адрываецца ад недакончанага "пал" i павiсае ў паветры.
      - Я па нацыянальнасьцi беларус, а не паляк.
      Твар капрала выражае зьдзiўленьне. Глядзiць на Сымона, быццам на вар'ята, i, нарэшце, зьвяртаецца да лейтананта, загадчыка секцыi:
      - Пане лейтанант.
      - Слухаю вас.
      - Можна да пана з пытаньнем?
      - Калi ласка.
      Капрал падыходзiць да афiцэра з фармулярам у руцэ ды кладзе на стале перад носам.
      - Гэты рэкрут кажа, што ён не паляк, а беларус. Як маю пiсаць?
      Афiцэр адказвае не адразу. Перш глядзiць на фармуляр, пасьля акiдвае зрокам Сымона.
      - Праваслаўны? Гм... - мармыча пад носам. - Запiшыце яго беларусам.
      Капрал вяртаецца да свайго стала. Пяро перачырквае тое незакончанае "пал" i выводзiць слова, да напiсаньня якога рука надта нязвыклая. Сымон уздыхае з палёгкай i пазiрае на сяброў, што стаяць за iм. "Ага, бачыце, як трэба? Крышку сьмеласьцi - i ўсё будзе ў парадку. Паспрабуйце-ж цяпер вы запiсацца палякамi", - гаворыць ягоны зрок.
      - Наступны! - загадвае капрал. - Як прозьвiшча?
      - Жалудовiч.
      - Жолондовiч?
      - Не Жолондовiч, а Жалудовiч.
      - Па-польску будзе Жолондовiч, - нецярплiвiцца капрал.
      - Я-ж не казаў, што хачу зьмянiць прозвiшча.
      - То ня зьмена. Вы былi раней Жалудовiчам, а цяпер будзеце Жолондовiч! гаворыць капрал з нацiскам, якi не пакiдае нiякiх сумлеваў, што пытаньне вырашана.
      Жалудовiч, заклапочаны, цярэбiць за вухам, аглядаецца на сяброў, што ледзь заўважна ўсьмiхаюцца, i ня ведае, што рабiць.
      Капралава пяро прыгожымi роўненькiмi чорнымi нiтачкамi напiсала пад рубрыкай "прозвiшча" Жолондовiч.
      - Як iмя?
      - Аляксандар.
      - Веравызнаньне?
      - Каталiк.
      - Рыма-каталiк?
      - Так.
      - Нацыянальнасьць - паляк? - глядзiць капрал на Жалудовiча з усьмешкай, што быццам гаворыць "Папрабуй-жа сказаць, што не".
      - Не паляк, а беларус.
      - Пёрруне! - лае пiсар, злосна кiдаючы асадку аб стол. - А цо то за звежэ? Рыма-каталiк i беларус? Як то можа быць?
      - Звычайна, - не трацiць раўнавагi "Жолондовiч". - Рэлiгiйная прыналежнасьць - рыма-каталiк, а нацыянальнасьць - беларус.
      - Няма каталiкоў беларусаў! - злосна трымае сваё капрал. - Усе каталiкi гэта палякi.
      - Так? - зь iронiяй адказвае "Жолондовiч". - Дык тады запiшыце, пане капрал, i ўсiх французаў, iтальянцаў i гiшпанцаў палякамi. Яны-ж таксама каталiкi.
      Пiсар, зьдзiўлены й анямелы, талопiцца ў Жалудовiча, быццам яму хто мокрай анучай зьехаў па твары.
      - Пся крэў! - гарачыцца ён бездапаможна. Падбягае зноў да лейтананта, й абое паўголасам доўга абменьваюцца думкамi. Капрал вяртаецца да свайго стала, i ў эвiдэнцыйным фармуляры польскае армii родзiцца яшчэ адзiн беларус.
