Кастусь Акула
      Змагарныя дарогi
      Раман
      Кастусь Акула. Змагарныя дарогi
      Уладзiмiр Арлоў. Змагарныя шляхi Кастуся Акулы (Уступ да Менскага перавыданьня 1994 году)
      Станiслаў Станкевiч. "Змагарныя Дарогi" К.Акулы (Уступ да Таронтска-Мюнхенскага выданьня 1962 году)
      Кастусь Акула. Пасьля першых адгалоскаў
      Кастусь Акула
      Змагарныя дарогi
      Ад Аўтара
      Пэрыяд Другой Сусьветнай вайны прынёс беларускаму народу найбольш цярпеньняў i каштаваў яму ахвяраў. Даўно здадзеныя на злом i пераплаўленыя ў iншыя прылады вайны цi мiру зброя, што iрвала-крывавiла зьняможанае цела нашае Бцькаўшчыны. Але маскоўскi акупант, не дазволiўшы прыгнечанаму народу залячыць i загаiць ваенных ранаў, запрог яго ў непасiльнае ярмо ды сыцее й дужэе за кошт мiльёнаў нашых нешчасьлiвых родзiчаў.
      Партыйныя прыслужнiкi Масквы ў навуцы й культуры туга набiваюць кiшэнi бальшавiцкiмi чырвонцамi за мiзэрна-хвальшывыя працы, дзе намагалiся й намагаюцца ў крывым люстэрку паказаць той векапомны час. Тыя-ж, для якiх праўда, сьветлая маральнасьць, гонар i чыстае сумленьне даражэй юдаўскiх маскоўскiх прэмiяў, бляшак-мэдалёў ды тытулаў, прымушаныя сяньня маўчаць, чакаючы на лепшую будучыню, калi змогуць тварыць бяз прымусу.
      Адрэзак часу, што дзелiць нас ад вайны, быў-бы амаль дастатковым, каб хоць з большага вычарпаць багацьце матар'ялаў, што назьбiралася ў басэйне падзеяў за час вайны ў Беларусi. Але яшчэ дагэтуль амаль незакранутая сыравiна вялiкiх ваенных эпапеяў у лiтаратуры, неадсьпяванай застаецца слава беларускiх волатаў-гэрояў у музыцы. Нашы нацыянальна-сьведамыя й патрыятычныя масы на эмiграцыi ўсё яшчэ дзеляцца й жывуць ласкуткамi ўспамiнаў ды там-сям падбiраюць каласкi з плённых чужых нiваў. Удома-ж бальшавiцкiя партыйцы славяць крывадушных катаў паняволаенага народу.
      Беларускiя эмiграцыйныя пiсьменьнiкi маюць амаль неабмежаваную вольнасьць тварэньня ды й багатую спадчыну гiстарычных матар'ялаў. Адылi яны, аддаючы львiную частку свайго часу заробкам на штодзённы хлеб i жыцьцё, абмежавалiся да гэтага часу адно колькiмi ўрыўкамi-нарысамi цi кароткiмi паэмамi. Асноўны-ж запас сыравiны, што адносiцца да людзей i падзеяў у Беларусi падчас апошняе вайны, усё яшчэ неўпарадкаваны й недасьледаваны, чакае лепшае будучынi.
      Аддаючы гэту працу ў карыстаньне грамадзтва, аўтар спадзяецца, што яна хоць у малой ступенi запоўнiць вышэйзгаданы прабел.
      Вялiкая падзяка належыцьца сябром iз Школы Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны ў Менску, што пасьпяшылi нам на дапамогу зь iнфармацыямi. За помач у iнфармацыях складаем вялiкае беларускае дзякуй i наступным асобам: сьв. пам. а. мiтр. прат. Данiлюку, ген. Ф.Кушалю, д-ру М.Шчорсу, сп-нi Л.Пiтушчысе, сп.сп. Г.Барановiчу, А.Маркевiчу й iншым, а за парады пры апрацоўцы матар'ялу - д-ру В.Жуку. За перагляд i некаторую карэкту ў мове рукапiсу дзякую сп. А.Марговiчу.
      Гэтта асаблiва жадаем падчыркнуць вялiкую вартасьць фiнансавае дапамогi сп-ра К.Каранеўскага i д-ра Б.Рагулi, ды й трэйцяга сябры, якi жадае астацца ананiмным, дзякуючы якiм магчымай сталася рэалiзацыя выданьня кнiгi.
      Д-ру Ст.Станкевiчу i сп-нi З.Станкевiчысе за цяжкую й наагул тэхнiчную працу, зьвязаную з выданьнем, належыцьца найбольшшая ўдзячнасьць. Фактычна дзякуючы вялiкай ахвярнасьцi ў працы сп-ва Станкевiчаў i магчымым было выдаць гэту працу ў так скорым часе.
      К.Акула
      Сябром iз школы камандзераў Беларускае Краёвае Абароны ў Менску
      МЕЧ
      Яго ў зямлi знайшоў маёй разлогай
      Гаручы прадзедаў вузкi загон.
      Вясёлым звонам аказаўся ён,
      Калi чапiў канцом майго нарога.
      Абцёр пабожна йржу часа благога,
      I заблiшчэў старых стагодзьдзяў сон
      I напiс на клiнку, нiбы закон
      "Да рэшты бой!" - зiрнуў загадам строга.
      I вось няма нясьмеласьцi, разваг
      Для сэрца вернага - чужынцам страх:
      Радзiмы схоў вартуйце, маткi, сёстры!
      Я з грамадой iду па шчасьце нам.
      Мой меч зiхцiць непераможны, войстры.
      Змагуся сам - дык iншым перадам!
      1924 г.
      Уладзiмiр Жылка
      ЧАСТКА ЎВОДНАЯ
      ГIТЛЕРАЎСКАЯ АКУПАЦЫЯ БЕЛАРУСI Ў 1941-1944 ГАДАХ
      Паколькi апiсаныя намi падзеi ў бальшынi сваёй адбываюцца паза межамi Беларусi, неабходна дзеля ўводзiнаў малапаiнфармааванага чытача кiнуць вокам на тое, што адбывалася на беларускiх землях пад час гiтлераўскае акупацыi. Згары засьцерагаемся, што характарыстыка таго багатага гiстарычнага часу скупая й некамплетная, але дастатковая дзеля таго, каб знайсьцi ключ да зразуменьня шмат чаго, апiсванага ў самой аповесьцi.
      АДМIНIСТРАЦЫЙНЫ ПАДЗЕЛ
      З часткi, акупаванае немцамi ў 1941 годзе, быў створаны г. зв. Генэральны Камiсарыят Беларусi з цэнтрам у Менску. Ён быў падзелены на "гэбiты" (акругi), а гэныя ў сваю чаргу - на паветы й воласьцi. Нямецкi генэральны камiсар у Менску меў у кожнай акрузе для свае дапамогi гэбiтскамiсара. Адмiнiстрацыйныя нiзы ў большай меры былi ў руках беларусаў, вярхi - у руках немцаў.
      Вялiкiя прасторы Беларусi iз кампактнай масай беларускага насельнiцтва ня былi ўлучаны ў Генэральны Камiсарыят Беларусi. Гэтак Вiльня з вялiкiмi абшарамi Вiленшчыны ўвайшла ў Камiсарыят Летувы, Беласточчына была далучана да Ўсходняй Прусii; частка беларускай Берасьцейшчыны й Пiншчыны апынулася ў Камiсарыяце Ўкраiны; пытаньне Браншчыны й Смаленшчыны было неразьвязанае, таму што яны былi ў засягу прыфрантавога пасу; сумежныя-ж з Латвiяй прасторы трапiлi ў Камiсарыят Латвii.
      ШКОЛЬНIЦТВА
      Гiтлераўскiя акупанты дазволiлi толькi пачатковае й сярэдняе школьнiцтва, з вялiкiмi абмежаваньнямi апошняга ў лiку. Прагiмназii й прафэсiйныя сярэднiя школы iснавалi ў акруговых гарадах. Насуперак цьверджаньням некаторых непрыязных беларусам чужынцаў, у школах ня было дыскрымiнацыi нацыянальных мяншыняў. Для запаўненьня недахопу настаўнiкаў у акруговых гарадох былi арганiзаваныя шасьцiмесячныя настаўнiцкiя курсы. Ня гледзячы на кароткi час, прадукт выходзiў добры. Беларуская патрыятычная моладзь намагалася выкарыстаць час i скупыя маг-чымасьцi для падняцьця народнае асьветы й усеагульнага нацыянальнага ўсьведамленьня. Немцы, праз сваiх акруговых школьных iнспэктараў i iхных памочнiкаў, пiльна сачылi за працэсам навучаньня й дбалi, каб беларускае маладое пакаленьне ўзгадоўвалася ў духу прыязьнi, калi не адданасьцi, да г. зв. вялiкай Нямеччыны й гiтлераўскай "новай Эўропы".
      Але дарма. Iхныя намаганьнi нэўтралiзавалiся вялiкай патрыятычнай ахвярнасьцю i адданасьцяй Бацькаўшчыне настаўнiцкага элемэнту. Беларускi вучань, пачуўшы праўду аб мiнуўшчыне свайго краю, вывучыўшы родную мову ды ацанiўшы ейную раўнавартасьць iз чужымi мовамi, пазнаючы родныя песьнi, гiсторыю й культуру, фармаваўся як самастойны, поўнасьцяй вартасны чалавек. Ад поўнай нацыянальнай сьведамасьцi й пачуцьця сваёй вартасьцi да палiтычна незалежнiцкiх iмкненьняў i змаганьня за iх застаўся ўсяго адзiн крок. Трэба было адно паставiць кропку над "i", а яе найчасьцей i ставiлi самi гiтлераўскiя акупанты, толькi ўжо не ў школьных класах, але там, дзе зброяй i агнём безаглядна вынiшчалi часткi акупаванае Беларусi. Гэтак нарадзiлiся сьведамыя змагары за лепшую долю паняволенага народу.
      Бальшавiкi добра разумелi небясьпеку беларускага, нацыянальнага духам школьнiцтва, а таму рукамi сваiх партызанаў, асаблiва ў лясных мясцох Беларусi, палiлi школы, лiквiдавалi настаўнiкаў. Тое-ж рабiлi й палякi, асаблiва ў тых мясцовасьцях Лiдчыны й Наваградчыны, дзе дзейнiчалi iхныя партызанскiя адзьдзелы.
      АРГАНIЗАЦЫI
      З арганiзацыяў немцы дазволiлi адно на ўтварэньне Беларускае Самапомачы, якая скарэй была гаспадарскай iнстытуцыяй з заданьнем дапамогi пацярпеўшым у вайне, ды Саюзу Беларускае Моладзi. Апошнi, наўсуперак абмежаваньням i пiльнаму нагляду з боку акупанта, зрабiў вельмi шмат для пашырэньня нацыянальнага руху. Тое, чаго не змагла даць моладзi беларуская школа, дапоўнiваў СБМ. Тут моладзь вучылася арганiзаванага супольнага жыцьця, працы, спорту, загартоўвалася, высока несла бел-чырвона-белы штандар беларускага патрыятызму.
      Дарма, што немцы бачылi ў СБМ рэзэрвуар, зь якога старалiся чэрпаць нявольнiкаў для працы ў Нямеччыне. Нацыянальнае ўзгадаваньне юнакоў i юначак прынесла свае плёны - вытварылася традыцыя масавага руху моладзi, салiдарнасьцi, адданасьцi паняволенай Бацькаўшчыне. Колiшнiя сябры й сяброўкi Саюзу Беларускае Моладзi пасьля апынулiся ў народнай антыбальшавiцкай партызанцы, а iншыя, ужо на эмiграцыi, узялiся за працу ў шэрагах беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.
      КУЛЬТУРНАЕ ЖЫЦЬЦЁ, ВЫДАВЕЦТВА, ПРЭСА
      Найбольш пiльна сачылi гiтлераўскiя акупанты за беларускай прэсай i праявамi культурнага жыцьця. У Генэральным Камiсарыяце Беларусi ня было нiводнай штодзённай беларускай газэты, акрамя пары паўтыднёвых. Нямецкiх-жа штодзённых газэт было некалькi. Беларускiя газэты вельмi скупыя былi зьместам i абыймом, нерэгулярна й спозьнена кальпартавалiся на правiнцыях. Увесь матар'ял падлягаў пiльнай цэнзуры. Iз кнiжак нiчога не выдавалася. У школах не хапала падручнiкаў, у бiблiятэках - твораў беларускае нацыянальнае лiтаратуры.
      Падобна выглядала й сытуацыя на тэатральнай нiве. Калi дзе што ўдалося беларусам зрабiць у галiнах прэсы, тэатру цi выдавецтва, дык толькi дзякуючы бязьмежнай ахвярнасьцi поўгалодных i вечна сочаных ворганамi цэнзуры й бясьпекi культурных працаўнiкоў, якiм даводзiлася ледзь ня фiзычна вырываць iз зубоў акупанта сродкi на iснаваньне й працу.
      ГIТЛЕРАЎСКАЯ ПАЛIТЫКА ВЫНIШЧЭНЬНЯ Й ДАПАМОЖНЫЯ АКУПАНТЫ БЕЛАРУСI
      Гiтлер распачаў вайну дзеля здабыцьця "лебэнсраўму" (Lebensraum (ням.) жыцьцёвая прастора). Пасьля акупацыi Беларусi ён пачаў ня толькi безаглядную эканамiчную эксплуатацыю земляў i прыродных багацьцяў яе, але праводзiў рэгулярнае й сыстэматычнае вынiшчэньне карэннага насельнiцтва.
      Дарма, што рознае масьцi прыблуды-акупанты вечна зьнiшчалi беларусаў ды не дазвалялi iм нармальна жыць, Беларусь заўсёды была густа заселенай. Гiтлераўскiя фашысты падышлi да пытаньня разрэджаньня гусьцiнi беларускага насельнiцтва самым радыкальным спосабам - агнём i зброяй. Ясна, што ня трэба забывацца тут i аб масавых вывазах насельнiцтва на нявольнiцкую працу ў Нямеччыне. Вынiшчэньне было ў духу часу й згоднае з тэўтонскай традыцыяй. Тут памаглi iм выдатна й бальшавiкi, што пакiнулi ў вялiкiх беларускiх лясох апэратыўныя групы чэкiстых для арганiзацыi чырвонае партызанкi. Пачалася пазафронтавая вайна, што каштавала беларускаму народу мiльёны ахвяраў у людзёх i неаблiчальныя страты ў маёмасьцi.
      Паколькi бальшавiкi прымусам заганялi беларусаў у партызанку, немцы каралi "вiнаватых", г. зн. вёскi й сёлы, куды заходзiлi й адкуль прымусова вэрбавалi людзей бальшавiцкiя агенты. Гэта былi найчасьцей селiшчы ў ваколiцах лясоў. Нямецкiя рэпрэсii нявiннага сельскага насельнiцтва выклiкалi помсту з боку чырвоных партызанаў, i такiм чынам была пачатая ланцуговая рэакцыя. У вынiку адны й другiя забойцы-акупанты заставалiся амаль цэлымi, а няскончаныя пажары папялiлi беларускiя вёскi, й агонь жыўцом зьядаў бездапаможныя ахвяры.
      Гiтлераўцы ўважалi, што навет гэткiм спосабам ня здолеюць дастаткова разрэдзiць насельнiцтва Беларусi. Для прыспяшэньня працэсу паклiкалi тады даўно дый ня толькi iмi выпрабаванае й найбольш эфэктоўнае - мiжнацыянальную грызьню, траўлю i ўзаемнае вынiшчэньне. Але й тут ахвяра ў васноўным была тая-ж самая - беларусы.
      Перад тым, пакуль разгледзiм, як палякi, расейцы й iншыя выдатна памагалi гiтлераўцам у вынiшчэньнi беларускага народу, варта спытацца: чаму-ж беларусы апынулiся на самых нiзох, хоць i жылi на сваiх землях, чаму найбольш пацярпелi? Прычыны ў васноўным былi тры: сьцiплая колькасьць беларускага нацыянальна-сьведамага кiраўнiчага элемэнту, што змог-бы паказаць народу дарогу й заступiцца за ягоныя правы; адсутнасьць у часе прыходу гiтлераўскiх акупантаў беларускiх арганiзацыяў, якiя-б дзеялi сьведама й плянава з мэтамi народнага самазахаваньня; ды - i гэта, здаецца, самае найважнейшае нясьведамасьць нямецкiх нiзоў у пытаньнях Беларусi й ейнага народа.
      Варожыя беларусам элемэнты, што рэкрутавалiся перадусiм з расейцаў i палякаў, уводзiлi акупанту ў вушы, што кажны беларус - гэта камунiсты. У гэтым, вядома-ж, большая заслуга належыцьца палякам, чымся расейцам, з тэй простай прычыны, што апошнiя самi ў найбольшай меры так цi iнакш былi ў Беларусi заўсёды апораю Масквы, белай цi чырвонай. Гэтага нельга сказаць адносна палякаў, што выдатна выкарыстоўвалi гэткi козыр. У шматлiкiх немцаў-акупантаў беларус i стаўся сынонiмам камунiстага, а значыцца й кандыдатам на вiсельню цi на расстрэл.
      Варта па чарзе й больш дакладна прыгледзiцца, як палякi, расейцы й iншыя чужнiкi ў Беларусi сталiся зьненавiджанай чумой за iхнае супрацоўнiцтва зь гiтлераўскiм акупантам i заслугi перад iм.
      ПAЛЯКI
      Пасьля акупацыi Гiтлерам большае часткi Эўропы ў 1940 г., калi выявiлася, што лiдары некаторых гаспадарстваў, як, прыкладам, Нарвегii цi Вугоршчыны, здрадзiўшы свае народы, аддалi ўладу немцам i пайшлi зь iмi на супрацоўнiцтва, палякi ўдома й на эмiграцыi голасна хвалiлiся, што яны ёсьць адзiным "народам бяз Квiслiнга". Паколькi некаторых здраднiкаў польскага народу зь верхавiны перадваеннае адмiнiстрацыi i нельга было лiчыць гiтлераўскiмi калябарантамi, усё-ж беларусы, якiм у часе гiтлераўскае акупацыi давялося шмат выцерпець ад малых польскiх "квiслiнгаў" (гаворым аб тых, што захавалi жыцьцё), маглi-б назваць няскончаны лiк iмёнаў польскiх выслужнiкаў "фюрэра".
      Першай групай зьяўлялiся тыя, што масава паплылi ў дапаможную, папулярна званую чорнай, палiцыю. Атрымаўшы зброю ў рукi, яны цi не найбольшую ўвагу прысьвячалi вынiшчэньню беларускае нацыянальнае iнтэлiгенцыi й шырокiх масаў беларусаў наагул. Гэта асаблiва яскрава выявiлася ў самым пачатку гiтлераўскае акупацыi, калi беларусы былi здэзарганiзаванымi й толькi што пачыналi мабiлiзаваць сiлы для барацьбы за асабiстае й нацыянальнае iснаваньне.
      Другой групай трэба лiчыць, калi iх можна так назваць, "бабскiя брыгады". Гэта былi служанкi, кухаркi, перакладчыцы, працаўнiцы ва ўрадах пры нямецкай палiцыi й акруговых цывiльных нямецкiх установах. Той, хто быў у гэным часе ў Заходняй Беларусi, сачыў ды ўмеў спасьцерагаць, лёгка зможа прыгадаць знаёмы тып польскае паненкi. Тып гэты, акрамя выкананьня дзьвёх працаў - служанкi, кухаркi цi працаўнiцы бюра ўдзень i прастытуткi ўночы, найбольш пiльную ўвагу прысьвячаў трэцяй: лiквiдацыi беларусаў. Трымаючы ў абдымках нейкую гiтлераўскую большую цi меншую "шышку", зусiм няцяжка было шаптаць у ейныя вушы iмёны эвэнтуальных ахвяраў - "камунiстых", цi кармiць яе адлаведнымi "iдэямi".
      Выглядала, што дзейнасьць першае й другое групы была ня прыпадковай. Прыгледзеўшыся блiжэй, можна было збольшага заўважыць арганiзаванасьць, мэтазгоднасьць ды навет i пэўную плянавасьць. Калi ўжо пазьней беларусы, змабiлiзаваўшы сiлы, маглi часьценька пахвалiцца поспехамi ў ачышчэньнi дапаможнае чорнае палiцыi ад здраднiцкага польскага элемэнту, то змаганьне з "бабскiмi брыгадамi" было куды цяжэйшае...
      Трэйцяя група палякаў, што дзейнiчала арганiзавана, гэта былi гэтак званыя легiёны, цi, калi ўжыць iхны-ж афiцыяльны назоў, Армiя Краёвая. У асноўным група гэтая "апэравала" ў Лiдчыне й Наваградчыне. У гэту так званую "армiю" плылi польскiя паны й падпанкi, дробная спалянiзаваная шляхта, што заўсёды была гнiлым-загноеным балючым струпом на целе беларускага сялянскага народа, дый вырадкi-рэнэгаты, не ўспамiнаючы ўжо аб ладнай колькасьцi звычайнае басоты, карыстаючай з нагоды, каб рабаваць i забiваць нявiнных.
      Намiнальна гэта "армiя" была пад загадамi экзыльнага польскага ўраду ў Лёндане, фактычна-ж даводзiцца сумлявацца, што ўсё тое, што яна рабiла, было згоднае зь лёнданскiмi дырэктывамi. Палякi гэтыя выявiлi надта-ж мала iнiцыятывы, вынаходлiвасьцi й адвагi ў змаганьнi зь немцамi, затое-ж аж залiшне пiльнымi былi ў тэрарызаваньнi мясцовага непрыхiльнага беларускага насельнiцтва. У насiльным наборы людзей, здабываньнi харчоў i вопраткi паслугоўвалiся тымi самымi мэтадамi, што сталiнскiя партызаны ды маскоўскiя гэтак званыя карныя атрады.
      РАСЕЙЦЫ
      Пачынаючы з 1943 году, з волi гiтлераўска-фашыстоўскiх акупантаў, дзейнiчалi ў Беларусi дзьве асноўныя вайсковыя фармацыi расейцаў: дывiзiя Камiнскага на Бабруйшчыне й Случчыне i брыгада Радыёнава на Глыбоччыне й Лепельшчыне. Складалiся яны ў галоўным з былых ваеннапалонных Чырвонае Армii, гэта значыць з таго самага матэрыялу, што i ўласаўская г. зв. Расейская Вызвольная Армiя (РВА).
      Групу Радыёнава выдатна характарызуюць вачавiдцы, якiм тут i аддаём слова: "Гiль-Радыёнаў, якi ўсяляк пазьбягаў сутычак з "партызанамi", павыганяў на Лепельшчыне не зь лясоў, а са спаленых iм вёсак без малага тры тысячы беларусаў - бадай вылучна старых, калекаў i кабетаў зь дзяцьмi. Прагнаўшы гэтую гаротную грамаду празь сьпёку й пыл 30 кiлямэтраў, ён каля вёскi Iканьнiкi зьвярнуўся да яе: - Калi хто з вас зьвенецца да мяне з просьбай дараваньня жыцьця на расейскай мове, дык атрымае яго. Нiхто гэтае чужое мовы ня ведаў, i таму ўсе яны былi пасечаныя з кулямётаў", - успамiнае Юрка Вiцьбiч.
      Другi сьведка, сам-жа кароткатэрмiновы "радыёнавец", А.Галубiцкi. прысьвячае брыгадзе шмат больш увагi:
      "... з "радыёнаўцамi" давялося сутыкнуцца беспасярэдня. Лiчу сваiм абавязкам падзялiцца з чытачамi сваймi ўражаньнямi аб гэтай расейскай вайсковай фармацыi, тым больш што й сам я, можна сказаць, быў "радыёнаўцам", хоць, як нiжэй будзе вiдаць, даволi абмежаваны час.
      Дзесьцi раньняй вясной 1943 года пашырылiся ў нас чуткi, што ў недалёкiм (каля 20 км) мястэчку Лужкi знаходзiцца нейкая расейская фармацыя на чале з Радыёнавым, якая мае змагацца з партызанамi. Хоць у нас час-ад-часу зьяўлялiся партызаны, але нiхто не зьвярнуў асаблiвае ўвагi на гэтых новых "абаронцаў".
      I вось пасьля нейкага часу праз нашу вёску прасунулiся збройныя калёны Радыёнава, накiроўваючыся на ўсход. Празь некалькi дзён кажны свае позiркi з трывогай зьвяртаў у той кiрунак: там неба днямi чарнела густымi дымамi, а начамi палала зарывам пажараў (магчыма, што гэта й была тая "акцыя" на Лепельшчыне, аб якой успамiнае Юрка Вiцьбiч).
      Назад калёны вярталiся абладаваныя ўсялякiм сялянскiм дабром, з цэлымi статкамi кароў i iншае дамовае жывёлы. П'яныя-ж жаўнеры нярэдка вязьлi на вазох сваю "ваенную здабычу" - маладых дзяўчат. Адкрылiся вочы сялянам пабачылi, што за "абаронцаў" нажылi ў суседзтве.
      Пасьля гэтае "генэральнае акцыi" пачалiся дробныя налёты "радыёнаўцаў" на блiжэйшыя вёскi, быццам у пошуках партызанаў. П'яная арда звальвалася на вёску як саранча, рабавала, гвалцiла, а пры найменшым супрацiве - збiвала й расстрэльвала. Дайшло да таго, што часамi жыхарства данае мясцовасьцi, заўважыўшы загадзя наблiжэньне расейскiх адзьдзелаў (пазнаць iх было лёгка па вялiкай колькасьцi вабозу), шукала аховы пры нямецкiх "штыцпунктах" цi мясцовых гарнiзонах, калi такiя былi ў ваколiцы. Бывалi выпадкi й сутычак мiж мясцовай палiцыяй i радыёнаўцамi.
      Некаторыя могуць сказаць, што ў брыгадзе Радыёнава быў значны працэнт i беларусаў. Вось-жа спачатку iх там зусiм ня было, а потым - так, былi. Апынулiся-ж яны там такiм чынам. Пасьля свае першае крывавае акцыi на ўсход ад Глыбоччыны ды некалькiх ня менш крывавых рэйдаў у блiжэйшых да свае "ставки" раёнах, Радыёнаў пачаў мабiлiзацыю мясцовага жыхарства ў свае рады. Гэта было своеасаблiвае мабiлiзаваньне. Моцны адзьдзел радыёнаўскiх карнiкаў прыбываў у валасны цэнтр i загадваў старастам склiкаць на наступны дзень усiх маладых людзей на антыкамунiстычны мiтынг. За незьяўленьне - расстрэл. На мiтынгу выступаюць афiцэры-агiтатары, якiх нi мова, нi спосаб гаварэньня ня розьнiцца ад тых, якiмi карыстаюцца савецкiя палiтрукi. Адно толькi - заместа "советская родина", "коммунизм", "вождь Сталин" - чуецца "Россия", "Новая Европа", "фюрер Гитлер". А на заканчэньне такога мiтынгу "палiтрук" абвяшчае, што ўсе тут прысутныя зьяўляюцца "добровольцами русской армии". У мiжчасе натоўп абкружаны па зубы ўзброенымi "радыёнаўцамi", а пад акампанемэнт дзiкага мата пачынаецца фармаваньне яго ў калёны ды адбiраньне дакумантаў, без якiх нiдзе нельга паказацца, каб не быць палiчаным за партызана.
      Я чуў пазьней пра некалькi такiх мiтынгаў, але на самым першым у нашых ваколiцах (мястэчка Галубiчы) давялося быць i самому ды ў вынiку стацца "дабраахвотнiкам" "русской армии".
      Цiкава выглядала потым, на другi дзень, падарожжа з "мабiлiзацыйнага пункту" ў галоўную "ставку" ў Лужках. Падобнага спэктаклю не давялося мне потым пабачыць нiдзе й нiколi.
      Перадусiм шматлiкiя "дабраахвотнiкi" змаглi пры дапамозе самагону й закускi пазбыцца гонару быць "русскими воинами" - выкупiлiся. Гэтага выкупу хапiла, каб радыёнаўцы ўпалi ў ваяўнiчы настрой. Праз усю дарогу трашчэлi скарастрэлы й кулямёты, час-ад-часу рвалiся гранаты. Усё гата дзеля таго, каб партызаны чулi, хто гэта едзе, ды навет ня пробавалi падыйсьцi блiзка. Як цяпер бачу - уехалi ў мястэчка Плiса. Пераязджаем цераз мост, а тут адзiн лейтанант ба-бах гранату ў рэчку ды аж заходзiцца ад сьмеху, усё паўтараючы: "Вот здорово!.."
      Трэба сказаць, што змабiлiзаваным беларусам наагул ня доўга давялося быць у гэтай бандзе... Амаль усiм удалося потым вярнуцца дадому. А сталася гэта так. Пад восень 1943 году Радыёнаў праводзiў "аперацыi" дзесьцi ў раёне Докшыц i Бягомля. Гэтыя "аперацыi" закончылiся неспадзяваным для немцаў, але даўно прадказаным мясцовым жыхарствам вынiкам: Радыёнаў са сваёй "армiяй" перайшоў на бок партызанаў. Каб-жа давесьцi сваю адданасьць савецкай радзiме й часова здраджанаму "вождю" - напаў на нямецкi гарнiзон на станцыi Каралеўшчына й зьнiшчыў яго. Гэта яму лёгка ўдалося, бо калi прыбыў у Каралеўшчыну, немцы яшчэ зусiм ня ведалi аб паразуменьнi з партызанамi.
      Пасьля гэтага "радыёнаўцы", баючыся помсты немцаў, глыбака зашылiся ў лясы й балоты ў вярхоўi Бярэзiны. З гэтай зьмены фронту нашы людзi й скарысталi ды паўцякалi дамоў. Немцы, зразумела, нiчога да iх ня мелi, бо чулiся цяпер самi вiнаватымi, што раней дазвалялi, а, прынамсi, удавалi, што ня бачылi нi радыёнаўскiх "мабiлiзацыяў", нi ягоных ганебных учынкаў".
      Да прыведзеных успамiнаў Галубiцкага варта дадаць, што нямецкiм гарнiзонам станцыi Каралеўшчына, якую "радыёнаўцы" часткова зьнiшчылi й абрабавалi 17 жнiвеня 1943 году, былi чыгуначныя працаўнiкi арганiзацыi Тодта, людзi ў сваёй бальшынi старыя й небаяздольныя. Найбольш пацярпела не толькi ў Каралеўшчыне, але ў прыдарожных вёсках i ў Докшыцах - на паваротным шляху Радыёнава да ранейшага "бацькi" - якраз карэннае i нi ў чым нявiнаватае беларускае насельнiцтва.
      Дывiзiя Камiнскага, што апэравала на Случчыне, Бабруйшчыне й аднаго часу заглянула аж на поўнач ад Менску, зусiм ня розьнiлася ад групы Радыёнава. На сваiм шляху, пераважна ў лясных мясцовасьцях, вынiшчала ўсё i ўсiх без разбору. Старыя, жанчыны цi дзецi - нiхто ня быў выняткам зьверскага й бязьвiннага кровапралiцьця. Гэтыя "ваякi", быццам тыя цыганы, валачылiся па Беларусi, пакiдаючы ў сваiм хвасьце стогны й пракляцьцi нявiнных ахвяраў, папялiшчы й пустэчу...
      На Аршаншчыне й Вiцебшчыне лютавала вайсковая група, складзеная зь ленiнградцаў, былых палонных з Чырвонае Армii. Было iх больш дзьвёх тысяч. Гэтыя спэцы сьмерцi й зьнiшчэньня, нiколi ненасытныя крывёй i мукамi безбаронных людзей, практыкавалi ў "акцыях" самыя жахлiвыя мэтады бальшавiцкiх людаедаў - Дзяржынскага, Ягады, Яжова й Бэрыi. Ня толькi Iван Грозны й Чынгiс Хан, але сам нячысьцiк Люцыпар мог-бы шмат чаму ў iх навучыцца.
      Дарма, што сяньня маскоўскiя прыгнятальнiкi, з мэтаю канчатковага духовага паняволеньня й зламаньня беларускага народу, бесьперапынна загадваюць беларусам праслаўляць "брацкую руку" й "дабрадзействы вялiкага братняга рускага народу". Нiякая доза казённае партыйнае прапаганды не зможа залячыць крывавых ранаў, зробленых на целе беларускага народа Камiнскiм, Радыёнавым ды iншымi маскоўскiмi валацугамi. Побач зь няслаўным Iванам Грозным, Пятром Першым, Мураўёвым-Вешальнiкам i Сталiным назаўсёды застануцца ў беларускай народнай памяцi праклятыя iмёны маскоўскiх катаў-людаедаў, што служылi маскоўскаму й бэрлiнскаму тыранам пад час Другое Сусьветнае вайны.
      ЛАТЫШЫ
      Беларусы з усходнiх, зрабаваных расейцамi пасьля Першае Сусьветнае вайны тэрыторыяў нашай бацькаўшчыны захавалi яшчэ ў памяцi няслаўныя iмёны карных латыскiх стралецкiх адзьдзелаў, што выдатна выявiлi сябе бiзуном маскоўскiх акупантаў, бязьлiтасна душачы сялянскiя супрацьбальшавiцкiя паўстаньнi.
      Падчас Другое Сусьветнае вайны латышы ня менш удала вызначылiся як наймiты другога зьненавiджанага акупанта Беларусi. Вельмi трапна, але зусiм скупа й мiмаходам успамiнае ў сваiх нарысах пра iхныя злачынствы ў сумежным з Латвiяй беларускiм раёне Юрка Вiцьбiч:
      "Шмат чаго гаротнага бачыла Асьвея ў мiнулым, але найбольшага лiха дазналася яна й ейная ваколiчнасьць у часе Другое Сусьветнае вайны. Здаўна латышскiя нацыяналы, акупаваўшы сьпярша з дапамогаю кайзераўскага генэрала графа Рудыгера фон дэр Гольца Дзьвiнскi, Рэжыцкi й Люцынскi паветы Вiцебшчыны, у якiх большасьць насельнiцтва складалi беларусы, марылi аб далейшым прасоўваньнi на ўсход. Таму, калi нямецкiя нацы загадалi латыскiм нацы лiквiдаваць партызанаў у Асьвейшчыне, дык лютасьць гэтых гайдукоў у дачыненьнi да мiрнага насельнiцтва зьдзiвiла навет iхных паноў. Латыская дывiзiя СС ператварыла ўвесь раён у пустэльню, спалiўшы жыўцом у зачыненых хатах больш за 15 тысяч старых, жанчын i дзяцей. Гэтыя фашыстоўскiя наймiты - кроў ад крывi i плоць ад плоцi бальшавiцкiх наймiтаў - латыскiх стралкоў, што раздушылi цi мала супрацьбальшавiцкiх паўстаньняў у Беларусi, нагадваюць нам у сувязi з Асьвеяй толькi татараў часоў Батыя".
      Але не ў вадным беларускiм раёне выявiлi латышы ў 1941- 1944 гадах сваю адданасьць гiтлераўскiм спэцам злачынаў. Толькi нямыя сьцены менскага ўнiвэрсытэцкага гарадка, замененага ў часе вайны на гэстапаўскую катоўню, ды склепы менскае вязьнiцы змаглi-б пасьветчыць аб бязьмежным садызьме латыскага адзьдзелу СД, што ў ваднэй групе з бальшавiцкiмi агентамi душыў найлепшых патрыётаў беларускага народу. Калi сяньня, прыгадваючы злачыны гэтых вылюдкаў, даводзiцца шкадаваць, што няма мiж жывых сьветак апошнiх хвiлiн жыцьця вялiкага мучанiка - ксяндза Вiнцэнта Гадлеўскага, то ў канчатковым падсумаваньнi якая-ж нам з таго пацеха, што ахвярная кроў беларускiх патрыётаў мяшалася ў адным рэчышчы са здраднiцкай крывёй слугаў Сталiна?
      ЛЕТУВIСЫ
      Летувiскiя збройныя адзьдзелы, такiя-ж паводле свайго прызначаньня карныя, як i раней прыгаданыя зь iншых нацыянальнасьцяў, у найбольшай меры выявiлi сябе па суседзтву з домам, значыцца. перадусiм у акупаванай з ласкi самых-жа галоўных акупантаў Вiльнi й прылеглых раёнах Вiленшчыны. Ясна, што летувiсы, згодна з загадамi запраўдных гаспадароў, пад час выкананьня "службова-патрыятычных" абавязкаў зусiм чулiся гаспадарамi i ў iншых мясцох Беларусi, улiчваючы ня толькi тыя тэрыторыi, якiя сяньня некаторыя летувiсы навет у эмiграцыi скваплiва ўлучаюць (мусiць, цi не на аснове iхняе "праўды" аб гiстарычнай мiнуўшчыне Летувы) у межы сваёй дзяржавы.
      УКРАIНЦЫ
      Памiнаючы надта-ж ужо далёкую, самую, можна сказаць, сiвую i першапачатную гiстарычную мiнуўшчыну, калi беларускiя князi, ня могучы мiрна ўстанавiць межаў з украiнскiмi княствамi, загадвалi сваiм воям шпурляць пiкамi й адбiвацца шчытамi цi то ў вабароне, цi ў наступе, Бог так наканаваў, што на працягу доўгiх стагодзьдзяў беларускi вязень i нявольнiк бразджэў ланцугамi побач зьняволенага ўкраiнца. Ня дзiва тады, што назоўнiк "брат" у вуснах беларуса здабыў сабе вельмi пачэснае месца побач назоўнiка "украiнец", калi беларус так цi йнакш дзе-небудзь жадае падкрэсьлiць даўно iснуючую й больш навет чым традыцыйную ўжо прыязьнь мiж двума народамi. Так-жа сама й з такой-жа дозай людзкой шчырасьцi наш нацыянальна-сьведамы сусед з паўдня памiнае, падкрэсьлiваючы сваю прыязьнь, жыхара з-над Нёмна, Дзьвiны, Дняпра цi Сожа.
      Калi-ж аўтару гэтых радкоў даводзiцца цяпер у лiк тых, што так бязьлiтасна й без найменшага зразуменьня зусiм сьлепа iрвалi кускамi цела нашага народу, улучыць i ймя ўкраiнскiх злачынцаў, дык не таму, каб, успамiнаючы гэтта гiстарычны факт, зьменшыць сярод нашых родзiчаў цi сярод украiнцаў сьведамасьць вялiкае вартасьцi акропленага ахвярнаю крывёю вялiкага капiталу супольнага змаганьня з супольнымi ворагамi ў мiнуласьцi. Непараўнальна шмат больш добрага, чым благога, вяжа беларусаў з украiнцамi й наадварот. Толькi люнатык мог бы даводзiць адваротнае.
