- Як то ня ведае?
      - Мо ўжо думае, што я да французаў папаўся. Не аднаго-ж мяне не стае.
      - Ну, глядзi. Не кажы, што я цябе не папярэдзiў.
      Але змучаны Вiктар, выпрастаўшыся на сене, ужо драмаў. Сымон перастаў яго турбаваць. Знадворку чуваць было конскае хрупаньне й частае фырканьне, а з захаду лёгкi восеньскi вецер часьценька прыносiў глухi гул гарматаў. Сымон лёг каля сябры i, перадумаўшы ўсё расказанае Вiктарам, заснуў.
      V
      Прыйшла ў вабоз у Гальфiнгэн вестка, што два францускiя танкi заехалi назад у вёску Гаймсбрун i, заняўшы пазыцыi на могiльнiку пры шашы, перасеклi адну з галоўных артэрыяў сувязi фронту з тылам. Вёска Гаймсбрун ляжала ў адлегласьцi трох кiлямэтраў проста на поўнач ад Гальфiнгэна i кiлямэтраў восем на захад ад Мюльгаўзэна. Лiнiя фронту, што бегла па рэчцы Iл ад швайцарскай мяжы ды лукам абгiнала з захаду Мюльгаўзэн, зусiм блiзка падыходзiла да Гаймсбруна. Танкi выканалi зручны манэўр, адрэзаўшы адзiн шлях сувязi й даставаў. Ня было нiякай мовы аб праезьдзе немцамi дарогай цераз Гаймсбрун на фронт.
      Шаша лёгкай дугой абгiнала могiльнiк. Адзiн танк, заняўшы пазыцыю на адным краi, сачыў за дарогай на поўдзень, другi-ж, стаўшы на другiм баку, - за дарогай на поўнач. Тут-жа, насупраць могiльнiку, на другiм баку вулiцы, стаяў касьцёл. На званiцу паслалi французы пару кулямётчыкаў, што назiралi за дарогамi, а пры дапамозе пераноснага радыё паведамлялi танкiстам унiзе аб усякiм руху, што адбываўся на шашы. У той дзень, 24 лiстапада, калi немцы наважылi зьлiквiдаваць няпрыяцельскiя танкi, у вабоз канюхоў у вёску Гальфiнгэн зьявiўся Вiтвiцкi. Ён прыйшоў мабiлiзаваць канюхоў для выкананьня баявога заданьня. Сабраў восем чалавек, у iх лiку й нашых двух гэрояў, уручыў iм два панцырфаўсты, кулямёт, i такi баявы адзьдзел накiраваўся ў Гаймсбрун.
      Хто-ж быў Вiтвiцкi? У нашай аповесьцi ён i выступае ўсяго адзiн раз, але варта зь iм блiжэй пазнаёмiцца хаця-б таму, што гэты вырадак пакiнуў крывавыя сьляды й папялiшчы па ўсёй Глыбоччыне. Доўга не забудуцца пра яго сяляне Глыбоцкае акругi як пра аднаго зь перадавых гiтлераўскiх катаў-нелюдзяў.
      Пасьля сьмерцi будаўнiка Вэрсальскае Польшчы маршала Пiлсудзкага ў 1935 годзе польскiя акупанты Заходняе Беларусi наважылiся замацаваць памяць "дарагога маршалка" на Вiленшчыне пабудовай на казённы кошт сотнi пачатковых школаў, параськiданых па ўсiм Вiленскiм ваяводзтве. Адна такая сямiкласная школа iмя Пiлсудзкага - двухпавярховы шэры цагляны будынак - вырасла й на станцыi Каралеўшчына. Пад школу быў адведзены вялiкi пляц, навокал абгароджаны плотам. З заходняга боку, крокаў на пяцьдзесят воддаль ад школы, вырасла абабiтая шалёўкамi малая трохпакаёвая хатка, крытая гонтам. Гэта было памяшканьне для школьнага вартаўнiка.
      Вiктар Караткевiч i Сымон Спарыш пачалi наведваць новую школу ад пятае клясы. Апрача шматлiкiх дзяцей мясцовых польскiх ураднiкаў, чыгуначнiкаў, асаднiкаў i панкоў, што вучылiся тут, амаль палова дзяцей былi беларусы з навакольных вёсак. I ў гэтай школе Сымону й Вiктару першы раз давялося сустрэцца з Вiтвiцкiм. Як школьнiкi сустракаюцца з вартаўнiком? Проста бачаць яго дый часамi ўцякаюць ад яго, калi ўлезуць, дзе забаронена, а той выганяе. Так i нашы два гэроi ведалi Вiтвiцкага адно з выгляду. Фiзiяномiяй сваёй ён належаў да людзей, пабачыўшы якiх, не забудзецеся нiколi. Перадусiм - нос. Што гэта за нос! Гарбаты й даўгi, як сланоў хобат, тырчаў ён далёка наперад на вузкiм твары й плоскай галаве. Блiзенька носу з двух бакоў сядзела пара зялёна-рудых вачэй. Доўгiя хвалiстыя валасы ападалi аж на шыю. Трэба прыгадаць i густа зморшчаны, ня зусiм нiзкi лоб ды асаблiва-ж вусны: рот быў вузкi, а вусны таўстыя. Калi Вiтвiцкi гаварыў, то здавалася вам, што голас дзесь выходзiць з даўгога гарбатага носу-хобата, а таўстыя кароткiя вусны вось так адно для гульнi неяк дзiўна скручваюцца ў трубку, каб не пахвалiцца, што за iм разьмясьцiлiся падобныя да конскiх iклы й калаваты, быццам маленькае палена, язык.