      II
      База другога польскага корпусу, званая "сёмкай" у Сан-Базыльё, займала звыш трохсот гактараў плошчы. Заўсёды была па берагi перапоўненая рэкрутамi, што вялiкiм адмiнiстрацыйным апаратам дзялiлiся тут на розныя зброi й адзьдзелы, i або на месцы атрымоўвалi перашкаленьне ў майстэрстве пяхотнае зброi, або высылалiся, пасьля сэгрэгацыi, у iншыя цэнтры шкаленьня. Камянiстая раўнiна была ўсеяна тысячамi палатак. З паўдзённага боку абозу шыракаваты каменны вал адзьдзяляў абоз ад нiкому няпрыдатных карлаватых кустоў-зарасьнiкаў.
      У цэнтры абозу, пасярод вялiкае плошчы, знаходзiўся даволi вялiкi, збудаваны зь белых вапнякоў будынак. У буднiя днi быў ён кiнатэатрам, у нядзелю - касьцёлам. Пры польным алтары ксяндзы па чарзе служылi там iмшу. Войска не магло памясьцiцца за адзiн раз у будынку, й дзеля таго iмша паўтаралася.
      Адылi ня ўсе жаўнеры iдуць у касьцёл. Праваслаўныя маюць сваю каплiцу побач галоўнае шашы. Iх невялiкая жменя, дый тая пад час службы не мае даволi месца ў палатцы, дзе ледзь памясьцiўся алтар. Сьвятар, стары сiвенькi 70-гадовы мужчына, прыбыў сюды з палякамi, вывезенымi калiсьцi з акупаваных Польшчаю зямель Заходняй Беларусi i Ўкраiны ў глыб Савецкага Саюзу. Як i ксяндзы, ён мае ступень капiтана й бярэ капiтанскi "жолд". Заданьне ягонае духовая апека над праваслаўнымi "палякамi" й iншымi.
      Сьвятар служыць лiтургiю па-славянску, а казаньнi гаворыць па-польску. Язык змагаецца зь няпрывычнай мовай. Выходзiць зусiм ня гладка. Здаецца, што ў кожны момант накiнутая сiлай у царкву польшчына заглохне ў вуснах старога, язык адмовiцца слухаць гаспадара й пераключыцца на чысьцюсенькую расейшчыну.
      Мiж наведвальнiкаў праваслаўнае каплiцы бальшыня радавых. Рэдка стрэнеш падафiцэра, а афiцэраў хоць ты са сьвечкай шукай. На грамнiчнае сьвята 1945 года сабралася каля сямiдзесяцi чалавек. Некаторыя ўцiснулiся ў каплiцу, iншыя прыслухоўваюцца да службы блiзка ўваходу, а бальшыня стаiць групкамi воддаль. Мова ў бальшынi польская, рэдка беларуская або ўкраiнская. Адно самыя сьмелыя й сьвядомыя ня толькi не хаваюцца, а быццам наўмысьля дэманструюць сваю няпольскую нацыянальнасьць.
      Усё гэта выдаецца нейкiм нярэальным. Сказалi-б вы, што перад вамi стаяць ценi людзей, якiя баяцца самiх сябе. Выкрыўленая сьвятаром мова камiчна пераплятаецца з калечаньнем яе вернiкамi. Адчуваецца, што нечая нябачная рука прыдушыла, але зусiм не зламала яшчэ гэтых людзей. Дзесьцi ў глыбiнi сэрца засталiся родныя парасткi, якiм дай добрую пажыву, сонца й глебу - вырастуць i зацвiтуць сваiм родным.
      Зусiм зразумела, што Сымона Спарыша цiкавiць, якiя тут людзi. Дзе-ж ужо тады, калi ня тут сваiх шукаць. Ён i цяпер, паслухаўшы й пэўна ацанiўшы сьвятара, лянiва блукае мiж малымi групкамi й прыслухоўваецца. На вока трапiла тройка, якiх па веку й выгляду назваў-бы спарахнелымi грыбамi. Па iх рухах i павольнай сьпеўнай гутарцы, па берэтах, што, быццам тыя сялянскiя круглыя аладкi, нязграбна ляжаць на пасiвелых галовах, Сымон дагадваецца, што гэта дзядзькi-сяляне. Капрызны лёс некалi адарваў iх ад плугоў, кiнуў на Сiбiр цi ў Нямеччыну, а пасьля прынёс аж сюды.