      Адылi, калi беларус з ваколiцаў Вялiкiх Лукаў, Меншчыны цi якога iншага раёну Беларусi ўспамiнае, што ўкраiнскiя палiцыйныя адзьдзелы дарылi нашае няшчаснае сельскае насельнiцтва не зразуменьнем i прыязьню, а агнём i кулямётным сьвiнцом ды ў акцыi не рабiлi розьнiцы мiж сталiнскiмi злачынцамi й нявiннымi жыхарамi, дык у iмя гiстарычнае праўды, цi хаця-б мiнiмальнае аб'ектыўнасьцi гэтага анiяк нельга тут прамаўчаць.
      Няма сумлеву, што ў той час яшчэ толькi разбуральнiкi старой (але гучна ахрысьцiўшыя сябе ўжо будаўнiкамi "новай") Эўропы, фашыстоўскiя злачынцы з Бэрлiну, навет у раньнi час вайны маглi мець дваякiя думкi адносна трапнасьцi ацэны магутнасьцi свайго мiлiтарнага патэнцыялу. Чаму-ж тады ня мелi яны прымянiць у жыцьцё ўжо так уцёртай i выгаднай ды выпрактыкаванай аксiёмы аб забiцьцi адным стрэлам двух зайцаў?
      Гiтлераўцы чхалi на тое, дасканала ведаючы, што акцыя ўкраiнскiх палiцыйных адзьдзелаў у Беларусi падважывавала й разбурала вялiкi манумэнт адвечнай дружбы мiж суседнiмi народамi. Iм трэба была грызьня, братабойства, супольная i ўсеагульная разьня й нянавiсьць, каб зьняможаныя ў супольным кровапралiцьцi, спакораныя, зьвязаныя ланцугамi няволi, маглi быць запрэжаныя гэтыя народы ў мулкае ўдушлiвае ярмо тэўтонскага Малоха. А ў той гарачы час заменены ўкраiнцам на пазафрантавой службе жаўнер гiтлераўскага Райху мог заткнуць цi адну шчылiну на асноўным усходнiм фронце?
      ВУГОРЦЫ
      Вугорскiя карныя адзьдзелы, што, згодна з апавяданьнямi вачавiдцаў, ня толькi ня ўступалi, але часта сваёй прымiтыўнай лютасьцяй i безагляднасьцяй перавышалi шмат iншых чужых карных адзьдзелаў, далiся ў знакi найбольш насельнiцтву Случчыны й Мазыршчыны.
      БЕЛАРУСКIЯ ЗБРОЙНЫЯ АДЗЬДЗЕЛЫ
      ДАПАМОЖНАЯ ПАЛIЦЫЯ
      Беларускi народ калi гаварыў аб палiцыi, то з асаблiвым нясмакам, з агiдаю вымаўляў слова "чорная" (ад чорнай палiцыйнай вопраткi). Пад "чорнай" разумеў ня толькi колер вопраткi, але ўсё самае, можна сказаць, нячыстае, здраднiцкае, хвальшывае, чужое, варожае. Чаму-ж так сталася?
      Улетку 1941 года нямецкая армiя здабыла такую блiскучую перамогу над бальшавiкамi, што атрымала амаль даслоўны пераварот у галаве. Гiтлераўцам здалося, што няма на Ўсходзе такой сiлы, якая магла-б iх перамагчы, а таму, ясна, можна зусiм ня лiчыцца й з жыхарствам занятых земляў. Для акупацыi Беларусi была паклiканая палiцыя, адылi яе было замала. Нямецкiя палiцыйныя камэнданты "гэбiтаў" (акругаў) пачалi набор у гэтак званую Дапаможную Палiцыю зь мясцовага жыхарства. Рабiлi яны гэта на прынцыпе добраахвотнага найму й на сваю руку, бязь нiякага паразуменьня цi то зь мясцовымi арганiзацыямi, цi аўтарытэтнымi асобамi зь беларускага актыву.
      У Заходняй Беларусi, як мы ўжо вышэй прыгадвалi, проста масава кiнулiся ў палiцыю палякi. Стваралася ўражаньне, што рабiлася гэта зь нейчага загаду. Мiж палякаў было шмат падафiцэраў i наагул людзей, што ведалi вайсковую справу ды часьценька й нямецкую мову. Маса зь iх пiсалася "фольксдойчамi". Хутка яны сталiся перакладчыкамi, улезьлi ў давер гэбiтс-камэндантаў палiцыi, а стаўшыся iхнымi дараднiкамi, фактычна праводзiлi ў жыцьцё палiтыку экстэрмiнацыi беларусаў. У Дапаможную Палiцыю трапiла таксама нямала розных ападкаў грамадзтва, крымiнальнiкаў, агулам гаворачы, рознага элемэнту, што пранюхаў магчымасьцi рабункаў i нажываў за кошт мясцовага насельнiцтва.
      Ва Ўсходняй Беларусi ў Дапаможную Палiцыю насамперш хлынулi энкавэдзiстыя, адсталыя ад сваiх адзьдзелаў або проста недабiткi-чырвонаармейцы й злачынцы розных масьцяў i велiчыняў, выпушчаныя з турмаў пасьля прыходу немцаў. Масава пайшлi ў палiцыю й такiя немцы з-над Волгi, што былi людзьмi малой вартасьцi й нiзкай маральнасьцi. Немцы-ж ахвотна iх прыймалi, як сваiх аднапляменцаў. Яны й апанавалi становiшчы камэндантаў палiцыi ў "гэбiтах", стаўшыся найчасьцей дараднiкамi й перакладчыкамi. Немцы хутка апяклiся, бо крымiнальны элемэнт адразу пачаў сябе выяўляць. Пачалiся рэпрэсii. Злачынцаў вылоўлiвалi й сурова каралi - найчасьцей вешалi.
      Беларусы спачатку зусiм ухiлялiся ад супрацоўнiцтва з акупантам, але хутка адчынiлiся iм вочы, калi ўбачылi, .што чужы, часта крымiнальны й наагул варожы элемэнт, скарыстаўшы з нагоды, узяў у свае рукi зброю й рабiў больш шкоды, чым самыя гiтлераўцы. Беларуская iнтэлiгенцыя, спачатку рассыпаная й незарганiзаваная, бачачы, як радзеюць ейныя шэрагi, вынiшчаныя рукамi гiтлераўскiх калябарантаў, таксама лiчыла патрэбным шукаць нейкага ратунку. Немцы-ж са свайго боку хутка пераканалiся, што калi ў акупаванай краiне маюць утрымаць парадак i мець добрую апору, то элемэнт, якi спачатку прыйшоў у палiцыю, буў у вялiкай меры да гэтай адказнай службы непрыдатным.
      Камандантам палiцыi гораду Менску быў спачатку калiшнi капiтан савецкае армii нейкi Пугачоў, беларус, што зь беларускага Пугача перамянiўся ў маскоўскага Пугачова. Д-р В.Тумаш, першы старшыня гораду Менску пад акупацыяй, у верасьнi 1941 года скантактаваўся з капiтанам Ф.Кушалем i запрапанаваў яму, каб абняў каманду менскае палiцыi. Апошнi, прыгледзеўшыся й запазнаўшыся з палiцыяй, запрапанаваў нямецкаму камандаваньню, каб выбрала больш вартасных людзей зь менскага адзьдзелу й зарганiзавала для iх падафiцэрскую школу. З дапамогаю д-ра Тумаша гэта ўдалося зрабiць. Капiтан Кушаль выбраў у школу сорак маладых беларусаў зь Менску й ваколiцаў. Апрача вайсковых дысцыплiнаў у школе выкладалася беларусаведа й праводзiлася нацыянальная праца. Курс скончыўся ў травенi 1942 году й даў добрыя вынiкi. Ад гэтага часу немцы й пачалi папаўняць дапаможную палiцыю маладым элемэнтам зь беларускае вёскi.
      Тым часам на правiнцыi пачаўся прымусовы набор у Дапаможную Палiцыю. Пачалi тварыцца палiцыйныя палкi. Адзiн такi полк i быў зарганiзаваны ў Случчыне, другi - у Астрашыцкiм Гарадку. Адылi прымусова браныя людзi не хацелi служыць, i пачалiся масавыя дэзэрцыi, зь якiмi немцы не маглi справiцца.
      Камандант палiцыi Генэралькамiсарыяту Беларусi, нямецкi палкоўнiк Каўфман, запрапанаваў капiтану Кушалю паехаць зь iм у палiцыйныя палкi, каб правесьцi гутаркi. Гэткiм чынам абодва, разам з капiтанам Кумерам, што добра ведаў расейскую мову, паехалi на правiнцыю. Кушаль тлумачыў людзям, што беларусам трэба стварыць кадры свае збройнае сiлы, што гэта неабходна для паўстрыманьня вынiшчэньня беларусаў чужымi варожымi элемэнтамi. Таму-ж, што ўтварэньне беларускае збройнае сiлы пакуль што немагчыма, трэба беларусам здабываць веды ў шэрагах палiцыi. Дэзэрцыя неўзабаве паменшала. Немцы-ж пераканалiся, што без дапамогi мясцовае iнтэлiгенцыi не даць iм рады зь мясцовым насельнiцтвам. Гэткiм чынам падрыхтоўваўся грунт пад Самаахову, а пазьней - Беларускую Краёвую Абарону.
      САМААХОВА
      Першай легальнай, чыста гаспадарчай арганiзацыяй у Генэральным Камiсарыяце была Беларуская Народная Самапомач (БНС), пазьней перайменаваная ў Беларускую Самапомач (БСП). Заданьнем БСП была дапамога ежаю й вопраткаю пацярпеламу жыхарству ў межах Ген. Камiсарыяту Беларусi. На чале БСП паставiлi акупанты д-ра Iвана Ермачэнку, лекара паводля прафесii, што перад вайной жыў у Чэскай Празе. Якiм чынам здабыў ён у гiтлераўцаў давер - няведама. Прывезьлi яго ў Менск восеньню 1941 году. Ермачэнка быў зусiм незалежным ад мясцовых беларускiх установаў i арганiзацыяў, за ягонымi плячыма стаялi толькi немцы. За даручанае заданьне арганiзацыi БСП узяўся надта энэргiчна, выканаўшы яго ў параўнальна кароткi час. У Менску паўстаў цэнтр "Самапомачы", а на правiнцыi адзьдзелы.
      У сьнежнi 1941 году немцы пацярпелi вялiкую паразу пад Масквою. Нямецкая армiя ня толькi не здабыла Масквы, як гэтага спадзявалася, але была прымушаная адступiць на захад амаль на 150 кiлямэтраў. Зiмою 1942 году пад Сталiнградам была акружаная й цалкам зьнiшчаная 6-я армiя маршала фон Паўлюса. Падмацаваныя на духу яшчэ першымi нямецкiмi няўдачамi на фронце, бальшавiцкiя партызаны ў Беларусi пачалi праяўляць ужо вясною 1942 году вялiкую актыўнасьць i прыносiць немцам каштоўныя страты. Акупанты былi змушаныя пераацанiць палажэньне й шукаць нейкага ратунку. З партызаншчынай самi немцы не маглi даць рады. Арганiзацыя палiцыйных палкоў зь беларусаў таксама ня прынесла палёгкi. Беларусы немцам ня верылi, i паўстрымаць дэзэрцыю ў палiцыйных палках маглi толькi нацыянальна-сьведамыя, аўтарытэтныя ў беларускiм грамадзтве людзi. Адылi такiя людзi ня йшлi служыць у палiцыю. Трэба было нейкiм спосабам змусiць iх да гэтага. Гэткiм чынам i паўстала iдая арганiзацыi Беларускае Самааховы.
      Праўда, нельга сказаць. што й зь беларускага боку ня было ўзьдзейнiчаньня на згаданую справу. Наадварот, беларускiя дзеячы ўвесь час старалiся пераканаць немцаў, каб у нейкай форме дазволiлi стварыць беларускiя збройныя адзiнкi. Пад цiскам беларускага грамадзтва гаварыў аб гэтым немцам i той-жа Ермачэнка й праф. В.Iваноўскi, што пераняў ад д-ра Тумаша пасаду старшынi гораду Менску.
      У чэрвенi 1942 г. начальнiк нямецкае палiцыi Беларусi й Генэральны Камiсар супольна далi загад, накiраваны да Ермачэнкi, аб арганiзацыi Беларускае Самааховы. Атрымаўшы загад, Ермачэнка склiкаў сход, на якiм былi запрошаныя прадстаўнiкi ад беларускага грамадзтва, ад Генэральнага Камiсарыяту й ад штабу нямецкае палiцыi. Ермачэнка прачытаў загад, зьмест якога быў прыблiзна гэткi: Генэральны Камiсар Беларусi дазваляе беларускаму жыхарству Ген. Камiсарыяту арганiзаваць у мэтах самаабароны перад бальшавiцкiмi партызанамi палiцыйныя адзiнкi ў акругах, у сiле батальёну кожная. Кажны з батальёнаў мае быць самастойным i падлягаць нямецкаму гэбiтс-каманданту палiцыi. Склад батальёну мае быць беларускiм, улучна з усiмi камандзерамi. Нямецкi камандант палiцыi Ген. Камiсарыяту мае даць батальёнам узбраеньне. Утрыманьне й абмундараваньне батальёнаў ускладаецца на Беларускую Самапомач. Адказнасьць за арганiзацыю й за палiтычную надзейнасьць Самааховы ўскладаецца на кiраўнiка Беларускае Самапомачы д-ра Iвана Ермачэнку.
      Пасьля прачытаньня загаду пачалася дыскусiя. Паўстала пытаньне: з чаго распачынаць арганiзацыю Самааховы. Кушаль запрапанаваў прысутным узяцца за падрыхтоўку кадраў. Паколькi няведама было аб колькасьцi й якасьцi афiцэраў, дык найперш трэба было зрабiць iх улiк. Найлепш было-б дзеля таго паклiкаць iх у Менск на перашкаленьне. Прапанова была прынятая.
      Першы курс перашкаленьня пачаўся 1 лiпеня 1942 г. Было паклiкана 120 афiцэраў. Паводля веку й вайсковых ведаў быў гэта надта разнаякi матэрыял. Былi там шасьцiдзесяцiгадовыя прапаршчыкi запасу царскае армii, а побач зь iмi - дваццацiдвухгадовыя падхаронжыя рэзэрвы польскае армii, савецкiя лейтананты й iншыя. Былi выпадкi, калi на курс прыязджаў бацька з сынам.
      Камандзерам курсу стаўся капiтан Кушаль, а заступнiкам - паклiканы з Нясьвiжа капiтан Вiталi Мiкула. Адкрыцьцё адбылося вельмi ўрачыста ў прысутнасьцi гасьцей як зь беларускага, так i зь нямецкага боку. Вiтаў першы курс Генэральны Камiсар Вiльгельм Кубэ. Перашкаленьне цягнулася месяц часу. Першага жнiвеня пачаўся другi курс, таксама ў складзе 120 чалавек, а першага верасьня - трэцi, у складзе 60 асоб. Гэткiм чынам быў ня толькi сьцьверджаны лiчбавы стан беларускiх афiцэрскiх кадраў, але й iхныя вайсковыя веды ды ўсiм дадзеная аднолькавая вайсковая дактрына. Пасьля заканчэньня афiцэрскага перашкаленьня гэнымi-ж афiцэрамi ў вакругах было праведзена перашкаленьне падафiцэраў паводле гэткага-ж узору.
      Вонкава курсанты прэзэнтавалiся блага. Як прыгадвалася вышэй, вопраткай iх мусiла забясьпечыць Беларуская Самапомач. Ясна, што нiякага абмундараваньня яна даць не магла. Таму кажны насiў што папала, а гэта выглядала надта розна. Аднак, незалежна ад гэтага, настрой панаваў добры. Сiвы бацька крочыў у такт зь бязвусым сынам, колiшнi савецкi лейтанант - побач з ранейшым польскiм падхаронжым. У часе перапынкаў чулiся дасьцiпныя жарты й вясёлы сьмех. Камандзеры курсу былi задаволены з добра праведзенай працы.
      Зарганiзаваныя ў вакругах батальёны Самааховы, па адным у кажнай, вонкава ў выглядзе мала чым розьнiлiся ад партызанаў. Зброя й амунiцыя былi самыя розныя. Здаралася, што апошняя не пасавала да першай. Усё-ж, нягледзячы на розныя цяжкасьцi й недахопы, батальёны добра сябе выявiлi ў змаганьнi з чырвонымi партызанамi. Праiснавалi яны аж да адыходу немцаў зь Беларусi. Пад час эвакуацыi шмат людзей разыйшлося па хатах, частка-ж адступiла на захад i пазьней улiлася ў 30-ю дывiзiю Зiглiнга.
      Калi вышэй мы гаварылi, што д-р Ермачэнка, старшыня Беларускае Самапомачы, гаварыў немцам аб патрэбе арганiзацыi беларускiх збройных адзьдзелаў толькi пад цiскам беларускага грамадзтва, дык зусiм не прыпадкова. Д-р Iван Ермачэнка быў нямецкiм стаўленьнiкам i надта верна служыў сваiм гаспадаром. Акрамя намiнальнага старшынства Беларускае Самапомачы, пэўна-ж, заглядаў i ў iншыя, не зусiм чыстыя "справы". Гэта якраз ён спрычынiўся да загубы беларускiх каталiцкiх сьвятароў Глякоўскага й Мальца ды сьветлага патрыёта ксяндза В.Гадлеўскага, першага генэральнага iнспэктара беларускiх школаў i закладчыка нелегальнае Беларускае Незалежнiцкае Партыi.
      Калi пасьля арышту немцамi сьвятароў беларускае грамадзтва дамагалася ад Ермачэнкi, каб выступiў перад немцамi ў iхнай абароне, той наадрэз адмовiўся.
      Пад вясну 1943 году д-р Ермачэнка скампрамiтаваўся перад сваймi гаспадарамi. Немцам удалося высьлядзiць, што старшыня БСП цэлымi вагонамi адсылае ў Чэскую Прагу беларускае сала. Тут мо выраз "немцам удалося высьлядзiць" зусiм не адпаведны й сьмешны. Бо i як-жа Ермачэнка сам мог адсылаць сала, ды яшчэ й цэлымi вагонамi, бяз супрацоўнiцтва зь немцамi? Мусiў-жа мець супольнiкаў. Пасьля паказалася, што яно так i было.
      У Чэскай Празе жыла Ермачэнкава жонка, а давераныя людцы на рынках па спекуляцыйных цэнах збывалi тавар, прызначаны на прахарчаваньне поўгалоднага Менску. Грошы, ведама, iшлi ў кiшэнi нясьцiплага лекара й ягоных супольнiкаў. Некаму з апошнiх, мусiць, замала дасталося, бо, пэўна-ж, пачаў жалiцца, справа выйшла наверх, ну - а пасьля-ж, ведама, - у лiку iншых i Iван Ермачэнка паляцеў з цёплага местачка.
      Плёткi апавялi, што ў Бэрлiне адбыўся над Ермачэнкам суд, што быццам яго пасадзiлi ў вязнiцу й iншае. Адылi пасьля выявiлася, што ня толькi сам лекар застаўся цэленькiм i добра нагрэтым, але што ў афэру былi замешаныя некаторыя нямецкiя службоўцы Генэральнага Камiсарыяту. Пасьля Ермачэнкi на старшыню Беларускае Самапомачы быў паклiканы Юры Сабалеўскi, што й займаў становiшча да канца вайны.
      НАВАГРАДЗКI БЕЛАРУСКI ЭСКАДРОН
      Калi параўнаць Наваградзкi Беларускi Эскадрон зь iншымi беларускiмi збройнымi адзьдзеламi за часоў гiтлераўскае акупацыi Беларусi, дык ён розьнiўся найбольш тым, што быў цалкам незалежны ад мясцовых немцаў. Зарганiзаваўся зь iнiцыятывы капiтана Барыса Рагулi, што й камандаваў iм. Не падлягаў загадам мясцовае нямецкае палiцыi, а беспасярэдня Генэральнаму Камiсарыяту ў Менску. З гэтай прычыны эскадрон уваходзiў у частыя канфлiкты зь мясцовай нямецкай палiцыяй, асаблiва-ж у часе апэрацыяў, калi даводзiлася абараняць перад немцамi нi ў чым ня вiнаватыя беларускiя вёскi ў апэрацыйных зонах, якiя, як ведама, немцы надта-ж былi прывыклi пушчаць з дымам, улучна з жывым насельнiцтвам.
      Ядром эскадрону сталiся вучнi Настаўнiцкае Сэмiнарыi ў Наваградку. Адзьдзел прэзэнтаваўся вельмi добра фiзычна й высака стаяў маральна. Патрыятызм i адданасьць роднаму народу, як i сьведамасьць заданьняў абароны собскага насельнiцтва перад немцамi й бальшавiцкiмi партызанамi, былi найбольш вiдавочнымi якасьцямi эскадрону.
      Пазьней, калi арганiзавалася Беларуская Краёвая Абарона, эскадрон улучылi ў Наваградзкi батальён БКА i называлi коннаю ротай. У баёх батальёну даводзiлася сутыкацца ня толькi з бальшавiкамi, ня толькi адстойваць беларускае насельнiцтва перад немцамi, але змагацца з палякамi, партызанка якiх дзейнiчалi ў Наваградзкай акрузе.
      Пры эвакуацыi немцаў з Наваградчыны частка людзей з батальёну палiчыла патрэбным знайсьцi сьцежкi да сваiх хат i застацца пад бальшавiцкай акупацыяй, а бальшыня пад камандаю старшага лейтананта Др-кi прыйшла ў Нямеччыну, дзе пасьля апынулася ў дывiзii Зiглiнга.
      ЧЫГУНАЧНЫ БАТАЛЬЁН
      Чыгуначныя шляхi сувязi ў акупаванай гiтлераўцамi Беларусi былi заўсёды адным з асноўных аб'ектаў нападаў чырвоных партызанаў. Увесну 1942 г., спэцыяльна для аховы чыгунак, акупанты зарганiзавалi г. зв. Чыгуначны батальён, складзены вылучна зь беларусаў. Камандзерам быў капiтан С-ч. Жаўнеры ў батальён набiралiся быццам паводля прынцыпу дабраахвотнасьцi, але фактычна з прымусам, якi вёўся па лiнii Беларускае Самапомачы i з дапамогаю нямецкiх камандантаў палiцыi на месцах. У батальёне было больш тысячы чалавек. Чыгуначныя лiнii ў Беларусi, пачынаючы ад лета 1942 г., аж да канца нямецкай акупацыi ахоўвалiся ў ладнай меры беларускiмi людзьмi.
      Калi-ж немцы пад напорам Чырвонае Армii, пакiдалi Беларусь, яны зусiм не клапацiлiся аб беларускiх жаўнерах, што былi iм так вялiкай дапамогаю пры ахове чыгунак. Частка iх засталася дома, а тыя, што тралiлi ў Нямеччыну, увайшлi пасьля ў 30-ю дывiзiю.
      БЕЛАРУСКI СПЭЦЫЯЛЬНЫ БАТАЛЬЁН
      У 1942 г. ў Менску быў зарганiзаваны г. зв. Беларускi Спэцыяльны Батальён, што ў пазьнейшы час разросься да сямi ротаў. Апошнiя выконвалi гарнiзонную службу i ўдзельнiчалi ў супрацьпартызанцкiх акцыях у Слуцку, Глыбокiм, Вiлейцы, Лiдзе й iншых месцах. Камандзерам батальёну быў нямецкi маёр Юнкер, ротамi й зьвязамi камандавалi беларускiя афiцэры.
      Зь гiсторыi гэтага батальёну варта прыгадаць дзьве падзеi, што кiдаюць яркае сьвятло ня толькi на дачыненьнi немцаў да беларусаў, але й на беларусаў-рэнэгатаў.
      Камандзерам аднае з ротаў батальёну ў Менску быў старшы лейтанант Мазур. Быў гэта вельмi добры й амбiтны беларускi афiцэр, што стала й найперш дбаў аб сваiх жаўнерах, маючы наўвеце дабро Бацькаўшчыны. З гэтай прычыны ён уваходзiў у частыя канфлiкты зь Юнкерам.
      Аднойчы нямецкi камандзер батальёну сабраў усiх беларускiх афiцэраў i паведамiў, што старшы лейтанант Мазур высланы ў Нямеччыну ў афiцэрскую школу для паглыбленьня сваiх ведаў. Шматлiкiя паверылi. Мазур быў паклiканы ў СД быццам дзеля атрыманьня дакумантаў на падарожжа, й пасьля гэтага больш нiхто яго не пабачыў. Ня маючы нiякiх вестак ад Мазура, беларускiя жаўнеры й афiцэры пачалi трывожыцьца. Дзеля ўспакаеньня iх маёр сабраў батальён i абвесьцiў, што ў Нямеччыне быў ангельскi паветраны налёт на афiцэрскую школу, куды выехаў Мазур, i што ён загiнуў пры бамбардыроўцы.
      Адно пазьней беларусы даведалiся, што Мазур не пакiнуў Менску, а быў закатаваны ў менскiм СД за сваю стойкасьць i беларускi патрыятызм. Гэтак сьмерць выдатнага патрыёты пасьведчыла ў Беларускiм Спэцыяльным Батальёне, што немцы не талеравалi найменшага, хаця-б навет вуснага, супрацiву.
      Пад час адступленьня зь Беларусi ўлетку 1944 году немцы загадалi ўсiм ротам батальёну, раськiнутым па розных кутках краiны, сабрацца каля Аўгустова. Гэтак яны й зрабiлi. Але тут адступаючых гiтлераўцаў заскочыла новая неспадзеўка. Камандзер аднае з ротаў старшы лейтанант Бандык, а таксама ягоныя афiцэры Iванiцкi, Мохарт i Дрозд, сабраўшы сваiх людзей, загадалi iм забраць з сабой лёгкую зброю, а з пакiнутай цяжкой павыкiдаць замкi. Цэлая рота пайшла ў лес. Назаўтра ад Бандыка зь лесу адыйшлi, раздумаўшыся, два лейтананты Мохарт са Слуцку й Дрозд з Баранавiчаў. Былi гэта маладыя хлапцы, гадоў па дваццаць кажны. Iхныя сем'i й сваякi ехалi паблiзу ў лiку iншых вайсковых сем'яў, кiруючыся на Граева. Афiцэры, вярнуўшыся зь лесу й далучыўшыся да сваiх сем'яў, навет не парупiлiся ськiнуць вайсковае вопраткi й пераапрануцца ў цывiльнае. Тым часам нямецкiя батальённыя афiцэры, даведаўшыся аб дэзэрцыi, паднялi алярм i пачалi рабiць пошукi. Да двух немцаў, што выехалi шукаць, прымазаўся й сяржант I.С. са Слуцку - з паходжаньня беларус, што калiсь служыў у Чырвонай Армii. Гэта быў тып службiстага-рэнэгата. Для яго не рабiла iстотнай розьнiцы, каму служыць, - адно абы прыдбаць пару мэдалёў цi iншых заслугаў. А калi-ж у часе службы давядзецца над кiм пазьдзекавацца, асаблiва над сваiм, дык i весялей будзе I.С.
      Сустрэўшы вабоз вайсковых сем'яў на галоўнай дарозе ў Граева, немцы й I.С. здалёк заўважылi на возе Мохартавага бацькi двух маладых беларускiх афiцэраў. На загад - падняць рукi ўверх - лейтанант Дрозд анiчуць не замарудзiў, а Мохарт, як выглядала, яшчэ думаў, што рабiць, падымаць цi не. Немец стрэлiў зпiсталета й ранiў Мохарта ў правае плячо. Тут-жа немцы затрымалi хурманку з двума беларускiмi афiцэрамi. На запытаньне бацькоў Мохарта, куды iх павязуць, I.С. адказаў, што перавяжуць рану. Сьведкам гэтага выпадку быў старшы лейтанант Д. Кл-ч, якi ехаў крокаў на дзесяць ззаду за Мохартавай хурманкай.
      Мохарт i Дрозд адвезеныя былi ў палатку й трыманыя там цэлую ноч пад вартай. Назаўтра ранiцою I.С. i адзiн радавы забралi арыштаваных i на той жа хурманцы, узяўшы з сабой аўтаматычны пiсталет i пару рыдлёвак, павезьлi iх у лес. Там адбылася экзэкуцыя. Сяржант I.С. меў нагоду прадэманстраваць сваю ляяльнасьць да гiтлераўскiх гаспадароў. Адно шкадаваў, што ня было паблiзу больш сьветак, калi бяз прынукi i са смакам ды насалодаю пазбавiў жыцьця двух маладых суродзiчаў. Ужо каля абеду вярнуўся ў сваю роту. Толькi тады некаторыя агледзелiся, што сталася, ды было позна.
      Для адступаючых жаўнераў Спэцыяльнага Батальёну лёс Бандыка й ягоных людзей, што пайшлi ў Аўгустоўскiя лясы, застаўся тайнiцай. Немцы адсунулi ад камандаваньня часьцямi ў батальёне ўсiх беларускiх афiцэраў, даўшы iм вольную руку iсьцi, куды хочуць. Атрымаўшы чыгуначныя бiлеты, шмат паехала ў Бэрлiн, дзе пасьля ўлучылася ў беларускае войска, што канцэнтравалася на Лiхтэнэрштрасэ. Некаторыя працавалi пры пабудове вакопаў i чыгунак. Жаўнеры Беларускага Спэцыяльнага Батальёну, пазбаўленыя сваiх афiцэраў, былi пасьля прыдзеленыя немцамi ў iншыя адзьдзелы.
      Акрамя Мохарта й Дразда ў нямецкiя рукi трапiла й колькi iншых "дэзэртыраў", мiж iмi падафiцэраў i радавых, зь якiмi гiтлераўцы й распраўлялiся на месцы.
      БЕЛАРУСКАЯ КРАЁВАЯ АБАРОНА
      Вялiкiя няўдачы на Ўсходнiм фронце ды ўзмацненьне актыўнасьцi бальшавiцкiх партызанаў у акупаваных раёнах Беларусi прымусiлi немцаў грунтоўна пераацанiць сытуацыю. Для ўтрыманьня шляхоў сувязi мiж Райхам i ўсходнiм фронтам, а таксама для кантролi пазафрантавых абшараў трэба было новых мiлiтарных сiлаў. Немцы вычарпалi ўдома людзкiя запасы, дарма што ўжо паклiкалi на службу самыя старэйшыя й малодшыя гадавiкi. Сытуацыя была крытычная. Пры неабходнасьцi адступленьня з усходу магло здарыцца, што лiнейныя адзьдзелы ў адзiн прыгожы дзень апынуцца ў поўнай iзаляцыi ад Райху. Прыйшлося-б сiлаю прабiвацца праз другi фронт. Меншым адзьдзелам пагражала-б поўная лiквiдацыя. Трэба было шукаць нейкага ратунку.
      Пастаўленыя перад такой дылемай, нямецкiя дзеячы ўважалi, што зь дзьвюх нядобрых сытуацый найлепшым выйсьцем была-б мабiлiзацыя людзкiх рэзэрваў акупаваных абшараў Беларусi. Тыя-ж беларусы, да голасу якiх немцы час-ад-часу прыслухоўвалiся, маючы наўвеце дабро свайго народу, верылi, што ў гэным бязвыхадным становiшчы лепш для беларускае моладзi ўзяцца за зброю й дзе мага ратавацца перад зьнiшчэньнем мiж двумя агнямi. У кажным выпадку нельга забывацца, што беларусы ня мелi выбару: або сiлком маглi быць загнаныя ў партызаншчыну, чаго нiхто не жадаў, або, атрымаўшы зь нямецкiх рук зброю, выкарыстоўваць яе найперш, дзе дасца, для самазахаваньня ня толькi сябе, але шырокiх масаў беларускага народу.
      Камандуючым Беларускае Краёвае Абароны быў вызначаны маёр Кушаль, а начальнiкам штаба - капiтан Вiталi Мiкула. Абодва распрацавалi мабiлiзацыйны плян, i 10 сакавiка 1944 году была абвешчана мабiлiзацыя. Было зарганiзавана 44 батальёны пяхоты й адзiн сапёрны. Аблiчана было, што агулам у вайсковых шэрагах алынулася каля 50 тысяч рэкрутаў. Кожны батальён быў самастойны, й хаця камандзерамi былi беларусы, яны падлягалi загадам нямецкiх уладаў. Немцы нiдзе не дазволiлi стварыць большую за батальён беларускую вайсковую адзiнку.
      Зь пяцiдзесяцi тысяч арганiзаваных людзей можна было-б утварыць корпус, што быў-бы вельмi паважнай ваеннай сiлай. Адылi немцы на гэта не дазволiлi, не давяраючы беларусам, i трымалi раздробленае войска пад сваiм пiльным наглядам. Беларуская Краёвая Абарона разам зь ейным беларускiм штабам была падпарадкаваная нямецкаму Генэрал-Камiсару Беларусi - ген. фон Готбэргу. Усе загады, пасыланыя беларускiм штабам у батальёны, мусiлi праходзiць празь нямецкi штаб Готбэрга. Такая залежнасьць беларускiх камандзераў ад немцаў не дала iм магчымасьцi выяўляць свае собскае iнiцыятывы.
      Афiцэрскi склад Беларускае Краёвае Абароны з гледзiшча фаховых ведаў быў наагул слабы. Бальшыня людзей трапiла ў афiцэрскiя шэрагi з падафiцэраў i атрымала рангi праз штаб БКА ад прэзiдэнта Беларускае Цэнтральнае Рады. Многа новаменаваных афiцэраў выявiлi добрыя камандзерскiя здольнасьцi i, калi-б былi магчымасьцi, маглi-б згуляць вялiкую ролю ў беларускiх збройных сiлах. Магчымасьцi былi абмежаваныя цесным нямецкiм кантролем.
      У чэрвенi 1944 году ў Менск была паклiканая моладзь зь сярэдняй асьветай на першую Школу Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. На гэтую моладзь, нацыянальна добра ўзгадаваную ў беларускiх школах, наскрозь патрыятычную, штаб БКА ўскладаў вялiкiя надзеi. Апошнiм не суджана было збыцца. Змабiлiзаваныя сiлы БКА i Школа Камандзераў былi зьмеценыя зь беларускае зямлi наступаючымi з усходу бальшавiцкiмi армiямi.
      Маса паклiканых, ня бачачы нiякае будучынi побач адступаючых гiтлераўскiх акупантаў, выбрала сьцяжыны да сваiх хатаў, хоцькi-ня-хоцькi запрагаючыся ў бальшавiцкае ярмо. Большасьць зь iх хутка пасьля прыходу бальшавiкоў была змабiлiзаваная ў Чырвоную Армiю i нявышкаленая, апынуўшыся на перадавых пазыцыях, каб "адкупiць свае грахi", страцiла жыцьцё. Iншыя-ж лiчылi больш мэтазгодным выбраць дарогу на захад. Характэрна, што ў лiку апошнiх апынулася цi не бальшыня самага перадавога, нацыянальна-патрыятычнага як грамадзкага, так i вайсковага актыву зь Беларусi.
      БЕЛАРУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ РАДА Й РАДАСЛАЎ АСТРОЎСКI
      "Кладуцца падвалiны", - пiсаў у менскай "Беларускай Газэце" ўвосень 1943 года ейны рэдактар Уладыслаў Казлоўскi з нагоды паклiканьня Беларускае Цэнтральнае Рады. Уладыслаў Казлоўскi загiнуў ад кулi бальшавiцкiх агентаў у Менску, дарма што быў беларускiм патрыётам, а не прыслужнiкам акупантаў. Пiшучы аб "падвалiнах" i маючы наўвеце Беларускую Цэнтральную Раду, Казлоўскi разумеў будову беларускага самастойнага нацыянальнага жыцьця. Загаловак перадавiцы быў няўдалым, бо падвалiнамi беларускага нацыянальнага самастойнага жыцьця (калi пад гiтлераўскай акупацыяй наагул можна было гаварыць аб нейкай самастойнасьцi) можна й трэба было лiчыць хутчэй беларускае школьнiцтва, арганiзацыю моладзi, а найбольш той нацыянальна-патрыятычны элемэнт, якi ахвярна вырываў з рук акупанта дзе што ўдалося ды як мага стараўся ратаваць народныя iнтарэсы, абараняць народ перад вынiшчэньнем...
      Беларуская Цэнтральная Рада была паклiканая акупантамi дзеля кантролi ўсяго беларускага жыцьця, дзеля каардынацыi працы нямецкiх акупацыйных уладаў зь беларускiмi цывiльнымi й вайсковымi дзейнiкамi.
      Мала хто зь беларусаў лiчыў БЦР за нейкi ўрад. Гэткiм яна й не была. Скарэй лiчылi яе экспазытурай(прадстаўнiцтвам) акупанта. Тое ж прыблiзна адносiцца й да гэтак званага Другога Кангрэсу, склiканага ў канцы чэрвеня 1944 году ў Менску для выяўленьня "народнае волi", як сяньня яшчэ намагаюцца цьвердзiць некаторыя прыхiльнiкi рэштак таго, створанага акупантам цела. "Дэлегаты" на зьезд былi вызначаныя валаснымi й раённымi ўправамi, ехалi ў Менск па назначэньню, а не па выбары людзей. Сьмешна было-б гаварыць там аб нейкай дэмакратыi, хаця трэба прызнаць, што на гэны зьезд, гучна званы "кангрэсам", зьехалася была маса самай перадавой, адданай iнтарэсам народу, нацыянальнай працоўнай iнтзлiгенцыi.
      У статуце Беларускай Цэнтральнай Рады было сказана, што прэзыдэнт БЦР назначаецца й звальняецца Генэральным Камiсарам Беларусi. Беларускi народ тут ня меў анiякага слова. Трэба з усёй аб'ектыўнасьцяй моцна падкрэсьлiць, што некаторыя рэфэрэнтуры БЦР былi абсаджаны людзьмi, якiя ўсiм сэрцам былi адданыя iнтарэсам паняволенага народу, а не акупанта. Адылi нельга гэтага сказаць адносна ўсiх чысьценька, асаблiва-ж самога прэзыдэнта БЦР Радаслава Астроўскага.