      Асаблiва Сымон цiкавiўся тым носам-хобатам. Бывала, iдучы зь верхняга паверху на двор на перапынак, здалёк заўважыць Вiтвiцкага каля знадворных дзьвярэй i вялiкага вакна. Той звычайна пабрыньквае ў правай руцэ вялiкiм званком, прыглядаецца, як вучнi выходзяць на двор. Сымон, бывала, зойдзе збоку ды так угледзiцца ў нос-хобат, што нарэшце й сам вартаўнiк заўважыць ды, жартуючы, сыкне на хлапца, каб напалохаць. Гаварыў Вiтвiцкi хутка, адрывiста й неяк зусiм не так, як мясцовыя палякi. Здавалася, што польскiя словы вымаўляе зь вялiкай цяжкасьцю.
      Вiтвiцкi ажанiўся зь беларускай дзяўчынай зь недалёкiх Мiхалёў, дзяцей ня меў i, пэўна-ж, сядзеў-бы й працаваў пры школе яшчэ доўгi час, калi-б ня прыход бальшавiкоў. Раптоўна Вiтвiцкi прапаў. Гаварылi людзi навокал, што быццам трапiў у вязьнiцу ў Бярэзьвечах, дзе ў былым кляштары над возерам бальшавiкi трымалi сотнi людзей. Гаварылi ўсяк, але напэўна нiхто ня ведаў. Дый хто там надта цiкавiўся былым школьным вартаўнiком. Пагутарылi й хутка змоўклi.
      Адно з прыходам гiтлераўскiх акупантаў выявiлася, што Вiтвiцкi сапраўды сядзеў у Бярэзьвецкай вязьнiцы, што за польскiм часам працаваў на карысьць нямецкае разьведкi й што быў зьвернуты ў Нямеччыну бальшавiкамi пад час вымены людзей, якая адбылася ў 1940 годзе мiж Масквою й Бэрлiнам, калi Сталiн i Гiтлер былi добрымi хаўрусьнiкамi. Калi ў 1941 годзе былы шпiён Вiтвiцкi зьявiўся ў Глыбокiм, дык шмат хто пэўна не пазнаў-бы колiшняга школьнага вартаўнiка з Каралеўшчыны, калi-б не тая сталая прыкмета - нос-хобат. Гэтым разам i дэкарацыя была iншая. Цяпер Вiтвiцкi ўжо прыехаў сюды гаспадарыць. Гэты былы вартаўнiк заняў пачэснае месца нямецкага школьнага шэфа й iнспэктара на Глыбоцкую акругу. Якiм прыхiльнiкам беларусаў быў Вiтвiцкi, няхай сьведчыць хаця-б адзiн першакласнае вагi ў школьных справах факт, што на беларускага акруговага школьнага iнспектара ён трымаў ведамага няпрыяцеля беларусаў маскаля Субботiна, якi навет на школьных вучнёўскiх пасьведках падпiсваў сваё прозвiшча з падвойным "б" i "т".
      Было-б яшчэ паўбяды, каб былы шпiён Вiтвiцкi абмежаваўся адно школьнымi справамi ў акрузе. Адылi ўлада ягоная, як i ўсiх гiтлераўцаў-акупантаў, была неабмежаваная. Школьны шэф, на вялiкае няшчасьце загнаных у гэтто жыдоў i беларускага насельнiцтва Глыбоччыны, выкарыстоўваў тую ўладу поўнасьцю.
      Кожны жыд з гэтто, калi iшоў вулiцаю ў калёне на працу ды здалёк заўважыў немца, мусiў здымаць шапку й кланяцца. Шматлiкiя немцы, асаблiва мясцовыя працаўнiкi цывiльнай улады, ня бралi таго на ўвагу. Iнакш было зь Вiтвiцкiм. Баранi Божа, пападзiся яму пад руку жыд, што iшоў па ходнiку, замест па бруку, або што ня ськiнуў перад iм шапкi - застрэлiць на месцы. I колькi-ж было такiх выпадкаў. Ведалi ў Глыбокiм яго ўсе жыды й баялiся як агню. Добра было, калi Вiтвiцкi iшоў па вулiцы ў ярка-зялёным мундзiры цывiльнага ўраднiка. Тады жыд мог убачыць яго здалёк i ў пару дрыжачай спрацаванай рукой ськiнуць шапку. Бяда, што ён часьценька хадзiў у цывiльнай вопратцы. Казалi некаторыя, якiя ведалi гэтага вырадка блiжэй, што рабiў ён гэта наўмысьля. Iдучы апранутым у цывiльнае, Вiтвiцкi заўсёды трымаў у кiшэнi напагатове "люгэр". Сустрэўшы калёну жыдоў на вулiцы ды заўважыўшы, што некаторыя ня ўсьпелi яму пакланiцца, ня мiне яе, каб не пакiнуць на бруку пару трупаў.
      Зь мясцовых гарадзкiх польскiх басякоў усякае масьцi арганiзаваў Вiтвiцкi адзьдзел, што трымаў варту каля будынку нямецкага камiсарыяту ў Глыбокiм. Было iх звыш сарака. Усе выводзiлiся з гарадзкое польскае басоты, гатовай на ўсё за адпаведную заплату. Чаму-ж з польскiх басякоў? - спытаў-бы нехта. Хiба-ж ня было ў горадзе цi навокал ахвотных хлапцоў зь беларускае моладзi?