      Адзiн зь iх, росту сярэдняга, гадоў каля пяцiдзесяцi, выцягнуў зь кiшэнi чырвоную вайсковую кнiжку й штосьцi паказвае сябрам. Гаворыць па-польску. Сымон незаўважна асьцярожненька прыблiзiўся.
      - А я падаваўся беларусам, - кажа той, трымаючы ў руках кнiжку, - але пакуль запiсалi ў кнiжку, дык палякам зрабiлi.
      - Ты беларусам падаўся? - пытае вастраносы, мо саракагадовы субяседнiк.
      - Так. I паглядзiце - тут напiсалi паляк.
      Тоўстым нязграбным пальцам тыцкае ў кнiжку. Сымон пазiрае цераз плячо. У дзвюх рубрыках, дзе павiнна быць паказана нацыянальнасьць маткi й бацькi паводле нараджэньня, густым чорным чарнiлам замазаныя два словы, а пад нiзом фiгуруе па-ангельску "полiш" (паляк).
      - А вось ты не беларус, - цьвердзiць гаспадару кнiжкi вастраносы.
      - Чаму так?
      - Ну, бо ў Польшчы жыў. Я таксама праваслаўны, але не беларус. Я табе скажу вось што: дзе быў польскi касьцёл, там ня было беларусаў, а дзе была царква - там былi.
      - Дык што гэта ты пляцеш? - адазваўся трэцi. - Гэта-ж цi ня помнiш, што ў нас праваслаўных рускiмi называлi? Так i казалi - польскiя Каляды й рускiя Каляды. Iначай я i ня чуў...
      - Дык тыя, што называлi рускiмi, то й былi беларусы.
      Сымон спачатку манiўся ўмяшацца ў гутарку, але пасьля памяркаваў, усьмiхнуўся й вярнуўся да сваiх сяброў.
      III
      Давялося за апошнiх колькi месяцаў нашым гэроям навучыцца глядзець праз пальцы на шмат якiя рэчы, праходзiць безьлiч фармальнасьцяў i дзеля таго, калi пасьля двухнядзельнага побыту загадалi iм стаць да прысягi "на вернасьць Рэчы Паспалiтай" у тым кiна-касьцёле, загад ня выклiкаў вялiкiх супярэчнасьцяў. Мо паўгода назад, калi-б нехта сказаў iм, што змушаныя будуць прысягаць на бел-чырвоны сьцяг, не адзiн плюнуў-бы гэтаму некаму ў вочы. Сяньня ўважалi акт прысягi простаю фармальнасьцю без значэньня, неабходным злом, якога нiкому зь iх ня мiнуць. Важнае было тое, што гарэла ў сэрцы, а не безьзьмястоўныя для iх гукi шаблённае прысягi ў чужой мове й чужому пану.
      Адылi мы далёка размiнулiся-б з праўдай, калi-б сказалi, што нiводнаму зь iх гэта прысяга не лягла цяжкiм болем на сэрцы. Дарма што лёгiка жыцьця падказвала iншае - у сэрцах не пагасла юнацкая любоў да Радзiмы й блiзкiх. Прысяга была той тупой iржавай пiлой, што бязьлiтасна шоргала па крывавячых духовых ранах. Калi вусны аўтаматычна паўтаралi ксяндзовы словы "на вернасьць", уся духовая iстота пратэставала супраць такога гвалту. Дзесьцi з самага жыцьцёвага нутра ўпэўнены голас супакойваў, што гэта ўсё адна фармальнасьць i дурнiца, што галоўнае - гэта прысяга пачуцьця, сумленьня й гонару. Але й цяпер, як раней у Францыi, калi, трапiўшы ў палон, трэба было запiсвацца палякамi, уся натура старалася баранiцца перад новым i яшчэ горшым гвалтам.