      Аб асобе Астроўскага шмат пiсалася й гаварылася, дый шмат яшчэ пройдзе часу, пакуль будзе сказана апошняе слова. Асаблiва сяньня, калi чалавек жыве, людзi падыходзяць да ацэнкi яго з рознымi тэндэнцыямi. Сьвежыя ў памяцi падзеi перашкаджаюць у ладнай меры адзьдзялiць зерне ад мякiны, вызначыць з пэўнай аб'ектыўнасьцяй добрае й благое. Можна дыскутаваць над тым, цi - калi-б беларускi народ пасьля Другой Сусьветнай вайны здабыў незалежнасьць, пасадзiў-бы ён Радаслава Астроўскага на лаву злачынцаў i судзiў бы яго, цi не. Людзi вяжуцца з падзеямi, а мера цярпеньняў, прынесеных беларускаму народу пад час апошняе вайны, такая вялiкая i ўсёпаглынаючая, што яна ў ладнай ступенi яшчэ сяньня ўплывае на ацэнку тых цi iншых людзей, зьвязаных з пэрыядам таго жахлiвага адрэзку гiсторыi.
      Сяньня цяжка яшчэ вызначыць Радаславу Астроўскаму адпаведнае месца ў галерэi людзей, што мiтусiлiся цi працавалi пры адмiнiстрацыйным апараце ў Беларусi ў часе гiтлераўскай акупацыi. Хвалi бурлiвых часоў разам з добрым выкiдаюць на паверхню плынi падзеяў i рознае шумавiньне. Усё яно бывае так зьмяшанае i неўпарадкаванае, што, зблiзу гледзячы, нельга адрозьнiць навет, цi добрае прылiпла да благога й цягне яго за сабою, цi наадварот. Толькi з адлегласьцi часу, зважыўшы ўсе рухаючыя сiлы, плынi ды розныя матывы заангажаваных людзей, можна так-сяк падсартаваць, вызначыць, ацанiць, паставiць на належнае месца.
      Гаворачы аб Радаславе Астроўскiм, адно можна сьцвердзiць з абсалютнай пэўнасьцю: памыляюцца тыя, што, ацэньваючы яго, кiдаюцца ў скрайнасьцi - цi то прыдзяляючы зусiм да здраднiкаў i народных злачынцаў, цi, з другога боку, залiчаючы да палымяных, адданых народу ахвярных патрыётаў ды разумных палiтыкаў. Абедзьве ацэнкi - памылковыя. Трэба меркаваць, што калi ў 1941 годзе Астроўскi прыехаў у Менск, а пасьля накiраваўся ў Смаленск, каб быць блiжэй Масквы, дзе хацеў быць пасьля гiтлераўскае акупацыi яе камiсарам, ён кiраваўся вылучна сваёй амбiцыяй. Зноў-жа, калi ў 1943 годзе Астроўскi стаў прэзыдэнтам БЦР, дык i тут хутчэй за ўсё галоўным рухавiком такога кроку былi жаданьнi аўтарытэту, нейкай матар'яльнай карысьцi, чымся шляхотныя матывы служэньня паняволенаму народу. Надта-ж добра ведама, як немцы абыходзiлiся зь перадавымi патрыётамi. Накiроўвалi iх шляхам ксяндза Гадлеўскага й выканчывалi ў склепах вязьнiцаў. Быў-бы Астроўскi вызначным патрыётам, чалавекам поўнага нацыянальнага й асабiстага гонару, беззаганнае маралi, ня быў-бы ён прэзыдэнтам БЦР. Немцы не хацелi бачыць на гэным становiшчы асобы дамiнуючай, аўтарытэтнай, перад народам заслужанай i яму поўнасьцю адданай. Iм патрэбна было калi нешта ня зусiм маральна нiзкое, дык, прынамся, цьмянае, але разам з тым i здольнае выклiкаць пэўны давер, пашану сярод беларусаў. Астроўскi адпавядаў гэтым вымаганьням.
      Прасачыўшы жыцьцёвую дзейнасьць Радаслава Астроўскага, можна прыдзялiць яго да апартунiстых, а мо навет i да апаратчыкаў, хаця ня зусiм у такiм разуменьнi апошняга тэрмiну, якое прыдаюць яму бальшавiкi, зь сiстэмы якiх, здаецца, гэты тэрмiн i выводзiцца. Вось-жа, калi залiчыць прэзыдэнта БЦР да апаратчыкаў, то тут адразу-ж трэба й дадаць, што будучы прыладай нейкага апарату (звычайна чужога, акупацыйнага), Астроўскi заўсёды намагаўся мець у гэтым вялiкiм апараце свой малы апарацiк, да пэўнай меры аўтаномны. Тут ён любiў быць поўным гаспадаром, навет з эрзацам нейкага дутага аўтарытэту, са сваёй вялiкай шыльдай. Гэнае жаданьне аўтарытэту, штучна-эрзацнай надзьмутасьцi, шумна-мнагазначнага тытулу й цi не зьяўлялася ў Астроўскага галоўным стымулам да дзейнасьцi пад час гiтлераўскае акупацыi, дый пазьней ужо - на эмiграцыi ў Нямеччыне. Бо чым-жа можна было-б тады вытлумачыць такi палiтычна самазабойчы крок Астроўскага пасьля вайны на эмiграцыi, калi з музея абняслаўленых палiтычных рэлiквiяў выцягнуў ён на паверхню бурлiвага эмiграцыйнага палiтычнага жыцьця палiтычны труп - БЦР i стараўся яго ўваскрасiць? Хiба-ж рацыянальна думаючы палiтык мог такое зрабiць?
      Асьмельваемся цьвердзiць, што калi-б былы прэзыдэнт БЦР, пасьля ўпадку гiтлераўскае Нямеччыны, ня выцягнуў на дзённае сьвятло нефартуннага мерцьвяка - БЦР, то шматлiкiя беларусы памiналi-б яго добрым словам. Не трэба забывацца, што прэзыдэнт БЦР у часе гiтлераўскае акупацыi Беларусi меў вялiкiя магчымасьцi рабiць добрае й благое, i тут трэба аддаць праўдзе справядлiвасьць: ён зрабiў нашмат больш першага, чымся апошняга. Навет сяньня й навет ягоныя палiтычныя працiўнiкi з поўнай шчырасьцю цьвердзяць, што Астроўскi як прэзыдэнт БЦР пад час гiтлераўскае акупацыi Беларусi стаяў на вышынi свайго заданьня. Пад заданьнем, ясна, разумеецца выкарыстоўваньне пазыцыi прэзыдэнта БЦР для абароны iнтарэсаў i рэпрэзэнтацыi беларускага народу. У Астроўскага гэна дзейнасьць выявiлася перадусiм у намаганьнях стрымаць азьвярэлае вынiшчэньне немцамi беларускiх вёсак i насельнiцтва. Гэтак ён часта дакучаў Ген. Камiсару фон Готбэргу, каб хутчэй арганiзаваць беларускiя збройныя сiлы. Калi-ж была праведзена мабiлiзацыя ў БКА, а рэкруты ня мелi зброi, Астроўскi пагражаў Генэрал-Камiсару, што, калi ў хуткiм часе БКА не дастане зброi, ён, Астроўскi, выдасьць загад аб дэмабiлiзацыi. Гэта было падзейнiчала на немцаў. Астроўскi аддаваў асаблiвую ўвагу вайсковаму рэфэрату пры БЦР як у Менску, так i пасьля ў Бэрлiне. Другое-ж, ня менш важнае - Астроўскi ня толькi не перашкаджаў, але спатураў, ды нярэдка й памагаў у працы самай перадавой i найбольш адданай iнтарэсам народа беларускай iнтэлiгенцыi.
      Каб ацанiць Радаслава Астроўскага з пазытыўнага боку, трэба ўявiць, колькi шкоды й цярпеньняў мог-бы прынесьцi беларускаму народу, будучы на становiшчы прэзыдэнта БЦР, iншы чалавек, прыкладам, адзiн з тых юдаў-гадзюкаў, што спрычынiлiся да загубы сьвятароў Гадлеўскага, Глякоўскага й Мальца. Дык навет поўнасьцю крытычна падыходзячы, трэба аддаць чалавеку належнае, але йзноў-жа ня кiдацца ў скрайнасьцi й гладзiць па галоўцы за тое благое, што ён мог-бы зрабiць, ды не зрабiў.
      ... I КОЛЬКI СЛОЎ АБ ГАЛОЎНЫХ ЗЛАЧЫНЦАХ
      На заканчэньне нашай кароткай, даволi павярхоўнай i некамплетнай характарыстыкi падзеяў i некаторых людзей у занятай гiтлераўскiмi акупантамi Беларусi ў 1941-1944 гадах неабходна падкрэсьлiць самую галоўную, сказаць-бы кардынальную, прычыну цi дзейнiк, ад якое й выводзiлiся ўсе няшчасьцi, мiльённыя страты ў людзях беларускага народу, ды - з другога боку - i рабiлiся мерапрыемствы для абароны й самазахаваньня паняволеных. Гэнай прычынай былi сталiнска-бальшавiцкiя апэратыўныя групы чэкiстых, чырвоныя партызаны.
      Ужо 3 лiпеня 1941 году маскоўскi дыктатар, спасьцярогшы, што ня ўдасца яму ўтрымаць пад сваёй уладай Беларусi й iншых заходнiх земляў Савецкага Саюзу, выдаў Чырвонай Армii й партызанам наступны загад:
      "Нiводная лёкаматыва, нiводная чыгунка, нi кiляграм пшанiцы цi лiтр гаручага не мусяць быць пакiнутымi ворагу. Калгасьнiкi павiнны забраць з сабою ўсю хатнюю жывёлу. Партызанскiя злучэньнi, конныя й пяхотныя, павiнны быць сфармаваныя для ўзрыву мастоў i дарог, для знiшчэньня тэлефонных i тэлеграфных камунiкацыяў, для паленьня лясоў..."
      Няцяжка адгадаць, што маскоўскi кат-душыцель хацеў зрабiць зь Беларусi суцэльную пустыню. Дарма, што спачатку, i то з прычыны маланкавага наступу гiтлераўскага вермахту, яму гэта не ўдалося. Пазьней загад у ладнай меры быў выкананы. Мала таго! Першапачатковая iнструкцыя, вiдаць, пазьней пашырылася i ў пляны татальнай вайны ўвайшла таксама дырэктыва масавага вынiшчэньня ўсяго жывога насельнiцтва й ягонага матар'яльнага iнвэнтару. Мусiць прыцiснуты да сьцяны крамлёўскi дыктатар лiчыў, што цывiльнае безбароннае жыхарства, у тым лiку старыя, жанчыны й дзецi ў акупаванай гiтлераўцамi Беларусi, былi ня менш важным прадметам для лiквiдацыi, чымся самыя, чыста мiлiтарнага значэньня, аб'екты. Людзi пад загадамi Крамля бесьперапынна й мэтадычна праводзiлi ў жыцьцё сталiнскi загад, а азьвярэлыя гiтлераўскiя фашысты, маючы наўвеце свае мэты, аб якiх прыгадвалася вышэй, памагалi сталiнцам рукамi сваiх i чужых, варожых беларускаму народу, элемэнтаў.
      Душылася, крывавiлася, гарэла й папялiлася мiж двумя хiжакамi-тытанамi бедная й шматпакутная Беларусь. Што ўцалела ад Сцылы, тым намагалася пажывiцца Харыбда. I не было нiадкуль дапамогi, ратунку, анi спагады. Дзе што магло й як магло - арганiзавалася й ратавалася. У жахлiвых муках i цярпеньнях нарадзiлася ўсьведамленьне сутнасьцi iснаваньня: каб быць i жыць, каб знайсьцi ратунак, трэба было разьлiчваць толькi й выключна на свае собскiя сiлы.
      ЧАСТКА ПЕРШАЯ
      МЕНСК-АЛЬТКIРХ-МАРСЭЛЬ
      НЕАДЧЫНЕНАЯ ШКОЛА
      I
      22 чэрвеня 1944-га году Менск сьвяткаваў гэтак званы Дзень Вызваленьня. Гэтак гiтлераўскiя акупанты называлi дзень збройнага нападу на маскоўска-бальшавiцкую турму народаў. Дзеля належнага ўшанаваньня трэцяй гадавiны афiцыяльна было загадана правесьцi ў гарадох акупаванае Беларусi парады вайсковых гарнiзонаў, як нямецкiх, так i беларускiх, галоўным чынам Беларускае Краёвае Абароны.
      У Менску, з усходняга боку Галоўнай вулiцы, паблiзу маста на Сьвiслачы, пабудавана была вялiкая трыбуна. Над ёю беларускi бел-чырвона-белы сьцяг гойдаўся побач зь нямецкай свастыкай. Каля адзiнаццатай гадзiны ранiцы мянчане шчыльнай жывой сьцяной запоўнiлi ходнiкi, некаторыя-ж, каб лепш бачыць парад, ускараскалiся на шчарбатыя сьцены прывулiчных руiнаў. На трыбуне зьявiлiся высокiя дастойнiкi акупацыйнае ўлады й жменя беларусаў. Кульгавы фон Готбэрг стаяў у акружэньнi сваiх ад'ютантаў i афiцэраў менскага гарнiзону, побач зь левага боку ад немцаў камандуючы БКА маёр Кушаль гутарыў з шэфам штаба БКА капiтанам Мiкулам.
      Зь левага боку ля трыбуны стаяла нямецкая вайсковая аркестра. Першым у парадзе йшоў адзьдзел Вэрмахту. Перад трыбунай рота затрымалася, й афiцэр, здаўшы Готбэргу рапарт, загадаў маршыраваць далей. Наступнай iшла Школа Камандзераў Беларускай Краёвай Абароны, а за ёю iншыя адзьдзелы БКА. Школа, апранутая ў чорную вопратку, з Пагонямi на шапках, яўна вырозьнiвалася сярод усяго iншага войска. Той, хто прыглядаўся гэным двум сотням васемнаццацiгадовых юнакоў, мог-бы мець уражаньне, што нехта павыбiраў iх з цэлай Беларусi, дапасоўваючы да нейкай агульнай, прынятай i вызначанай меркi. Усё гэта бадзёрае, румянае, здаровае, упэўненае - рабiла на гледачоў надзвычайна добрае ўражаньне.
      Бадзёры роўны крок i раўнамерны тахт выклiкалi доўгiя воплескi мянчан, што прыглядалiся з абодвых бакоў вулiцы. Камандзер школы капiтан Ласкутовiч, што вёў калёну, падыходзячы да трыбуны, скамандаваў "зрок направа" i... "стой!". Адно гэнае "стой" выйшла зусiм слабенькае, пачутае толькi пярэдняй часткай калёны. Калi фронт затрымаўся, як было загадана, як быццам адзiн чалавек, то заднiя, не пачуўшы каманды, ледзь змаглi ў час спынiцца як папала, каб ня ўзьбiцца пярэднiм на пяты. Выйшла, не гаворачы ўжо аб вусных камэнтарах, нешта падобнае да таго гуку, якi бывае, калi сыпецца зь меху бульба ў склеп. Па натоўпе прайшоў гоман незадаваленьня.
      Капiтан Ласкутовiч, спасьцярогшыся ў час, што сам быў у тым вiнаваты, зачырванеўшыся, здаў пры трыбуне рапарт камандуючаму БКА, i чорная калёна юнакоў памаршыравала далей.
      II
      - Каб яго лiха, як яно нядобра выйшла! - жалiўся нехта, калi вярнулiся ў Паўночныя Казармы.
      - I то-ж падумаць адно, гэтулькi часу маршыравалi, амаль цэлы месяц вучылiся, мазалi на нагах панацiралi, i цяпер во выйшла як на сьмех...
      - Каб жа з нашай вiны!
      - Тое-ж i балiць, што ня з нашай вiны, а зь ягонай..
      - I то-ж, здаецца, такi здаровы мужчына, а ўжо не мог-бы ён моцна крыкнуць тое "стой", каб усе пачулi, цi што?
      У гэны вечар кадэты мелi змогу выслухаць каля сёмай гадзiны па менскiм радыё справаздачу аб урачыстасьцях, перадусiм аб парадзе. I вось там iзноў пачулi музыку нямецкае аркестры, што стаяў побач трыбуны, а пасьля-ж i тое "стой", што было прычынай такой вялiкай няўдач, ды i пасьля ўжо як нехта сыпаў бульбу ў склеп..
      Здавалася-б, ня было надта чым журыцца. Iнструктары з розных вайсковых школаў ведаюць больш кур'ёзныя выпадкi. Хто-ж будзе тады ў войску памыляцца, калi ня рэкрут? Але й было найбольш крыўдна, што няўдача выйшла ня зь вiны рэкрутаў, а зь вiны самога камандзера, дый то яшчэ пры самай першай нагодзе, калi, казаў той, толькi-толькi пасьпелi паказацца ў людзi. Затое i было крыўдна.
      Калi кадэты са Школы Камандзераў БКА турбавалiся такой першай няўдачай, то гэта зусiм зразумела. Усе яны зьявiлiся ў школу ахвотнiкамi ў пачатку чэрвеня, значыцца, прыехалi вучыцца, а не бiбiкi, як кажуць, бiць. Гэта быў у бальшынi сялянскi элемэнт. Амаль нiхто зь iх раней ня трымаў зброi ў руках. Усе мелi сярэднюю асьвету й хоць пазьяжджалiся з усiх закуткаў Беларусi, - ад Вiльнi да Гомеля й ад Пiнска да Вiцебска - асноўнае, супольнае, што iх зьвязала, што прывяло ў Менск, было пачуцьцё народнае крыўды й нянавiсьцi да ворагаў, патрыятызм i ахвярнасьць. Гэтая моладзь зь сярэднiх школаў добра ведала, дзе ёсьць крынiцы няшчасьця народу й пастанавiла сваймi сiламi падбаць пра тое, каб iх зьлiквiдаваць. Да заняткаў у школе, няхай сабе й самых першых, элемэнтарных, адносiлiся кадэты надзвычай паважна й пiльна.
      Гоманам перапоўнiлiся будынкi Паўночных Казармаў у Менску. Жыхары суседнiх вулiцаў ранiцою й папаўднi прыслухоўвалiся прыгожым мэлёдыям беларускiх вайсковых песьняў. Хаця мянчане звычайна прымалi гэтых юнакоў за палiцыю, бо-ж яны насiлi чорную вопратку, аднак хлопцы толькi ўсьмiхалiся, паказваючы з гордасьцю на Пагонi, што мелi на шапках. Мала якая iншая беларуская вайсковая фармацыя мела Пагонi. Яшчэ больш цешылiся, даведаўшыся, што ў хуткiм часе аздобяць свае каўняры Ярылавымi крыжамi на чырвоных палотнiшчах. Магла-б некаму дзiўнай здацца гэткая, ледзь ня дзiцячая любасьць i прывязанасьць да сваiх нацыянальных адзнакаў з боку маладых, недасьветчаных у ваенных справах ды ў жыцьцёвай практыцы зусiм зялёных юнакоў. Але-ж якiм, калi ня гэткiм спосабам, маглi яны выказаць свой гарачы патрыятызм, любоў да народу, якая ўзрастала, мацнела i ўкарэньвалася ў сэрцах iхных у меру росту гвалту над беларусамi з боку бальшавiкоў i гiтлераўцаў?
      Пачалiся першыя заняткi й муштра. Беларуская каманда гучала на вялiкiм пляцы перад казармамi. Хаця юнакi ня былi прывыкшымi да вайсковага жыцьця й вечнага посьпеху, мала хто наракаў. Старалiся, бо ведалi, што ў будучынi здабытыя веды панясуць у пададзьдзелы, каб там падзялiцца iмi са сваймi родзiчамi. Вечарам, пасьля заняткаў, пад час прыгожае вясеньняе пагоды, выходзiлi на пляц i тут, у жартах, весялосьцi, з роднай песьняй праводзiлi вольныя хвiлiны.
      Працаю й жыцьцём Школы кiраваў капiтан Ласкутовiч. Зь нямецкага боку за Школай наглядаў капiтан Шнайдар. У сталыя кадры ўвайшло колькi беларускiх афiцэраў i падафiцэраў ды нямецкiх iнструктараў.
      Жаданы лiк рэкрутаў быў асягнуты. У незадоўгiм часе Школа мела быць адчынена афiцыйна. Зь нецярплiвасьцю чакалi кадэты таго дня, набiваючы цi шмат мазалёў на нагах пры падрыхтоўцы да афiцыйнай маршавай парады. Адылi мала хто прадбачыў цi навет варажыў, што адкрыцьцё нiколi не адбудзецца, што час iхнае кар'еры ў БКА надзвычайна кароткатрывалы. Мала хто бачыў, што бура вiсела ўжо над галавой, хаця кажны яе спадзяваўся.
      III
      Ужо ад даўжэйшага часу ў падаваных у прэсе камунiкатах Вярхоўнага Камандаваньня Вэрмахту аб сытуацыi на франтах пачалi зьяўляцца такiя часта паўтараныя, як нехта мог-бы сказаць, заваяваўшыя сабе там сталае права грамадзянства, азначаньнi, як: "эвакуавана з мэтаю скарачэньня фронту", "плянава адведзена на загадзя прадугледжаныя пазыцыi" або "ворагу ўдалося ўварвацца пры цяжкiх стратах", ды шмат iншых падобных. Нiдзе не гаварылася аб сваiх перамогах, як калiсьцi, а толькi аб варожых стратах. Iнфармацыйнае Бюро Галоўнае Кватэры, дабiраючы найбольш адпаведную тэрмiналёгiю, старалася замаскаваць вялiкiя паразы на ўсiх франтох. Дзень 6-га чэрвеня 1944 году прынёс новую, вельмi важную для гiсторыi вестку: магутны дэсант заходнiх хаўрусьнiкаў высадзiўся ў Нармандыi. Адкрыўся другi фронт. Гiтлераў слаўны й прапагандаю размалёваны гэтак званы Атлянтычны Вал, празь якi, паводле Гэбэльса, i мыш ня мела змогi працiснуцца, а ня тое каб хаўрусьнiцкая армiя, быў вышчарблены. Ангельскiя, амэрыканскiя й францускiя жаўнеры паставiлi першыя крокi на ўзьбярэжжах Ля-Маншу. Найбольшая нямецкая цьвярдыня ў Iталii Монтэ Касыно, што сьцерагла дарогi з паўдня на Рым, была пасьля доўгiх i цяжкiх баёў здадзена ў рукi Восьмай Брытанскай Армii. Усюды адступалi "з мэтай скарачэньня фронту", заўсёды "займалi згары прадугледжаныя пазыцыi", i кожны раз "працiўнiку ўдавалася ўварвацца пры цяжкiх для яго стратах".
      Нешматлiкiя з гэтых фактаў былi ведамыя тым, што знаходзiлiся пад нямецкай уладай, ды й далёка не адразу. Газэты й радыё iнфармавалi людзей зь вялiкiм спазненьнем, а вестак аб няўдачах найчасьцей не падавалi зусiм.
      У мурох Школы Камандзераў БКА вучнi ня ведалi аб тым нiчога. У горад выходзiць не дазвалялася. Кожны быў больш зацiкаўлены парадкам дня й новымi абставiнамi, чымся навiнамi з прэсы. За грукатам i шумам вулiцы слаба чуваць было штораз блiжэйшае рэха гарматаў з усходу, а калi ноччу, на агульную трывогу, выбягалi хлопцы з будынкаў у вакопы, то ўважалi гэта за нармальнае ў ваенных часох зьявiшча. Часта даводзiлася сядзець у бамбасховiшчах больш за гадзiну, а па адклiканьнi трывогi з уцехаю беглi ў казармы, дзе чакала адкрытая, хоць ужо й астылая пасьцеля, каб заўтра на клiч службовага "ўставай!" iзноў як найхутчэй стаць на ногi.
      IV
      Вечарам 28 чэрвеня, як кажнага вечара, была склiканая зборка на малiтву перад сном. Як нiколi раней, абедзьве роты стаялi на першым паверсе. Пасьля малiтвы нямецкi iнструктар фэльдфэбэль Турн паклiкаў да сябе перакладчыка.
      - Згодна з загадам вышэйшых уладаў, - пачаў ён, - заўтра ранiцою а гадзiне сёмай усе ўдзельнiкi школы маршыруюць з Менска праз Маладэчна й Вiльню на Горадню. Менск мае быць эвакуаваны. Далейшае наша шкаленьне маем прадаўжаць у Гораднi. Iдзём пехатой.
      Звыш дзьвёх сотняў застылых постацяў, уталопiўшыся ў Турна, замянiлася ў слых.
      - На вазы, - працягваў немец, - якiя маем, загадана заладаваць найбольш неабходныя рэчы - харчы, зброю й амунiцыю. Кажны з вас забярэ сваю стрэльбу. Атрымаеце амунiцыю. Бярыце рэчы толькi найбольш неабходныя й тыя, што па дарозе ня будуць вас залiшне абцяжарваць. Камандзеры зьвязаў вызначаць па трое чалавек, якiм аддадуць несьцi лёгкiя кулямёты. Людзi гэныя будуць поўнасьцю адказныя за зброю й няхай не асьмеляцца яе кiнуць. Калi-б хто так зрабiў, будзе караны. Зазначаю, што ўсё павiнна быць у найлепшым парадку, якi пад час эвакуацыi неабходны. Цяпер камандзеры зьвязаў дадуць iнструкцыi да парадку падрыхтоўкi. Няхай нiхто не пасьмее спаць. Я скончыў.
      Гэтая апошняя засьцярога была непатрэбнай. Вестка атрымалася такой неспадзяванай i ашаламляльнай, што спаньнё нiкому ня было ў галаве. Пасьля атрыманьня дадатковых iнструкцыяў ад камандзераў зьвязаў зборка скончылася, а ў залi запанавалi крыкi й гул.
      - Канюхi, давай на двор, амунiцыю ладаваць на вазы!
      - Усьпееце!
      - Што знача ўсьпееце? Вы забылiся аб паслухмянасьцi? Перш там зробiце, а пасьля каля сябе. Хутчэй! Дзе iншыя?
      Кадэты не адразу ўзялiся за работу. Навiну трэба было абгаварыць.
      - От i выйгралi вайну! Бачыў кум слiўку? Хутчэй адсюль уцякаем, чымся прыехалi. Школа ў Гораднi... Гм, гэта выглядае вiламi па вадзе пiсана...
      - Як школа будзе ў Гораднi, то я буду называцца... Ну не ведаю як...
      - Перадусiм калi ты там будэеш?
      - А табе сьпешна?
      - А што-ж не? Як атрымаеш ад бальшавiкоў у каршэнь, то пабачым, цi табе ня будзе сьпешна.
      Хтосьцi зарагатаў.
      - Гэта менш важна. Найважнейшае тое, што iдзём пехатою. Ты ўявi адно пехатой такi сьвет дарогi.
      - Трэба было табе ў кавалерыю йсьцi, то паехаў-бы...
      - От i навучылiся. Я не спадзяваўся...
      - Добра Коля зрабiў, што не паехаў сюды. Бачыш во, адкуль можна ведаць...
      - Скончыць там гутаркi ды брацца за падрыхтоўкi, - загадаў iнструктар.
      Хлопцы крыху прымоўклi. Той цi iншы паволi ўзяўся за работу. Цэлая ноч была наперадзе й нiхто надта не сьпяшаўся. Хацелася пачуць найбольш дэталяў аб заўтрашнiм падарожжы, дый аб далейшым, але нiхто нiчога ня ведаў. Кароткiя й адрывiстыя словы Турна шмат ня выясьнiлi. Самая вестка, што далейшае шкаленьне будзе прадаўжацца ў Гораднi, была вельмi сумлеўная. Хто-ж мог сказаць, што савецкi наступ будзе спынены перад Горадняй? А калi й так, то на як доўга? А пасьля - гэта амаль пэўнае - будуць iзноў уцякаць. I на чым тое ўсё кончыцца?
      Што будзе зь iхнымi бацькамi, якiх пакiнулi ўдома i якiя нiчога ня ведаюць, што сяньня сынам загадана пакiнуць Менск, а за пару дзён, можа, й Бацькаўшчыну? Цi сяньняшнi загад маршыраваць на Горадню абазначаў для iх заўтрашнi загад пакiнуць Бацькаўшчыну назаўсёды? Ведалi, што Нямеччына ў крызысе патрабавала маладых людзей для працы й сiлаў для абароны на франтох. Чым стане для iх вайсковая вопратка з днём, як акупацыя ўсяе Беларусi маскоўскiм агрэсарам станецца фактам? Цi будуць змушаныя аддаць сваё маладое жыцьцё за тых, што хацелi накiнуць сьвету бяспрыкладную няволю?
      Няшмат хто зь iх прыйшоў да так далёкiх рэфлексiяў. Адно кажны ведаў, што заўтра а сёмай гадзiне ранiцай паставiць першы крок на дарозе, якая няведама дзе, калi i чым скончыцца. Будуць гэта першыя крокi на дарозе няведамай i няпэўнай, цяжкой i надта небясьпечнай.
      Падрыхтовы да адыходу скончылiся блiзка ранiцы. Той цi iншы прылёг на голай пасьцелi, каб злавiць колькi хвiлiн сну. Нядоўгай была дрэмка, бо ўжо а пятай гадзiне загадалi выходзiць на двор да апошняга перагляду. Каля складоў стаялi запрэжаныя каламажкi, а канюхi канчалi ладаваць харчы, зброю й амунiцыю.
      V
      У хуткiм часе зь бязладнае, гаманлiвае масы заспаных рэкрутаў сфармавалiся два асобныя доўгiя трохшэрагi, устаўленыя адзiн за другiм фронтам да зялёнага будынка, i пачаўся апошнi перагляд. Дружыновыя й зьвязовыя абыходзiлi навокал сваiх падуладных, таму цi iншаму даючы кароткiя ўвагi. Хтосьцi ў скручаны й надзеты на шыю коц напакаваў зашмат хлеба, iншы занадта абцяжыў патранташ амунiцыяй, трэцi меў, здавалася, зашмат рэчаў i нiяк ня мог парадзiць. Усё гэта патрабавала нагляду з боку старэйшых i спрактыкаваных. Ня радзiлi нiкому занадта сябе абцяжываць, ведаючы, што й так па дарозе шмат застанецца ззаду. Капiтан Мiкула й капiтан Шнайдар наглядалi за агульным парадкам i давалi апошнiя, зьвязаныя з падарожжам, загады. Капiтан Ласкутовiч яшчэ раней адпрасiўся ў камандуючага БКА, каб заехацца ў Стоўпцы па сваю сям'ю. Да Афiцэрскае Школы меў далучыцца пазьней.
      Калi ўсё было гатовае, капiтан Мiкула, седзячы на канi, зьвярнуўся да юнакоў з такiмi словамi:
      - Хлопцы! Хачу перад маршам сказаць вам колькi слоў. Шкада, што быў кароткi час i мы яшчэ добра не пазналiся. Але маю надзею, што, будучы разам, зжывёмся. А гэта цяпер самае асноўнае - прашу вас трымацца разам. Ведаю, што ўсе вы надзвычай добрыя й сумленныя беларусы, вялiкiя патрыёты, але ўсе вы яшчэ зялёныя. Перад намi стаiць вялiкая дарога, якая няведама дзе й чым скончыцца. Не хачу вас дарэмна цешыць, а кажу так, як ёсьць. Перад намi цяжкасьцi й небясьпекi. Дзеля таго наша згуртаванасьць поўнасьцю неабходная. Трымайцеся разам i слухайце загадаў. Дысцыплiна - самае асноўнае. Ад сябе хачу запэўнiць, што я вас не пакiну й заўсёды буду з вамi. Лiчыце на мяне ва ўсiм i лiчыце не толькi за камандзера, але й за старэйшага сябру. Я са свайго боку хачу верыць, што вы ўсе мне блiзкiя сябры, што на вас магу палягаць, што не падвядзеце. Дык давайце, трымаймася разам. А цяпер - шчасьлiвае дарогi!
      Гэтыя кароткiя, вымаўленыя ў сяброўскiм духу словы адразу здабылi для капiтана Мiкулы масу сяброў. Шэф Штабу БКА быў з тых людзей, якiя ня толькi сваймi словамi, але й прыязным даверлiвым паглядам, сяброўска-братняй прастатой, кароткiм жартам i ўсьмешкай будзiлi да сябе пашану й здабывалi давер. У сваiм падыходзе да жаўнераў, асаблiва-ж да кадэтаў, ён шмат розьнiўся ад капiтана Ласкутовiча, у якога найбольш вiднай была вайсковая "помпа", надутасьць, дэманстрацыйнасьць, штучная палiтуроўка. Праўда, кадэты слабавата ведалi яшчэ як аднаго, так i другога, але калi-б ужо давялося выбiраць, дык, пэўна-ж, больш галасоў выпала-б на Мiкулу.
      VI
      Сонца ўжо выглянула з-за ўсходняе шчарбатае сiльвэты гораду i ў поўнай летняй велiчы засьмяялася на лёгка-блакiтным небе. Адчынiлiся вароты Паўночных Казармаў. Выходзiла першая рота, другая, пасьля вабоз. Выцягнулася даўгая калёна, а дагэтуль глухая вулiца задуднела сотнямi жаўнерскiх i конскiх падковаў. Глухi й раўнамерны грукат цяжкiм рэхам адбiваўся й гiнуў у суседнiх руiнах. Адзiн цi другi жыхар прывулiчнае хаты нема прылiп да акна, прыглядаючыся да чорнай калёны. Не махаў на развiтаньне рукою, але, пэўна-ж, нешта варажыў аб будучынi. Мо лiчыў, што за колькi дзён прыйдуць iншыя "вызвольнiкi". Бо ўжо-ж як там нi было, а прыйсьцi, пэўна-ж, прыйдуць... Дый якое новае няшчасьце, якiя зьдзекi прынясуць?..
      Калi перад гэтым выходзiлi кадэты за муры школы, дык ужо на трэцiм кроку зачыналi "Першы зьвяз" або "Мы бойкая моладзь". 29-га чэрвеня выйшлi яны за браму моўчкi, й толькi гулкi крок ды раўнамернае ляскатаньне колаў каламажак замянiлi рэха калiшняй вясёлай i поўнагучнай мелёдыi. Цiшыня панавала ў шэрагах.
      Узьняўшы хмару густога й едкага пылу, павярнулi направа, на пяшчаную, пратаптаную сярод папялiшчаў i руiнаў дарогу, што вяла на Галоўную вулiцу. Тая грукацела несканчоным эшалёнам цяжкiх вайсковых транспартных машын, коламi вялiзных гарматаў, гусенiцамi цяжкiх i лёгкiх танкаў. Ехалi яны радамi, адзiн побач другога, а пры магчымасьцi кожны стараўся абмiнуць пярэдняга. Моцны гул суправаджаў iх праз амаль пустыя ад цывiльных жыхароў вулiцы Менску. Усё кiравалася на Радашкавiчы й Маладэчна. Туды-ж павярнула й Школа, паволi пасоўваючыся левым бокам дарогi.
      Вось канчаюцца ўжо апошнiя, драўляныя, там-сям раськiнутыя побач шашы гарадзкiя збудаваньнi. Мiнае яшчэ гадзiна - горад застаецца далекавата ззаду. Не адзiн з маршыруючых аглядаецца, быццам-бы хочучы ў памяцi ўтрывалiць рысы дарагога места. Пару гадзiн назад разьвiталiся зь зялёным будынкам, хутка гарызонт схавае за iмi апошнiя прадмесьцi, й толькi iмглiсты вобраз зруйнаванае сталiцы надоўга застанецца ў памяцi.
      Высока ўжо паднялося сьпякотнае сонца. Як на даланi вiдаць наперадзе даўгi вуж выежджанай дарогi, дзесьцi на небакраi - сiнявы шнур лясоў. Анямела, прытулiўшыся ў цень дрэва, галасьлiвая птушка, далёка ад грукатлiвае дарогi адляцеў вясёлы жаўрук. Грукацiць тая дарога сотнямi жаўнерскiх i конскiх падковаў, тысячамi колаў цяжкiх грузавiкоў, енчыць i стогне пад цяжарам панцырных вазоў. Усё гэта з посьпехам iмкнецца на захад, з такiм посьпехам, што не варожыць уцекачам перамогi.
      Паволi пасоўваецца доўгая чорная калёна, выбiраючы пабочныя прыдарожныя сьцежкi. Звычайна маюць тыя сьцежкi два кiрункi, але гэтым разам усе падарожныя, а была iх колькасьць нязьлiчоная, кiравалiся на захад.
      VII
      Першая ноч падарожжа мiнула спакойна. Абедзьве роты затрымалiся ў прыдарожнай вёсцы ды, накармiўшы й напаiўшы коней, павячэраўшы, разьмясьцiлiся па сялянскiх пунях на начлег. Хаця пах падгнiлай леташняй саломы ня дзейнiчае так дадатна на сон, як водар сьвежаскошанага сена, няпрывыклы да маршаў i змучаны рэкрут заснуў вельмi хутка. Цiхая й цёплая чэрвеньская ноч прыносiла гул i грукат снарадаў з неспакойнага ўсходу. Часты й працяжны, рэдка паадзiночны, глуха разьлягаўся ён у начной цемры, улiваючы трывогу ў сэрца жыхара й падвойваючы нэрвовасьць нефартуннага ўцекача. Дарма, што было вельмi цёмна - дарога жыла й рухалася. Ехалi ўпоцемках, вобмацкам. Бясконцы гул мэханiчных вазоў, часта кароткiя й адрывiстыя крыкi нямецкае каманды або адзiнотны стрэл быццам-бы дапаўнялi адгалоскi гармат з усходу i пасоўвалiся разам зь iмi на захад.
      Яшчэ добра не разьвiднелася, як чорныя начлежнiкi былi на нагах. Па кароткiх раньнiх падрыхтоўках пакiнулi вёску. Таму што вайсковыя мэханiчныя эшалёны займалi цэлую шырыню дарогi, дазволена iм было маршыраваць калёнаю па аднаму бочнай сьцежкай. Марш быў вольны, але агульны парадак быў захаваны. Калёна хутка расьцягнулася на добрую пару кiлямэтраў. Каля кожнае з каламажак, што былi наладаваныя харчамi, амунiцыяй i зброяй, iшло па колькi чалавек. Там, дзе дарога спускалася ў далiну, яны карысталi i з задаваленьнем пад'язджалi, усмiхаючыся й махаючы рукамi абмiнаным сябром. Дзень, як i ўчора, быў вельмi гарачы, сонца ўжо паднялося на некалькi пядзяў, на небе ня было нiводнае хмаркi, а смага й дарожны пыл сушылi горла пехацiнцаў. Якраз узыходзiлi пад горку. Нахiл быў нязначны, але надта-ж даўгi, й канюхi былi яўна незадаволеныя неабходнасьцю iсьцi пехатой.