      Усё гэта сталася не прыпадкова. Немцы, згодна зьверху накiнутага пляну цi iнструкцыяў, паслугоўвалiся адкiдкамi грамадзтва зь ненавiснай беларускаму насельнiцтву польскай басоты. Яны ведалi, што тая здольная была на ўсе брудныя справы. Дый патрэбная-ж была немцам нязгода й грызьня мiж мясцовым беларускiм i малымi рэшткамi польскага насельнiцтва. У агульны нямецкi плян, дзеля таго, уваходзiла польская басота, сюды- ж пэўна належаў i маскаль iнспэктар Субботiн; бабскiя брыгады прастытутак-полек, што, быццам тыя мухi гной, абселi акруговы камiсарыят, нямецкую жандармерыю, СД i паасобных, важных у адмiнiстрацыi немцаў; палякi ў чорнай палiцыi й iншыя.
      Вiтвiцкi з бандай польскай басоты хутка даўся ў знакi беларусам навокал Глыбокага, асаблiва ўздоўж чыгункi Полацак - Маладэчна. Ён здабыў сабе пару пакiнутых бальшавiкамi транспартных аўтамабiляў, прыдбаў чэскую зброю й часьценька выязджаў на паляваньне. Ясна, не называў таго паляваньнем, а рэйдамi супраць чырвоных партызанаў. Бяда ў тым, што нi камандзер, нi адзьдзел басякоў нiчым ня выявiлiся як змагары супраць бальшавiцкiх групаў. Затое колькi-ж яны папалiлi й абрабавалi вёсак уздоўж успомненай чыгункi, дый цi толькi каля яе!
      Выедуць, бывала, на тыдзень цi два. Дзесь знойдуць на чыгунцы мiну. Значыцца, трэба-ж знайсьцi й вiнаватых. Дзе яны там будуць ганяцца за сапраўднымi злачынцамi! Лягчэй спалiць суседнюю адну цi другую вёску. Так i глядзiш, як абкружаць яе, пазганяюць у пуню ўсiх малых, старых бацькоў i матак ды ўсiх жыўцом спаляць. Пазьдзекаваўшыся ўволю над маладымi дзяўчатамi, аддадуць iх пасьля разам з хлапцамi ў адпаведнае месца й рукi, каб накiраваць на нявольнiцкую працу ў Нямеччыну. Такiя оргii, дзе цякла самагонка й кроў, адны гарэлi жыўцом, а iншыя былi гвалчанымi, Вiтвiцкi надта-ж любiў. Пасядзеўшы ў Глыбокiм пару месяцаў пры "школьных справах", былы вартаўнiк выяжджаў са сваёй групай на правiнцыю, каб пiць, душыць, забiваць, гвалцiць, палiць. "Ваякi" не адставалi ад камандзера. Выезды былi даволi пэрыядычныя.
      Пра зьдзекi Вiтвiцкага над беларускiм жыхарствам Глыбоччыны можна было-б, сабраўшы тысячы фактаў i праслухаўшы сьведкаў, напiсаць вялiкую асобную працу. Гэта ня ёсьць наша мэта. У няслаўных шэрагах гiтлераўскiх катаў нашай акрываўленай Бацькаўшчыны Вiтвiцкi заняў адно зь перадавых месцаў. Мы толькi коратка абмежавалiся ўспамiнам пра Вiтвiцкага таму, што тэма гэта разьмiнаецца з нашым асноўным апавяданьнем, i хацелi чытача хоць збольшага пазнаёмiць з аблiччам чалавека, якога мы пакiнулi ў таварыстве васьмi канюхоў на дарозе з Гальфiнгэна ў вёску Гаймсбрун, дзе чакаюць iх два францускiя танкi й пара кулямётчыкаў на касьцельнай званiцы. Дык i вернемся цяпер да iх.
      VI
      Маленькая група пакiнула Гальфiнгэн ранiцою каля гадзiны дзевятай. Iмжыў дробненькi дожджык, вецер хутка гнаў хмары й гнуў абголеныя ўжо восеньню дрэвы. Дарога ў Гаймсбрун была пустая.
      На самым перадзе малой баёвой групы, што павольна йшла дарогай, тырчаў хобат-нос Вiтвiцкага. Побач дрыпалi два жаўнеры з панцырфаўстамi на плячох. Наступным iшоў кулямётчык, амунiцыйныя, а ў самым хвасьце, неахвотна стаўляючы ногi, цягнулiся Вiктар з Сымонам. На плячох несьлi стрэльбы, якiя празывалi "качэргамi".
      - Ну, што-ж, папаўся? Га? - сьмяяўся зь Вiктара Сымон. - З аднаго фронту ўцёк, дык хоць на другi трапiш.
      - Вязе мне, брат, - усмiхнуўся таварыш, - нiяк ня выкручуся.
      - Можа, зь цябе ваяку яшчэ й зробiм. Як ты думаеш?
      - Зь мяне-то яшчэ, але-ж i ты не калека. Га-га-га... Нарэшце выцягнулi й цябе. Паваюй крыху, годзе канюхом быць.
      - Але адкуль, ты думаеш, гэты сабака ўзяўся? Ты думаеш, ён пазнаў нас?
      - Пэўна-ж, пазнаў. Ён раз пабачыць чалавека й помнiць заўсёды. А нас-жа бачыў ня раз на настаўнiцкiх курсах дый пасьля. Чаму-б яму не пазнаць. Мусiць, недзе пры нашай дывiзii прыляпiўшыся быў, нячысьцiк.