      У чацьвёртай роце ўсе рэкруты былi зь сярэдняй асьветай. Зьбiралi iх сюды, каб накiраваць пасьля ў афiцэрскiя школы, званыя падхаранжоўкамi. У першай палове студзеня 1945 году ў роце было каля паўсотнi былых кадэтаў зь менскае Школы Камандзераў БКА. Прыходзiлi групамi й паасобку: тыя, што перайшлi былi да макiсаў у Францыi, i тыя, што пасьля папалiся ў палон з трыццатае дывiзii. Усе, быццам змовiўшыся, накiроўвалiся ў чацьвёртую роту. Чым больш прыходзiла старых сяброў, тым было весялей.
      Бальшыню зь iх ня зьвiхнуў бурны лёс - яшчэ больш памужнелi, набралiся практыкi, дасведчаньня, пасталелi розумам. Хоць ня кiдалася цяпер так у вочы тое патрыятычна-юнацкае злучво, дзякуючы якому некалi перамаглi супольна так шмат цяжкасьцяў, хоць, здавалася, ня было мiж iмi сяньня такой спаенасьцi, як некалi, iх трэба было лiчыць адзiным i моцным целам. Трымалiся й сябравалi мiж сабою, часьценька сьпявалi родныя песьнi й зь вялiкiм недаверам адносiлiся ня толькi да польскiх камандзераў, але й да палякаў наогул. Сваiмi рэнегатамi пагарджалi й iгнаравалi iх.
      Найсьмялейшымi былi Кастусь Дзежка й Сымон Спарыш, першы мо навет больш, чымся апошнi. Дзежка, дарма што надта пацярпеў у амэрыканскiм палоне, ня страцiў ранейшага гумару. Больш таго - ён цяпер патрапiў быць здольным цынiкам. Нiколi й нiкому ня ўступаў, асаблiва-ж калi ведаў, што слушнасьць на ягоным баку. Выразна разумеў, што сьмех - гэта ня толькi здароўе, але й найлепшая зброя ў дасьведчаных руках. Сымон, што на свой век быў занадта сур'ёзным, шмат думаў i перажываў, ня мог адразу зразумець таго-сяго зь Дзежкавага захаваньня, аж пакуль адно здарэньне ня выясьнiла шмат чаго раней загадкавага.
      У палатцы, дзе памяшчалiся Дзежка, Лабун, Самароб i Яронскi - чатыры менскiя кадэты - жылi й чатыры палякi: жартаўлiвы й звычайна ветлiвы, паходжаньнем дзесь з Пазнанскага краю, Чарнецкi, паважны й цiхi Фост'як, бесталковы й балбатлiвы Скронскi й бурклiвы, вечна незадаволены сын асаднiка з Заходняй Беларусi, беларусаед Мыдлеўскi. Ён ад свайго бацькi атрымаў у спадчыну тое пачуцьцё "вышэйшасьцi", панскасьцi й "лепшасьцi" ў дачыненьнi да сялянскага беларускага народу, не гаворачы ўжо аб неталеранцыйнасьцi да ўсяго беларускага ды iншых адмоўных "цнотах". Не абмiнаў нагоды, каб пазьдзекавацца над "кацапамi". Пад слова "кацапы" падводзiў ня толькi расейцаў, але й беларусаў i ўкраiнцаў. Хаця нейкiм чынам трапiў у роту "цэнзусоўцаў", некаторыя сумлявалiся, што меў сярэднюю асьвету. Пабыўшы ў Сiбiры, надта зьненавiдзеў расейцаў. Разам умацавалася ў яго й ранейшая нянавiсьць да беларусаў, на целе якiх некалi ўзрос i гадаваўся.