      Пры адным з заднiх вазоў плялося чацьвёра юнакоў. Адзiн зь iх, правай рукой прытрымоўваючыся каламажкi, у левай трымаў дубец i штохвiлiны падахвочваў сьцёбаньнем свайго лянiвага гнядога конiка. Пагрубелыя ад пылу чорныя кучаравыя валасы няроўна ападалi на расшпiлены брудны започаны каўнер. Аб выглядзе сваiм, здавалася, ён зусiм ня дбаў. Задаволены, што атрымаў хурманку, ён паклiкаў сваiх трох калегаў, што вельмi ахвотна датрымоўвалi канюху (так называлi хурманаў) сяброўства. Трое гэных сяброў паходзiлi зь Дзiсьненшчыны, а ён пазнаў iх пад час вайны як вучняў Вiленскае Беларускае Гiмназii. Жылi ўтрох на адной кватэры зараз за Вяльлёй каля Кальварыйскай вулiцы насупраць Замкавай гары.
      Сам ён называўся Камовiч i быў роджаны ў Вiльнi. Зблiзiўшыся зь iмi, часта заходзiў на кватэру, дзе найчасьцей у бескарысных гутарках трацiў пазашкольны час. Зрэшты, у гiмназiю таксама прыходзiў рэдка, а дырэктар школы ўжо колькi раз абяцаў выкiнуць яго за дзясяты парог, калi будзе наведваць лекцыi, як дагэтуль. Але Камовiч чамусьцi не апынуўся ня толькi за дзясятым, але навет за першым парогам, а пагрозы дырэктара так i ня прыносiлi жаданых вынiкаў, бо вучань зусiм не рупiўся. Сяброўства зь дзiсьненскiмi хлопцамi было важным плюсам, бо было ад каго сьцягваць лекцыi. Тыя надта не супярэчылi, i здаецца, што вiленчук быў з гэтага задаволены. Апрача таго, меў яшчэ адзiн, i ўжо шмат важнейшы, мiнус - любiў выпiць. Ня быў даслоўна п'янiцай, але знаходзiўся на простай дарозе, каб iм стацца ў будучынi. Апавядалi, што бацька ягоны шмат з гэтай прычыны пацярпеў. Часьценька ў хаце зьнiкала з вачэй якаясьцi дробная, дый не заўсёды ўжо такая дробная, рэч i чамусьцi нiколi на старое месца не вярталася. Аб таямнiчым зьнiкненьнi ведаў адзiн сын.
      Бацька - калiшнi выкладчык у тэй гiмназii, куды цяпер хадзiў Коля, палагоджваў усе справы адносна сына ў школе зь яе цяперашнiм дырэктарам, што калiсьцi быў ягоным вучнем. Ведаў аб гэтым Коля надта-ж добра, з пратэкцыi карыстаў аж залiшне й да навукi ня рупiўся. Хоць бацька й гнаў сына вучыцца, мала памагала.
      - Бацька пагутарыць з Грышкам (так празвалi дырэктара Пранука Грышкевiча), - казаў Коля, - i ўсё будзе ў парадку.
      I запраўды, як ня дзiва, усё было ў парадку. Шмат сяброў напрыканцы школьнага году былi зьдзiўлены Камовiчавымi ацэнкамi й пераводам яго ў наступную клясу. Магчыма, што дзiвiла тое й самога вучня, але ўдаваў, што на такiя ацэнкi поўнасьцю заслужыў.
      Але вернемся да iншага. Як ужо было ўспомнена, з хаты зьнiкалi ў розныя часы розныя рэчы. Звычайна ў днi, калi гэта здаралася, матка ламала галаву над тым, чаму Коля вяртаўся зь места дахаты пазьней нармальнага. Жанчына хоць тое-сёе й здагадвалася, сама сабе старалася запярэчыць, ня верачы, што зь некалi добрага й маленькага сынка вырас цяпер зусiм не такi, як-бы яна жадала.
      Аднойчы бацьку спатрэбiўся мiкраскоп. Звычайна стаяў ён у шафе на палiцы, побач кнiжак, абкручаны паперай. Адчынiўшы шафу, стары Камовiч зьняў паперу й пры немалым зьдзiўленьнi замест цэннае прылады знайшоў нейкую iмiтацыю са шмацьця й палачак. Мiкраскоп зьнiк - калi й куды, няведама. Апавядалi, што пасьля была вялiкая авантура, што сын часьцей сядзеў дома, што сядзеў дома ён не з сваёй волi, а на загад бацькi й што прайшло цi мала часу, пакуль Коля йзноў пачуў поўную вольнасьць. У нiкога ня было сумлеву, што няўдалым майстрам iмiтацыi мiкраскопа быў якраз Коля.
      Сваiх трох сяброў ён наведваў часта. Сядзеў, бывала, доўга, й неяк напрыканцы гутарка заўсёды зыходзiла на тэму: як-бы здабыць пляшку "сiвухi". Ягоны найблiжэйшы з гэных трох сяброў, Кастусь Дзежка, вывучыў i даўно ведаў Камовiчаў падыход. Недарма, седзячы на балконе i ўбачыўшы ў вузенькiм завулку Камовiча, Косьця рагатаў:
      - Гэй, хлопцы, зiрнiце! I хто гэта, вы думаеце, пляцецца вунь да нас па дарожцы, калi не сам пан Камовiч чарачку жабраваць! Ха-ха-ха! Калi-ж ня верыце, дык зiрнiце вунь на паўаршынны чырвоны нос!
      Камовiчаў нос быў зусiм у меру. Тут Косьця пераўвялiчваў. Хоць адведзiны такiя былi нярэдкiя, чарачка знаходзiлася амаль заўсёды. Купiць "сiвухi" ў Вiльнi было лёгка, хiба што грошай не ставала. Пасьля п'янства прыходзiлi песьнi, а часамi й спрэчкi.
      Звычайна пасьля такога вечару гаспадарова сястра, пяцiдзесяцiгадовая дэвотка, прыходзiла ў пакой студэнтаў i чытала iм маралi, якiх яны не слухалi.
      Далёка заавансаванымi сябрамi з гэтай тройкi былi Сымон Спарыш i Вiктар Караткевiч. Паходзiлi з суседнiх вёсак i сядзелi на адной школьнай лаўцы ад пятае клясы пачатковае школы ды разам трапiлi ў Вiленскую гiмназiю.
      У канцы травеня, якраз пасьля сканчэньня заняткаў, усе тры разам з Камовiчам добраахвотна паступiлi ў Школу Камандзераў БКА ў Менску. Такiм чынам трапiлi яны ў лiк тых чорнаапранутых юнакоў, што мелi быць асноваю новастворанае Беларускае армii. Хаця-нехаця сяньня маршыравалi побач з жаўнерамi Вэрмахту з той толькi рознiцай хiба, што тыя ехалi аўтамашынай, а яны валаклiся пехатой.
      VIII
      Конi цягнулi пад горку вольна, хаця ня былi яшчэ перамучанымi.
      - Пайшоў ты! Я ця... нооооо! - паганяў Камовiч i часта сьцёбаў дубчыкам малога конiка.
      Iшлi доўгi час моўчкi.
      - Вы зiрнiце, хлопцы, назад, - адазваўся Вiктар, - цi вы ўяўляеце, што-б гэта было, каб сюды паказалася хоць пару зьнiшчальнiкаў? Ай-я-яй, я-яй! Я хацеў-бы бачыць, як гэтая банда выглядала-б. Бальшавiкi, вiдаць, ня ведаюць, дзе iхняе жнiво. Гэта-ж падумаць толькi - такi дзень i нiводнага самалёту!
      Хлопцы азiрнулiся. Якраз узьехалi на горку. Ззаду на дарозе, што бегла тут праз глыбокую лагчыну аж да небакраю суседняга ўзвышша, цягнуўся адзiн суцэльны двухрадовы шнур вайсковых вазоў. Некаторыя былi наладаваныя рознымi матэрыяламi, iншыя - перапоўненыя жаўнерамi. Яны ўздымалi за сабою шырокую й густую лявiну пылу, што павольна асядаў на прыдарожныя кусты, дрэвы й збожжа. Зь левага боку дарогi, на нядаўна выежджанай паласе, можна было заўважыць шмат конных хурманак. Запрэжаныя ў вадзiночкi, яны былi пераладаваныя ўсякiм хатнiм дабыткам. Ехалi на iх дзецi й старэйшыя, а дужыя валачылiся побач. Гэта былi калгасьнiкi, што не хацелi больш падпасьцi пад эксплуатацыю Сталiна.
      - Так, тут можна было-б нарабiць кашы, - згадзiўся Кастусь.
      - Ты пабач, - заўважыў ён, - нашы пераходзяць на правы бок дарогi на лагчыну. Можа, затрымаемся?
      - Ага, так. Затрымоўваюцца. Ну, ужо час, - адказаў, зiрнуўшы на гадзiньнiк, Вiктар.
      Была адзiнаццатая. Прайшло добрае паўгадзiны, пакуль цэлая калёна перабралася цераз заграможджаную шашу. Спынiлiся ў паўкруглай шырокай лагчыне, што з паўночнага боку была абмежаваная высокiм гонкiм лесам. На сенажацi ляжалi нязграбленыя, прысохлыя да зямлi, пару дзён таму назад скошаныя пракосы сена. Канюхi на пачаканьнi падкiнулi па ахапку коням, а хлопцы пачалi зыходзiцца ў грамадкi, хто й дзе да сваiх. Загад коратка гаварыў: затрымацца! Той цi другi зьдзеў чаравiкi ды аглядаў папрэлыя ад маршу ногi, рэдка хто ўзяўся за кавалак хлеба. Праўда, ужо была абедняя пара, але смага больш дакучала, чымся голад, а вады навокал ня было вiдаць.
      Тым часам капiтан Шнайдар i Мiкула ды iншыя беларускiя й нямецкiя афiцэры воддаль сабралiся ў гурт i штось радзiлi. Гаварыў Шнайдар. У правай руцэ трымаў тонкую палачку, паказваў ёю на вазы й на хлапцоў. Хутка разыйшлiся. Немцы пайшлi ды па чарзе аглядалi хурманкi, а капiтан Мiкула паклiкаў да сябе юнакоў. За колькi хвiлiн сабралiся яны навокал афiцэра, й Сымону выдалася, што было iх менш, чымся выйшла зь Менску. Некаторыя, вiдаць, пайшлi сваймi дарогамi, куды й чаго - тым часам было няведама. Але Мiкула не казаў пералiчваць.
      - Слухайце, хлопцы, уважна! - пачаў ён голасна. - Тое, што вам зараз скажу, ня будзе вельмi прыемным. Датычыць гэта нашых iнструктараў-немцаў, якiх ня зьбiраюся ў гэтым часе й месцы крытыкаваць. Як вы бачылi, перад хвiлiнай гаварыў да нас капiтан Шнайдар. Згодна зь ягоным загадам, у далейшую дарогу ўсе немцы паедуць асобна вазамi, а мы маем iсьцi пехатой. Нам пакiнуць толькi пяць хурманак, на якiх павязецца харчы й амунiцыя. Усю рэшту - колькi там вазоў?
      - Восем... - адказаў нехта.
      - Усе, значыцца, гэныя вазы забяруць яны з сабою. Бачыце, якраз цяпер немцы вазы выбiраюць. З кожным з тых, выбраных немцамi вазоў, паедзе адзiн канюх, якi сваю работу ведае. Усе iншыя пойдуць ззаду. Загадана ўсiм кiравацца на Вiльню. Затрымаемся там дзесьцi ў мурах былога гэтто паблiзу Нямецкай вулiцы. З прычыны таго, што дарога перад намi далёкая, раджу вам асабiста, каму толькi ўдасца, садзiцца на спадарожныя нямецкiя машыны, бо пехатой, хто ведае, цi дойдзеце. Хто можа - няхай ад Маладэчна едзе таксама цягнiком. У Вiльнi на станцыi, а таксама ў горадзе, будуць некаторыя з нашых, ад якiх даведаецеся аб зборным пункце. Стрэльбы раджу браць з сабою для собскае бясьпекi. Гэта будзе ўсё. Пытаньнi?
      Колькi хлопцоў засталося пры капiтане, iншыя-ж паразыходзiлiся да сваiх рэчаў i радзiлiся, як найлепш кiравацца ў далейшую дарогу. Шмат зь iх ахвоцiлася на нямецкiя машыны й кiравалася да шашы. Тым часам iнструктары-немцы павыбiралi найлепшыя хурманкi й клiкалi канюхоў ды загадвалi пераладоўваць свой багаж зь iншых на выбраныя.
      - Слухай, Коля! - зьвярнуўся да Камовiча Кастусь Дзежка. - Кiдаем к чорту наш воз. Няхай гэныя швабы на iм едуць, а мы, калi ўдасца, давай паедзем машынай. Ты ведаеш, колькi ты часу будзеш з гэнымi брухатымi валачыцца!.. Але пабач! Немцы твайго воза не выбралi. Дзе там хто захоча ехаць на такiм здохленькiм конiку.
      - Ну ты, уважай. Не зьневажай гнядога! - адгрызнуўся Камовiч.
      - Няма часу на жарты. Iдзi, пацалуй яго на развiтаньне ды аддай гэтай iмiтацыi Шулу, ён ахвотна згодзiцца ўзяць пад апеку.
      - То хадзем, забярэм хаця кулямёт. Той нам спатрэбiцца, хаця-б i на самагонку.
      - Ты ўсё з самагонкай!
      - Ды й рэчы таксама.
      Сябры накiравалiся да свае хурманкi й хутка пачалi абвешвацца рознымi пакункамi й хатулямi. Дзежка ўзяў "дзегцярова", Сымон Спарыш i Вiктар Караткевiч - па адной скрынцы амунiцыi. Шуло ахвотна згадзiўся ўзяць пад сваю апеку iхняга лянiвага гнядога конiка. Чацвёрка накiравалася на дарогу.
      Некаторым зь юнакоў ужо пашанцавала ўскочыць на вольныя нямецкiя аўтамашыны, й групкi пры дарозе радзелi. Два капiтаны на верхавых, нямецкiя падафiцэры й некаторыя беларусы на хурманках накiравалiся на дарогу.
      Нашай чацьвёрцы ўдалося перабрацца на левы бок шашы, дзе чакалi, наглядаючы выгаднай машыны.
      - Толькi-ж, хлопцы, старайцеся, каб усiм разам сесьцi ды не разьдзялiцца.
      - Ты ўжо ня бойся.
      У гэны момант наладаваная трубамi плятформа крыху звольнiла, й Камовiч з Дзежкам, быццам маланкаю, ускочылi i ўжо сядзелi наверсе.
      - Хутчэй! Давайце сюды! - крычалi яны. Сымон нагнуўся, каб схапiць пастаўленую перад сабою цяжкую скрыню з амунiцыяй. У гэны момант нейкая хуткая машына, што абмiнала калёну, наехала на скрынку i ўгнетла яе ў мяккi, разьежджаны, быццам попел, сiвы пясок. У апошнi момант нечыя моцныя рукi схапiлi Сымона ззаду й адцягнулi ад дарогi.
      - Але-ж зь цябе й расьцяпа! - буркнуў Вiктар. - Шчасьце маеш, што не пакалечыла.
      - Каб ня ты, дык i пакалечыла-б. Ну, а тыя дзе? Паехалi?
      - Паехалi. Але ня бойся. Удасца й нам. Дагонiм iх яшчэ ў Маладэчне.
      Доўга не давялося чакаць. Большасьць транспарту валачылася паволi, й незадоўга наша двойка ўжо сядзела наверсе вялiкае машыны. Хутка абмiнулi школьныя хурманкi, пакiнулi ззаду некаторых сяброў, што яшчэ чакалi на добрыя шансы, ды, з палёгкаю ўздыхнуўшы, перанесьлiся ўжо думкамi ў Маладэчна.
      КРЫВАВАЯ НОЧ У ВIЛЬНI
      I
      Больш аднае пары часу заняло даўгому таварнаму цягнiку, перапоўненаму ўцекачамi й жаўнерамi, пакуль дапоўз з Маладэчна праз Лiду ў Вiльню. Цывiльныя ўцекачы былi пераважна з Полаччыны. Апавядалi, што бальшыня местаў на ўсход ад Маладэчна, улучна з найблiжэйшай Вiлейкай, ужо эвакуавалася. У лiку едучых было шмат палiцыi, цi мала зь iх са сваймi сем'ямi й сваякамi. Адзiн палiцай Сталюкевiч, чалавек у трыццатых гадох, ужо разьвёў добрае знаёмства з Камовiчам i iншымi сябрамi нашае чацьвёркi, што хутка знайшлася пасьля прыезду ў Маладэчна. Хто ведае, цi ня была першапачатнай прычынай гэнага знаёмства празрыстая зьзяючая Камовiчава пляшка сьпiрту, якую гаспадар тым часам песьцiў за пазухай, аж пакуль усе не разьмясьцiлiся ў зьверху адкрытым вагоне, прызначаным для перавозу бярвеньня й дроў. Дзе й як ён яе здабыў - для iншых сяброў было таямнiцаю. Праўда, яны й ня дзiвiлiся, ведаючы ягоныя здольнасьцi ў гэным кiрунку. Дый часу ў Маладэчне меў даволi.
      Такiм чынам i дарога весялейшай стала. Як-бы нi было, а навет найменш адпорныя на алькаголь i не прывыклыя да яго Сымон i Вiктар i тыя сербанулi па шклянцы, хоць надта-ж моршчачыся. Здавалася пасьля, што й цягнiк весялей iшоў, што й вайна, пэўна-ж, не такая ўжо страшная, дый цыганскае жаўнерскае жыцьцё, да якога во толькi што пачалi прывыкаць, неяк там ужо паплыве.
      Сталюкевiч з Камовiчам i поглядамi выразна згаджалiся. Згода была блiжэйшая ў меру таго, як пусьцела лiтроўка. Першы красамоўна распавядаў субяседнiку аб сваiм гарачым патрыятызьме, аб тым, колькi яму ўдалося зьнiшчыць чырвоных партызанаў, дый аб тым, колькi ворагаў Беларусi ён сваймi-ж собскiмi рукамi вынiшчыць яшчэ ў будучынi.
      Камовiчавым грудзям даволi-ткi добра дасталося, пакуль яму, божачыся, сяк-так удалося пераканаць субяседнiка, што i ён, Камовiч, не такi ўжо самы апошнi чалавек на гэтай плянэце, i што ён шмат каму й шмат чаго яшчэ пакажа. Блiжэй гэных двух быў прымасьцiўся Кастусь, якi, хоць у гутарцы малы браў удзел, сардэчна патакiваў, калi ад яго вымагалi.
      II
      Калi цягнiк на другi дзень каля паўдня давалокся да Вiльнi, давялося яму шмат пачакаць, пакуль уцiснуўся на таварную станцыю. Даслоўна ўцiснуўся. Па бакох ня было анiводнага вольнага чыгуначнага шляху. Колькi квадратных кiлямэтраў таварнае станцыi было запруджана ваеннымi эшалёнамi.
      На адным зь пешаходных пераходных масткоў над цэлым гэтым комплексам чыгунак i ваеннае ды ўцякацкае масы стаяла невялiкая група вiленскiх "анткаў", якiя, назiраючы за гэтай вялiкай кангламерацыяй жаўнераў, народаў i простых нешчасьлiвых людзей, яўна цешылiся, часта ўсьмiхаючыся й час-ад-часу вузенькай нiтачкай сьлiны выказваючы сваю зьнявагу да тых, якiх лёс у гэны час i дзень, на добрае цi благое, сагнаў на станцыю.
      - Цьфу на вас, нячысьцiкаў! - паказаў на iх Сымон.
      - Ты бачыш, пасабiралiся басякi! - памог злаваць Кастусь.
      З "анткамi" другi раз i то ўжо больш паважна давялося нашай чацьвёрцы сустрэцца тут-жа налева за Вострай Брамай, непадалёк ратушы. Пакiнуўшы свайго прыпадковага спадарожнiка Сталюкевiча, яны накiравалiся ў былое гэттто, дзе, як было сказана, затрымалася Менская Школа.
      - Давайце спынiмся на перакурку, - пасулiў Кастусь, зьнiмаючы з пляча "дзегцярова" на рагу вулiцы.
      - Давай, - адазвалiся iншыя.
      Хлопцы моцна зацягнулiся цыгарэтамi й, не сьпяшаючыся далей, разглядалiся. Два чалавекi сярэдняга росту затрымалiся крокаў за пяць воддаль i зь несхаваным зацiкаўленьнем прыглядалiся ня так хлопцам цi iхным стрэльбам, як кулямёту.
      - Скажыце, панове, - ня выцерпеўшы, агрэсыўна зьвярнуўся да iх Кастусь, цi не закахалiся вы ў нас часам?
      - У вас-то, можа, й не, - адказаў паляк з грымасай, - але ў гэты кулямёт, то можа...
      - Як-бы то, пане, - з вымушанай ветлiвасьцю прыйшоў на дапамогу другi, каб мы так зрабiлi маленькi гандэлек?
      - Як то значыцца гандэлек? - удаў Кастусь, што не разумее.
      - Прадайце нам кулямёт, - паясьнiў той.
      Камовiч штось шапнуў Кастусю на вуха i, вiдаць, для падмацаваньня свайго аргуманту пстрыкнуў вялiкiм пальцам па адамавым яблыку. Дзежка спахмурнеў.
      - Здурэў ты, цi што? - кiнуўся ён на Камовiча.
      - Не разумееш, што ў сяньняшнiя часы гэта твой найлепшы сябра?
      - Ды я-ж толькi думку такую... - залепятаў Камовiч.
      - Эх ты, разам з думкай. У цябе думка толькi аб самагонцы. Як табе ня сорамна!
      Дзежка раптоўным рухам ськiнуў з пляча i ўзяў напагатоў для стрэлу "дзегцярова".
      Палякi змылiся вельмi хуценька.
      III
      У адным зь вялiкiх будынкаў былога гэтто сабралася ўжо больш сотнi юнакоў са Школы Камандзераў БКА. Засьведчыўшы службоваму падафiцэру сваю прысутнасьць i даведаўшыся, што тым часам нiякiх загадаў i плянаў няма, з дазволу падафiцэра Камовiч пайшоў наведаць сваiх бацькоў, а Сымон, Вiктар i Кастусь выправiлiся да Веньця. Гэтак называлi свайго колiшняга гаспадара, у якога жылi на памешканьнi. Польскае слова "венц", адпаведнае беларускаму "дык", ён вымаўляў, непатрэбна зьмякчаючы два апошнiя гукi. Гэта й паслужыла для яго гатовай мянушкай.
      Быў Веньць старым шасьцiдзесяцiгадовым кавалерам. Зь iм жылi дзьве сястры, таксама яшчэ дзеўкi, адна на колькi гадоў старэйшая, а другая малодшая за брата. Цэлы сьвет гэтай асаблiвай тройкi круцiўся памiж анёлкамi, касьцёлам, працай i "халупай", як яны называлi сваю хату. У Вiльнi жылi даўно. Веньць працаваў дзесь у гарбарнi. Не раськiдалiся, жылi вельмi сьцiпла. Пакоi iхныя паабчэплiваныя былi рознымi глiнянымi й парцалянавымi Езусамi ды Боскiмi Маткамi, пачынаючы ад Вастрабрамскай, а канчаючы Чанстахоўскай i iншымi сакрамантамi, у тайнiцу якiх тройка студэнтаў нiколi ня ўглыблялася. Адвялi хлапцам пакой на падстрэшшы. Былi там тры нiзкiя пасьцелi, стол з двума крэсламi й дзьве шуфляды. Адной выгадай для студэнтаў быў вялiкi франтавы балькон, здадзены поўнасьцю для iх карыстаньня. Адтуль быў добры вiд на Вяльлю й Замкавую Гару. Там хлопцы праводзiлi шмат свайго пазашкольнага часу.
      Здаралася неаднойчы ранiцою ў нядзельку, калi тройка храпла яшчэ моцным сном справядлiвых у сваiм душным пакойчыку, малодшая Веньцiха, пастукаўшы ў дзьверы, безь вялiкай цырымонii прыходзiла гнаць студэнтаў "да касьцёла". Даўгiя й шчырыя запэўненьнi хлапцоў, што яны не каталiкi, а праваслаўныя й што акрамя касьцёлаў ёсьць у Вiльнi таксама й цэрквы, нiяк не маглi памясьцiцца ў цеснай галаве старой дэвоткi, якая часамi так надакучала, што найбольш гарачы й непаўстрыманы з тройкi - Кастусь, ускочыўшы з пасьцелi паўголы, у адных падштанiках, не так ужо ветлiва выпрошваў нахабную мiсiянерку за дзьверы. Пасьля гэтага хлопцы звычайна пераварочвалiся на сваiх цьвёрдых сеньнiках на другi бок i храплi аж да абеду.
      Бывала часта, што студэнты хадзiлi паўгалоднымi. Мясцовыя харчовыя карткi далёка не задавалялi iхнага сялянскага апэтыту, й, прынамсi, раз на пару месяцаў то адзiн, то другi ехаў за дзьвесьце з гакам кiлямэтраў да бацькоў, каб прывалачы пару мяшкоў ежы, пераважна тлушчаў. Iншым разам, а бывала гэта вельмi рэдка, бацькi то аднаго, то iншага самi перасылалi харчы, калi нехта знаёмы ехаў ад iх у Вiльню, бо поштай пераслаць было нельга, а за бiлетам на праезд чыгункай трэба было доўга абiваць парогi ў мясцовага нямецкага акруговага камiсара. Бывала й так, што навет тых харчоў з картачак ня было за што купiць. Пакуль удалося ў кагосьцi пазычыць колькi марак - кiшкам даводзiлася граць марша.
      Па-свойму спачувала хлопцам старая Веньцiха. Часьценька такое спачуваньне замянялася ў тры няглыбокiя талеркi рэдкага зупы, званай "полевэчкай", якая ня так лагодзiла голад, як яшчэ больш спрычынялася да бурклiвасьцi кiшок. Але, як кажуць, галоднаму й жук - мяса. Дык навет i за гэткую дабрату, выражаную трыма няглыбокiмi талеркамi рэдзенькай зупы, Кастусь пасьля дазваляў старой дэвотцы заапякавацца не так ужо малым кусочкам сала, якое хоць часамi й пазнавата, але ўсё-ж знаходзiла iхны адрас.
      IV
      - Знаеце што, хлопцы, - гаварыў да сваiх двух сяброў, кiруючыся на вулiцу, Кастусь, - я ў Веньцi пакiнуў цэлую кучу сваёй вопраткi, а самае галоўнае тыя найлепшыя боты з блiскучымi халявамi. Чаму маюць нямытаму чорту заставацца? Давайце возьмем апылiм iх i пагуляем харашэнька. Як вы думаеце?
      Апылiць - у тэрмiналёгii Кастусёвай азначала збыць, прадаць, або, як часьценька казаў ён у размовах з палякамi, "сьпененжыць" - замянiць на цьвёрдую манэту.
      - Добрая iдэя, - падтрымаў Вiктар.
      - Шкада мне зь iмi расставацца, але ў войску яны лiшнiя, а грошы прыдадуцца, - дабавiў Кастусь. Хварсiў ён моцна тымi ботамi, надта-ж элегантнымi, шытымi з найлепшага хрому. Былi яны прадметам зайздрасьцi не аднаго з падлеткаў у гiмназii.
      - Ды й мой-жа кажушок у Веньцi заваляўся дзесь, калi толькi мышы не дабралiся да яго, - адазваўся Сымон.
      - Ну, брат, на твой цэнны й слаўны кажушок дык хiба й Веньцевы галодныя мышы ня кiнуцца, - зарагатаў звычайна больш маўклiвы Вiктар. - Каб ты паслухаў нашай рады, то даўно кiнуў-бы яго й перастаў саромiць нас у таварыстве.
      - Га-га-га! Знайшоў што прыпамiнаць, свой незаменны кажушок! - памог Вiктару Кастусь.
      Сапраўды прадзяўблi сябры Сымону галаву з гэтым рудым, ужо вынашаным, аж пачарнелым ягоным дамашнiм кажушком. Сымон з дому быў бяднейшы за сваiх сяброў. Бацька ня мог здабыцца, каб прыдбаць сыну, якi безь ягонага дазволу самадумам паехаў у Вiльню вучыцца, лепшую вопратку. Меў, акрамя Сымона, яшчэ, як любiў гаварыць, пяць ратоў накармiць i пяцёра плячэй апрануць.
      За Сымонаў самадумны выезд на навуку бацька яму па некаторым часе дараваў, але на лепшую вопратку для сына так i не здабыўся.
      - Ну што-ж, сынок, едзь, вучыся, - казаў ён да сына, калi той, пераскочыўшы колькi класаў, здаў у Вiленскую гiмназiю iспыты й з няскрываным задавальненьнем паведамiў аб гэтым старога. - Але Бог ведае, колькi я табе змагу памагчы. Так коратка з усiм, што канца нiколi няма. Што-ж да вопраткi, то бяры во й насi, якую маеш, бо лепшай я табе ня спраўлю. Каб во сядзеў дома ды мне памагаў, то, можа-б, што... а так, то адкуль-жа. Рабiць, казаў той, некаму...
      Сымон i ня крыўдзiўся за гэткiя бацькавы словы. Ведаў добра тую вечную, ужо ў вёсцы прыказкавую бяду ў сям'i, дзе амаль усе грошы йшлi то на шпiталi, то на навуку. Маючы чатырнаццаць гадоў, страцiў матку. Хвароба з якойсьцi, самому Богу ведамай прычыны вечна не пакiдала iхнай хаты. Да таго-ж бацька яшчэ стараўся, каб кожнае дзiця, прынамсi, скончыла сямiгодку. Для малазямельнага селянiна пад польскай акупацыяй, што меў да працы адно сваiх двое рук, гэта ня было такiм простым. А вайной яшчэ пагоршылася.
      - Ды й чаго аж у тую Вiльню? - крыўдзiўся на сына бацька. - Цi ня мог-бы ты дзе тут блiжэй, па суседзтву?
      Так i давялося Сымону згрэбцi з вопраткi што папала, у тым лiку й бацькавы падношаныя чаравiкi, званыя iм шчыблетамi, амаль на цэлую паўпядзь завялiкiя на сынавы ногi, ды й той не такi ўжо зусiм новы, таксама-ж бацькаў, руды кажушок. Хоць i даволi рослым быў Сымон, але бацькаў кажушок сягаў яму аж па каленi, не гаворачы аб прадаўгаватых рукавах, якiя даводзiлася закасваць.
      - Ты ўявi сабе, Вiця, якое мне няшчасьце сягоньня здарылася, - гаварыў аднойчы Вiктару Кастусь з выразным намерам, каб пакпiць з Сымона. - Стаю вунь на рагу Мiцкевiча ў таварыстве гэтай прыгажунi з шостай клясы, ты яе знаеш, гэту з пульхненькай мордачкай?
      - Знаю.
      - Дзяўчына што называецца: можна i ў таварыстве паказацца; абстуканая, казаў той, дый з выгляду - i ззаду й сьпераду - цiп-топ. Адным словам, хоць ты да сэрца прытулi. Стаю, значыцца, i ўдаю джэнтлмэна, розныя кавалкi залiваючы. Ажно гляджу, адкуль нi вазьмiся, прэ з-пад Зялёнага маста нейкi кажушок, проста так i сунецца, як той слонь, толькi зьнiзу гэтае палозьзе даўгое, што ён называе туфлямi, у паветры нейкiя замашыстыя паўкольлi выпiсвае. Я аж ахнуў. Авохцi, думаю, пакрака! Яшчэ возьме ды затрымаецца й дзяўчыну спудзiць. Тут ня ўсьпеў я ў душы перахрысьцiцца, як той спыняецца ды, мiргнуўшы на мяне бельмамi, дзяўчыне грабу на прывiтаньне сунiць. I што-ж ты думаеш... Тая крышку зьбянтэжылася, што мядзьведзь такi вiтацца зь ёю манiцца, ды, хвiлiну пастаяўшы, перапрасiла мяне й змылася. Якi мне стыд, якi сорам! Сьвет не бачыў!
      V
      Так i цяпер, вярнуўшыся да старой улюбленай тэмы i, як Сымону здавалася, да ягонага забытага кажушка, аб якiм меў неасьцярожнасьць напамянуць, хлопцы й не заўважылi, як мiнулi Зялёны мост i, павярнуўшы сьпярша направа, а пасьля ў вулачку налева, станулi перад Веньцевымi дзьвярыма. Па знадворных сходах узабралiся на першы паверх i коратка пастукалi ў дзьверы. Адчынiла маладзейшая дэвотка. Яна зь немалым зьдзiўленьнем прыгледзелася да чорных юнакоў ды, распазнаўшы ў iх колiшнiх кватарантаў, кароткiм "проша" ўпусьцiла ў хату.
      - Ведаеце, панiчка, што? - пачаў Кастусь. - Думалi мы, што, праязджаючы праз Вiльню, выпадала нам вас наведаць, ды тут i некаторыя нашы рэчы ў вас яшчэ засталiся.
      - То панове сюды ненадоўга?
      - Хто ведае, можа, толькi на пару дзён...
      - О-о-о! Каго я бачу! - зь няскрыванай iронiяй, выйшаўшы з кухнi, пачаў Веньць. - Праўдзiвы рыцары бялорусiны! Маем гонар! Маем гонар! - прадаўжаў зьядлiва. - О, а што-ж гэта ў вас на шапках? - зрабiў Веньць грымасу, прыглядаючыся блiжэй да "Пагоняў". - "Пагоня"! Ох, не! Навет i гэрб мусiлi ад лiтвiнаў украсьцi! Ха-ха-ха! Але-ж то й войска! Хэ-хэ...
      - Пане Веньць... - моцна пачырванеўшы ад злосьцi, пачаў Кастусь.
      - Пшэпрашам пана Костка, - перабiў яго Веньць, - але здаецца, што пан Костэк знае маё прозвiшча.
      - О так, знаю, пане Пшэпулкевiч... Скажыце мне, чаго вы так скачаце? Здаецца, што вы зусiм iншы былi чалавек. Цi часам ня тое на вас падзеяла, што з усходу прыблiжаюцца так званыя вызвольнiкi?
      - Але-ж i камэдыя! - сьмяяўся, не зважаючы на Кастуся, закасваючы нiжнюю лупiну, Веньць. - Ну i як жа вы так? Збудавалi тую сваю Бялорусь? Рыцэжэ!.. Ха-ха-ха! Хэ-хэ... А дзе-ж ваша зброя?
      У гэны момант Сымон выхапiў з-за пазухi й палажыў перад сабою на стале новенькi блiскучы "вальтэр". Купiў яго не так даўно ў нямецкага жаўнера ў Вiленскiм парку, разьмянiўшы на маркi залатую царскую пяцiрублёўку, якую мачаха, быццам талiсман, дала яму перад ад'ездам у Вiленскую гiмназiю.
      - Ёсьць i зброя, пане Веньць! - сказаў ён паляку паволi i з прыцiскам на кожнае слова. - Цi, можа, вы дагаворыцеся да таго, каб яе выпрабаваць на вас?
      Старэйшая дэвотка, што, прытулiўшыся да вушака дзьвярэй, выглядала з кухнi, убачыўшы пiсталет, з трывогай перахрысьцiлася. Веньцеў твар хутка й выразна пабляднеў.
      - Што, панове, сабе зычыце? - акiнуўшы ўсiх позiркам i ня страцiўшы раўнавагi, спытаў ён хлапцоў.
      - Жадаем тое, што наша. Калi ласка, давайце ўсю вопратку, што мы тут пакiнулi, - загадаў Кастусь. - I чым хутчэй, тым лепш. Мы думалi, што зайшлi да людзей, ажно выходзiць, што вы такiя самыя сабакi, як i шмат iншых. I чакалi толькi нагоды, каб выявiць сваю хвальшывую натуру. Цьфу!
      Пры ўспамiне аб вопратцы Веньць яшчэ больш пабляднеў. Ён, здавалася, з запытаньнем i трывогай зiрнуў на малодшую сястру, тая, таксама перапалоханая, пазiрала моўчкi то на пiсталет на стале, то на хлапцоў, то на брата.
      - Пане Веньць! - з выразным акцэнтам на тое "Веньць" пагрозлiва прадаўжаў Кастусь. - Чакаем!
      - Пане Костэк... - пачала нарэшце тонам просьбы маладзейшая Веньцiха, мы-б рады, зараз-бы аддалi, але яе, вашай вопраткi, тут няма.
      - Як то няма? - падскочыў да яе Дзежка. - А дзе-ж яна?
      - Мы аддалi на перахаваньне.
      - Перахаваньне? А што гэта такое, гэтае перахаваньне? Хлусiш, старая! Ты сваю вопратку заўсёды трымаеш дома й не аддаеш на перахаваньне. А як-жа ты чужую магла аддаць?
      - Брэша сука, - буркнуў, скоса паглядаючы на старую, Сымон, - прадала, напэўна.
      - Толькi боты засталiся, - прызналася перапуджаная дэвотка.
      - Боты? - паўтарыў Кастусь i, паглядзеўшы ўважна на ўсiх гаспадароў, хутка адчынiў дзьверы суседняга пакою, дзе калiсьцi жылi студэнты, i пачаў пароцца па кутках i шуфлядах. Па хвiлiне вярнуўся з парай сваiх блiскучых ботаў.
      - Запраўды нiчога, акрамя гэтых, няма, - паведамiў, паказваючы на боты.
      - Дзе-ж, вы думаеце, яны падзелi ўсю нашу вопратку?
      - Слухай, можа, гэты памог-бы даведацца? - спытаў Дзежку, зрокам паказваючы на свой пiсталет, Сымон.
      - Ат, кiньце вы, хлопцы. Лепш пакiнем мы гэту бяду ў супакоi ды хадзем, парадзiў сябром Вiктар.
      - Можа, ты й праўду кажаш, што бяда. Гэта-ж падумаць, пражылi тут пару год i ня ведалi, што за сукiны сыны... - з фiнальным адценкам згадзiўся Кастусь. Цьфу! - плюнуў ён на падлогу ў бок гаспадароў ды хуткiм крокам ськiраваўся да дзьвярэй. - Няхай вам Бог належна адплацiць! - дабавiў з-за пляча, выходзячы.
      Далейшае адбылося, як можна было прадбачыць. Зайшоўшы да школьнага сябра Занеўскага, што жыў непадалёк на другiм баку Кальварыйскай, тых блiскучых ботаў "апылiць" не ўдалося, але Занеўскi прыабяцаў, што ў будучынi гэта абавязкова пастараецца зрабiць, i на довад гэтага тут-жа, доўга не чакаючы, пасьля кароткiх шэптаў зь Дзежкам, паставiў на самы цэнтр стала не такую ўжо зусiм сiвую пляшку самагонкi.
      - Ну, унтэрмэншы, - з жартам i пацiраючы з задаваленьня рукi, гаварыў да сяброў Кастусь, - жлопайце й ведайце залатое сэрца Канстантына Iванавiча.