      - Цi ты калi сьнiў, як мы яшчэ ў пяты клас дома хадзiлi, што некалi нас школьны стораж у бой павядзе?
      - Дажылiся гонару, што й гаварыць! - адказаў не адразу Вiктар.
      Гутарка ня клеiлася. Вычувалася нейкая далёка схованая, але яўна прысутная трывога. Баявое заданьне, што стаяла перад групай, як-нiяк было цяжкое й складанае. Варта не забывацца, што некаторыя канюхi нiколi раней не бралi ўдзелу ў баёх. Працiўнiк, што пры дапамозе двух танкаў заблакаваў дарогу, кожную хвiлiну спадзяваўся немцаў i, пэўна-ж, сачыў усе падходы. Седзячы на званiцы, французы маглi далёка навокал бачыць усё праз бiноклi. Дажджлiвая пагода прыйшла канюхам на помач. Маглi падысьцi зусiм блiзка незаўважанымi, хоць элемэнт раптоўнае атакi быў выключаны, бо працiўнiк быў падрыхтаваны на ўсялякiя неспадзеўкi.
      Увайшоўшы ў вёску й мiнуўшы колькi двароў, Вiтвiцкi затрымаў групу. Паясьнiў сытуацыю й плян, якiм шляхам адзьдзел меў зьлiквiдаваць францускiя танкi. Воддаль, ледзь заўважна празь iмглiсты дожджык, чарнелi невялiкiя дрэвы на могiльнiку й побач цераз вулiцу направа - касьцельная вежа. Вiтвiцкi гаварыў адно аб танках, нiчога аб кулямётчыках на вежы не ўспамiнаў. Нiхто ня ведаў аб iх. Паводле пляна, сам ён з кулямётчыкам i адным панцырфаўстам меў iсьцi наперадзе. Далей iшоў яшчэ адзiн жаўнер з панцырфаўстам. Двое са стрэльбамi мелi йсьцi паўз агароды з правага боку вулiцы, а двое зь левага дзеля дапамогi цэнтру з флянгаў.
      Гэтак хутка разьмяркаваўшы людзей, група, ужо гатовая да бою, рушыла наперад. Вiтвiцкi з кулямётчыкамi, амунiцыйным i панцырфаўстамi пасоўваўся асьцярожна каля сьцен хатаў на вулiцы. Вёска была зусiм мёртвай. Сымон з Вiктарам накiравалiся паўз агароды з правага боку. Яны сачылi за вулiцай, а мо не найменш i за агароднiнай ды якой садавiнай.
      - Ну, куды цябе пагнала? Хадзi хутчэй! - спанукаў Сымон сябру, якi заскочыў пад яблыню, каб паглядзець, цi не захаваўся дзе якi познi ападак.
      - А табе куды спяшацца? Бяжы, як хочаш.
      - Але-ж калi ўжо ня хочаш бiцца, дык хаця ўдаваць мусiш. А то што будзе, як пабачыць Вiтвiцкi?
      Хлопцы, туляючыся паўз гаспадарскiя будынкi й пераскокваючы цераз платы, паволi пасоўвалiся наперад. Затрымалiся, паслухалi. Мёртвая цiшыня. Iзноў кранулiся наперад. Раптам са званiцы зарагатаў кулямёт. Хутка пасьля гэтага на вулiцы пачуўся крык. Сымон i Вiктар кiнулiся туды, каб пабачыць, што сталася. Выбегшы з двара, спасьцераглi, як два жаўнеры цягнулi параненага. Папалi яму ў нагу.
      - На, трымай гэтую балдавешку, - аддаў адзiн зь iх Вiктару панцырфаўст.
      - Што там сталася?
      - Як сыпануў вунь са званiцы, дык i хавацца ня было дзе.
      - Дзе ранiлi?
      - У нагу.
      З боку могiльнiка чуваць была перастрэлка. Вiтвiцкi, вiдаць, спрабаваў адбiвацца, але ручны аўтамат не раўня быў кулямётам танкавым i тым, са званiцы. Хутка паказаўся й ён ды, махнуўшы ўсiм рукой, загадаў iсьцi назад у Гальфiнгэн. Параненаму сяк-так перавязалi вышэй калена нагу, палажылi на захопленую ў адным панадворку кароткую драбiнку, што служыла за ношкi. Дарога назад выдавалася шмат цяжэйшай, бо трэба было валачыць параненага.
      Тое, чаго не змаглi зрабiць канюхi пад камандаю Вiтвiцкага, зрабiў нямецкi танк "Тыгр" на наступны дзень. Ён прыехаў дзесь ззаду й адно ўспеў паказацца ў Гаймсбрун, як абодва "шэрманы" кiнулiся наўцёкi. Ведама, "шэрман" "тыгру" не раўня, i ў такiх выпадках тым, што сядзяць у "шэрмане", добра мець зручнага шафёра. "Тыгр" дагнаў i спалiў аднаго, а другi ўцёк у бок фронту. Дарога праз Гаймсбрун iзноў была адкрытая.