      У Дзежкавай палатцы часьценька гулялi ў карты, пераважна ў ачко. Стаўкаю былi цыгарэты, але таму, што яны ў банку нiшчылiся й брудзiлiся, дык гулялi сернiкамi, якiя пасьля зменьвалi на цыгарэты. Гэтак у адзiн студзеньскi падвячорак, пасьля дзённых рэкруцкiх заняткаў на полi, аматары картаў заселi вакол малога столiка. Дзежку выдатна шанцавала, i пасьля няцэлай гадзiны перад iм ляжала з паўтузiна выйграных пачак цыгарэтаў. Ён паклiкаў аднаго зь сяброў, што сачылi за гульнёй, i, пашаптаўшыся, сунуў таму ў кiшэню тры пачкi. Праз паўгадзiны сябра вярнуўся з дзьвюма пляшкамi добрага вiна. Дастаў яго, пэўна-ж, ад iтальянца, шмат якiх цэлы час круцiлася каля базы, каб якi гандаль зрабiць.
      - Ну, хлопцы! - пачаў Дзежка, трымаючы ў кожнай руцэ па пляшцы вiна. Ведайце добрае сэрца радавога Канстантына Дзежкi. Не хацеў-жа я абгульваць вас сяньня, але калi вы, проста сказаць, напрасiлiся, дык дазвольце мне хоць пачаставаць вас.
      - Брава! Маладзец! - гукнуў Скронскi, што надта-ж любiў пацягнуць вiна, асаблiва дармавога.
      - А за што-ж п'ём? - пытаўся Фост'як.
      - Увага, панове, увага! - падняў уверх руку Дзежка. - Вып'ем сяньня за новы беларускi ўрад!
      - Урад? А дзе-ж ён?
      - А вось зараз зарганiзую.
      - А мiнiстраў маеш?
      - А во зараз будуць. Колькi-ж гэта мне патрэбна? Чакайце хвiлiнку: найперш мушу мець мiнiстра вайны, пасьля гандлю, гаспадаркi, замежных справаў, асьветы, нутраных справаў, - лiчыў на пальцах. - Цьфу на цябе! Ужо шэсьць трэба, а ў мяне пад рукою адно чатыры беларусы.
      - Прэм'ер-мiнiстрам хiба-ж сам будзеш? - падказваў Скронскi.
      - Абсалютна ясна, зразумелая рэч.
      - У вас, у цэлай "Кацапii", цi знойдзецца столькi разумных людзей, каб на ўрад хапiла... - кiнуў з кутка Мыдлеўскi. Ён сядзеў воддаль ад гульцоў i ўшываў гузiк. Хлопцы й забылiся-б аб ягоным iснаваньнi, калi-б цяпер не адазваўся.
      Арганiзатар "урада" зiрнуў на шляхцюка.
      - Ты ня бойся. Наш просты дзядзька цябе гэткага разумнага шляхцiца прадасьць, купiць i грошы палiчыць.
      - Зьдзiсек, перастань ты! - гукнуў да Мыдлеўскага Фост'як.
      - Я гэтых хамаў знаю... - буркнуў той у адказ.
      Дзежка ўдаў, што ня чуў апошнiх слоў.
      - Ну дык давайце, хлопцы, вып'ем. Бяры, Чарнецкi, ты гэту пляшку, - сунуў Дзежка суседу вiно, - ты самы тут у нас, мабыць, паважнейшы й пачынай, а я буду з гэтай.
      - Дык ты-ж ураду ня скончыў арганiзаваць, - спасьцярог Самароб.
      - Няважна, братка, зарганiзую пасьля, а цяпер вып'ем за ягоныя посьпехi.
      У гэты час Спарыш, пачуўшы знадворку шумiху, увайшоў у палатку.
      - А вось i яшчэ адзiн мiнiстр, - паказаў на новапрыбылага Скронскi.