      Доўга ня трэба было прасiць. Хлопцы абселi стол, на якiм для датрыманьня таварыства лiтроўцы хутка зьявiўся халадзец, квашаная капуста й чорны хлеб.
      Перакусилi й замянiлiся колькiмi словамi. Занеўскi не пакiдаў Вiльнi. На прапанову Кастуся ехаць разам адказаў нявыразнай грымасай.
      - Эт, братцы, едзьце ўжо вы. Я не такi гарачы патрыёт, як вы, неяк, можа, усё гэта лiха прамiне й не зачэпяць.
      На гэткi аргумант хлопцы пацiснулi плячыма.
      - Магу я цяпер прапанаваць, - прыпадняўся Сымон, - каб мы выпiлi ня толькi за вольнасьць нашай Бацькаўшчыны, але й за наш шчасьлiвы паварот, адкуль-бы нi прыйшлося там варочацца.
      - Дык вы ня ведаеце, куды едзеце? - спытаў Занеўскi.
      - Быццам у Горадню.
      - Гэта вiламi пiсана.
      - Дык вып'ем за тое, каб вярнулiся да сваiх вольных хатаў! - ня ўступаў Сымон.
      - Давайце.
      Усе апаражнiлi чаркi.
      - Божачкi-ж мае, дык вы ўяўляеце сабе тое, што нячыстая сiла гэна ўжо заняла нашы мясцовасьцi? - дрыжачым голасам прыпомнiў Сымон.
      - Так, Дзiсна ўжо напэўна ў iх руках.
      - Магчыма, ужо дабiраюцца да Паставаў i Вялейкi.
      Ужо пазнавата вечарам. не без малых цяжкасьцяў, удалося нашай тройцы знайсьцi месца прыпынку ў былым гэтто. Сымону й Вiктару, што менш былi прывыклымi да алькаголю, здавалася, што ў Вiльнi ў гэны вечар была аж падвойная колькасьць вулiцаў i што адлегласьцi надта-ж пабольшалi.
      VI
      Трэцяга лiпеня папаўднi Школа Камандзераў атрымала загад маршыраваць на вiленскую таварную станцыю й ладавацца на цягнiк. Кiрунак ад'езду - iзноў захад. Аб той Гораднi, што фiгуравала ў загадзе ў Менску, i сьлед зьнiк. Конны школьны вабоз ужо знаходзiўся ў горадзе, не бяз прыгодаў прывалокшыся запруджанымi дарогамi зь Менску. Зьявiўся й капiтан Ласкутовiч, беларускi камандзер Школы, якi заяжджаўся ў Стоўпцы па сваю сям'ю.
      Пасьля зборкi пэрсаналу й пералiчэньня выявiлася, што блiзу пятая частка кадэтаў недзе згубiлася. Фактычна нiхто ня ведаў, цi згубiлася, цi сьведама засталася. Праўдападобным было апошняе. Нiхто таму надта ня зьдзiвiўся. Так з кожнае грамады пры напатканьнi першых цяжкасьцяў адстаюць або зусiм губляюцца найслабейшыя. Ваенныя-ж лiхалецьцi, калi нейкi вайсковы адзьдзел апынецца ў цяжкiм палажэньнi, калi дысцыплiна паслабее, а камандзеры ня маюць беспасярэдняга нагляду за падуладнымi або навет часова й страцяць кантакт зь iмi, зьяўляюцца без параўнаньня найлепшым сiтам, выдзяляючы тых моцных i вытрывалых, што трымаюцца парадку й загадаў, ад тых слабых, ненадзейных або проста й недалужных, няздольных. Гэткiя выпрабаваньнi прыходзяць тут на дапамогу камандзерам, якiя ведаюць, што ў далейшым могуць з большаю надзеяй пакладацца ў часе крытычных момантаў на жаўнераў, што бязь хiстаньня здадуць першы iспыт. Можа, й лепш было для будучынi цэлае Школы, што ўсё тое слабое, нявытрывалае, ненадзейнае выдзелiлася на першым этапе дарогi.
      Вечар трэцяга лiпеня быў надзвычайна цёмны, душны й цiхi. Быў строгi загад, каб у нiякiм выпадку - цi то пад час ладаваньня на цягнiк, цi пасьля не запальваць нiякага сьвятла, на адкрытым паветры ня курыць папяросаў. Паволi, асьцярожна, вобмацкам карабкалiся чорныя постацi на прыдзеленыя вагоны, разьмяшчаючыся бязь лiшняга розгаласу. Размяшчэньне паводле дружынаў i зьвязаў свайго скромнага багажу, таксама ўжо перасеянага да самых неабходнасьцяў двухсоткiлямэтровай дарогай, адбылося хутка. Стрэльбы й амунiцыю (хоць рэкруты на выпадак патрэбы яшчэ слабавата ўмелi iмi карыстацца) загадана было кожнаму трымаць пры сабе ў вычышчаным баёвым стане.
      Нашы чатыры кулямётчыкi й амунiцыйныя занялi сабе выгадны, ня надта цесны куток, а сам апякун "дзегцярова" заявiў усiм зацiкаўленым i незацiкаўленым суседзям, што ён, Канстантын Iванавiч, разам са сваймi трыма сябрамi, заняў баявую пазыцыю, што суседнiя адзiнкi мелi ня толькi гэну пазыцыю, а й самога Канстантына Iванавiча рэспэктаваць i, баранi Божа, у нiякiм выпадку не асьмелiцца займаць вызначанае iм тэрыторыi. Пасьля такой голаснай заявы, што ня выклiкала нiякiх сумлеваў, ён запрапанаваў сябром вылезьцi з вагону й дакладней пазнаёмiцца з працэсам навакольнай актыўнасьцi.
      Калi такiм чынам чацьвёрка пакiнула свой выгадны куток i, праходзячы каля вагонаў, цiкавiлася, як далёка ўжо пайшлi падрыхтовы да ад'езду, дзесьцi высока ў цёмным, здавалася, дзёгцевым, версе пачуўся добра ўсвоены iмi з бальшавiцкiх налётаў на Менск роўнамерны гул. Коратка там-жа ўверсе мiльганула й разам пагасла сьвятло. Хутка з навакольных узгоркаў пачала рэгулярна пляваць процiлятунская артылерыя. Таўстыя слупы пражэктараў густаватай сеткай упiвалiся ў чорны дзёгаць неба й крэмзалi яго ўва ўсiх кiрунках. Як раптоўна ўсё пачалося, так па колькi хвiлiнах i спынiлася. Iзноў запанавала душная цiшыня.
      На таварнай станцыi чуваць быў раўнамерны гоман Усе чыгункi былi занятыя эшалёнамi. У цёмных вагонах гуло прыглушанае, паўсоннае жыцьцё.
      Калiсьцi на гэтай i на сотнях iншых станцыяў па цэлай Беларусi навет у гэткую вячэрнюю пару пачулi-б вы рытмiчныя гукi "Вiр маршырэн Энгельлянд"* або iншым часам сiвы ўжо, барадаты, здаецца, раманс "Лiлi Марлен". Час мараў i падрыхтовак да маршаў "гэгэн Энгельлянд" даўно мiнуў. Сяньня жаўнер з таго-ж "Энгэльлянд" глыбокiмi клiнамi ўрэзаўся ў Нармандыю, часьценька ўжываючы тактыку колiшняга слаўнага нямецкага, што такiя цяжкiя прынёс яму страты, Дункiрку.
      * Мы iдзем на Англiю.
      Ад'езд меў адбыцца дзесь каля поўначы. Канюхi ўзялiся ладаваць хурманкi й коней. Наблiжалася дзевятая...
      VII
      Раптам...
      Але якiм-жа нiкчэмным будзе само слова "раптам", калi яго тут ужыць пры апiсан;нi таго, што здарылася.
      Раптам разарвалася неба... Не. I так нядобра. Цяжка было сказаць, што здарылася перш, а што пасьля. Ясна было адно. На цэлай станцыi стала так прарэзлiва вiдна, што нельга было адразу адкрыць зьнеспадзеўку асьлепленыя вочы й разгледзецца. Але цi быў i час, каб разглядацца. Здавалася, што бязьмежнае неба ў адну й тую самую часiну павесiла не толькi над станцыяй, ня толькi над местам, але над цэлым навакольным прасторам незьлiчоныя мiльёны лямпаў. Пад нагамi можна было-б знайсьцi найменшую iголачку, найдрабнейшае зярнятка. Нябёсныя высi напоўнiлiся адным суцэльным, густым, выючым гукам, што сеяў найглыбейшую панiку. Таварная вiленская станцыя, а найперш усё тое i ўсе тыя, што на ёй былi ў гэны нешчасьлiвы вечар, - усё гэта пачало рвацца, тузацца, ламацца, крышыцца на тысячы, дзесяткi тысячаў, мiльёны кавалачкаў.
      Даўгiя й сытыя кодаўбы цягнiкоў пачалi ў незьлiчоных месцах займацца буйным полымем, зьверху закончаным дымам. I як быццам-бы на нейкую раптоўную, часiнную, маланкавую, магутную, усёабдымную каманду гэныя цягнiковыя кодаўбы пачалi сыпаць пад свае колы й жываты сотнямi жывых цьвярозых i поўнасьцю прытомных, дрыгаючых, рэдка яшчэ пакалечаных людзкiх целаў. Быццам тыя майскiя жукi, магутным штуршком рукi пазбаўленыя тысячаў галiнак i лiсточкаў клёну, покалi яны глухiм градам на мулкi жвiр i, быццам чэрвi, паўзьлi пад шырокiя жываты цягнiкоў. А зьверху, быццам з адчыненага на ўсе вароты пекла, без найменшага перапынку неслася лавiна цяжкога, выючага й стогнучага мэталу. Пры сутычцы зь вiленскай таварнай станцыяй яна замянялася ў магутны немiласэрны цыклён. Мiльёнамi гулкiх асколкаў iрвала драўляныя й стальныя хрыбты й бакi цягнiкоў, уядалася ў сотнi людзкiх целаў, тонамi распаленага фосфару, клубамi сьмярдзючага дыму жорла ўсё драўлянае, здольнае гарэць, доўгiмi й шырокiмi вогненнымi языкамi лiзала па хрыбтах чыгунак. Магутнымi стальнымi рукамi ськiдвала з рэек вагоны й выгiнала тыя рэйкi дугамi. Быццам абцярэбленыя й абсмаленыя рогi, тырчэлi яны ўверх. Цераз вузкую паласу чыгуначнага жвiру вогненныя языкi перакiнулiся ў хуткiм часе й на будынкi суседнiх складоў.
      VIII
      Стальны лiвень зьверху быў такi густы й бесьперапынны, што мала каму з гэных запоўзшых пад нiзы вагонаў нефартунных падарожнiкаў уздумалася перабягаць у суседнiя, паробленыя ў насыпах, бамбасховiшчы. Усё-ткi Кастусь Дзежка адважыўся. Пасьля колькiх нырцоў цераз вогненна-стальную мяцелiцу ён зь вялiкай сiлай выцяўся, быццам аб гуму, аб суцэльна-сьцiснутую, наўзор тых селядцоў у бочцы, мяккую масу людзкiх целаў у бункеры.
      - Пане, тут i так ужо поўна! - крыкнуў адзiн з тых селядцоў да Кастуся па-польску.
      - Пацiсьнецеся вы, скурчы сыны! - раўнуў Дзежка ў адказ. - А то застрэлю! - На довад такой злоснай пагрозы ён цэлай сiлай, быццам руляй пiсталета, укалоў пальцам у плечы аднаго з тых селядцоў, што стаяў з самага краю. Палякi, што пазьбягалiся, вiдаць, у бамбасховiшча з суседнiх хатаў, пацiснулiся, й Кастусь пачуўся больш бясьпечным.
      Сымон i Вiктар запаўзлi i ўторкнулi свае галовы пад самую таўстую вось вагону. Перабягаць у бамбасховiшча не адважылiся. Так здарылася, што iхны вагон шмат не пацярпеў, хiба крыху зьверху. Праўду кажучы, яны апынулiся не пад тым вагонам, на якi былi заладавалiся, бо калi пачало ўсё тое, што было ў вагоне, паўзьцi пад яго, дык трэба было чакаць чаргi, каб знайсьцi сабе бясьпечнае месца. Скочылi тады адразу пад суседнi, дзе было амаль пуста й прасторна. Можа, гэтым i выратавалiся ад амаль пэўнай пагiбелi, бо якраз на той, раней iхны вагон выпаў шмат горшы лёс. Адзiн бок ужо поўнасьцю заняўся полымем, а з-пад нiзу чуваць былi стогны, енкi й просьбы дапамогi. Хтосьцi нема крычаў, што гарыць жыўцом, iншыя енчылi ад ранаў. Чым даўжэй трывала вогненнае пекла, тым больш гусьцелi й паўтаралiся стогны й просьбы помачы, часта заглушаныя выбухамi бомбаў.
      Капiтан Ласкутовiч папаў пад вагон, што быў заладаваны сажнёвымi дровамi. Не паспеў добра разгледзецца, як цэлы вагон падскочыў, засклыгатаў коламi аб сталь рэек. Цяжкая й густая хваля паветра жвiрам лупянула ў ягоны твар i двума абухамi ўдарыла ў перапонкi вушэй. У галаве пачуўся працяжны гул тысячы званкоў i фабрычных гудкоў, у вачах паказалася нязьлiчоная колькасьць рознаколерных зорак. Па ўсiм целе прайшла, пачынаючы дзесь ад каленяў, вялiкая млявасьць, i хутка ўсе ворганы пачуцьцяў зьдзервянелi.
      Пасьля гадзiны зь нечым бамбардзiроўкi яе тэмп запаволiўся, а неўзабаве неба зусiм супакоiлася. Толькi вiленская таварная станцыя крывавiлася шырокiм чырвона-жоўтым полымем, енчыла сотнямi галасоў параненых i памiраючых. Вялiкае шчасьце, што на станцыi ня было эшалёнаў з узрыўнымi матэрыяламi. Аж жах падумаць, якое магло-б быць жнiво сьмерцi. Так i тут зноў апраўдалiся словы пiсьменьнiка: "у кажным няшчасьцi шчасьце захована".
      Усё, што жывое й цэлае, кiнулася памагаць ратаваць параненых, тушыць пажары. Нашы рэкруты ратавалi сваю зброю й хатулi. З вагонаў, што былi прызначаныя для Школы Камандзераў БКА, два былi па-за межамi ўсякага ратунку. Гарэлi зьверху i з усiх бакоў, i да iх нельга было падыйсьцi. Шмат хто аплакваў забiтых сяброў. Паветра насычалася няпрыемным смуродам сьвежаабгарэлых целаў. Людзi, як ценi, снавалi па гарачай станцыi. Лянiва цягнулiся адна за адной гадзiны, й быццам не хацела нiколi скончыцца жудасная ноч.
      IX
      З нашай чацьвёркi найбольш пацярпеў Камовiч. Выцягнулi яго з-пад вагону ледзьве прытомнага. Увесь левы бок галавы, шыя й плячо былi апаленыя. Бядак стагнаў i енчыў.
      - Гэй вы, абiбокi! - клiкаў Кастусь сваiх сяброў. - Ану памажыце мне яго выцягнуць.
      Камовiч быў перанесены воддаль ад вагню ў групу iншых параненых i аддадзены пад апеку санiтару. Хтосьцi даў яму глыток вады, хлапец адкрыў вочы й пачаў стагнаць.
      Было ўжо над ранкам.
      - Хадзем, давайце паглядзiм, там нешта цiкавае адбываецца наперадзе, запрапанаваў Вiктар. Крокаў трыста ў заходнi бок станцыi чуваць былi час ад часу нейкiя выбухi. Хлопцы туды й накiравалiся.
      Пры вагоне, што там-сям капцiў сiнявым дымам, аблiзваны маленькiмi чырвонымi язычкамi, сабралася купка жаўнераў. Былi тут пераважна немцы ды колькi чорных унiформаў са Школы БКА. Вагон быў паўнюсенькi, наладаваны скрынямi зь нямецкiм каньяком. Алькаголь, добра прыгрэты, часьценька выбухаў i сiнiм полымем разлiваўся ды сьцякаў на белы жвiр пад вагонам. Але ратунак быў на месцы. Жаўнеры голымi рукамi хапалi нагрэтыя пляшкi з вагону, то цiснулiся збоку каля абгарэлай сьцяны, то адскоквалi далёй. Некаторыя, адкаркаваўшы пляшкi, вялiкiмi глыткамi каўталi рудую жыжку. Iншыя напаўнялi пляшкамi кiшэнi. Нейкi "фрыц", сеўшы на рэйку суседняе чыгункi, трымаў пляшкi ў абедзьвюх руках i, моцна кiваючы галавою, то сакавiта лаяўся, то нешта да некага прамаўляў, то па чарзе з кожнае пляшкi напаўняў горла. Побач ляжала цэлая куча паўнюсенькiх пляшак з алькаголем.
      Было шмат п'яных. Некаторыя рэкруты са Школы Камандзераў БКА зь вялiкай заядласьцю ўзялiся за ратаваньне цэннае вадкасьцi. Кастусь, Сымон i Вiктар у адпаведны момант выхапiлi з паўтузiна пляшак. Натоўп каля вагона гусьцеў. Лаянка й таўханiна, гоман п'яных узрасталi.
      - Was machst du hier, Mensch? - гаркнуў Сымону над самым вухам Турн. Weg, weg, schnell!* - Сымон аж падскочыў зь перапалоху. Турн i Будке зараўлi на поўныя глоткi на сваiх чорных шкаляроў. Калi тыя хаця-нехаця мусiлi адысьцiся ад сьпiртнога вагона, самi два нямецкiя iнструктары, усё яшчэ з бурчэньнем пад носам, пацiснулi iншых, каб абладаваць сябе рэдкай здабычай. Аднекуль зьявiлася й пачала наводзiць парадак вайсковая жандармерыя.
      * Што ты тут робiш? Прэч, прэч, хутчэй! (ням.)
      Х
      Сымон, Вiктар i Кастусь, усьмiхаючыся, накiравалiся ў бок свайго эшалёну цi рэштак яго. Па дарозе натрапiўся зьвязовы Масюк. Гэта быў у трыццатых гадах мужчына, паходзiў дзесьцi з Наваградчыны. Ён быў добра выпiўшы. Моцна хiстаючыся на нагах, баранаваў iмi мiж двума чыгуначнымi эшалёнамi. Запэцканы ў сажы, з насунутай на самую патылiцу шапкай, у правай руцэ трымаў пляшку, у якой вiдаць было яшчэ чацьвяртушку каньяку, левай-жа размахваў да каго нi папала з сустрэчных.
      - Гляньце, хлопцы, мой найлепшы сябра... ж-жыў... ж-жыў-цом згарэў...
      - Хто гэта?
      - Д-дык ты ня з-зннаеш? Майго найлепшага сябру ня з-знаеш? - Пахiснуўшыся, ён моцна штурхануў у грудзi Кастуся. Ад яго несла на колькi мэтраў, як з броварнай бочкi. -П-петт-раша ня знаеш, лейт-нанта? -цягнуў зьдзервянелым языком.
      - Каго? Петраша? Хто-ж яго ня знае? Згарэў, кажаце? - Лейтанант Петраш быў школьным медычным афiцэрам. Гэта быў вельмi сяброўскi, ветлiвы, бадзёры й заўсёды вясёлы чалавек. Усе хлопцы ў школе яго паважалi й любiлi.
      - Так, браточкi мае, згарэў... - кiнуўся ў сьлёзы зьвязовы. Вельмi няпрыемна было бачыць дарослага мужчыну-жаўнера са сьлязамi ў вачох. Алькаголь зрабiў сваё.
      - Х-ха... Х-ха-дзi, хадзiце, пакажу... вунь там ляжыць ш-шкiлет...
      Масюк цягнуў хлапцоў да зусiм абгарэлага шкiлета, якога анiяк нельга было распазнаць. Нечая дбайлiвая рука ўжо парупiлася напiсаць на аркушы кардону, што ляжаў побач: "Доктар лейтанант Петраш са Школы Камандзераў БКА". Шкiлет ляжаў за нейкiх дзесяць крокаў ад тых двух зусiм спаленых вагонаў. Цi лейтанант Петраш, замянiўшыся ў жывую сьвечку, сам быў адпоўз, цi яго хто адцягнуў, цяжка было даведацца. Масюк кiнуўся, прыгаворваючы й плачучы, абдымаць гэтыя косьцi, але яго адцягнулi.
      Капiтан Ласкутовiч ня ведаў, якой зорцы дзякаваць за сваё цудам выратаванае жыцьцё. Гэта цi не якi "вораг народа", працуючы дзесь на бальшавiцкай хвабрыцы, наўмысьля ўлажыў у бомбу пусты дэтанатар. Велiчынёю з добрую дзежку, яна трапiла проста ў наладаваны дровамi вагон, пад якiм ляжаў капiтан, i, не дэтанаваўшы, толькi часова яго аглушыла.
      Дорага каштавала бамбардзiроўка Школе Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. Было шэсьць забiтых i пятнаццаць параненых - некаторыя цяжка. Найбольш пацярпела група юнакоў зь Нясвiжа. Забiта было i двое коней.
      Ужо позна, аж пад самы вечар, школа гатовая была да далейшай дарогi. Галоўныя палотнiшчы чыгунак былi напраўленыя, i адзiн цягнiк за другiм пачалi пакiдаць станцыю, а на iх месца прыходзiлi новыя з усходу. Школа пакiнула ззаду колькi чалавек - хаваць забiтых. Усiх параненых забралi з сабою, бо Вiльня таксама знаходзiлася ў працэсе эвакуацыi.
      Вечарам чацьвёртага лiпеня цягнiк затрымаўся ў Ляндварове. Каля дзевятай гадзiны чорныя рэкруты iзноў сачылi за бамбардзiроўкай Вiльнi. Паводля гуку й пажараў вiдаць было, што бальшавiкi паўтарылi ўчарашняе пекла. Дый хто ведаў, цi абмежавалiся яны зноў адно таварнай станцыяй.
      Гэтак маладыя патрыёты, вучнi школы камандзераў БКА, на парозе чужога й няведамага сьвету бездапаможна хвалявалiся ў той вечар, бачачы, як крышылася й папялiлася ў полымi пажараў дарагая для iх сэрцаў гiстарычная сталiца Беларусi. Гэны вобраз яны ўтрывалiлi ў памяцi н панесьлi на чужыну. Быў гэта малюнак пакуты й цярпеньняў усяго роднага, душанага й бэшчанага чужынцам...
      КОЎНА - ВIРБАЛЕН - КЭНIГСБЭРГ
      I
      Цягнiк iмчыцца ў заходнiм кiрунку. Ён не затрымлiваецца на малых станцыях, бо сьпяшаецца, не мае часу. Шпарка рэжа дрымотныя летувiскiя лясы, густым дымам засьцiлае ярка-зялёныя палi й квiтнеючыя сенажацi, грукатам напаўняе пушчы й дубровы. Цягнiку няма часу. Там, на ўсходзе, дзясяткi, а мо й сотнi такiх-жа цягнiкоў чакаюць на вольную дарогу. Там-жа стогнуць дарогi й палi пад цяжарам мiльёнаў ног i гусенiцаў маскоўскае навалы. Яе мэта - чым найхутчэй дайсьцi да Бэрлiну й зьнiшчыць бярлог тэўтонскага тырана - будаўнiка "Новае Эўропы". Калi гэта будзе дасягнута, найбольшаму крывапiўцу й душыцелю ўсiх часоў чалавечае гiсторыi - Джугашвiлi-Сосо-Сталiну лягчэй будзе дабрацца да горла цывiлiзаванай хрысьцiянскай Эўропы й сьвету.
      Таму цягнiк не мае часу. Ён сьпяшаецца. Пасьля поўдня пятага лiпеня хутка перапаўзае шырокi павольны зялёны Нёман i затрымоўваецца ў Коўне. Тут чакае колькi гадзiн, мусiць, каб перапусьцiць наперад яшчэ пiльнейшыя, яшчэ хутчэйшыя цягнiкi, а вечарам зь яшчэ большай заўзятасьцю, пакiнуўшы сталiцу Летувы, пажырае адлегласьць, сьпяшаючы ў кiрунку Кэнiгсбергу. Так Горадня й тое "шкаленьне ў Го-раднi" застаецца збоку. Чорныя юнакi-кадэты пакiдаюць Бацькаўшчыну на доўгi час. Адзiн Бог ведае, на як доўга...
      Пакуль цягнiк сьпяшаецца, выпадае нам блiжэй пазнаёмiцца з асноўнымi асобамi аповесьцi, бо як-нiяк, а прыйдзецца падарожнiчаць зь iмi праз цэлую Эўропу. Ды й цi толькi падарожнiчаць.
      II
      Нашы тры гэроi былi аднагодкамi. У той час, аб якiм iдзе мова, кожнаму зь iх быў дзевятнаццаты год. Характарамi шмат розьнiлiся й быццам адзiн другога дапаўнялi. Найбольш рухавым i бадзёрым з тройкi быў Кастусь Дзежка. Ён-жа быў i найбольш зухаватым i рызыкоўным, хоць, здавалася, менш разважным, чым ягоныя сябры. Заўсёды здольны на гумар, глядзеў на жыцьцё лёгка. Амбiцыянер зь яго быў першае клясы. Здавалася, што рэдка трацiў галаву. Хоць ваенныя падзеi кiнулi яго не на выбраную iм дарогу, усё-ж i тут ён чуўся як дома, добра прытарнаваўся да новага асяродзьдзя. Здольнасьцяў у яго не бракавала. Ды ўжо калi йдзе гаворка аб здольнасьцях, дык усе тры былi не калекамi.
      Уся тройка была сынамi сялянаў, якраз тых перадавых i добрасумленных, гаспадарлiвых беларускiх сялянаў, сыны й дочкi якiх за часамi гiтлераўскае акупацыi запоўнiлi беларускiя сярэднiя школы й арганiзацыi моладзi, каб узбагацiць вынiшчаныя польскiмi й бальшавiцкiмi акупантамi шэрагi сярэдняй беларускай iнтэлiгенцыi, а пасьля вырываць, адбiраць дзе што ўдасца ад акупанта, будаваць нацыянальны адмiнiстрацыйны, а пасьля й вайсковы апарат Бацькаўшчыны.
      Пазнаёмiлiся мiжсобку на шасьцiмесячных настаўнiцкiх курсах у Глыбокiм. Кастусь, скончыўшы пасьпяхова курс, маючы тут-жа пад бокам у Глыбокiм бацьку, што працаваў урадоўцам у бюро акруговае ўправы Беларускае Самапомачы, паехаў у Вiльню й здаў iспыты ў Вiленскую Беларускую Гiмназiю. Ён ужо цэлы год вучыўся ў Вiльнi, а сябры яшчэ працавалi настаўнiкамi ў пачатковых школах. На наступны год прыехаў вучыцца й Сымон, што ў сваю чаргу намовiў i Вiктара. Такiм чынам усе апынулiся ў Веньцi, зь якiм чытач ужо быў знаёмлены.
      Бацька Кастуся ня быў багатым. Меў усяго каля дваццацi гактараў зямлi. Другi сын быў малодшы за Кастуся. Стары Дзежка быў старанным гаспадаром, i сям'я жыла ў дастатку, навет i ў часе вайны. Шматлiкiя знаёмыя Кастусёвага бацькi, будучы ў Глыбокiм, заходзiлi ў бюро БСП зусiм без патрэбы, абы толькi пагутарыць са старым Дзежкам. Гэтае прозьвiшча нiяк не падыходзiла нi да бацькi, нi да сына: абое былi тонкiмi й высокiмi, дый зусiм ня круглымi, як звычайна бываюць дзежкi.
      Стары ўмеў цiкава павесьцi гутарку зь кiм-бы там нi было й быў з тых тыповых беларускiх сялянаў, што мелi прыроджаную й практыкай разьвiтую iнтэлiгентнасьць, якая так часта прыходзiла iм на дапамогу там, дзе бракавала асьветы. Гэтак, калi Кастусь прыходзiў да бацькi й абое жартавалi, размаўляючы мiжсобку, то магло здацца, што гэта гаворыць не бацька з сынам, а два сябры цi, яшчэ лепш, два дзяцюкi, што вось-вось зьбяруцца й зараз пойдуць разам да дзяўчат. Калi-ж зойдзе патрэба й будзе якая паважная справа, то й там дадуць сабе рады. Гэта сяброўскае дачыненьне бацькi да сына высока падняло ў вачах Кастуся аўтарытэт старога, за што яго любiў i паважаў.
      Мацi Кастусёва сядзела ўдома на гаспадарцы з малодшым сынам. Яна й шкадавала, што сям'я пачала распаўзацца па сьвеце, ды, як i кажная клапатлiвая, дзяцей i сям'ю любячая беларуская матка, не раз ахкала ды ойкала, думаючы то аб мужу, то аб Кастусю, ды малiлася за ўсiх Богу, каб сьцярог iх у небясьпечны ваенны час.
      Вiктар Караткевiч вельмi розьнiўся ад Кастуся перадусiм у падыходзе да жыцьця. Калi ў першага было заўсёды поўна плянаў на далёкую будучыню, не гаворачы ўжо аб заўтрашнiм днi, дык Вiктар, здавалася, жыў цяпершчынай, сягоньняшнiм днём, а то й гадзiнай i зусiм ня журыўся аб тым, што будзе заўтра цi за год. I плянаў нiякiх не будаваў. У яго ўсё пакрывалася словамi "неяк будзе".
      - Навошта, - пытаўся ён сяброў, калi даходзiла да гутаркi, - думаць мне аб тым, што будзе заўтра цi пасьля? Няхай сушаць сабе галовы iншыя, а я вось пражыў дзень, i добра. Будзе заўтра, буду тады й думаць. Яшчэ нiколi так ня было, каб нiяк ня было. Неяк будзе.
      Гэткая непарушная Вiктарава фiлязофiя ў асноўным падыходзе да жыцьця перш за ўсё адбiвалася на ягоным выглядзе. Заўсёды быў спакойны, павольны й зусiм у меру разважны. Здавалася, й думаў зусiм ня больш, чым было патрэбна, але якраз у меру, быццам ашчаджаў сваё iнтэлектуальнае знарадзьдзе. Праўда, й бяды ён у жыцьцi ня ведаў нiякай. Быў заўсёды добра дагледжаны, апрануты й накормлены, ды шчэ й капейка ў кiшэнi на дробныя расходы ня зводзiлася. Вiктарава мацi глядзела сынка як сваё вока. Вучыўся, бывала, у Глыбокiм, глядзiш - прыйдзе чацьвер, кiрмашны дзень - мацi ўжо й тут. Так i прывалачэ мяшок усякай емiны. Дый аб найменшых драбнiцах здароўя распытае й на будучыню парадзiць ды асьцеражэ, быццам той сын так ужо той будучыняй цiкавiўся.
      Няхай чытачу не здаецца, што Вiктар быў расьпешчаны сынок. О не, зусiм ня тое. Калi быў ён расьпешчаны, дык толькi ледзь-ледзь, зусiм крышачку: нiколi не вымагаў больш, чым патрабаваў, ды навет часамi мог выцярпець i не адзiн недахоп. Такiм ужо быў Вiктар.
      Дома пакiнуў ён, акрамя бацькоў, малодшага брата. Бацька, здавалася, зусiм мала цiкавiўся сынам не таму, што матка цiкавiлася iм цi не замнога, а мо таму, што чакаў, аж пакуль сын вырасьце, i ўжо тады будзе гаварыць зь iм як мужчына з мужчынам. Нiколi ня супярэчыў, анi не загараджваў сыну дарогi да навукi. Для яго гэтае пытаньне не iснавала. Што-ж, аб чым-жа тут i раздумоўваць? Грошы ёсьць, хлеб i скаромiна ёсьць, вопраткi - хоць завалiся, помач сынава на гаспадарцы не патрэбна, бо й сам яшчэ малады, дык чаму-ж ня вучыцца. Няхай лепшым чалавекам будзе.
      III
      Толькi адзiн раз, здаецца, Вiктар выявiўся ў вачох мамы дрэнным сынком. Ды мо тут крышку й непаразуменьне ў нас. Мо словы "дрэнны сынок" i ня зусiм адпавядаюць для яго характарыстыкi пасьля таго, што зрабiў. У кожным выпадку добрая Вiктарава мама ўважала, мусiць, што сыну было яшчэ не сямнаццаць гадоў, а мо, паводле яе, трынаццаць. Ды i хто-ж з нас ня ведае мамаў, якiя ўжо выгадаваўшы сваiх дзяцей на кавалераў, усё ставяцца да iх як да дзяцей цi, прынамсi, стараюцца бачыць у iх маленькiх хлопчыкаў, якiх час-ад-часу, здаецца, пагладзiлi-б i прытулiлi, а калi якая малая бяда навернецца, то й пашкадавалi-б зусiм ня так, як шкадуюць дарослых кавалераў. Зусiм пэўна тады, што гэткая добрая мацi адзiн дзень будзе нямiла рашчараваная й моцна зьдзiўленая. Гэтак было i зь Вiктаравай мамай.
      Вiктар належаў да тых хлапцоў, цi мо ўжо й кавалераў, што рана пачынаюць падабацца дзяўчатам. Мо й ня ўсiм дзяўчатам, а толькi некаторым. Ды й паўбяды было-б з усяго таго, калi-б усё толькi й абмяжоўвалася падабаньнем. Але ж не. Глядзiш - як адной цi другой харашунi закруцiцца галава, а там ужо й пайшло. Там ужо неяк i лiст проста па-вучнёўску, яшчэ саромячыся, напiша. Неяк той лiст незаўважна цi то ў сшытак, цi то ў кiшэню ткне, а ўсё-ж ён да Вiктара дарогу знойдзе. Хлапец, удаючы моцна зьдзiўленага й не бяз сораму (ды навет i зачырванеўшыся), прачытае. Дый цi толькi прачытае. Глядзiш, адкуль тут у зусiм, здавалася, нясьмелага Вiктара той сьмеласьцi прыгаршчы набярэцца, ды й адказ напiша.
      А там ужо на школьным калiдоры Вiктар чамусьцi палюбiць падаконьнiк на самым тым вялiкiм вакне, прылiпшы да якога ў часе перапынку, можна надта-ж добра да ўсiх дзяўчатак прыгледзецца, дый не так да ўсiх, як асаблiва да тэй аднэй - аўтарцы лiста. I каб-жа толькi прыгледзецца, а то й вокам падмiргнуць, хоць пасьля мо яшчэ й зачырванеўшыся, засаромеўшыся, на момант адвярнуцца. А там глядзiш, неяк iдучы са школы, й сьцежкi iх разам зьбягуцца. Ды ўжо навет пасьля так бывае здарыцца зь Вiктарам, што й адна цi другая лекцыя нявывучанай чамусьцi бывае, у клясе заiкацца, настаўнiку адказваючы, давядзецца. А там, пэўна-ж, была ўжо прычына...
      Цяжка было-б устанавiць, цi Вiктар пачаў быў свае аморы якраз тым шляхам, аб праўдападобнасьцi якога мы тут мяркавалi, адылi адно пэўнае, што зацiкаўленую дзяўчыну ня толькi не адштурхнуў ад сябе, а наадварот: калi паехаў сам вучыць у пачатковую школу, то неяк так неўзабаве выпала, што абое апынулiся ў адной школе. Дый тут яшчэ было-б паўбяды. Але трэба ж было здарыцца, каб папаўся ў такую цесную вёску, што давялося з той самай дзяўчынай-настаўнiцай адну супольную кватэру наймаць. Як там да гэнага дайшло - няважна, галоўнае, што Вiктар зусiм зраньня пазнаў найглыбейшыя тайнiцы каханьня.
      Няведама, хто быў данёс аб тым усiм добрай Вiктаравай маме. Мо яна й сама неяк пранюхала, дапыталася цi дагледзела. Аднаго прыгожага дня добрае матчына сэрца ня вытрымала, й жанчына зьявiлася да сынка на памешканьне. Доўга ня думаючы, пусьцiла ў рух добрую бярозавую палку. Дасталося-ж не толькi Вiктару, але й ягонай каханай. Пасьля гэнага неяк у вёсцы знайшлося й другое памешканьне. Але якая-б вёска вялiкая ня была, каханьне ня ведае нi адлегласьцi, нi часу.
      Дык i выезд у Вiльню быў для добрай Вiктаравай мамы на пацеху. Бачыла ў тым, пэўна, ня менш чым збаўленьне сына. Што мог ён рабiць у Вiльнi - гэта ўжо зусiм iншая справа, але-ж там матчыны вочы нiчога ня бачылi й вушы ня чулi. А ад Вiктаравай каханкi той надта-ж моцна дасталося Сымону. Яна так i думала, што Сымон намовiў сябру вучыцца ў Вiленскай Беларускай Гiмназii адно таму, каб разлучыць зь ёй.
      IV
      Быў Вiктар i хвалько першаклясны. Сымон, што сябраваў зь iм ад пятае клясы сямiгодкi, сам ня мог-бы дакладна сказаць, калi першы раз заўважыў гэту рыску ў Вiктаравым характары. Мо яна паходзiла ад поўнага дастатку й дабрабыту ў сям'i. Ён езьдзiў у школу самакатам, а Сымону цяжка было здабыцца ня толькi на вопратку, але навет на новы школьны сшытак цi алавiк. Вiктар заўсёды быў добра апрануты й абуты, а Сымону пад час бальшавiцкай акупацыi прыходзiлася, ня гледзячы на кпiны ня толькi Вiктара, але й iншых школьнiкаў, наведваць заняткi ў лапцёх. Ня тое каб Сымон быў надта сарамлiвы й моцна зважаў на насьмешкi iншых вучняў. Бяда-ж ня ведае сораму. Адно што неяк часамi цяжкавата й крыўдна было цярпець тыя насьмешкi й самахвальства з боку найблiжэйшага сябры.