      ЧАЛАВЕК, ЯКОГА НЕМЦЫ НЕ МАГЛI ЗАСТРЭЛIЦЬ
      I
      Вiктар Сянькевiч пастанавiў шукаць нейкага прытулку. Ноч была дажджыстая. Малады юнак палохаўся кугаканьня соваў i iншых лясных жыхароў, але найбольш баяўся немцаў. Не ўгадаеш, дзе можаш на iх наткнуцца. Здавалася Вiктару, што прырода й людзi - усе разам змовiлiся супраць яго. Змочаны, дрыжучы ад холаду, галодны, ён ледзь цягнуў ногi, наўздагад выбраўшы кiрунак. Заўсёды, зрабiўшы колькi крокаў, затрымоўваўся, прыслухоўваўся ўважна навакольным гукам i ўпiваўся зрокам у цемру, хочучы супакоiць сябе, што небясьпека аднiкуль не пагражае. Ня надта верыў Вiктар, што ў чужым лесе, у нейкiх няведамых гарах ды ў дажджлiвую ноч удасца знайсьцi нейкi прытулак. Калi-б тады нехта й папытаў яго, якi прытулак меў наўвеце, пэўна, не патрапiў-бы адказаць. Абы што-небудзь: хату якую, пастухову будку або навет нейкую сухую нару - усё было-б добра, адно каб схавацца ад гэтага праклятага настырлiвага дажджу, што да касьцей прабiраў зябам. Колькi разоў здалося Сянькевiчу, што непадалёк пачулiся людзкiя галасы, i ўжо ўяўленьне малявала сiлуэты немцаў. Затрымоўваўся, устрывожаны, на месцы й з палёгкай уздыхаў, калi побач ня бачыў ворага.
      Над ранiцай выйшаў на скрай лесу й непадалёк, цераз поле, убачыў будынкi. Па змучаным бяссоньнiцай твары прабег цень задаваленьня. Пастанавiў iсьцi ў вёску. У самай крайняй хаце сустрэлi Вiктара зь недаверам i пытаньнем. Сям'я складалася з сярэдняга векам чорнага тоўстага мужчыны, ягонай хударлявай жонкi й дзяўчынкi, векам каля гадоў дзесяцi.
      Вiктар, як умеў, так пытаўся, цi ёсьць у вёсцы немцы. Гаспадар некалькi разоў хiтнуў галавой у знак запярэчаньня. Толькi калi Сянькевiч даў яму зразумець, што ён ня немец i што ўцёк да макiсаў, твар у француза праясьнеў, i ён паглядзеў на юнака больш прыхiльна. Ноздры Вiктаравага носа казытаў пах нейкай стравы, а вочы, здавалася-б, каб маглi, дык умiг зьелi-б толькi што пачатую баханку белага хлеба на стале. Ён ужо быў i наважыўся папрасiць есьцi, але гаспадар папярэдзiў, сказаўшы iсьцi разам зь дзяўчынкай, якая завядэе Вiктара ў добрыя рукi да макiсаў.
      Хата, у якую прывяла Сянькевiча дзяўчынка, знаходзiлася ў адлегласьцi мо паўкiлямэтра ад галоўнай дарогi. Гаспадыня была палячкай, а муж ейны, як пасьля выявiлася, шэфам правiнцыйнай партызанкi. Нiштаватая з выгляду, гадоў трыццацi, жанчына была даволi гаваркая. Вiктар даведаўся ад палячкi, што ён ужо другi, якi прыйшоў прасiць "азылю". Першы быў нейкi паляк, якi, згодна словаў гаспадынi, саскочыў з нямецкага аўта ды ўцёк сюды да партызанаў. Паляк называўся Зэмбэк, i гаспадыня хутка Вiктара зь iм пазнаёмiла. Быў гэта сярэдняга росту бляндын, даволi ветлiвы й бесклапотнай натуры сiлезьняк. Гаварыў дыялектам Сiлезii.
      Перш за ўсё Вiктар зьвярнуў самую асноўную ўвагу на яду, якой палячка наставiла цэлы стол. Было там мяса й бульба, малако й белы хлеб i шмат iншага. Пасьля колькi-дзённай галадоўкi юнак накiнуўся на яду, й на працягу нейкай паўгадзiны для яго нiчога на сьвеце, акрамя стала са стравамi, не iснавала. Аж павесялеў хлапец, адсапнуўшы пасьля ежы. Другое, што ўсьцешыла Вiктара, гэта тое, што ў хаце знайшлося тое-сёе з цывiльнай вопраткi. Гэткiм чынам, ськiнуўшы зь сябе ўсё мокрае i вашывае, Вiктар прасiў гаспадыню, каб спалiла нямецкую вопратку разам з вошамi, якiх, пэўна, было там сотнi. Хоць яно ня ўсё так пасавала, як хлапцу хацелася-б, усё-ж таўсты й цёплы сiнi свэтар, а таксама суконныя штаны й шэры падношаны гарнiтур былi не найгоршай здабычай, бяручы на ўвагу, што дасталiся з ласкi добрых людзей. Для пакрыцьця галавы атрымаў Вiктар зусiм на сваю меру капялюш з даволi высокай стрэшкай. Ён нiколi ня мог падазраваць, што высокая стрэшка капелюша некалi ўратуе яму жыцьцё. Паляк i беларус былi адведзеныя ў лес. Тут iм, як казалi французы, амаль зусiм ня будзе пагражаць небясьпека. Атрымалi па некалькi коцаў для спаньня, i кожны дзень прыносiлi iм есьцi. Дэзэртыры спадзявалiся, што гэтак выгадна, у лясной яме пад прыкрыцьцём галiнаў, пралежваючы цэлыя днi й спажываючы чужыя харчы, дачакаюцца прыходу хаўрусьнiкаў. На вялiкi жаль, гэтак не сталася.