      - Так, братка, - хлопнуў Дзежка па плячы Сымона, - добра, што на час зьявiўся. Арганiзую беларускi ўрад i якраз раздаю мiнiстэрскiя партфелi. Хочаш цёпленькую пасаду?
      - То як гэта ты? - усьмiхнуўся Сымон. - З пляшкаю ў руцэ ўрад арганiзуеш?
      - Ну, ведаеш, трэба-ж за здароўе й за будучыя посьпехi аблiць крышку. Дык давайце, хлопцы: за здароўе новага беларускага ўраду! - падняў Дзежка ўверх пляшку й прапаласкаў горла. - На, цягнi, Самароб, i перадавай далей.
      - За здароўе беларускага ўрада! - гукнуў Скронскi й нахiлiў пляшку. Абедзьве пляшкi пайшлi па руках. Кожны, не шкадуючы, стараўся добра пацягнуць.
      - Давай-жа мне, а то ўсё вып'еш! - адбiраў наступны.
      - То як-жа там з партфэлямi? - пытаўся Скронскi.
      - Няхай сабе то й жарт, - заўважыў Чарнецкi, - але як беларускi народ будзе нас паiць, дык, можа, й нашы суседзкiя дачыненьнi ўнармалiзуюцца.
      -Ясна, абы пабольш вiна й водкi.
      Усе дружна засьмяялiся.
      - Дык вось што да мiнiстраў цяпер, панове, - прадаўжаў Дзежка, - Самароба назначаю мiнiстрам гандлю, Яронскага - вайны. Сымон Спарыш будзе ў мяне мiнiстрам юстыцыi - надта-ж паважная й вялiкая ў яго галава. Кацялок, панове, у яго варыць, што называецца. На мiнiстра юстыцыi падходзiць. Згода, панове?
      - Згода, брава! - памог Скронскi.
      - Лабуна... чакайце, што-ж тут даць Лабуну?
      - Дай яму гаспадарку, - прапанаваў Чарнецкi.
      - Куды ён. Гаспадар зь яго нiякi. Беларусь галадаць будзе, - жартаваў Дзежка. - Вы-ж не забывайцеся, што й вам, палякам, харчы прадаваць будзем, бо ў вас-жа на тых голых мазурах нiчога надта не расьце. Не, мусiць. На мiнiстра гаспадаркi я каго iншага знайду, а цяпер мушу Лабуна партфелем забяспечыць.
      - Дай яму вонкавыя справы.
      - Дай яму партфель хамскае асьветы. Будзе вучыць кацапаў, як клапоў i вошы ганяць, - параiў гэтым разам ужо надта-ж голасна Мыдлеўскi.
      Усе ў палатцы сьцiхлi й пазiралi на Дзежку. Той змоўк i пачырванеў. Ледзь заўважна дрыгнула нiжняя губа. У вачах зьявiлiся маланкi. Мыдлеўскi ня першы раз дапякаў Дзежку й iншым беларусам i цяпер цi не перабраў мерку.
      - Ты агiдны, сьмярдзючы паразiт! - прашыпеў зьмяёй арганiзатар "ураду". Ты гнiль з падонкаў жыцьця людзкога! Я-б цябе, гада...
      Мыдлеўскi ня даў скончыць. Маланкаю кiнуўся на Дзежку. Беларус адступiў пару крокаў убок, а былы асаднiк з разгону, зачапiўшыся за нейчую нагу, бразнуўся вобземлю. Дзежка хутка накiнуўся на яго й пачаў таўчы кулакамi.
      Усё гэта сталася так хутка, што адно цяпер прысутныя спасьцераглi сур'ёзнасьць выпадку. У палатцы падняўся крык i вэрхал. Змагароў пачалi разбароньваць, а Фост'як, выбегшы на двор, клiкаў службовага. У дзьвярах пачуўся прарэзьлiвы гук сьвiстка й вырасла высокая фiгура капрала падхаронжага зь бела-чырвонай павязкай на левым рукаве.