      Асаблiва-ж тое самахвальства выявiлася ў Вiктара пазьней - на настаўнiцкiх курсах i ў Вiльнi. I прычынаю было, здаецца, ня што iншае, як посьпехi ў першым каханьнi. Як расхвалiць, бывала, сам сябе Вiктар, як зачне апавядаць, якi зь яго Казанова, дык часамi аж слухаць брыдка. I найбольш характэрным было якраз тое, што Вiктару не належылася анiякiх заслугаў у першым каханьнi. Бо сама-ж дзяўчына навязалася, прычапiлася, быццам смала тая. Вiктар быў тут толькi змушаным, сказаць-бы iнэртным, удзельнiкам, што бязь нiякага супрацiву паддаўся быў дзявочым хiтрыкам. Адно ролi былi замененыя. Ня Вiктар заляцаўся да дзяўчыны, а тая да яго. I сам пасьля мо не раз шкадаваў, што такi меў пачатак на дарозе амораў, бо, трэба прызнаць, пазьней быў зусiм няздольны, каб самому, з сваёй собскай iнiцыятывы, пачаць заляцаньнi да якой-небудзь дзяўчыны Мо калi й былi ў Вiктара якiя-небудзь, хоць маленькiя, здольнасьцi ў гэтым кiрунку. Ня быў-жа зусiм калекам. Мо й разьвiў бы iх, каб ня тая замена роляў у першым каханьнi. Як там нi было, а стаўся зусiм няздольным да заляцаньня да дзяўчат. Ня ведаў самых элемэнтарных правiлаў падыходу да прыгожага роду, ня кемiў, аб чым гаварыць зь дзяўчатамi, а калi, бывала, каторая падабалася, то ў яе прысутнасьцi зусiм трацiў галаву.
      Iншая рыса Вiктаравага характару, што кiдалася ў вочы, гэта была ягоная поўная згода з жыцьцёвымi абставiнамi, цi, лепш сказаць, з курсам собскага жыцьця. Часам здавалася, што ня ён кiраваў сваiм жыцьцём, а яно iм. Гэта ня значыць, што быў ён незарадны ды недалужны. О не. Далёка не. У сваiх межах, у пэўных рамках заўсёды патрапiў добра выкарыстаць магчымасьцi, прыстасавацца да абставiнаў. Але ўжо зусiм немагчыма ўявiць, каб Вiктар пачаў накiдаць лёсу собскую волю або, тым больш, абвяшчаць яму вайну. Да гэтага ня быў здольны. Анi не стараўся глыбей аналiзаваць жыцьцё й падзеi або браць iх у свае рукi. Калi дзе траплялiся на шляху перашкоды, дык стараўся iх абмiнуць, а калi-ж не ўдавалася - выбiраў найлягчэйшую дарогу.
      Калi-б, прыкладам, здарылася, што Вiктар цяпер не едзе ў Кэнiгсбэрг i не ўцякае ад бальшавiкоў, а трапiў зусiм у iншыя варункi ды абудзiўся ранiцою ў бальшавiцкiм цялятнiку-цяплушцы, што вёз яго ў Сiбiр, то й тады, здавалася-б, многа не пачаў-бы думаць, але якраз толькi ў меру i зараз-жа пагадзiўся-б са сваёй новай пераменай лёсу ды стараўся-б выкарыстаць - дзе што далося-б - для свае выгады. Яму, пэўна, нiколi-б ня прыйшло ў галаву, каб неяк вырвацца цi ўцячы з гэнай, абчапанай бальшавiцкiмi канвоямi цяплушкi, а ўжо, баранi Божа, нагаварыць да таго iншых цi навет павесьцi iх, выскачыць першым. Iншая рэч, што каб нехта плянаваў тыя ўцёкi ды ўсе згадзiлiся-б уцякаць дружным гуртам, то там, пэўна-ж, i Вiктар не застаўся-б ззаду, больш таго - i з вагону выскачыў-бы ўцякаць далёка не апошнi.
      Гэткi ўжо быў наш Вiктар. I ў сумесным жыцьцi са сваймi двума сябрамi ён быў, здавалася, залатой сярэдзiнай мiж гарачым, парывiстым, бойкiм i агрэсiўным Кастусём i флегматычным, павольным, заўсёды задуманым, разважным i цьвёрдым Сымонам.
      V
      Цэлае Сымонава дзяцiнства было перапоўнена горам i нядоляй. Зь семярых дзяцей, што былi ў бацькi, Сымон быў пятым з чаргi паводле веку. Меў трое сясьцёр i столькi-ж братоў. Бацька меў нейкiх дзесяць гактараў ворнай зямлi й каля дванаццацi гактараў балота - у тым лiку каля чатырох гактараў балотных сенажацяў. Калi-б не тыя вечныя хваробы ў хаце, аб якiх нам раней давялося ўспамiнаць, можна было-б сямейку добра прагадаваць i, як кажуць, песенькi сьпяваць. Але Бог хацеў iнакш...
      Зь дзяцiнства малому Сымону помнiлiся толькi дактары, шпiталi, нараканьнi, праклёны, малiтвы - усё гэта перамешанае, здавалася-б, без пачатку й канца. Старэйшы брат, сястра й мацi ўжо былi адышлi на той сьвет. Асаблiва помнiлася Сымону мацi. Якая гэта залатая, якая працавiтая й гаротная была жанчына. Як цяжка змагалася яна зь вечнымi хваробамi, недахопамi, жыцьцёвымi катастрофамi, як старалася вывесьцi ўсiх дзетак у людзi. Сымон нiколi ў жыцьцi ня здольны быў безь вялiкага хваляваньня ўспамiнаць пра матку. Дый цi толькi з хваляваньнем, але й з сьцiснутымi зубамi. Бо хто-ж iншы, калi не вясковыя знахары, бабы-шаптухi злячылi, са сьвету зьвялi саракадвухгадовую гаротную матку. Толькi тады, калi выразна вiдаць было, што трэба шукаць нейкага наглага ратунку, павёз яе бацька зноў да гарадзкога лекара, якi парадзiў адаслаць жанчыну аж у Вiльню, у шпiталь. Нядоўга давялося ёй там ляжаць. Пасьля двух тыдняў адышла на той сьвет. Далёка ад дому, без блiзкага чалавека каля смяротнае пасьцелi, яна i ў апошнюю хвiлiну жыцьця ня мела нармальнае для памiраючага ўцехi, што прыносiць прысутнасьць блiзкiх. Езьдзiлi на паховiны бацька са старэйшай сястрой перад самым прыходам бальшавiкоў.
      Ажно тры гады пазьней, калi Сымон вучыўся ў Вiльнi, адшукаў магiлку маткi на Росах. Пагода амаль злiзала надпiс з пахiленага драўлянага крыжа, i Сымон не без цяжкасьцяў пераканаўся, што гэты, а ня iншы грудок быў магiлкай ягонай маткi. Пацяшаў сябе думкай, што некалi, мо i ў недалёкай будучынi, паставiць на месцы збуцвелага драўлянага крыжа нейкi трывалы, мо каменны. Нiчога з таго не выйшла. Ня ведаў, што хутка й самому прыйдзецца пакiнуць Бацькаўшчыну, хоць i не на той сьвет iдучы, як матка...
      На давяршэньне ўсiх бедаў зь сямейнымi хваробамi, са знахарамi ды шаптунамi, што больш шкоды, чым карысьцi прыносiлi малаасьвечанаму народу, была ў сям'i Сымонавага бацькi Спарыша яшчэ й вялiкая гiсторыя з замужжам найстарэйшай дачкi Веры. Замужжа гэтае характэрнае для беларусаў, i было яно паўтаранае па ўсёй Беларусi ў тысячах розных варыянтаў. Вера выйшла замуж не за чалавека, а за зямлю. З агiдай успамiнаў пра свайго швагру Сымон.
      - Яно-ж сабе Лявон чалавек кепскi, да працы няздатны, п'янiца й гультай, казаў, бывала, Сымонаў бацька пра будучага зяця, - але-ж зямлi мае дваццаць пяць гактараў. Там ужо яно неяк уложыцьца, утрэцца. Будуць жыць, нiдзе ня дзенуцца.
      Ажно i не "ўлажылася" i ня "ўцёрлася". I быў Лявон добры, пакуль жончын пасаг прапiў (а былi ў той час яшчэ ў старога Спарыша царскiя залатыя пяцiрублёўкi, й не адзiн дзесятак Веры ў пасаг даў). А як прапiў, тады й жонку пачаў выганяць.
      - Iдзi, - крычыць абнаглелы п'янiца, падгавораны вясковымi абiбокамi, што да старога Спарыша розныя злосьцi мелi, - нясi ад бацькi яшчэ золата! А як не прынясеш, дык ня жывацей! Я зь цябе выкалачу, такую тваю!..
      I хадзiла Вера ўся ў сiняках. З прыгожай, як кветка, васемнаццацiгадовай дзяўчыны за пару год адабраў Лявон усю маладосьць i сiлу. Колькi, бывала, даводзiлася малому Сымону нагледзецца й наслухацца, як пакрыўджаная, да паўсьмерцi зьбiтая старэйшая сястра гадзiнамi й днямi плакала, прыбегшы да бацькоў, i жалiлася, што яе, маладую, за бандытаву зямлю замуж аддалi.
      Але нядоўга Лявону давялося жыцьцём цешыцца. Неяк хапiла яго раз цi два на жывот. Лекар загадаў ад усякае садавiны ўстрымацца. Дык дзе-ж там! Аднойчы, падпiўшы на кiрмашы, сьпеленькiмi грушамi да адвалу наладаваўся. Там-жа хутка й скончыўся. Сьляпая кiшка, мусiць, ня вытрымала, цi што. Так i на паховiнах плакала Вера па iм адно для вачэй людзкiх. Жыцьцё ейнае зруйнаваў ды ўдавой з трохгадовым сынам ды старэнькай сьвякроўкай пакiнуў. I зь зямлi тэй толк малы быў, бо хутка-ж прыйшлi крывадушныя "вызвольнiкi" са зьненавiджанымi калгасамi, дык зямлi хапiла ўсiм, ажно пачало адрыгацца.
      Мы вельмi павярхоўна пазнаёмiлi чытача з тым, што адбывалася й як жылося ў сям'i Сымонавага бацькi. Мы пэўныя, што калi-б хацелi апiсваць самыя неабходныя й цiкавыя дэталi адносна шматлiкiх хваробаў, то мусiлi-б сьпiсаць вялiкую шпiтальную кнiжку, а калi-б яшчэ давялося заглыбляцца ў розныя асноўныя беды сям'i старога Спарыша, то вунь колькi трэба было-б паперы!
      Хто сказаў, што для маляваньня жыцьця ў аповесьцi патрэбна фантазiя? Само жыцьцё бывае часта перапоўнена такiмi капрызамi й фокусамi лёсу, што й найбольшы фантазёр пры найлепшым выдумляньнi выявiўся-б мiзэрным майстрам. I таму якраз жыцьцё бывае такое непраўдападобнае, такое жахлiвае, бо праўдзiвае.
      Часта Сымону даводзiлася думаць над тым, чаму якраз у iхняй хаце ня выводзiлiся хваробы й калецтвы. Губiўся хлапец. Дый хто мог адказаць на тое пытаньне? Ахкалi й надзiвавацца не маглi суседзi, а старэйшыя бабкi так i вырашылi, што сям'я Спарышова пад нейкiм урокам была. Урок нехта, дый годзе.
      - Божа мой, Божа, - бедаваў часта Сымонаў бацька, - залом нейкi ў мяне ў сям'i. I чаму гэта ў мяне ня так, як у людзей? Цi-ж я больш за каго награшыў? Калi-ж гэтаму канец будзе?
      I ня мог ужо, састарэўшы ад нядолi й цяжкой працы, бацька прадугледзець, што й самому яму, больш чым каму iншаму з сям'i, найбольш трагiчны й найбольш жахлiвы канец прыйдзе ўжо ў часе другой бальшавiцкай акупацыi ў канцэнтрацыйным лягеры... Ды што й рэшткi сям'i ягонай, тых калекаў i цэлых яшчэ, раней захаваных неяк лёсам, разьвее-раськiдае люты лёс па цэлым сьвеце...
      VI
      Усе гэтыя нядолi-няшчасьцi моцна адбiлiся на Сымонавым характары. Будучы яшчэ школьным вучнем, ён паставiў, што зямля не для яго, што трэба будзе шукаць iншых сьцежак-дарожак. Гэтым i тлумачыцца тое, што без дазволу бацькавага паехаў i паступiў у Вiленскую гiмназiю. Але ня толькi бацькава, матчына цi сямейнае гора й жыцьцё цiкавiла Сымона. Бачыў ён, што й навакол у суседзяў-сялян ня лепш. Дый без хваробаў, як у iх. Бачыў навакол бяду й галечу.
      Пад час першай бальшавiцкай акупацыi хадзiў у школу й вельмi падатны быў на ўсялякую прапаганду, навет i на школьную, бальшавiцкую. Дома бачыў зусiм адваротны бок жыцьця. Бацька, выпрацаваны да зьнямогi, вечна праклiнаў "гэтую нячыстую сiлу", вечныя турботы аб тым, як выплацiць падаткi, аддаць "культналогi", "iзьлiшкi" й iншае, бясконцае й ня зусiм яшчэ малому хлапцу зразумелае, - усё гэта яўна запярэчвала казённай прапагандзе розных школьных i пазашкольных партыйных агiтатараў. Народ апынуўся ў яшчэ большай галечы, чымся быў раней за панамi. Самае асноўнае, чаго Сымон Спарыш ня мог зразумець i аб чым нельга было нiкога запытацца, гэта - чаму бальшавiкi так душылi людзей, чаму вывозiлi, чаму абкладалi такiмi непасiльнымi падаткамi, што прыходзiлася сем дзён цэлымi порамi працаваць на тыдзень; агульна гаворачы - чаму не давалi людзям жыць?
      Балючымi былi бясконцыя нараканьнi бацькi. Звычайна пасьля колькiднёвай адсутнасьцi з дому па нейкай бальшавiцкай працоўнай норме, вывазцы лесу або каменьня, стары Спарыш, вярнуўшыся зьняможаным дахаты, хрысьцячыся, вымаўляў: "Госпадзi мiласэрны, дзе твая справядлiвасьць? Цi-ж доўга ты яшчэ дазволiш, каб нячыстая сiла так народ душыла? Божа-ж мой, Божа, няхай бы ўжо хоць нейкi чорт прыйшоў на зьмену, абы ня гэтая нечысьць паганая. Дзе-ж яна на нас узялася, каб яна скрозь зямлю правалiлася!"
      Ажно прыйшла й зьмена, й той "чорт" на зьмену, што выявiўся анiчуць ня лепшым за тую "нечысьць".
      Маладому Сымону спачатку здалося, што пойдзе на лепшае. Неба было праясьнiлася. Пачулася нешта роднае, дарагое, цела ад свайго цела, дагэтуль забароненае, апаганенае, стаптанае. У беларускiх школах хлапец выразна ўсьведамiўся. Да гэтага спрычынiлiся найбольш лекцыi гiсторыi й лiтаратуры на настаўнiцкiх курсах. Настаўнiк гiсторыi, сам добры беларускi патрыёт, сваiм навучаньнем будаваў у сьведамасьцi й сэрцы Сымона лепшага, паўнавартаснага чалавека, добрага й сумленнага беларуса, вялiкага патрыёта.
      I ня дзiва, што цешылася юнакова сэрца, калi бачыў, як навокал расьлi беларускiя школы, арганiзоўвалася моладзь, грамадзкiя iнстытуцыi. Здавалася тады яшчэ Сымону, што немцы былi найлепшымi прыяцелямi беларусаў, а хто ведае - мо й найлепшымi людзьмi. Любiў надзвычайна чытаць i чытаў усё, што друкавалася па-беларуску. Нейкi час захапляўся перадавiцамi Ўладыслава Казлоўскага ў "Беларускай Газэце". Здавалася, што каб тады даў яму хто ў рукi стрэльбу й сказаў самому аднаму абараняць, прыкладам, ад бальшавiкоў Менск, то пайшоў-бы без найменшага хiстаньня.
      Хутка прыйшлi рашчараваньнi, а пасьля й зьмены поглядаў, калi тое, што юнак меў у галаве дагэтуль, можна было назваць поглядамi. Дачуўся Сымон, што спалiлi немцы вёску Залатуху непадалёк Парафiянава, побач чыгункi Маладэчна Полацак. Аб сапраўднасьцi весткi ня было сумлеваў - перадалi яе Сымону людзi, якiм поўнасьцю верыў. Спалiлi-ж ня толькi малыя ў вёсцы будынкi, але папалiлi жыўцом, пазганяўшы ў пуню, усiх жыхароў Залатухi, пераважна жанчын, старых i дзяцей. Хутка цэлая ваколiца з жахам пачала аб тым учынку гаварыць. Сымон глыбока задумаўся. У вёсцы, як апавядалi людзi, зусiм ня было партызанаў. Адной вiной Залатухi было тое, што ляжала воддаль чыгункi непадалёк лесу, значыцца, бальшавiцкiя партызаны маглi раз цi два заглянуць у яе па дарозе да чыгункi, якую падмiноўвалi.
      Чаму-ж тады гiтлераўцы палiлi нявiнных гаротных беларускiх сялян? Чаму дзяцей i жанчын? Цi-ж i яны былi партызанамi? Цi-ж гiтлераўцы ня мелi часу, каб разабрацца, дзе, хто й што, цi паленьне й руйнаваньне ляжала ў iхных iнтарэсах? Чаму, чаму й яшчэ раз чаму?
      Жахлiвае падазрэньне мiльганула ў Сымонавай галаве: цi ня ёсьць i гiтлераўцы такiмi самымi зьнiшчальнiкамi, крывапiўцамi, эксплуататарамi беларускага народу, як i бальшавiкi? Цi ня ёсьць i Гiтлер такiм самым крымiнальнiкам, як i Сталiн?
      Хутка пачалi прыходзiць весткi аб нямецкiх зьверствах з усiх канцоў i ваколiцаў. Яны былi ня менш жахлiвымi, чым весткi аб зьверствах над беларускiмi сялянамi з боку бальшавiцкiх партызанаў.
      "Што з таго, што гiтлераўцы дазволiлi арганiзаваць беларускае школьнiцтва й адмiнiстрацыю? - думаў Сымон. - Яны-ж паляць, рабуюць, страляюць людзей, адным словам, робяць зь Беларусi пустыню".
      Апавядалi аб страляньнi жыдоў. Сам Сымон бачыў, як немцы стралялi савецкiх ваеннапалонных. Каля самай iхняй вёскi прабягаў вялiкi гасьцiнец. Гэта тут раз давялося бачыць Сымону, як гналi немцы вялiкую й шырокую, у дзесяць шэрагаў, калёну савецкiх палонных. Была зiма. Дарогаю валачылiся абдзёртыя, босыя, пасiнелыя шкiлеты. Здавалася, што ня было iм нi канца нi краю. Iх накiроўвалi ў лагер у Бярэзьвечах. Вясковыя жанчыны, панабiраўшы ў пелены бульбы цi хлеба, падыходзiлi да дарогi й шпурлялi галодным. Шкiлеты гуртамi кiдалiся на хлеб i бульбу, а нямецкiя канвойныя касiлi iх з аўтаматаў, пакiдалi кучы трупаў i йшлi далей... Цi мала чаго бачыў яшчэ Сымон...
      Хто-ж мог-бы пералiчыць усе тыя жахi й зьверскiя ўчынкi акупантаў, аб якiх давялося чуць. Прыходзiлi на памяць нядаўнiя бальшавiцкiя ўчынкi ў Бярэзьвечах, дзе ў колiшнiм манастыры, пераробленым на вязьнiцу, людзi пазнаходзiлi кучы трупаў з паабразанымi насамi, языкамi, жаночымi грудзьмi, павыколванымi вачыма, павыломванымi пальцамi. Прыгадвалася цяжкое жыцьцё пад савецкай акупацыяй, вывазы ў Сiбiр, вечныя нараканьнi бацькi. I ў параўнаньнях маладога Сымона абодва акупанты выглядалi аднолькавымi. "Чорт iх ведае, думаў юнак, - адна нячыстая сiла, а другая яшчэ горшая. Мусiць, каб паставiў на вагу, дык нiводзiн не пераважыў-бы, абое, як кажуць, рабое".
      Сымон аж усьцешыўся, што ён сам, без нiякiх падказваньняў збоку, дайшоў да такiх высноваў. Радасьць была тым большая, калi пераканаўся ў далейшым, што ягоныя новапрыдбаныя погляды адносна немцаў былi зусiм правiльнымi. Калi-ж адна думка была даведзена да канца, калi была пастаўлена над гэтым кропка, дык перад юнаком зьявiўся цэлы сьцяг зусiм новых пытаньняў: хто-ж тады прыяцель беларусаў? Дзе-ж народ павiнен шукаць ратунку? I цi наагул быў ратунак?
      У гэны час ня мог юнак знайсьцi адказу на такiя пытаньнi. Яны адно прынесьлi недавер i насьцярожанасьць да ўсяго чужога ды яшчэ большую любоў да роднага, блiзкага, свайго пакрыўджанага народу.
      Ня было ў Сымона нiякiх пытаньняў у дачыненьнi да самога сябе. Даўно наважыў лiчыць на свае сiлы. Добра разумеў вартасьць навукi, а таму й пастанавiў прадаўжаць яе далей. "А там ужо будзе вiдаць", - думаў сабе.
      Але й час навукi ў Вiльнi быў кароткi. Ясна было, што немцы зьбiралiся адступаць, а калi-б i не, дык падходзiлi тыя гады, калi трэба было браць стрэльбу ў рукi. Хто быў дужэйшы, значыцца, хто трымаў зброю ў руках, той i лiчыўся лепшым. Гэтую простую праўду пазнаў быў Сымон, назiраючы за рознымi падзеямi, якiя заўсёды стараўся аналiзаваць. Калi ў Вiльнi пачаўся прыём у Школу Камандзераў БКА, калi гэтую справу тройка студэнтаў пачала разважаць, дык выявiлася, што погляды ўсiх сыходзiлiся. Так неяк выйшла, што нiхто й нiкога не намаўляў. Пасьпяшылi ў памяшканьне Вiленскага Беларускага Нацыянальнага Камiтэту на мэдыцынскi агляд, дзе й былi прынятыя ў БКА.
      VII
      Шостага лiпеня Школа прыехала ў Вiрбален - мястэчка на летувiска-прускай мяжы. Кадэты затрымалiся ў вайсковых бараках. Толькi параненыя былi накiраваныя ў шпiталь недзе ў ваколiцы Кэнiгсбергу. Разам зь iмi паехаў i Камовiч, зь якiм, як пасьля выявiлася, хлопцы разьвiталiся назаўсёды. Параненых пасьля не далучылi ўжо да Школы Камандзераў, i нiхто ня ведаў, што зь iмi сталася. У Вiрбалене Школа затрымана была на чатыры днi.
      Быў гэта добры адпачынак. Пагода была цудоўная. Заняткаў - нiякiх. Рэкруты аглядалi самi сябе, чысьцiлiся, парадкавалi свае рэчы, падлiчвалi страчанае, загаралi на сонцы, без канца дзялiлiся перажываньнямi з жахлiвай бамбардзiроўкi ў Вiльнi, з дарогi. Коратка кажучы - гаiлi свае духовыя раны. А раны гэныя ўжо былi паказалiся цi ў аднаго. Такая раптоўнасьць выпадкаў за апошнi тыдзень скаланула не аднаго - да самае асновы духовае iстоты. Значны ўплыў на настрой гэтага юнацкага адзьдзелу прыносiла й няпэўнасьць заўтрашняга дня, няведамасьць будучынi. Ясным было ўжо, што не вярнуцца iм анi заўтра, анi пасьлязаўтра на пакiнутую Бацькаўшчыну, хаця-б навет i ў абяцаную перад выхадам зь Менску Горадню. Што-ж было наперадзе? Куды вёў iхны шлях? Што сталася зь iншымi адзьдзеламi БКА? Дзе была беларуская цэнтральная адмiнiстрацыя, г. зн. БЦР, штаб БКА i iншыя? Пытаньняў было без канца.
      Вечарам, блiзка на захад сонца, каля аднаго з баракаў на зялёнай траўцы сядзела грамада хлапцоў. Гаварылi аб тым-сiм, пераважна-ж аб пакiнутай радзiме, бацьках, агульным палажэньнi, будучынi. Сярод iх былi капiтаны Мiкула й Ласкутовiч. Маладым рэкрутам хацелася пачуць што-небудзь i ад сваiх афiцэраў, што-небудзь пацяшаючае, запэўнiваючае, падбадзёрваючае. Таму, калi Мiкула па-сяброўску пачаў гутарку, адкуль нi ўзялiся дзесяткi слухачоў, што хадзiлi воддаль. Цеснай сьцяной абкружылi абодвух капiтанаў i замянiлiся ў слых.
      - Так, хлопцы, - гаварыў Мiкула, - мы сяньня рассыпалiся, хаця дагэтуль i мелi нейкую дзяржаўную арганiзацыю. Не ведаем цяпер, дзе знаходзiцца Беларуская Цэнтральная Рада, дзе ёсьць нашыя вайсковыя адзiнкi. Мы страцiлi адзiн аднаго, бо ўцякалi. Цяпер трэба чакаць, пакуль усё стабiлiзуецца, i толькi тады я ясна пастаўлю пытаньне аб iснаваньнi афiцэрскае школы, бо цяпер яна, як такая, фактычна перастала iснаваць. Трымайцеся ў цесным сяброўстве, не адыходзьце адзiн ад другога.
      - Перад гэтым адзiн з вашых сяброў сказаў, што ён страцiў ужо бацькоў, Бацькаўшчыну i ўсё, што меў. Такiм чынам, засталося толькi страцiць галаву, на якой яму ўжо мала залежыць. Праўда, запал вельмi патрэбны, але памятайце, што галоў ня трэба трацiць надарма й бяз сэнсу. Якраз цяпер мы павiнны старацца, каб iх як найбольш захаваць, бо ў будучынi будуць нам вельмi патрэбныя.
      - У Вiльнi мы пацярпелi першыя, здаецца, дарэмныя ахвяры, - гаварыў далей капiтан. - Але, з друтога боку, падумаўшы, дык i ня былi яны зусiм дарэмнымi. Не былi-ж-бы мы на вiленскай станцыi, калi-б не апранулi жаўнерскай вопраткi. А калi ўжо носiм гэту вопратку, то й мусiм быць падрыхтаванымi на ахвяры. Памятайце, што ахвяры нiколi не прападаюць дарэмна. Яны родзяць шэрагi новых змагароў, вядуць наперад, да вольнасьцi новыя пакаленьнi. Вы тут амаль усе зь сярэдняй асьветай. Вы ёсьць тая залатая моладзь, якая ў будучынi павiнна шмат зрабiць для Бацькаўшчыны. Перад намi ўсё жыцьцё, й вы iдзеце за яго змагацца. Тым часам трымайцеся ў цесным сяброўстве, слухайце сваiх камандзераў. Цяпер дысцыплiна нам найбольш патрэбная. Амаль кожнага з нас сустрэў той самы лёс, i мы йдзём да аднае мэты. Наша школа не пачала яшчэ працы, якую павiнна была пачаць. Мы яшчэ не сабралiся, калi здарылася...
      - Чаму-ж беларуская армiя не зарганiзавалася раней? - спытаў адзiн з слухаючых.
      - Ня мы тут вiнаваты. Нашы вайскоўцы ўжо ўлетку 1941 года езьдзiлi ў Менск i пачалi старацца дастаць дазвол. Пiсалi ў розныя куткi, хадзiлi, абiвалi парогi, пiсалi ў Бэрлiн. Нашых просьбаў ня слухалi. Я, прыехаўшы ў Менск i пабачыўшы, што ўсе дзьверы зачыненыя ды няма чаго рабiць, вярнуўся ў Нясьвiж, дзе надалей працаваў настаўнiкам. Аж пазьней немцы схамянулiся. Ды ўжо пазнавета было. Сягоньня не прайшло трох месяцаў ад паклiканьня Беларускае Краёвае Абароны. Армiя толькi пачала арганiзавацца, а трэба-ж вам ведаць, што для арганiзацыi й вышкаленьня армii патрэбны ня месяцы, а гады. У вынiку ўсяго гэтага што-ж мы маем сяньня? Ёсьць адзiнкi, хаця яшчэ недашколеныя, але й тыя рассыпаныя. А дзеля таго, каб што-небудзь дасягнуць, трэба, каб усе сiлы цяклi ў адну крынiцу. I дзеля таго паўтараю: сяньня згуртаванасьць i здысцыплiнававасьць - гэта асноўнае. Трымайцеся, а там яшчэ ўсё будзе наперадзе.
      Кароткая Мiкулава гутарка ўсё-ж выдатна адбiлася на настроях хлапцоў. Трэба заўважыць, што ня былi яны яшчэ выпрабаванымi ў змаганьнi жаўнерамi, што даюць сабе ўсюды раду. Асаблiва ў гэныя першыя днi на чужыне патрабавалi яны цёплага слова, сяброўскае падтрымкi ад сваiх афiцэраў. Дык i ня дзiва, што зараз пасьля капiтанавай гутаркi пачалiся песьнi.
      VIII
      Песьнi трывалi коратка. Прыйшоў капiтан Шнайдар у суправодзе трох нямецкiх iнструктараў-падафiцэраў: Кацынскага, Будкэ й Турна. Пры пасярэднiцтве беларускiх афiцэраў загадаў ён, каб увесь алькаголь, якiм удалося прызапасiцца на станцыi ў Вiльнi, быў зараз-жа здадзены iм, немцам. Матываваў загад тым, што алькаголь быў маёмасьцю нямецкага Вэрмахту, што быў узяты на пажары без дазволу, й дзеля таго цяпер ён, Шнайдар, загадвае ўсё гэта вярнуць гаспадаром. Акрамя таго, рэкрутам - i ён асаблiва падчыркнуў гэнае слова - не дазволена было пiць. На выкананьне загаду немец даваў паўгадзiны. Зараз-жа казаў iсьцi ў баракi ўсiм, што мелi каньяк, ды прыносiць i складаць яго тут-жа на травiцы каля яго, Шнайдара.
      - А скула яму ў бок! - адазваўся нехта. - Я свой добра схаваў, i фiгу знойдзе.
      - Трэба было самому набраць, - падтрымаў iншы. - Iш ты, якi ласы на чужое знайшоўся!
      - Няхай iдзе шукае. Я ня маю.
      - Выпiць, значыцца, захацелася. Iдзi ды купi! Во!
      - Я яму аддам каньяк? А трасцу ў бок чорту нямытаму!...
      Рэакцыя была аднолькавая. Нiхто ня рупiўся выконваць загад немца. Кожны па-свойму камэнтаваў яго, й нiводзiн ня скупiўся на сакавiтыя словы. Капiтана Шнайдара i ўсiх iнструктараў-немцаў хлопцы моцна ня любiлi. Найбольш не падабаўся iм той панскi прускi падыход, зь якiм яны адносiлiся да ўсiх беларусаў, пачынаючы ад афiцэраў, а канчаючы радавымi. Найбольш калола ў сэрца непашанотнае дачыненьне немцаў да беларускiх афiцэраў. Чым больш пачыналi ня любiць немцаў, тым больш прывязвалiся да сваiх i шанавалi iх.
      Калi Шнайдар пабачыў, што нiхто й ня думаў выконваць ягонага загаду, дык выслаў у баракi сваiх трох немцаў i пару беларускiх падафiцэраў, каб абшукалi ўсе клункi. Калi немцы старалiся перапароць увесь рэкруцкi багаж, то беларусы быццам iм памагалi, але вось толькi так, нехаця, дзеля людзкога вока. Лiшне й гаварыць, што знайшлi колькi пляшак каньяку, хоць, пэўна-ж, далёка ня ўвесь, вывезены зь Вiльнi, - з той простай прычыны, што шмат яго было па дарозе выпiта, а некаторыя з хлапцоў, хiтрэйшыя, што старалiся гэту небясьпеку прадугледзець, былi пахавалi свой у мясцох, дзе немцам i ня сьнiлася шукаць.
      У гэны вечар п'янствавалi немцы аж за поўнач...
      IX
      Быў вечар. Школа Камандзераў БКА заладавалася iзноў на цягнiк. Адным эшалёнам мелi ехаць i некаторыя палiцаi ды жаўнерскiя сем'i. Цягнiк чакаў на станцыi ў Вiрбалене пару гадзiнаў.
      Сымону Спарышу давялося мець цiкавую гутарку з адным палiцаем, нейкiм Красоўскiм. Сустрэў яго, шпацыруючы каля вагону, i той першы пачаў гаворку.
      - А вы адкуль? - спытаў Красоўскi зусiм бязь нiякiх уступных слоў.
      - Адусюль, з цэлае Беларусi, - адказаў Сымон. Яму i ў галаву ня прыйшло, што гэты шыракаплечы, сярэдняга росту, чарнявы, сыценькi палiцайчык мог цiкавiцца ягоным, Сымонавым, асабiстым паходжаньнем.
      - Я пытаюся, адкуль, зь якога гораду гэта ваша палiцыя?
      - Мы не палiцыя.
      - Як то? Вы-ж носiце палiцэйскае ўбраньне, - насядаў Красоўскi.
      - Толькi да часу, бо зялёнага нам яшчэ ня выдалi.
      Адно цяпер заўважыў Сымон, што малы палiцай быў добра падпiты. Вiдаць, што практыку меў добрую, бо трымаўся нядрэнна. Да iх далучыўся трэцi. Сымон ведаў яго з выгляду - гэта быў адзiн з менскай школы БКА, але ў той час ня мог прыпомнiць прозьвiшча.
      - То хто-ж вы, калi не палiцыя? - прадаўжаў палiцай. - О-о-о-о, - быццам зьдзiвiўся ён, прыглядаючыся да Пагонi на юнаковай шапцы, - i конiка нейкага тут на шапцы бачу...
      - Па-першае, гэта ня конiк, а Пагоня. Для нас яна шмат даражэйшая, чымся нейкая нямецкая курыца цi свастыка, - адказаў задзёрыста Сымон. - Па-другое, мы не палiцыя, а Афiцэрская Школа Беларускай Краёвай Абароны зь Менску.
      - Афiцэрская школа? - зьдзiвiўся Красоўскi й сплюнуў убок. - Го, го!
      Сымон мяркаваў, зь якiх прычын так не падабаўся яму гэты прыпадковы размоўца. Цi гэтаму вiной былi легкадумна-недарэчныя пытаньнi адносна яго й школы, цi хамска-зухаватая пастава палiцая.
      - А адкуль-жа вы будзеце? - пачаў Сымон.
      - Зь Лiды.
      - Вас тут многа такiх?
      - А дзе там. Паразьбягалiся хто куды, адны дадому, другiя ў лес, у польскiя легiёны.
      - То ў вас там i польскiя легiёны былi?
      - Каб ты ведаў. Многа хлапцоў пераходзiла туды з палiцыi.
      - Чаму-ж яны пераходзiлi?
      - Усяк бывала. Кожны йшоў, куды яму было выгадней. Некаторыя йшлi проста таму, што iм падабалiся ў польскiх легiёнаў мундзiры.
      - Бач ты! Вось дык гэта ўжо й людзi!
      - А што-ж у тым благога?
      - А вам падабалiся мундзiры? Вы бачылi iх калi? - распытваў юнак.
      - Бачыў не раз. Я й сам думаў пайсьцi, але неяк усё адкладаў, а цяпер гэта так раптоўна...
      - Дык вось, значыцца, якiя былi ў вас людзi! - дзiваваўся кадэт. Пераходзiлi да палякаў за мундзiры.
      Сымон усё думаў, як ацанiць палiцая: цi гэта быў дробненькi дурань, у якога зьлятала шмат цiкавага з п'янага языка, цi той, што мо пайшоў у палiцыю з нажывы, зладзейства, рабаваньня беларускiх сялян, цi што iншае. Яго найхутчэй можна было аднесьцi да дробных, але надта назойлiвых рабаўнiкоў i шкоднiкаў. З гэтакага матэрыялу выводзiлiся сэксоты, чужыя агенты, правакатары.
      - I разумна рабiлi, што да палякаў iшлi. А што вы там нейкую Беларусь выдумалi... - плёў далей Красоўскi. - Калi яна была, тая Беларусь? Га?
      - Як гэта вы гаворыце, выдумалi? - узлаваўся Сымон. - А хто вы, ня беларус?
      - Я нiколi хамам ня быў, - адрэзаў той.
      - Ах ты, сссукiн сын! - гукнуў Сымон i ледзь ня кiнуўся на палiцая.
      - Чакай, братка, ня кiдайся! - хапiў юнака за руку Курэц (так звалi трэцяга прысутнага), што да гэтага часу прыслухоўваўся моўчкi.
      - Вось ты гадзiна, псiна панская! Каб цябе гром спалiў! - закончыў Сымон i адышоў ад гэтых двух. Яшчэ азiрнуўся й бачыў, як Курэц гаварыў з Красоўскiм. Здалося, што тыя двое былi знаёмымi. Сымон расказаў Вiктару пра сваю прыгоду. Той сядзеў у адчыненых дзьвярох таварнага вагону й гойдаў даўгiмi нагамi, стараючыся дастаць мыскамi да жвiру, панасыпанага кучкамi каля шпалаў.
      - Што-ж, пойдзеш бiцца зь iм? - адказаў Вiктар. - Яшчэ ўся вайна перад намi. Хопiць боек, ня бойся.
      Позным вечарам цягнiк рушыў у заходнiм кiрунку. На працягу наступных дзён ён затрымаўся ў Кэнiгсбэргу, пасьля завярнуў на паўдзённы ўсход i, даехаўшы да Лiк (Элк) на поўнач ад Граева, зноў крута павярнуў на захад на Аленштайн (Ольштын), а адтуль у Польшчу. Была-ж карацейшая дарога з Кэнiгсбэргу на поўдзень. Але, мусiць, недзе была зьмена загадаў.
      "КEIN RUSSLAND"
      I
      Калi-б вы хацелi ў колькi словах схарактарызаваць найбольш трапна тое, што адбывалася ўлетку 1944 году на Мазуршчыне i ва Ўсходняй Прусii, то можна было-б за прыклад даць наступны анэкдот.
      Адзiн жаўнер пытае другога:
      - Куды ты едзеш?
      - Слухай, сябра, - адказвае яму другi, - калi ў цябе нiхто ня пытае, куды ты едзеш, дык i ты ня пытайся. Вязуць, дык i едзь. Якая розьнiца - куды?
      Але цi-ж гэта анэкдот? Цэлыя масы ехалi, а яшчэ больш iшло. А куды? Хто-ж мог адказаць на гэтае пытаньне. Усе ведалi, адкуль - абы ўцячы, абы далей ад гэнай "нячыстай сiлы". Калi-б вам давялося тады сядзець дзе пры дарозе й прыглядацда гэнаму мору людзей, пабачылi-б вы ня толькi розныя вайсковыя й палiцыйныя адзьдзелы з цэлай Беларусi, пачынаючы ад Бранску й Смаленску, але пачулi-б усе дыялекты нашай Бацькаўшчыны, ды, апрача таго, украiнскую i расейскую мовы. Пабачылi-б старых i малых абаiх родаў, босых i абарваных, галодных i сытых, хворых i здаровых. Убачылi-б вы палешука, што на возе побач з рознымi клункамi вёз сьвiнку, а ззаду за возам валок прывязаную кароўку, i спачувалi-б зморанаму пешаходу, што, разуўшыся, мачыў ногi ў прыдарожнай каўдобiне. Калi гэныя бясконцыя табуны ўцекачоў былi да нечага падобныя, дык хiба да цыганскiх вабозаў. Усё рухалася на захад, а там-сям пакуль што й таўклося на месцы.