      II
      Прайшло некалькi дзён. Аднойчы ва ўмоўлены час нiхто ня прынёс яды. Наагул нiхто не паказаўся да гадзiны пятае. Уцекачы здагадалiся, што нешта не ў парадку. Дзень быў дажджлiвы й вельмi ветраны. Раптам пачулi шмат людзкiх галасоў i заўважылi сярод дрэваў, даволi далёка яшчэ, нямецкiх жаўнераў, што йшлi шнурам са зброяй напагатове. Гэта быў адзьдзел, што ачышчаў лес ад партызанаў. Уцекачы кiнулiся бегчы, пакiнуўшы ў сваiм мярлогу кацялкi, коцы й iншыя драбнiцы. Немцы не заўважылi ўцекачоў, толькi, знайшоўшы iхны сьвежы мярлог, не маглi разгадаць, як гэта так сталася, што здабыча ўцякла з-пад носу. Сянькевiч i Зэмбэк, зашыўшыся ў гушчар, прасядзелi да позьняй ночы. Дождж ня пераставаў. Хлопцы пастанавiлi йсьцi далей. Вылезшы з гушчару, накiравалiся да той хаты, дзе Вiктар упяршыню навязаў лучнасьць з французамi. Прайшлi адно пару сот мэтраў, як збоку пачулася вострае: "Гальт!" Наскочылi на нямецкi патруль. Колькi мага силаў у нагах, двойка рванула назад. За плячыма зарагатала аўтаматычная зброя. Пад час уцёкаў Вiктар Сянькевiч згубiў Зэмбэка. Упацёмку, моцна перапалоханы, Вiктар бег туды, куды ногi кiравалi. Галоўнае было - бегчы, чым далей ад куляў, ад немцаў...
      Па дарозе Сянькевiч натрапiў на нейкую глыбокую канаву, напоўненую вадой. Па каленi ў вадзе прасядзеў там колькi хвiлiн, пасьля памаленьку, амаль вобмацкам, асьцярожна, каб не рабiць шуму, Вiктар цi то плыў, цi то йшоў, абы як надалей хаця ад вартаўнiкоў. Нарэшце ўдалося выкарабкацца з вады. Увесь мокры ў нiжняй палавiне, заглыбiўся зноў у лес. Жывячыся арэхамi, ягадамi й сьлiмакамi, удалося Сянькевiчу праседзець там пару дзён. Адылi надта пачынаў дакучаць голад. Навокал нiчагусенькi ня было чуваць: нi стрэлаў, нi галасоў. Здавалася юнаку, што ўсё замерла цi прытаiлася й чакала на ягоны наступны крок. Навет совы й тыя прыцiхлi.
      Вiктар ня мог ведаць, што сталася. Мяркаваў, што, мабыць, немцы адступiлi й запанавала мiжфрантавая цiшыня. Нейкая сiла зноў пхала юнака наперад. Ды ўжо й нястачы цярпеў вялiкiя: трэба было чаго-небудзь добра пад'есьцi й падсушыць вопратку.
      III
      Вiктар выйшаў зь лесу й накiраваўся ў вёску. Зiрнуў на свой ручны гадзiньнiк, якi добра трымаў час, нягледзячы навет на тое, што быў замочаны пад час уцёкаў i боцьканьня ў вадзе. Была адзiнаццатая гадзiна. Юнак прыгадаў, што была гэта нядзеля. Прайшоўшы пару сотняў мэтраў, пабачыў тую самую хату, дзе першы раз заглянуў да французаў i адкуль яго накiравалi да палячкi. Стаў як укапаны i думаў, што рабiць. Iсьцi цi ня йсьцi? Аглянуўшыся навокал i ня ўбачыўшы нiдзе немцаў, iшоў далей па аўсянiшчы. Заўважыўшы па дарозе адзiнокi сноп аўса, што, быццам сiрата, ляжаў на апусьцелай нiве, Вiктар, як сялянскi сын, навет па прывычцы, бязь лiшняй думкi ўзяў сноп пад паху. Ужо наблiжаўся да хаты, як раптам перад носам заварушылiся нямецкiя жаўнеры. Было iх там каля сотнi, калi ня больш. Сядзелi ў вакопах i, зразумелая рэч, даўно бачылi Сянькевiча. Хлапец на адзiн дроб часiны захiстаўся ў сваёй хадзьбе. Зусiм не разгубiўшыся, ён маланкава пастанавiў, што трэба ўдаваць нейкага сына францускага селянiна, што йдзе наведаць свайго дзядзьку дзесь далей каля дарогi. Немцы Вiктара не зачапiлi, а ён стараўся выглядаць зусiм бесклапотным i навет крыху здзiўленым, што пабачыў у адным месцы столькi жаўнераў.
      Калi ўвайшоў у хату, тоўсты чорны мужчына й ягоная хударлявая жонка адразу пазналi ранейшага наведвальнiка, хоць цяпер ён быў у цывiльнай вопратцы. На тварах iхных адбiўся вялiкi перапалох. Француз зь няскрыванай трывогай махаў рукой, паказваючы на дзьверы. Сянькевiч зiрнуў на гаспадыню й папрасiў хлеба й малака, але тая дала зразумець, што ня можа яго цяпер кармiць. Нiчога не заставалася, як адно пакiнуць хату. Выйшаўшы на двор, Вiктар ужо павярнуў направа й наважыў iсьцi да палячкi, але не зрабiў i пяцi крокаў, як пачуў ззаду шурпаты голас: "Наlt, Меnsch!"* Быццам ня чуючы таго голасу, iшоў далей. Раптам за самай сьпiной пачуў выстрал. Стаў i азiрнуўся. Да яго падышлi тры немцы.