      Для ўсiх супольнымi былi тры рэчы: трывога, няпэўнасьць i турботы аб пражыцьцi. Ня вiдаць было страху перад ворагам. Магчыма, што абыякавасьць i штодзённыя клопаты адпрэчылi страх. Найбольш шкодным было тое, што нiхто ня ведаў, дзе, што i як адбывалася. Стварыўся першаклясны грунт для розных, цяжкiх для пацверджаньня плётак i здагадак ды звычайных меркаваньняў.
      Нельга сказаць, каб шмат хто з гэных качэўнiкаў верыў, што немцы раптам падужэюць i затрымаюць бальшавiцка-маскоўскую хвалю наступу, але ўсё-ж, як у Беларусi кажуць. - галоднаму хлеб на ўме. Гаварылася й мяркавалася ўсяк. Бывала часта, што розныя гутаркi выклiкалi й панiку. Ды й былi на гэта прычыны. Бальшавiцкiя адзьдзелы наяжджалi, прарываючыся праз хаатычную нямецкую лiнiю абароны, на найбольш адсталых уцекачоў i там-жа на месцы распраўлялiся зь iмi па-свойму. Дый ня дзiва. Заседжаныя ў вакопах на ўсходзе Беларусi, яны зрушылi зь месца, а пазнаўшы смак перамогi, дэмаралiзавалiся рознымi здабычамi, сьпяшалiся хоць на кiм спагнаць злосьць за ўсе злачынствы, што нарабiлi гiтлераўцы ў Беларусi i ў тых абшарах Расеi, што яны акупавалi. Усiх уцекачоў лiчылi за калябарантаў Гiтлера.
      II
      Немцам здавалася (дарэчы, зусiм правiльна), што грунт пачаў хiстацца ў iх пад нагамi. Яны рабiлiся нэрвовымi й азьвярэлымi. I калi мо яшчэ той зямельны грунт не ламаўся, то ўсё-ж нельга забывацца, што мусiлi яны спраўляць хаўтуры па сваiх вялiкiх марах i лятуценьнях аб вялiкай Нямеччыне, аб гэтак званай "Новай Эўропе", дзе немец меў быць панам, а ўсе iншыя, здэградаваныя да пазыцыi "унтэрмэншаў", мелi на яго працаваць.
      I як-жа горка было расставацца тэўтонскай душы зь лятуценьнямi, што былi так блiзка да рэалiзацыi! Якой чорнай мусiла выглядаць будучыня! I што немцам было з таго, што вусаты капрал абяцаў нейкую новую, найжахлiвейшую зброю, якой меў скрышыць, спапялiць цэлы сьвет, калi гэны сьвет перад тым не ўпадзе перад iм, капралам, на каленi? Ён-жа цi адно абяцаў i раней, улучна з той тысячагадовай вялiкай Нямеччынай i "Новай Эўропай". Дык i хто, здарова думаючы, мог яму цяпер верыць? Пэўна-ж, шмат было закаранелых нацыстых, што верылi кажнаму слову Гiтлера, але-ж, як кажа прыказка, як топiшся, то й саломкi хопiшся. Дык i хапалiся за тыя новыя абяцанкi свайго "фюрэра", быццам за саломку.
      Але, з другога боку, падумаўшы, цi-ж льга сказаць, што нацысты ўмелi цьвяроза й здарова думаць? Адурманеныя спачатку гiтлераўскай iдэяй аб нямецкiм супэр-народзе, супэр-расе, аб нямiнучасьцi нямецкага панаваньня над усiмi iншымi, яны цяпер не маглi пагадзiцца з рэальнасьцю, якая гаварыла, што хутка прыйдзецца падняць рукi ўверх, атрымаць заслужаную кару, а там ужо пасьля й навучыцца жыць як людзi з усiмi ў згодзе. Дый здабыча-ж была так блiзкая, мэта, здавалася, ужо так недалёкая.
      Тыя, што працёрлi вочы i ўсё былi яшчэ былi адурманеныя, не патрапiлi яшчэ пераацанiць абставiнаў, што верылi яшчэ капралу, змагалiся, як цяжкараненыя дзiкiя зьвяры, якiх старалiся адагнаць ад пажывы, ад нiшчэньня ўсяго жывога, ды пасьля асвоiць. А пры гэным змаганьнi не маглi стаяць побач бязьдзейна й самыя звычайныя немцы - сяляне й работнiкi, якiя i з гэнай вайны, калi-б яна й была выйграна, мала, а мо й нiчога не скарысталi-б. То была ня iхняя вайна. Гэта была бойня разьюшаных нацыстых, функцыянэраў-партыйцаў i вялiкiх хвабрыкантаў, высокае вайсковае клiкi й найбольш i перадусiм вайна няпоўнага розуму капрала-"фюрэра". То была iхная вайна супраць усяго, што стаяла на шляху да панаваньня хоць пакуль што над часткаю сьвету. Што мог-бы тут скарыстаць i цi скарыстаў бы той найнiжэйшы, найбяднейшы, найбольш эканамiчна эксплуатаваны пласт народу?
      Жахлiвасьць татальных войнаў ляжыць у тым, што ў iх найбольш церпяць найменш вiнаватыя й найбольш пакрыўджаныя, найбольш пераносяць i гаруюць самыя бедныя i з прычыны гэнай беднасьцi найменш разьвiтыя. Дык i што такiя людзi робяць, калi наблiжаецца ўпадак, прыходзiць канец iхным панам, тым, што пагналi iх на непатрэбную бойню? Тут хiба нельга абагульняць. Мерка, якой можна было-б паслугоўвацца ў дачыненьнi да iншых народаў, тут непрыдатная. Хiба-ж ёсьць на сьвеце другi такi здысцыплiнаваны народ, як немцы? I цi шмат такiх ваяўнiчых, як яны?
      Кажуць, што мужнасьць i сiлу духу ваякi пазнаеш у часе паразы. З тым нельга не згадзiцца. Немец будзе ведаць, што заўтра трэба адступаць, што трэба будзе дынамiтам узарваць усе вайсковыя ўладжаньнi, але сяньня яшчэ будзе будаваць баракi. Хоць будзе бачыць, што скора трэба йсьцi ў палон да працiўнiка, але ня кiне стрэльбы, пакуль мае патроны. Немец, нарэшце, калi ўжо трапiць i ў палон, то будзе падпарадкоўвацца ўсiм загадам канвойнага, рэдка плянуючы ўцёкi. Ён-жа, калi й краiна ягоная пераможана ды разьбiлiся ўсе нядаўнiя пляны й лятуценьнi, адразу, быццам тая мурашка, бязь лiшнiх нараканьняў i разважаньняў, бярэцца за адбудову разбуранага жыцьця. У гэтым i ляжаць жывучасьць, сiла й дынамiзм нямецкага народу.
      Але, пэўна-ж, немцы таксама й перадусiм людзi, й таму ўсё, што людзкое, iм ня чужое. Дык i цiкава было назiраць iх у гэны крытычны час улетку 1944 году. Рэкруты са Школы Камандзераў БКА мелi добрыя магчымасьцi такога назiраньня.
      III
      Калi чыгуначны эшалён са школай й вайсковымi сем'ямi ды палiцыяй затрымаўся ў Плоцку над Вiслай, сем'i назаўтра былi адзьдзеленыя й накiраваныя на захад. Нiхто дакладна ня ведаў, куды яны паехалi, хоць найчасьцей называлi Лодзь. Капiтан Ласкутовiч, камандзер Школы БКА, зьнiк разам з сем'ямi. Кадэты мелi на гэта iншае слова. "Змыўся, - казалi, - дзесь наш камандзер, а капiтана Мiкулу пакiнуў". Ажно ўзiмку 1945 году паказаўся на вочы беларускiм вайскоўцам капiтан Ласкутовiч у Бэрлiне.
      На трэцi дзень побыту Школы БКА ў Плоцку прыехаў туды камандуючы БКА маёр Кушаль. ЁН, пабыўшы ў Кэнiгсбэргу колькi дзён i ня маючы там нiякай работы, страцiўшы з сваймi адзьдзеламi лучнасьць, наважыў шукаць адзьдзелаў БКА й пасьля шматлiкiх клопатаў натрапiў на сьлед Школы. Ня трэба забывацца, што ўсюды па чыгунках i дарогах панаваў хаос, слаба працавала сувязь. Паколькi беларускiя адзьдзелы былi залежныя ад немцаў, а не самастойныя, лучнасьць яшчэ цяжэй было ўтрымаць. Немцы рабiлi, што ўздумалi, часта iгнаруючы беларускiх афiцэраў.
      Капiтан Мiкула зрабiў маёру Кушалю справаздачу аб прыгодах афiцэрскае школы, перадусiм аб цяжкiм першым маршы зь Менску ў Вiльню, аб бальшавiцкай бамбардзiроўцы Вiльнi, у якой загiнула колькi кадэтаў, а iншыя, цяжка параненыя, выбылi з шэрагаў. Адылi капiтан Мiкула анi разу ня ўспомнiў, што капiтан Ласкутовiч быў далучыўся да афiцэрскае школы .ў Вiльнi й што зноў яе пакiнуў у Плоцку. Кушаль так i думаў, што Ласкутовiч зь Менску не далучаўся да Школы, а трымаўся недзе асобна.
      IV
      Цягнiк адагнаны быў на бочную чыгунку непадалёк маленькай станцыi на ўсходняй ускраiне Плоцку. Загад: чакаць. Рэкруты ня мелi-бы шмат супраць чаканьня, калi-б ня голад. Вось тры днi ўжо нiчога ня елi. Зусiм ня дзейнiчала кухня, ажно на чацьверты дзень зьявiўся нейкi рэдзенькi суп. Харчавых пайкоў ня было. Хлопцы снавалi каля вагонаў, быццам ценi. Як на злосьць, нямiласэрна пражыла сонца.
      Самыя перадавыя й найбольш пранырлiвыя пачалi выдумляць, як i дзе што-небудзь прыдбаць зьесьцi. Калi пасьля вычарпаньня ўсiх магчымых i немагчымых захадаў, прыйшлi да выснаву, што амаль няма шансаў заспакоiць голад, зрок iхны затрымаўся на зялёным бульбянiшчы мо поўкiлямэтра воддаль ад чыгункi.
      - Глянь там! - паказаў адзiн.
      - Што там? - пытаўся iншы.
      - Бульба! Хадзем ды накапаем.
      - Далiбог, бульба. Як мы раней не дадумалiся!
      Хутка дзесяткi вуснаў згаладалых кадэтаў з насалодай паўтаралi адно слова: "бульба". Ужо абмяркоўвалi, як накапаць i зварыць. Усе згадзiлiся, што трэба чакаць змярканьня, каб не адразу заўважылi немцы. У гэны вечар поле бульбы, што знаходзiлася каля чыгункi, дзе затрымалiся менскiя кадэты, пацярпела вялiкiя страты. Мо гэныя страты былi-б меншыя, калi-б самая бульба была, агульна беручы, большая за iтальянскiя гарэхi. Але мазурская зямля ў гэтай галiне не такая ўрадлiвая, як беларуская. Давялося кадэтам шмат павырываць калiўя, каб накапаць хоць па пару прыгаршчаў. Цэлую ноч пяклi й варылi бульбу, й нiколi раней у iхным жыцьцi яна ня была такой смачнай.
      Ужо на наступны дзень капiтан Шнайдар зрабiў агульную зборку й пад пагрозаю вялiкае кары забаранiў капаць бульбу.
      Хлопцам у меншай меры была крыўдная сама забарона, чымся тыя прычыны, дзеля якiх нельга было пажывiцца. Шнайдар тлумачыў, што яны - афiцэрская школа - знаходзяцца ўжо на тэрыторыi Нямеччыны. Паколькi-ж гэта Нямеччына, выходзiла з гутаркi Шнайдара, - а вы крадзеце нямецкую бульбу, дык гэтым самым абкрадаеце нямецкую дзяржаву. Паводле капiтана Шнайдара, немцам можна было абкрадаць усiх, у тым лiку насамперш беларусаў, але ўжо нiяк нельга было наадварот. Лiшне гаварыць, што нямецкi камандант не хацеў помнiць, што абавязкам нямецкае дзяржавы было накармiць кадэтаў, як i ўсiх iншых жаўнераў, што маршыравалi побач немцаў. Ён наўмысьля забыўся, што людзi нiчога ня елi ўжо на працягу трох дзён.
      Каб яшчэ больш падкрэсьлiць, што абазначала ягоная цэлая гаворка, ды каб рэкруты не забывалiся, дзе яны ёсьць, Шнайдар колькi разоў паўтараў:
      - Тут вам не Расея ("кайн Руслянд"). Гэта вы раз назаўсёды памятайце!
      Заўвага адносна "Руслянд" найбольш пакрыўдзiла кадэтаў. Не йшло тут ужо аб самую галоўную думку капiтана, якую можна было-б коратка выразiць так: тут не Расея, а Нямеччына й што нам, немцам, можна было рабiць у Расеi, таго вам, "унтэрмэншам", нельга рабiць у Нямеччыне. Найбольш укалола тое, што немец лiчыў iхную Бацькаўшчыну Расеяй - "Руслянд". Гэта кадэты прынялi як зьнявагу.
      Цi-ж Шнайдар не ведаў, што ўсе яны зь сярэдняй асьветай, сьведамыя беларусы, вялiкiя патрыёты, што прыйшлi добраахвотнiкамi й не ў нямецкую армiю, а ў сваю? Ясна, што ведаў. Але цi ня вылазiла тут наверх тая iгнаранцыя прускага афiцэра, якi, пакiнуты самому сабе, без загадаў (а нямецкi афiцэр без загадаў - быццам рыба без вады), ня ведаў, як даць рады, ды толькi тое й рабiў, што паказваў сябе перад гэтымi людзьмi з усходу "обермэншам". Кадэты яшчэ больш паглыбiлi сваю нянавiсьць да немцаў, зроджаную яшчэ на Бацькаўшчыне. Яны з гэтым надта й ня крылiся.
      Варта прыгадаць яшчэ адзiн выпадак, якi кадэты ўзялi на асаблiвую ўвагу. На трэцi дзень побыту ў Плоцку юнакi заўважылi пры станцыi трох беларускiх афiцэраў: маёра Кушаля, лейтананта Р-ка i ст. лейт. Гуцьку. Яны гутарылi мiжсобку. Тут-жа збоку ацялюгваўся й Шнайдар у таварыстве якогасьцi немца. На станцыi былi жанчыны й дзецi з тых сем'яў, што яшчэ не ад'ехалi, у тым лiку й немкi. Некалькi зь iх, абчапiўшыся клункамi, сядзелi пад малой стрэшкаю вакзалу. Яны намагалiся схавацца ад сьпякоты пад вузенькiм ценем. Старшы лейтанант Гуцька заўважыў нешта сьмешнага ў немак i ня стрымаўся, каб голасна тое камэнтаваць i пасьмяяцца. Шнайдар, што стаяў побач, выразна спасьцярог той сьмех i падумаў Бог ведае што.
      - Du lachst ueber Deutsche Frauen, Mensch! Du, Weissruthene... пачырванеў i ўспыхнуў Шнайдар. - Du kannst die Ehre eines Offiziers nicht verletzen.*
      * Ты сьмяешся зь нямецкiх жанчын. Ты, беларус... Ты не павiнен зьневажаць гонару афiцэра (ням.)
      Гуцька зьбянтэжыўся й адышоў ад немца.
      Памiнаючы, што немец гаварыў да беларускага афiцэра на "ты", што было яўнай зьнявагай i панiжэньнем, зь якой злосьцю ён накiнуўся! А якое меў на гэта права? Тыя кадэты, што бачылi й прыслухоўвалiся побач, не забылiся з найменшымi дэталямi расказаць аб гэтым сваiм сябрам. Гэткiм чынам Шнайдар пасеяў у шматлiкiх сэрцах яшчэ адно зярнятка нянавiсьцi да немцаў, а пасеянае, пэўна-ж, ужо прынясе нейкiя плёны...
      V
      На вайсковы дзённы паёк у той час складалася 250 грамаў чорнага хлеба, якi крышыўся, сыпаўся, ня мог утрымацца ў вадным кавалку й быў празваны цэглай; каля 50 грамаў маргарыны, зубок сыру прыблiзна такой-жа вагi; макулiнка мармаляды ды дзьве цыгарэты. Але апошнiх ад даўжэйшага часу кадэты не атрымоўвалi зусiм. Ранiцою была чорная кава, на абед якая-небудзь рэдзенькая зупа з ледзь-ледзь паблiскiваючымi на паверхнi жыжкi плямкамi тлушчу, вечарам-жа - таксама кава. Атрымаўшы такi паёк, кожнаму жаўнеру даводзiлася разьвязаць цяжкое заданьне: цi ўсё гэта зьесьцi адразу й наесьцiся сяк-так хоць раз у дзень, цi тры разы намагацца замарыць голад. Адны рабiлi так, а другiя йнакш. Голад усяроўна дакучаў.
      Бульбу-ж, калi дзе па-суседзку была, шматлiкiя баялiся капаць, бо хто ведае, што немцам магло прыйсьцi ў галаву. Той паёк, званы па-нямецку Verpflegung, быў тут-жа ўдачна й скора перайменаваны на блiзкае па сугуках, але зусiм рознае паводле значэньня нямецкае слова verfluchte (пракляты). Пасьля паўдня, калi прыходзiў загад двум чалавекам з кожнага зьвяза браць коц i йсьцi да харчавога падафiцэра па паёк-"фэрпфлегунг", то навокал было чуваць: "Гэй, давайце па "фарфлюктар"! Хутчэй "фарфлюктар" iдзiце браць". Пакуль хто пайшоў па харчы, то слоўца "фарфлюктар" было паўторанае зь вялiкiм смакам i нацiскам на розныя лады й рознымi галасамi дзясяткi разоў. Гэным паўтараньнем кадэты зусiм нядвухсэнсоўна давалi знаць, што яны думаюць адносна нямецкага харчовага пайка. Немцы-ж тое выразна чулi, й некаторыя навет усьмiхалiся.
      На шосты дзень побыту ў Плоцку прыйшоў загад накiравацца ў ваколiцы Цеханава. Цягнiк вечарам пакiнуў станцыю й на наступны дзень прыехаў у Цеханаў. Яшчэ ноч пераспалi людзi ў вагонах. Вымаршыраваўшы ранiцою, пасьля трохгадзiннае хады, школа затрымалася ў маёнтку Даменты. Тут быў пакiнуты першы зьвяз разам з усiмi функцыйна-гаспадарчымi службамi й канюхамi, а другi й трэцi зьвязы пайшлi ў суседнюю вёску. У iх лiку пайшоў Кастусь Дзежка, а два ягоныя сябры засталiся ў Даментах.
      Наступная нядзеля ўдалася надзвычайна пагоднай. Было-б зусiм весела, калi-б не сьпякота. Першы зьвяз выйшаў на сьвежа-зжатае поле састаўляць жытнiя снапы. Гэткая праца была для юнакоў новасьцю ў войску, дык i ня дзiва, што сярод кадэтаў чулася такая гутарка:
      - Ну, браток, цяпер мы ўжо сабе й на хлеб заробiм, - пачаў нехта.
      - Ты думаеш, што нам таўстапузы немец падвоiць за гэта порцыю "фарфлюктару"? - засьмяяўся iншы.
      - Э, цi аб гэтым тут iдзе. Якi ты цямняк, нiчога ня кемiш. Мы-ж трымаем другую лiнiю фронту, так сказаць, забясьпечваем тых, што змагаюцца, хлебам.
      - Тут ты, брат, як пальцам у неба папаў.
      Некалькi галасоў засьмяялася.
      - От, абы неяк вайну пражыць, i з нас будзе даволi, - пазяхнуў iншы.
      - Я-б то так i да канца вайны згадзiўся езьдзiць ды навет i парабкам служыць, абы...
      - Чакай, цябе яшчэ завязуць, пабачыш!
      - Дык ты i парабкам навет служыў-бы? Вось дык дагаварыўся!
      - I гэта гаворыць адна з кветак беларускае моладзi - надзея нашай паняволенай Бацькаўшчыны!
      - Ты там ужо з кветкамi вылазiш? - агрызнуўся той, што хацеў быць парабкам. - Гэрой знайшоўся гэткi!
      - Як-бы там нi было, а за "фарфлюктар" адрабiць мусiш.
      Немiласэрна пякло лiпеньскае сонца. Юнакi пацелi ў таўстой суконнай чорнай вопратцы.
      - Калi мы ўжо ськiнем гэтыя палiцыйныя шматы? - прыгадаў адзiн. - Хаця-б во скарэй што зялёнае далi.
      - Ськiдай цяпер, чаго-ж чакаеш.
      Апошнi ськiнуў тоўсты мундзiр i шпурнуў на ржышча. Гледзячы на яго, тое самае зрабiла цэлая група. Сымон з Вiктарам кiнулiся ў хiтрыкi. Саставiўшы па пару копак, яны залезлi ў цень ды, аблажыўшыся навокал снапамi, праспалi ледзь не да абеду. Нямецкi "цугвахмайстар" (зьвязовы Турн сядзеў у канаве пры дарозе й ня надта сачыў за тым, дзе хто робiць. Хтосьцi хапiў соннага Сымона за нагу, што тырчэла з-пад бабкi.
      - Гэй, гляньце, хлопцы, хто ў бабках схаваўсяi - крычаў ён з уцехаю. Бабка ўся пахiснулася й на момант упала.
      - Перастань ты! - усхапiўся сонны Сымон. - Што за дурныя жарты, ледзь нагу не выкруцiў!
      Навокал дружна зарагаталi.
      - Сымон, мусiць, даўно на "фарфлюктар" зарабiў.
      - Няма надта на каго рабiць. Мы прыйшлi ваяваць а ня нейкiя снапы састаўляць, - апраўдваўся Сымон.
      - Чакай, яшчэ наваюешся.
      Апаўднi павольным крокам зьвяз iшоў дадому польнай дарогаю. Турн трымаўся ззаду калёны. Па абодвух баках дарогi стаяла буйнае, спелае, нязжатае жыта. Некаторыя цяжкiя каласы навiсалi, пахiлiўшыся, над дарогаю. Адзiн з кадэтаў, выцягнуўшы руку, скубануў пару поўных жытнiх каласоў. Ён цярушыў iх у руцэ й рассыпаў зерне па дарозе Гэтак часта, бывае падсьведама, па прывычцы, робiць дбайлiвы гаспадар-селянiн, каб прыгледзецца й палюбавацца сьпелым зярняткам жыта. Турн гэта заўважыў.
      - Наlt!* - гаркнуў ён.
      * Стой! (ням.)
      - Rechts um!* - скамандаваў.
      * Направа! (ням.)
      Усё павярнулася направа i ўпiлося зьдзiўленымi вачмi ў немца. Той падбег да рэкрута, што трымаў яшчэ ў руцэ колькi зярнят. Быў злосны й зачырванелы, як бурак.
      - Што ты робiш, чалавеча?! - пачаў раўцi на зьбянтэжанага юнака. - Ты iдзеш па дарозе, рвеш каласкi й рассыпаеш зярняткi. А цi ведаеш ты, што нямецкi жаўнер на фронце галадуе? Ты свiньня! Цябе, мусiць, наўчыць трэба!
      Ён хапiў хлапца за руку й павярнуў фронтам да калёны.
      - Глядзеце ўсе! Глядзеце ўважна! Гэты чалавек нiшчыць нямецкае дабро, нiшчыць хлеб!
      Дзьве постацi перад фронтам калёны выглядалi надта камiчна: адзiн у сваёй раптоўнай злосьцi, другi - у зьбянтэжанасьцi. Юнакi пазiралi то на немца, то на свайго сябру, што, растапырыўшы пальцы, трымаў на даланi пару зярнятак жыта. Ня ведалi, цi з таго сьмяяцца, дзiвiцца, цi ўспрымаць наагул паважна. Цi-ж Турн думаў гэнымi двума каласкамi накармiць галодных немцаў на фронце, цi гэта проста быў iзноў-жа зьдзек над чалавекам, што, пэўна-ж, ня думаючы зусiм над тым, яшчэ па дамашняй сялянскай прывычцы, пацiкавiўся сьпелымi каласкамi?
      - Еs ist kein Russland hier!* - зьвярэў Турн. - Памятайце, тут Нямеччына! Гавару вам гэта апошнi раз!
      * Тут вам не Расея! (ням.)
      Iзноў тое-ж Шнайдарава "кайн Руслянд", што выклiкала лiшнюю дозу нянавiсьцi да гiтлераўцаў, адлюстравалася, замацавалася ў думках кожнага з гэных юнакоў-рэкрутаў.
      Увечары таго дня Сымон Спарыш трымаў варту. Вечар быў лагодны, пагодны й цiхi. Нямецкiя падафiцэры з афiцэрскае школы й суседнiх ротаў пазьбiралiся ў садзе й п'янствавалi ды гарлапанiлi да позных гадзiнаў. Шмат хто навет "езьдзiў у Рыгу", як прынялося казаць мiж жаўнераў. Адзiн нямецкi зьвязовы падышоў да вартавога й доўгi час гутарыў зь iм. Калi Сымон спытаўся, цi весела яму, той адказаў, што не, хаця й напiўся. Жалiўся, што па дарозе праз Торунь ягоны афiцэр не дазволiў яму адлучыцца наведаць сям'ю, што там жыла. Немец лаяў вайну, афiцэраў i шмат яшчэ чаго, хаця не быў надта п'яным. Ад яго-ж Сымон даведаўся, што ў наступную сераду, за тры днi значыцца, афiцэрская школа мела накiравацца ў паўночна-ўсходнiм кiрунку i далучыцца да нейкага палка беларускае палiцыi.
      КАПIТАН МIКУЛА I ЎТВАРЭНЬНЕ ТРЫЦЦАТАЕ ДЫВIЗII
      I
      Вiталi Мiкула нарадзiўся ў 1913 годзе ў сям'i малазямельнага селянiна каля Нясьвiжа. Ягоная вайсковая кар'ера пачалася рана таму, што меў старэйшага брата ў польскiм войску, якi захацеў яго "вывесьцi ў людзi". Сам старэйшы брат Вiталяга, будучы паклiканым у польскае войска ды выказаўшы добрыя здольнасьцi, быў пасланы на падафiцэрскую школу, якую скончыў з добрымi вынiкамi. Па нейкiм часе здаў iспыты ў афiцэрскую школу для падафiцэраў. Вучыўся там чатыры гады, у вынiку чаго быў авансаваны на падпаручнiка.
      Калi Вiталi скончыў сямiгодку, старэйшы брат накiраваў яго здаваць iспыт у кадэцкi корпус. У Польшчы былi спачатку тры, а пасьля адно два кадэцкiя корпусы, у якiя прымалi маладых хлопцаў, што скончылi сямiгодку ды змаглi здаць канкурсовыя iспыты. Скончыўшы корпус, юнакi былi кандыдатамi ў афiцэрскiя школы.
      Вiталi Мiкула вытрымаў iспыты пасьпяхова. Апрача праверкi агульных ведаў, ад кандыдатаў у кадэцкi корпус вымагалiся пэўныя фiзычныя дадзеныя. Вiталi быў малым, хударлявым, замораным хлапцом. Калi стаў на вагi, то выйшла, што важыў на колькi кiлаграмаў менш, чым вымагала норма. Лекар маладога беларуса адкiнуў.
      Аднак Мiкула не здаўся. Ён наважыўся на вельмi радыкальны крок: напiсаць заяву прэзыдэнту Польшчы Масьцiцкаму. У заяве, мiж iншага, пiсаў гэтак: "Карпусовы лекар адкiнуў мяне за тое, што мая вага не сягае нормы. Гэта праўда. Але лекар ня ведаў таго, што я ў хаце ад маленства гадаваўся адно на бульбе з халаднiком". Няведама, цi гэты аргумэнт пераканаў Масьцiцкага, але прэзыдэнт налажыў на пiсьмо Мiкулы рэзалюцыю "прыняць". Вiталi Мiкула трапiў такiм чынам у кадэцкi корпус.
      Так добра злажылася, што кадэт Вiталi трапiў у роту Кушаля Францiша, добрага вайскоўца й ведамага беларускага патрыёты. Кушаль узяў хударлявага вучня на асаблiвую ўвагу.
      Было гэта ў 1932 годзе, якраз пасьля пераводу Кушаля з палка ў кадэцкi корпус на становiшча камандзера роты. Вучыўся Мiкула вельмi добра, але фiзычным заморышам застаўся далей, нягледзячы на тое, што кадэтаў добра кармiлi. У 1935 годзе кадэцкi корпус, аб якiм мова, перавялi з горада Хэлмно на Памор'i ў горад Равiч у Пазнаньшчыне. Была ў Равiчы ведамая вялiзарная турма, дзе побач са злачынцамi адбывалi кары й розныя палiтычныя, у тым лiку й грамадоўцы* - беларусы.
      * Сябры "Беларуска сялянска-рабочай грамады" - масавай рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганiзацыi ў Заходняй Беларусi, у 1927 годзе забароненай польскiмi ўладамi.
      Увесну 1936 году, калi Кушалева рота рыхтавалася да выпускных iспытаў, камандзер яе быў папрошаны ў канцылярыю камандзера корпуса палкоўнiка Кавальскага. Апошнi пачаў распытваць Кушаля аб кадэце Мiкуле. Атрымаўшы найлепшыя водгукi, Кавальскi тыцнуў камандзеру роты нейкi лiст i загадаў тут-жа прачытаць. У лiсьце гэным адзiн чалавек з тае вёскi, адкуль паходзiў Вiталi Мiкула, пiсаў свайму сябру-беларусу, якi сядзеў у Равiцкай турме, быццам за камунiзм, што ў Равiчы знаходзiцца "свой чалавек", Вiталi Мiкула, якi можа яму дапамагчы. Турэмная адмiнiстрацыя, замiж таго каб уручыць лiст вязьню, пераслала яго палкоўнiку Кавальскаму.
      Паляк заявiў Кушалю, што Мiкула неадкладна будзе звольнены з кадэцкага корпуса. Шмат нэрваў каштавала беларусу, каб упрасiць Кавальскага пакiнуць Мiкулу ў корпусе, каб хаця здаў iспыты. Неахвотна, але паляк згадзiўся. Малая была з таго пацеха, бо калi пасьля iспытаў усiх пасьпяховых вучняў накiравалi ў афiцэрскiя школы, Мiкулу адлiчылi. Але малады беларус i тут ня здаўся, а, паклiкаўшы на дапамогу свайго брата, сам паехаў у Торунь, дзе была артылерыйская афiцэрская школа й куды ўдалося яму ўладзiцца. Скончыўшы школу, Вiталi Мiкула быў авансаваны на падпаручнiка артылерыi.
      З малых гадоў, трапiўшы яшчэ ў кадэцкi корпус, малады Вiталi заўважыў дыскрымiнацыю нацыянальных меншасьцяў палякамi. Яму-ж, якому давялося перажыць цi мала лiха, паўгалоднаму, недагледжанаму, якi жыў, вечна турбуючыся за заўтрашнi дзень i ўважаючы на свой кожны крок, каб дзе не правалiцца (абы, як гаварыў той старэйшы брат, "выйсьцi ў людзi"), нацыянальнае ўсьведамленьне прыйшло ў раньнюю пару. Памаглi, зусiм ясна, у гэтым самi-ж палякi, якiя на кожным кроку вытыкалi нацыянальную розьнiцу, хоць яны, ясна, ня ўжывалi слова "беларус", а найчасьцей - "хам" цi "кацап". У Мiкулы, як i ў сотняў тысяч iншых прыгнечаных польскiмi панамi беларусаў, нацыянальнае цесна вязалася з сацыяльным. Дык i дарога да поўнага ўсьведамленьня ня была крутая. Калi ў 1939 годзе ўспыхнула вайна, лейтанант Мiкула не належаў да тых, што старалiся грудзьмi ўтрымаць нятрывалы паверсальскi твор - дзяржаву, пад прыгнётам якой было некалькi мiльёнаў беларусаў.
      II
      Магчымасьць служэньня свайму народу прыйшла ў 1943 годзе, калi арганiзавалася Беларуская Самаахова й Францiшак Кушаль паклiкаў свайго былога вучня ў Менск. Вiталi Мiкула ўкладае элемэнтарны беларускi вайсковы статут, працуе над устанаўленьнем беларускай вайсковай тэрмiналогii й прысьвячае шмат часу i сiл вайсковаму школьнiцтву. Цэлы час ён мае надзею, што Самаахова ёсьць адно пачатак беларускiх нацыянальных збройных сiлаў. Адносна акупанта ў яго няма iлюзiяў. Ведамы сваёй сьцiпласьцю, вымагальнасьцю да сябе й iншых ды настойлiвасьцю, ён часта ўступае ў канфлiкты зь немцамi ў абароне беларускiх жаўнераў. Ёсьць сяньня шмат людзей, якiя цьвердзяць, што гэныя канфлiкты ўплылi на пазьнейшы трагiчны Мiкулаў лёс. Вельмi праўдападобна.
      Калi насьпела арганiзацыя Беларускае Краёвае Абароны, адкрылася шмат шырэйшае поле да дзеяньня. Капiтан Мiкула, цяпер ужо заступнiк камандуючага БКА, ведае, што сiла армii ляжыць перадусiм у афiцэрскiх кадрах. Выкладаючы на курсах перашкаленьня беларускiх афiцэраў для Самааховы, ён спасьцярог, што мiж добрага зерня была маса й мякiны, якую разьнясе ў лiхi час першы вецер. На такi нятрывалы элемэнт нельга было абапiраць армiю на даўжэйшы час. Толькi зусiм малады, добра нацыянальна ўзгадаваны й сьведамы, патрыятычны, адукаваны элемэнт мог стацца трывалымi падвалiнамi пад будучую армiю. Школа Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны, у якую прымалiся юнакi ад 16 да 19 год, i была адказам на гэтыя высновы. Мiкула часьценька прыгадваў колiшнiя свае цяжкасьцi й цэлую масу непрыемнасьцяў ды перашкодаў, што давялося перанесьцi й перамагчы ў польскiм войску беларусам, i добра ведаў вартасьць навучаньня будучых афiцэраў БКА ў сваёй роднай мове й пад сваёй камандаю, хаця ў заўсёднай амаль прысутнасьцi немцаў. Дзеля таго ён прысьвячаў афiцэрскай школе цi не найбольш увагi.
      З выгляду Вiталi Мiкула быў чалавекам дробнага складу, сярэдняга росту, сьветлавалосы, з шэрымi вачыма i, здаецца, рабацiньнем на твары. Наплечныя падкладкi вайсковага мундзiра рабiлi ягоныя плечы шмат шырэйшымi, чым былi ўзапраўду. Рухi меў упэўненыя, надта апанаваныя, глядзеў заўсёды ласкава й стараўся прамаўляць цi гаварыць проста, бязь лiшнiх крывуляў. Твар ягоны, звычайна лагодны, меў тую ўласьцiвасьць, што адразу будзiў давер i пашану да гэтага чалавека. Кадэты Менскае Школы Камандзераў БКА хаця спазналi капiтана Мiкулу блiжэй упершыню ў тую чэрвеньскую ранiцу, калi пакiдалi Менск, адразу вычулi, што ў асобе капiтана маюць свайго найлепшага сябру, пратэктара, чалавека, якi будзе дбаць пра iхняе дабро ня менш, чым пра сваё собскае. Яны, як пазьней паказалася, зусiм не памылiлiся.
      III
      Перад тым, пакуль спынiмся над падзеямi, зьвязанымi з утварэньнем трыццатае дывiзii, неабходна хаця павярхоўна пазнаёмiцца нам яшчэ з дзьвюма асобамi - палкоўнiкам Зiглiнгам i маёрам Мураўёвым.
      У жнiўнi 1942 года ў раённае места Гарадзiшча Баранавiцкае акругi зьявiўся на чале пяхотна-панцырнага батальёну капiтан Зiглiнг. Гэта быў 57-мы батальён, што налiчваў звыш 600 чалавек. Была там маса беларусаў, частка ўкраiнцаў i iншыя. Батальён гэты, утвораны для змаганьня з чырвонымi партызанамi, меў нямецкiх афiцэраў i бальшыню падафiцэраў, шмат конных хурманак, верхавых коней i лёгкiх панцырных аўтамашын. Меў таксама колькi лёгкiх гарматаў, шмат цяжкое аўтаматычнае бальшавiцкае зброi ды навет малы разьведчы самалёт, званы "скрынкай".
      Пасьля колькiх сутычак з партызанамi ў ваколiцах вiдаць было па баёвой спраўнасьцi людзей, што адзьдзел быў добра здысцыплiнаваны й вышкалены. Жаўнеры паважалi свайго малажавага камандзера, якi адносiўся да iх па-людзку й не належаў да тых тупых афiцэраў старое прускае вайсковае касты, што так шмат шкоды прынесьлi гiтлераўскай Нямеччыне ў часе вайны бесталковым цi проста зьверскiм абыходжаньнем з чужымi.
      Зiглiнг меў добрую разьведку ў ваколiцах. Сам часта выяжджаў у далейшыя мясцовасьцi для вышукоўваньня партызанскiх гнёздаў, асьцерагаючыся, каб не цярпела цывiльнае мясцовае жыхарства. Яго нельга залiчыць да тых зьверскiх тыпаў гiтлераўцаў, што ў кожнай аперацыi супраць партызанаў бачылi нагоду, каб пусьцiць дымам адну цi другую беларускую вёску разам з ейнымi жыхарамi. Дзякуючы пiльнасьцi й руплiвасьцi Зiглiнга, у незадоўгiм часе авансаванага на маёра, Гарадзiшчанскi раён i суседнiя ваколiцы былi ачышчаныя ад чырвоных. Батальён браў удзел i ў шырэйшых акцыях супраць чырвоных супольна зь iншымi адзьдзеламi ў далейшых мясцовасьцях Беларусi.