      * Стой! (ням.)
      - Хто ты такi? - спытаў адзiн зь iх.
      - Я жыву ў суседняй вёсцы i йду да майго дзядзькi, што жыве там каля дарогi.
      Вiктару здавалася, што так сказаў, але й сам ня верыў, бо гаварыў нейкай француска-нямецкай мешанiнай, якую жаўнеры няведама цi разумелi. Бязумоўна, што-б хлапец там нi казаў, ня мела-б яно вялiкае вагi. На яго гаркнулi, а адзiн штурхануў рулём стрэльбы ў плечы, й павялi ў пуню, дзе была каманда нямецкага адзьдзелу. Прывёўшы, пачалi шукаць зброi. Знайшлi ўсе Вiктаравы дакуманты, пiсаныя ў нямецкай мове. Пачырванелi ад злосьцi, а сяржант з васпаватым тварам, плюнуўшы Вiктару проста ў вочы й лаючы яго мянушкай дэзэртыра, сабакi, здраднiка й Бог ведае яшчэ чым, пачаў аплявушваць юнака дзьвюмя рукамi.
      Забралi ад Вiктара гадзiньнiк, усе дакуманты, здымкi, навет хустачку. Пазванiлi некуды, й за хвiлiн дзесяць прыехалi два афiцэры. Шмат з хлапцом не цацкалiся: проста загадалi адвесьцi мэтраў сто ад будынкаў i расстраляць. Заданьне было даручана двум жаўнерам. Адзiн зь iх насадзiў штык на стрэльбу i, ударыўшы Вiктара прыкладам у азадак, гаркнуў, каб выходзiў. Нiчога не заставалася, як падпарадкавацца загадам. Выходзячы, схапiў з полкi сваю хустачку й пару франкаў, што ляжалi побач. Чаму гэта зрабiў - сам ня ведаў. Немцы, быццам не дагледзеўшы, ня ўзялi таго на ўвагу.
      Iшлi па польнай дарозе - Вiктар сьпераду, а два немцы ззаду. Зрабiўшы крокаў дваццаць, Сянькевiч пачуў недзе касьцельныя званы. Магчыма, што яму здалося. Апошнiя перажываньнi, хваляваньне, цяперашняя ледзь не панiка перад нямiнучай сьмерцю дый ранейшы голад, фiзычная слабасьць, вычарпаньне - усё гэта магло выдатна спрычынiцца да ўяўленых званоў. Званы чулiся, як здалося Вiктару, зусiм выразна. Разам з гэтым ва ўяўленьнi вырас зморшчаны, заклапочаны твар маткi, а дзесь вышэй над гэтым усiм - воблiк Бога. У адну тую хвiлiну Вiктар Сянькевiч заглянуў у раньнюю сваю маладосьць i ў будучыню, якая вось мае скончыцца за пару хвiлiн. Пасьля здавалася, што ў момант гэты перажыў раптам некалькi гадоў. Нейкi падсьведамы голас падказаў: уцякай направа!
      Вiктар азiрнуўся назад, а немец, цiснучы штыком у сьпiну, крычаў:
      - Schnell, du verfluchte Schweinehund! Marsch!*
      * Хутчэй, праклятая свiньня! Марш! (ням.)
      Непадалёк, з правага боку, пачынаўся лес, зь левага-ж быў абгароджаны калючым дротам гарод. Юнак незаўважна зусiм пацiснуў на правы бок дарогi, а немец, спасьцярогшы гэта, яшчэ раз поркнуў штыком у плечы. Прайшлi так мэтраў з дваццаць. Вiктар, сочачы прыблiжэньне свайго канца, мераючы апошнiя крокi на гэтым сьвеце, цьвёрда наважыў, што не называцца яму больш беларусам, калi, як тая авечка, паслухмяна дазволiць сябе застрэлiць. Колькi меў сiлы, раптам iрвануў направа.
      Пырскнуў агонь з аўтамата. Наступна пачуўся крык, i Вiктар падсьведама ведаў, што за iм бягуць. Кулi сьвiсталi каля вушэй, але неяк зручна iх абмiнаў, зiгзагамi перабягаючы мiж дрэваў. Нешта сарвала з галавы капялюш. Ужо шмат пазьней мясцовыя французы, знайшоўшы прастрэлены капялюш, шукалi па лесе ягоны труп, будучы пэўнымi, што немцы юнака застрэлiлi. Пасьля дзесяцi цi больш хвiлiн бегу Сянькевiч упаў зьняможаны. У галаве паказалiся сотнi рознакалёрных зорак, здавалася, што лёгкiя вось i глядзi як разарвуць грудзi, два цяжкiя малаткi бiлi ў скронi. Адкрыўшы рот, зь вялiкiмi цяжкасьцямi ён стараўся злавiць паветра. Воддаль чулiся нямецкiя галасы.
      IV
      Калi яны сьцiхлi, а Сянькевiч крыху адпачыў, наважыўся iсьцi далей. Было ўжо па абедзе. Па нейкай раськiданай чыгунцы выбраўся зь лесу й пайшоў полем. Чаму iшоў, чаму не сядзеў на месцы? - на гэтае пытаньне ня змог-бы адказаць ня толькi ў той час, але й нiколi пазьней у сваiм жыцьцi. Магчыма, што поўнасьцю ня змог перанесьцi ўдару таго моманту, калi немцы вялi яго на расстрэл, калi так нечакана стаў на парозе сьмерцi... Магчыма, што цяпер яшчэ ня верыў, што ён жывы й цэлы. Як-нiяк, а за гэных паўгадзiны цi болей ад часу, калi, знайшоўшы ягоныя дакуманты, пачаў аплявушваць яго нямецкi сяржант у пунi, аж да часу, калi, уцёкшы ад нямецкiх жаўнераў, прытаiўся ў лесе, Вiктар перажыў адразу некалькi гадоў. Калi-б юнак здольны быў рацыянальна думаць, першае, што пастанавiў-бы адразу пасьля ўцёкаў, было-б пасядзець, ахаладзець, адпачыць i добра абмеркаваць наступны крок. Замест таго Вiктар зусiм бязь нiякае развагi ўстаў i пайшоў.
      Каля гадзiны пятай па абедзе, зрабiўшы кiлямэтры найменш чатыры, пабачыў ён воддаль нейкую вёску й туды накiраваўся. Здавалася, што яму зусiм не рабiла розьнiцы, цi там будуць немцы, цi хто iншы. I толькi падышоў да першае хаты, як прымецiў нямецкага жаўнера з бiноклямi ў руках. Гэты цэлы час немец сачыў за Вiктарам i чакаў ягонага прыблiжэньня. Уцякаць ня было куды, дык Вiктар абыякава накiраваўся ў хату. Там былi тры дзяўчыны ў школьным веку й старая, што, як здалося Сянькевiчу, была iхняй маткай. Першае, што спытаўся Вiктар, гэта - цi далёка былi "Аmericains". Яму адказалi, што амэрыканцы былi зусiм недалёка, што фактычна тут цяпер прабягала нямецкая франтавая лiнiя - самыя перадавыя пазыцыi. Вiктар папрасiў есьцi, й яму адно пасьпелi даць два яблыкi, як у хату ўвалiлiся тры немцы: два радавыя й адзiн падафiцэр. Радавыя ўмiг схапiлi Сянькевiча за рукi, а падафiцэр стаў крычаць на ўсю глотку:
      - Ты, пракляты "швайнэгунд"! Ты думаеш, што ты раз уцёк ад нашых, што цябе не застрэлiлi, дык iзноў уцячэш?! Ты пракляты "унтэрмэнш", дэзэртыр! Марш! Застрэлiць яго зараз-жа, як сабаку!
      Адзiн з жаўнераў пры гэткiх падафiцэравых словах ляснуў замком.
      - Ня тут! Ня тут! Du verfluchte Mensch!* Вядзi на двор ды адыйдзiся якiх мэтраў пяцьдзесят ад будынкаў.
      * Ты, пракляты! (ням.)
      - Jawohl, Herr Feldvebel!* - гаркнуў адзiн з жаўнераў, а Сянькевiч, папхнуты магутным штуршком руля ад стрэльбы, ледзь носам не занурыў каля парогу. - М-ааа-р-р-р-рш! - крыкнуў ззаду немец. Калi Вiктар кiнуў вокам навокал, выйшаўшы з хаты, у яго ня было найменшай надзеi на ратунак. Нiдзе анi кусьцiка, анi дрэўца - вялiкi роўны луг. Тут каб i ўцякаць пачаў, каб i страўсавы ногi меў, дык цяжка лiчыць было на посьпех. Але дапамога прыйшла, адкуль Сянькевiч зусiм яе не спадзяваўся. Адышлiся ня больш як мэтраў трыццаць; Вiктар - iдучы наперадзе, а два немцы ззаду. Раптам навокал пасыпалiся снарады.
      * Слухаюся, гер фэльдфэбэль! (ням.)
      - Нinliegen!* - крыкнулi абодва немцы й прыляглi да зямлi.
      * Кладзiся! (ням.)
      Сянькевiч, з маланкавай хуткасьцю пастанавiўшы выкарыстаць момант, прасiў Бога, каб дадаў сiлы ў нагах. Ён нырцом кiнуўся праз узрывы й енк снарадаў. Толькi пасьля Вiктар мяркаваў, што амэрыканцы, пабачыўшы, як два немцы вялi нейкую цывiльную асобу на расстрэл, наўмысьля адкрылi агонь з мiнамётаў. Так i не спасьцярог, што сталася з двумя жаўнерамi, якiя мелi быць ягонымi экзекутарамi - цi засталiся ляжаць, цi даганялi, цi былi пакалечаныя амэрыканскiм агнём. Адышоў кiлямэтры тры ў кiрунку гор. Быў у такiм стане фiзычнага й духоўнага напружаньня, што ўсё навокал пачало здавацца яму паўрэальным. Два разы стаяў на парозе сьмерцi й выратаваўся. Сьведамасьць адмаўлялася гэтаму верыць. Замiж таго, каб цяпер узяць нейкiя меры асьцярожнасьцi, каб зрабiць выснавы, паставiць тую кропку над "i", Сянькевiч, быццам наўмысьля, яшчэ раз выклiкаў на выпрабаваньне свой лёс. Тое, што зь iм нядаўна два разы сталася, выдавалася яму па-за межамi ўсялякай заканамернасьцi, рэальнасьцi, навет лёгiкi. Быццам учадзелы, колiшнi менскi кадэт цяпер зусiм, як кажуць, не шманаў, што зь iм далей будзе. Iшоў наперад i ня ведаў куды, быццам у iмгле...