      Здаралася, што Зiглiнг мусiў прыходзiць да крайнiх мераў, якiх высьцерагаўся - пушчаць з дымам беларускую вёску. Гэтак, напрыканцы 1943 году, пяцьдзесят сёмы батальён спалiў у часе зацятага бою вялiкую валасную вёску Застарыньне. Налiчвала яна звыш дзьвесьце гаспадарак i мала хто з жыхароў уцалеў. Бойку ў вёсцы справакавалi бальшавiцкiя партызаны, што наўмысьля заселi на падстрэшшах i адкрылi агонь са звычайнай i аўтаматычнай зброi па адзьдзелах Зiглiнгавага батальёну. Ужо хто як хто, а лясныя злачынцы добра ведалi, што мог значыць бой у вёсцы. Калi-б яны дбалi аб дабро мiрнага беларускага жыхарства, то, пэўна-ж, не пачалi-б бiцца ў вёсцы, ведаючы, што тая пойдзе з дымам разам з усiмi будынкамi й жыхарамi. Няма iншага выясьненьня, як толькi тое, што чырвоныя сьведама сваймi й чужымi рукамi пастаралiся зьнiшчыць Застарыньне.
      З украiнскiм русафiлам маёрам Мураўёвым чытач сустрэнецца яшчэ шмат дзе ў будучынi, таму скажам пра яго адно пару слоў. Самае важнае, асноўнае, што нас цiкавiць цяпер, гэта тое, што маёр Мураўёў быў надта блiзкiм сябрам Зiглiнга, аж да розных iнтымнасьцяў, як, прыкладам, супольных вандровак да дзяўчат у розныя часы i ў розных месцах. Мураўёў быў калiсь афiцэрам савецкае армii. Пасьля пераходу ў палон пайшоў на службу да немцаў i побач Зiглiнга тры гады змагаўся з партызанамi ў Беларусi. Там абое й зблiзiлiся. Зiглiнг часьценька браў на ўвагу парады Мураўёва - мо таму, што той меў язык i больш ведаў краiну, а мо i зь iншых прычынаў. Гэтае нас менш цiкавiць. Асноўнае, што ня было тайнiцай, - маёр Мураўёў уважаўся правай рукой Зiглiнга й нярэдка ўплываў на тыя цi iншыя пастановы немца.
      IV
      У месяцы лiпенi 1944 года на Мазуршчыне на поўнач ад Варшавы ды ў самай Усходняй Прусii знаходзiлася колькi дзесяткаў тысяч людзей з розных збройных адзьдзелаў, а то й рэштак адзьдзелаў, што эвакуавалiся зь Беларусi. Насамперш былi там адзьдзелы Дапаможнае Палiцыi, Беларускае Краёвае Абароны, рэшткi чыгуначнага батальёну, украiнскай зялёнай палiцыi, што дзейнiчала ў Беларусi. Там-жа былi й рэшткi або й цэласьцi такiх адзьдзелаў, як Зiглiнгаў 57-мы батальён ды iншыя, створаныя немцамi з мэтаю змаганьня з партызанамi. У складзе гэтых збройных частак пераважалi палонныя з Чырвонае Армii. Паводле нацыянальнага складу, гэта рознаякае войска было ў сваёй бальшынi беларускiм. Некаторыя цьвердзiлi, што беларусы складалi цi ня больш за 80 % усiх вайскавiкоў. Ясна, нiхто-ж не правяраў i не падлiчваў працэнтаў, адно ўгадвалi паводле характару адзьдзелаў. З праўдай далёка не разьмiналiся.
      Перад нямецкiм вайсковым камандаваньнем паўстала пытаньне: што рабiць зь дзесяткамi тысячаў людзей, што ў Беларусi так цi йнакш былi дапамогай для акупацыйнага апарату? Бязумоўна, немцы былi задаволены з наяўнасьцi людзкiх рэзэрваў, што лiшнi раз удасца выкарыстаць. Адно - цi паслаць iх да капаньня вакопаў i будовы ўмацаваньняў па-за фронтам, цi адправiць на паўнявольнiцкую працу на фабрыках, цi, рэарганiзаваўшы, - стварыць вялiкую збройную адзiнку? Пару тыдняў усё, як здавалася, вiсела ў паветры. Хадзiлi розныя чуткi. Найчасьцей цьвердзiлi, што неўзабаве давядзецца капаць вакопы цi будаваць бункеры. Радзей мяркавалася аб тым, што людзi атрымаюць зброю цi захаваюць тую, што маюць, ды пойдуць ваяваць на фронт.
      Маёр Зiглiнг быў выклiканы ў Бэрлiн, дзе меў даўжэйшыя гутаркi зь вярхоўнымi ўладамi. Бязумоўна, ён добра ведаў як людзей, так прыблiзна й iхныя настроi, а там ужо, зьверху, пэўна-ж, таксама мелi свае пляны. Хутка пасьля Зiглiнгавага выезду ў Бэрлiн афiцэры збройных адзiнак, што знаходзiлiся на Мазуршчыне i ва Ўсходняй Прусii, атрымалi загад зьявiцца ў ввабоз у ваколiцах гораду Эльбiнг. Загад адносiўся да адзiнак, у якiя ўваходзiлi беларусы i ў меншай меры ўкраiнцы й расейцы. Iхны афiцэрскi склад быў мяшаны: прыблiзна напалову - немцы, другая палова - афiцэры iншых нацыянальнасьцяў.
      24 лiпеня 1944 году каля першае гадзiны ночы ў абозе каля Эльбiнга зрабiлi трывогу. Афiцэры атрымалi загад неадкладна рыхтавацца да канфэрэнцыi. Транспартнымi аўтамашынамi перавезьлi iх у вялiкую падгарадзкую вiлу, абстаўленую моцнай вартай. Пры ўваходзе ў будынак кожны быў грунтоўна кантраляваны.
      Нiхто ня змог адказаць на агульнае, як здавалася, пытаньне: што гэта за такая важная канфэрэнцыя, што турбуюць ажно а першай уночы, дый навошта такiя меры асьцярожнасьцi? Калi сабралiся ўсе ў залi, няведама адкуль зьявiлася вестка, пушчаная, вiдаць, наўмысьля, што чакаюць прыезду палкоўнiка з Бэрлiну, якi мае тут-жа i выявiць пляны адносна далейшага лёсу афiцэраў i iхных адзьдзелаў. Прысутных было больш за паўтары сотнi. Самая вялiкая заля набiтая была бiтком. Чакалi блiзу чатыры гадзiны, аж да ранiцы.
      З афiцэраў амаль палова была немцамi. Другой па велiчынi групай былi расейцы, колiшнiя чыны Чырвонай Армii. Украiнцы, пераважна русафiлы, якiя трапiлi ад бальшавiкоў у нямецкi палон i пасьля перайшлi ў палiцыю, што аперавала ў Беларусi, былi трэцяй групай. Колькасна найменшая ў параўнаньнi зь iншымi беларуская група мела таксама й найменш старэйшых рангамi: пару маёраў, колькi капiтанаў, рэшта - малодшыя чыны. Яшчэ менш было мiж iмi беларускiх патрыётаў.
      Загадкавай была адсутнасьць камандуючага БКА маёра Кушаля, якi ў час склiканьня афiцэраў у Эльбiнг быў цi то ў Лодзi, куды заехаў пасьля Плоцку, цi ўжо навет вярнуўся назад у Кэнiгсбэрг. Як пазьней выявiлася, маёр Кушаль аб канфэрэнцыi быў наагул непавядомлены, хоць шэф штабу БКА капiтан Мiкула ў час атрымаў паведамленьне ды, на вялiкi жаль, ня мог скантактавацца з Кушалем. Гэткiм чынам капiтан Вiталi Мiкула, апынуўшыся на канфэрэнцыi ў Эльбiнгу, мусiў дзеяць на сваю руку, без папярэдняга паразуменьня са сваiм начальнiкам. Магчыма, што навет i нельга было мець нейкага папярэдняга паразуменьня цi плянаў, бо-ж сама канфэрэнцыя была неспадзяванай, тэмы нарадаў - няведамыя. Усё-ж можна было-б збольшага прадугледзець, што на парадку дня будзе лёс беларускiх збройных адзiнак, iхняя будучыня, арганiзаваньне iх у нешта большае. Можна тады загадзя было-б устанавiць беларускiя пазыцыi, палiтыку й тактыку.
      Магчыма, што Генэрал-Камiсар Беларусi фон Готбэрг, якi склiкаў тую канфэрэнцыю й якому да гэтага часу падлягалi ўсе вайсковыя ненямецкiя адзiнкi з былога Генэралкамiсарыяту Беларусi ды якi, пэўна-ж, i дэлегаваў маёра Зiглiнга ў Бэрлiн для нарады зь вярхоўнымi ўладамi, ня меў намеру памiнуць цэлага штабу Беларускае Краёвае Абароны. Магчыма, што ў свой час i нейкай дарогаю быў высланы загад у Беларускую Цэнтральную Раду, каб дала дыспазыцыi ўсiм афiцэрам БКА быць там i там ды тады й тады. Магчыма, што той загад дзесьцi й кiмсьцi быў загублены. Па-першае, Астроўскi з ад'ютантамi сядзеў у Лодзi, працаўнiкi-ж БЦР былi ў Кэнiгсбэргу, а сам камандуючы БКА, маёр Кушаль, як мы ўжо раней успамiналi, езьдзiў па Мазуршчыне й па Ўсходняй Прусii, шукаючы згубленых па дарозе зь Менску розных беларускiх адзьдзелаў i афiцэрскае школы БКА. Перш за ўсё трэба помнiць, што быў хаос, дык i шмат рэчаў было магчымых i немагчымых. Магчыма, што й тое-сёе сталася не бязь ведама расейцаў, што былi абселi пасады каля людзей, якiя тварылi трыццатую дывiзiю. Магчыма...
      Перастанем губляцца ў здагадках, адно запамятаем, што са штабу Беларускае Краёвае Абароны на канфэрэнцыi ў Эльбiнгу быў сам капiтан Мiкула. Беларускiя афiцэры тварылi найменшую групку лiчэбна, найнiжэйшую рангамi i з найменшай колькасьцю людзей нацыянальна сьведамых i патрыётаў. Расейцы трымалi ў сваiх руках цi ня ўсе козыры: памiнаючы немцаў, яны былi шматколькасныя лiчэбна, мелi нямала высокiх чыноў - пару палкоўнiкаў i шмат маёраў. Па-iхняму-ж думалi, пэўна, i многiя ўкраiнцы-русафiлы. Iхныя людзi, у першую чаргу маёр Мураўёў, былi сябрамi Зiглiнга.
      V
      Ужо сьвiтала, калi ў вялiкай залi прыгараднай вiлы ў Эльбiнгу зьявiўся Зiглiнг. Ён толькi што прыляцеў самалётам з Бэрлiну й адразу пасьпяшыў на месца канфэрэнцыi. Магчыма, ня ведаў навет, што чакаюць яго добрых пяць гадзiн, бо крышку дзiвiўся, што ўсе выглядалi надта соннымi, а некаторыя дык проста й не саромелiся пазяхаць.
      У дзьвярах сустрэў яго Мураўёў, якi павiншаваў з новым авансам на падпалкоўнiка. Давялося патрэсьцi колькi добразычлiвых рук. Справа была пiльная, а Зiглiнг - чалавек свае справы, дык i не трацiлася шмат часу на выказваньне розных ветлiвасьцяў. За сталом з аднаго боку новага падпалкоўнiка (дзеля скароту будзем называць яго палкоўнiкам) прымасьцiўся ад'ютант-капiтан немец, з другога-ж - Мураўёў. Далей было колькi расейцаў наперамешку зь немцамi. На залi асноўныя нацыянальныя групы захавалiся ў цэласьцях - немцы, як найбольш лiчбоўныя й гаспадары, ня зьбiвалiся ў кучу, затое асобна трымалiся расейцы, таксама як беларусы i ўкраiнцы.
      Зiглiнг гаварыў паволi й выразна. Капiтан-расеец перакладаў сказанае на расейскую мову. Каротка гаворачы, справа выглядала наступна: нямецкае камандаваньне ўважае, што для чужых збройных адзьдзелаў, эвакуаваных з усходу, ёсьць два выйсьця - або быць зарганiзаванымi ў адну вайсковую адзiнку й працягваць змаганьне супраць ворагаў Нямеччыны, або быць завербаванымi на працу пры пабудовах прыфрантавых умацаваньняў i ў нямецкай прамысловасьцi. Нямецкае камандаваньне лiчыць, што першы выхад быў-бы карысьнейшы для абодвух бакоў, але - i тут быў нясьмелы намёк, што быццам выбар залежаў ад гэтак званых хаўрусьнiкаў з усходу, - усё залежыць ад зацiкаўленых людзей. Калi захочуць iсьцi працаваць, а не ваяваць, дык i тое будзе надта добра.
      - Вы як афiцэры ведаеце, як вашы людзi думаюць. Адкажыце мне тады зараз на пытаньне: што яны хочуць - цi быць у войску i ваяваць побач немцаў аж да перамогi, цi працаваць?
      У залi зашумела. Паветра было цяжкое. Густы табачны дым еў сонныя вочы.
      - Конечно, воевать будем! - пачуўся першы голас.
      - Застаёмся ў армii!
      - Мы е солдаты, а не робiтнiкi!
      - Все согласны с этим? - дапамог Зiглiнгу Мураўёў.
      - Да, конечно.
      - Усе.
      - Так, давайце далей.
      Пасьля аднагалоснага вырашэньня першага й самага асноўнага, як здавалася, пытаньня пачалася гутарка над тым, якой па сваiм характары мае быць новая вайсковая частка. Што па прызначэньнi гэта будзе пяхотная дывiзiя - лiшнiм было гаварыць. Iшла гаворка адно пра назву, нацыянальны твар. Тут немцы былi нямiла зьдзiўленыя, калi давялося прыслухоўвацца да розных думак, што былi ў канфлiкце мiж сабою. Расейцы, якiх было найбольш сярод афiцэраў, настойвалi, што дывiзiя павiнна быць па нацыянальным характары расейская: некаторыя ўкраiнцы (надта-ж неяк неадважна й нявыразна) даводзiлi, што для ўкраiнцаў было-б крыўдна, бо як-нiяк iх было-ж шмат. Палякi былi ў асноўным у лiку "фольксдойчаў", значыцца, выступалi разам зь немцамi. Нiводзiн паляк не асьмелiўся выступiць пад шыльдаю сваёй нацыянальнасьцi. А беларусы...
      Капiтан Мiкула, што да гэтага часу маўчаў i ўважна прыслухоўваўся, добра ацанiў сытуацыю, у якой ён, разам з групаю беларускiх афiцэраў, а шырэй гаворачы - тысячы беларускiх жаўнераў на Мазуршчыне й ва Ўсходняй Прусii, апынуўся. Пераважная бальшыня жаўнераў была беларусамi, адно афiцэраў было малавата. Але, пэўна-ж, у пачатках i iншыя афiцэры знайшлi-б месца ў дывiзii, пакуль сваiх набралася-б. Вунь-жа ёсьць афiцэрская школа. Адно абы дывiзiя была вызначана беларускай, а не расейскай цi якой iншай. БЦР i беларускiя вярхоўныя дзейнiкi мелi-б перад немцамi козыры ў руках. Дывiзiя была-б капiталам, якi можна было выкарыстаць палiтычна. Калi-ж такую нагоду пусьцiць люзам i не дамагацца свайго, дык гэта будзе непрабачальнай памылкай i адаб'ецца адмоўна на беларускай справе ў будучынi. Нельга-ж дазволiць, каб расейцы на беларускiм тавары капiтал сабе рабiлi. Капiтан Мiкула сумляваўся, што ўдасца чаго-небудзь дабiцца, але не было-ж iншага выйсьця. Як шэф штабу Беларускае Краёвае Абароны, перадусiм гарачы патрыёт, што на першае месца заўсёды ставiў дабро свайго народу, ён мусiць заступiцца за сваiх жаўнераў, дамагацца iхных правоў ды там-сям i паставiць пэўныя кропкi над "i", каб ведалi немцы i - мо ў найбольшай меры - расейцы.
      - Спадар палкоўнiк, - пачаў Мiкула спакойным голасам, устаўшы, - спадары афiцэры. Я хачу гаварыць не як звычайны беларускi афiцэр, але як заступнiк камандуючага Беларускае Краёвае Абароны. Лiчу абавязкам усiм насамперш прыпомнiць, што ўсё войска амаль, аб якiм iдзе гутарка, гэта беларусы. Ёсьць iх там звыш 80 адсоткаў. Гэта жаўнеры Беларускае Краёвае Абароны, беларускай Дапаможнай Палiцыi, iншых беларускiх батальёнаў. Усе гэтыя людзi былi пад загадамi Генэральнага Камiсара Беларусi, пасярэдне-ж - пад загадамi штабу БКА й палiцыi. Праўда, у Беларусi былi й iншыя, чужанацыянальныя адзьдзелы, якiя цяпер пры адступленьнi зьмяшалiся зь беларусамi i становяць часьць цэласьцi. Яны-ж цяпер - гэтая малая часьць - асьмельваюцца дамагацца, каб усё беларускае войска, зарганiзаванае ў новую дывiзiю, сталася iхным па нацыянальным характары. Спадары афiцэры, гэта ня толькi абсурд, гэта, мякка выражаючыся, непрабачальнае нахабства! - закончыў Мiкула з нацiскам.
      На залi падняўся вялiкi шум, асаблiва ў групе расейцаў. Зiглiнг прыслухоўваўся адным вухам да перакладчыка, iншым - да Валянцiна Мураўёва, што, нахiнуўшыся, стараўся нешта сказаць палкоўнiку.
      - Откудова он такой взялся!
      - Что он чепуху плетет, большинство солдат - русские! - крычалi расейцы.
      Зiглiнгаў ад'ютант стукаў у стол, стараючыся наладзiць парадак.
      - Наша беларуская пазыцыя мусiць быць i ёсьць толькi адна, - прадаўжаў Мiкула, калi супакоiлася на залi, - новаарганiзаваная дывiзiя павiнна быць беларуская. Гэтага я дамагаюся як шэф штабу Беларускае Краёвае Абароны. Гэта нашыя жаўнеры, яны былi да гэтага часу пад нашаю камандай, такiмi яны й павiнны застацца. Iншанацыянальныя афiцэры й адзьдзелы, як меншыня, могуць увайсьцi ў новую беларускую дывiзiю...
      У часе, як гаварыў Мiкула, Валянцiн Мураўёў, нахiнуўшыся, шаптаў нешта на вуха палкоўнiку Зiглiнгу. Той цiкавiўся, здавалася, тым, што гаворыць украiнскi русафiл, больш, чымся тым, што адбывалася на залi. Iзноў падняўся шум. Колькi афiцэраў зь беларускай групы ўздыхнула з палёгкай, пачуўшы Мiкулавы словы. Украiнцы выглядалi зьбянтэжанымi, а расейцы шумелi найбольш, паглядаючы на Зiглiнга й Мураўёва. Перакладчык коратка пераклаў Зiглiнгу сказанае Мiкулам.
      - Как меншость! Ха-ха-ха! - пачуўшы апошнiя Мiкулавы словы, зарагатаў старэйшы вусаты маскаль - падпалкоўнiк, што стаяў побач вакна ў групе вышэйшых чынамi афiцэраў. - Да позвольте, господа офицеры, - прадаўжаў ён з сарказмам, - кому же этот молодой господин хочет очки втирать?!
      - Где же ваши белорусские офицеры? Их большинство! Хэ-хэ, дураков ищут, что ли...
      - Да зачем им офицера. И без них обойдутся... Хэ-хэ-хэ... - засьмяяўся яшчэ нехта iншы ў натоўпе расейцаў.
      - Афiцэраў у нас на пачатак стане. А па-другое, ёсьць вунь афiцэрская школа - дзьвесьце чалавек. Вось i будуць афiцэры.
      - Молокососы! Погодите, пока научатся...
      - Да не довольно ли с него?! - убiўся ў гутарку iзноў той вусаты падпалкоўнiк, што знаходзiўся пры вакне. - Валька! - зьвярнуўся ён беспасярэдне да Мураўёва. - Ты чего там зеваешь? Наведи порядок!
      Капiтан Мiкула, заўважыўшы, што справа йдзе ў дрэнны бок, з усхваляваньнем i ўжо маласкрыванай злосьцю, голасна сказаў, зьвяртаючыся проста да Зiглiнга:
      - Спадар палкоўнiк, гавару вам, што мы даволi маем маскалёў. Мы нiколi больш не пагодзiмся, каб над намi верх трымалi ды намi камандавалi маскалi!
      - Садись уже, садись, довольно с тебя! - рэзкiм тонам спынiў Мiкулу Мураўёў.
      Шэф штаба БКА спачатку ня верыў сваiм вушам. Як быццам апараны варам, упрытомнiўшы дзёрзка-зьняважлiвыя словы Мураўёва, ён акiнуў зрокам беларускую групу, быццам спадзяючыся так патрэбнага ў той час падтрыманьня. Яно ня прыйшло. Мiкула, iмглiстым поглядам абвёўшы залю, зачырванеўшыся, сеў. Што ў тую хвiлiну думаў, няцяжка адгадаць. Адно ня ведаў, што, калi так рэзка й адважна выступiў супраць расейцаў у абароне сваiх жаўнераў, наважыў аб сваiм будучым лёсе.
      - Дивизия будет русская! - закончыў з фiнальным адценкам у голасе Валянцiн Мураўёў.
      VI
      Школа камандзераў Беларускае Краёвае Абароны афiцыйна перастала iснаваць 28 лiпеня 1944 году - роўна месяц пасьля выхаду зь Менску й два месяцы пасьля ейнага пачатку. Загадам штаба новазарганiзаванай 30-й Усходняй (Другой расейскай) дывiзii яна сталася дванаццатай ротай чацьвёртага палка. Рэкрутам была выдадзена блакiтна-зялёная вопратка, i ў хуткiм часе мелi распачацца заняткi над вышкаленьнем. Камандаваньне ротаю абняў старэйшы векам, сiвы, павольны, з двума залатымi зубамi наперадзе, старшы лейтанант Петрык, а шэфам роты быў назначаны "фольксдойч" Кацынскi.
      Вестку аб лiквiдацыi афiцэрскае школы кадэты прынялi зь вялiкiм незадавальненьнем. Фактычна была гэта толькi фармальнасьць - школа-ж перастала iснаваць ад Менску. Але пакуль усё было плыннае, не надта выразнае, няведамае, дык ставала й месца на пешчаньне надзеяў: а мо яшчэ ня ўсё страчана, мо школа будзе ўзноўленай, мо капiтан Мiкула, на якога ўжо кадэты былi прывыклi пакладацца й якога палюбiлi, асягне сваё. Маладыя юнакi-патрыёты навет не дадумоўвалiся, якой катастрафiчнай для беларусаў была сытуацыя ў вярхах. Ня ведалi, што быў недахоп арганiзаванасьцi, плянавасьцi - замест iх часьценька выступала прыродная, амаль першабытная стыхiйнасьць. Шэрагi беларускiх афiцэраў былi сьцiплыя, хiсткi элемэнт, што так цi йнакш на Бацькаўшчыне лiчыў сябе беларусамi, тут ужо паказваў iншае аблiчча. Сам штаб БКА быў здэзарганiзаваны, камандуючы БКА зусiм страцiў сувязь са сваiм заступнiкам, а кожны рабiў, што далося на сваю руку. БЦР была раськiданая, галава ня ведала, што рабiлi рукi... Аб якой супольнай плянавасьцi дзеяньня магла быць мова? Кадэты аб гэтым ня ведалi. Тое-сёе дайшло да iхных вушэй пад час арганiзацыi 30-й дывiзii, але няведама было, цi то былi плёткi, цi праўда. Юнакi, як людзi з асьветай, плёткам не давалi вялiкай вагi, дык i цяпер зь недаверам махнулi рукой. А шкада, што не пацiкавiлiся блiжэй, не распыталiся, асаблiва не праведалi, што сталася ў самога капiтана Мiкулы. Афiцыйны загад замяняў школу камандзераў на дванаццатую роту 30-й (Другой расейскай) дывiзii, ды i ўсяго. Што крылася за гэтым ззаду - кадэты ня ведалi, мусiць, таму, што былi яшчэ занадта зялёнымi. А шкада...
      Цэлы апошнi тыдзень лiпеня праходзiў пад знакам рэарганiзацыi. Было шмат зборак, перапiсвалi ўсiх у роце, выдзялялi спэцыялiстых - кулямётчыкаў, мiнамётчыкаў, розных патрэбных рамесьнiкаў. Рота зноў зрабiла 25 кiлямэтраў у паўночна-ўсходнiм кiрунку i затрымалася ў вёсцы Альшэўка Пустулскага раёну. Разьмясьцiлiся ў сялянскiх гумнах. У суседняй вёсцы Кзы быў штаб чацвёртага палка.
      VII
      Пагода пагоршала. Колькi дзён бесьперапынна лiў дождж i значна пасьцюдзянела. Аднаго дня рэкруты праводзiлi страявыя заняткi ў гумнах. Пасьля заняткаў, калi Сымон Спарыш iшоў з кухнi, несучы ў кацялку зупу, хтосьцi гукнуў яму збоку:
      - Сымон, iдзi, вунь Кастуся Дзежкi бацька прыйшоў.
      - Дзежкаў бацька? - спытаў зьдзiўлены Сымон, i ў ягоным уяўленьнi мiльгануў вобраз спакойнага, разважлiвага, жартаўлiвага старога, добрага беларускага патрыёта.
      Сымон на хаду зьеў зупу й накiраваўся ў гумно, дзе быў трэцi зьвяз. Здалёк заўважыў пад згорбленай вярбой тры постацi. Вiктар Караткевiч стаяў каля бацькi й сына. Сымон аж жахнуўся: ледзь пазнаў старога Дзежку. Пасiвелая кароткая барада пакрывала ўвесь схудзелы твар. Худы, босы, з пасiнелымi ад холаду нагамi, апрануты ён быў у нейкiя танныя падкасаныя штаны й палатняную сьвiтку. З-пад расшпiленай на ўсю шырыню кашулi выглядалi касматыя грудзi. Вочы блiшчэлi ад недахопу сну, харчаваньня й адпачынку.
      - Вельмi прыемна бачыць вас на чужыне, - сказаў Сымон, вiтаючыся, - дай Бог, каб я дачакаўся такой нагоды, як Кастусь. - Уяўленьне Сымонава намалявала постаць свайго бацькi - старога, прыгорбленага, заклапочанага. Цяжкi боль тузануў за сэрца. Сгары Дзежка й Сымон прывiталiся.
      - Якiм чынам вы сюды зьявiлiся? - спытаў юнак.
      - А вось тут недалёка едзе наш вабоз, недзе ў маёнтку затрымаўся. Дачуўся, што вы тут, i прыйшоў.
      - Вельмi рады вас бачыць. Але-ж вы й зьмянiлiся. Матка Боская! Вось паглядзi, сын, - гаварыў Сымон да Кастуся, - як выглядае твой бацька на чужыне.
      Кастусь моўчкi пазiраў на старога.
      - Калi-ж вы з Глыбокага выехалi? - пытаўся Сымон.
      - З Глыбокага выехалi мы 27 чэрвеня. Усё яшчэ было цэлае. Пасьля дайшлi чуткi, што ў панядзелак бальшавiкi былi ўжо ў Глыбокiм, а мы выехалi ў папярэднюю пятнiцу. Хто хацеў, той выяжджаў. Загадаў на гэта ня было.
      Навокал старога сабралася грамада хлапцоў. Хутка кiшэнi яго былi напоўнены махоркай, сухарамi, цыгарэтамi. Вiктар аддаў яму сваё афiцэрскае гумовае дажджавое палiто, што купiў яшчэ ў Вiльнi. З апавяданьняў старога Дзежкi вынiкала, што ў ваколiцы былi беларускiя ўцекачы з Глыбоччыны, Наваградчыны й Баранавiччыны. Разьвiтаўшыся зь iм, Вiктар, Кастусь i Сымон моўчкi пайшлi ў свае гумны. Вобраз схудзелага зморанага старога цяжкiм каменем лёг iм на сэрцы. Гэта быў вобраз тысячаў, мо сотняў тысяч уцекачоў-беларусаў, што йшлi й ня ведалi куды - худыя, галодныя, абдзёртыя, гаротныя.
      МАРШ У ПРУСIЮ. СТРАЙК ЗА "ФАРФЛЮКТАР", АЛЬБРЭХТАЎ
      I
      Трэцяга жнiвеня 1944 году прыйшоў загад рыхтавацца ў дарогу. Мелi йсьцi пехатою каля 150 кiлямэтраў на поўнач ва Ўсходнюю Прусiю, дзе канцэнтравалася дывiзiя для вайсковага вышкаленьня. Назаўтра ранiцою а шостай гадзiне дванаццатая рота пакiнула Альшэўку й спалучылася па дарозе з батальёнам. Прайшоўшы Цеханаў, батальён накiраваўся на Млаву. Iшлi больш пехатой, а рэдка ехалi. Дзе была добрая дарога з горкi, там прысядалi на хурманкi й пад'яжджалi, хто мог i каму ўдавалася. Сымон ужо колькi разоў шкадаваў свайго маленькага гнядога конiка, якiм калiсьцi ехаў зь Менску Камовiч, а пры iм цэлая суполка, ды якога пасьля перадалi пад апеку Шуло.
      Дзень быў iзноў сьпякотны. Каля трэцяй гадзiны дванаццатая рота затрымалася на ўзгорку пры дарозе. Хурманкi былi пастаўлены ў адзiн шэраг, канюхi таўклiся пры сваiх конях. Адна з хурманак неўзабаве вярнулася ад батальённага харчавога з "фарфлюктарам". Службовы падафiцэр клiкаў людзей, каб iшлi браць харчы. Нiхто не варушыўся зь месца. Хлопцы стаялi групамi й штосьцi абгаворвалi, нярэдка заядла спрачаючыся. Ужо ад некаторага часу заўважылi, што пайкi значна паменшылi бязь нiякай, як iм здавалася, прычыны. Пастанавiлi знайсьцi прычыны гэтага.
      Калi нямецкi харчавы падафiцэр сам яшчэ раз гукнуў, каб iшлi браць i дзялiць харчы, й калi нiхто не паварушыўся - ён зьбянтэжыўся. Да яго падыйшлi Кастусь Дзежка й Сымон Спарыш i заявiлi, што гавораць ад iмя цэлай роты. Выясьнiлi немцу, што рота адмаўляецца браць харчы аж да таго часу, пакуль ня будзе выясьнена, чаму паменшылi пайкi. Людзi былi галодныя й на тых пайках, што iм належылiся, а тут яшчэ iх зьменшылi. Немец спачатку пачырванеў, пасьля, выняўшы з-за пазухi паперку, пачаў выясняць, колькi й чаго належылася на дзённы харчовы паёк. Каля яго хутка зьявiлiся Турн i Кацынскi, якiя, разьведаўшы, у чым справа, адвялi Кастуся й Сымона на бок ды побач паставiлi са стрэльбаю вартавога. Два сябры толькi цяпер пабачылi, што справа была надта паважная, што яны былi арыштаваныя, i зь нецярплiвасьцю сачылi, што будзе далей, цi падтрымае iх салiдарна цэлая рота.
      Кацынскi загадаў усiм неадкладна сабрацца. Паставiўшы iх у тры шэрагi, сказаў усiм тым, што падтрымоўваюць дамаганьнi, выказаныя двума iхнымi сябрамi харчавому афiцэру, адыйсьцi тры крокi наперад i пяць направа. Рота адышла на вызначаную "фольксдойчам" адлегласьць. Толькi Мулага й Жук засталiся на месцы. Два чалавекi з паўтары сотнi выламалiся з агульнай салiдарнасьцi. Кацынскi стаяў i думаў. Гэтага ён нiяк не спадзяваўся. Бачыў, што справа тут паважная, бо за выняткам двух недалугаў (аб iх будзе мова пасьля) усе былыя кадэты выступiлi заадно. Кацынскаму, пэўна-ж, выдавалася, што выступiць толькi адзiн цi другi дзесятак чалавек. У такiм выпадку арыштаваных можна будзе абвiнавацiць у падбухторваньнi да бунту цэлага адзьдзелу i, згодна ваеннага права, застрэлiць тут-жа на вачох ва ўсiх. З другога боку - прызнацца немцам, што яны давалi людзям меншыя пайкi толькi таму, што iх абкрадалi, таксама было цяжка. А калi й ня прызнацца, дык усё-ж хлопцы ня дурныя, яны й самi аб гэтым ведалi. Гаворка iшла пра сам факт пацьверджаньня гэтага немцамi.
      Кацынскi iзноў паставiў роту на месца ды абяцаў, што разгледзiць iхнюю скаргу, праверыць, як яно ёсьць з пайкамi ў харчовага падафiцэра. Ён звольнiў Кастуся й Сымона з-пад арышту, загадаў усiм разысьцiся ды браць харчы. Хутка пайкi былi падзеленыя, i ўсе зь нецярплiвасьцю чакалi заўтрашняга дня. Цiкава было пабачыць, што прынёс страйк за "фарфлюктар".
      Назаўтра кожны з роты атрымаў больш хлеба, па адной кансэрве мяса на тры днi й iншае. Ужо чаго-чаго, а мяса рэкруты даўно не бачылi. Значыцца, сьмеласьць i салiдарнасьць аплацiлiся. Ад гэнага часу раз назаўсёды перасталi давяраць немцам, бо вось самi-ж былi змушаныя прызнацца, што зьяўляюцца зладзеямi.
      Усе хвалiлi за адвагу Кастуся Дзежку й Сымона Спарыша, ды проста зьдзекавалiся з двух рэнэгатаў - Жука й Мулагi. Рота больш, чым дагэтуль, сталася адной цэласьцю, скансалiдаваным арганiзмам, якi пазнаў, што ў змаганьнi за сваё iснаваньне й правы павiнен палягаць толькi на свае сiлы.
      II
      Калi даводзiлася праходзiць праз горад, калёна маршыравала роўным прыгожым жаўнерскiм крокам, нягледзячы на вялiкую фiзычную зьнямогу. Чысьценькi, зялёны, абкружаны возерам гарадок Дойчэ Эйлаў, каля самай паўдзённай мяжы Ўсходняй Прусii, ветлiва ўсьмiхаўся ў цёплых праменьнях сонца, што ўжо кацiлася зусiм на захад, калi даўгая расьцягнутая калёна забубнела сотнямi жаўнерскiх i конскiх падковаў на яго вулiцах. Жыхары зь вялiкай цiкавасьцю прыглядалiся праходзячым.
      Наперадзе йшла рота, утвораная з былой палiцыi, пераважна ўкраiнцаў. Калi мiнула невялiкi мост i ўзышла на роўную вулiцу, жыдзенькi тэнар прышчаватага казачка-ўкраiнца голасна зацягнуў "Чапаева".
      - А мы што? - пачулася злоснае ў перадавых шэрагах дванаццатай. - Гэта яшчэ маюць нам праклятым "Чапаевам" галаву дурыць?
      - Давайце iх перакрычаць!
      Кацынскi, што ехаў пры чале роты на самакаце, ня браў увагi на гутаркi.
      - Што за iдэя - перакрычаць? Сьпявайма па-людзку!
      - Дудкевiч, зачынай!
      - Давайце там, зачынайце! - данеслася i з хваста.
      - Мы бойкая моладзь, арлы маладыя,
      пачаў ня надта яшчэ сьмела сьпераду голас, але тут больш сотнi пасьпяшыла яму на дапамогу:
      За намi нядоля братоў,
      Ў душах нашых шчырых iдэi сьвятыя,
      А ў жылах крывiцкая кроў.
      Падраўнялiся крокi, выпрасталася, мiнуўшы мосьцiк, калёна, i, здавалася, з усёй моцы паўтары сотнi глотак старалiся сапраўды заглушыць "Чапаева". Але гэта ня было так проста, як магло выглядаць. Сьпяваючы "Бойкую моладзь" цi пасьля "Першы зьвяз", рэкруты з былой афiцэрскай школы БКА выяўлялi й сваю нянавiсьць да бальшавiцкага Чапаева й пагарду да сьпевакоў-палiцаяў, шмат хто зь iх думаў i рабiў адно, служыў iншаму, а песьнi, запазычаныя ад ненавiснага ўсяму чалавецтву ворага, цягнуў i сьпяваў па ўсёй Эўропе. Быў гэта ня першы выпадак песеннага змаганьня з палiцаямi, а разам з тым i змаганьня з усiм бальшавiцкiм, чужым, наносным, рэнэгацкiм. Таму й ня дзiва, што й гэтым разам "Бойкая моладзь" i "Першы зьвяз" гучалi прыгажэй i ямчэй, чым "Чапаеў", i ўжо некаторыя з той, "чапаеўскай", калёны аглядалiся ў кiрунку патрыётаў-беларусаў з незадаваленьнем. Жыхары-ж гораду зь цiкавасьцю пазiралi на калёну i прыслухоўвалiся да песеннага канцэрту. Цi хто зь iх ведаў, што ў гэты момант першы раз мiж iхных вулiцаў i будынкаў разьлягалася тут-жа побач i адначасова песьня ўжо недалёкай будучынi акупанта й песьнi стагодзьдзямi крыўджанага й прыгнятанага гэным-жа акупантам народу...
      III
      Пасьля ўсяночнага маршу, каля гадзiны чацвёртай над ранiцай батальён прыйшоў у вялiкую вёску Альбрэхтаў, дзе й разьмясьцiўся. Дванаццатай роце была адведзена вялiкая пуня. Рэкруты ўляглiся спаць на леташняй саломе, намошчанай навокал каля сьцен. Толькi канюхi са сваймi хурманкамi затрымалiся ў iншым гумне.
      Вёска Альбрэхтаў, як i тысячы iншых прускiх вёсак, мела высланую гладкiмi камянямi вулiцу, свой "гастгаўз" (у дадзеным выпадку "Рэшкэ гастгаўз"), сваю стараватую мураваную лютэранскую сьвятыню зь вялiкiм пляцам каля яе, школу, дзе размясьцiлiся таксама нашы жаўнеры, ну i ясна - колькi дзесятак гаспадарак.
      Вёска Альбрэхтаў, пэўна-ж, мела сваю гiсторыю й традыцыi, мо й свой характэрны дыялект i сваiх баб-плётак ды наагул усё, што складае вясковае жыцьцё. Гэтымi дэталямi новапрыбылыя жаўнеры ня цiкавiлiся, а каб i цiкавiлiся, дык што з таго? Час iм на тое не пазваляў. Затое iх абыходзiла ўсё, што беспасярэдна адносiлася да iх, а да гэтага ў самую першую чаргу належалi дачыненьнi да iх прускiх баўэраў i наагул мясцовых немцаў. Трэба-ж не забывацца, што першы раз у сваiм жыцьцi апынулiся яны ў нямецкай вёсцы й тут мелi сустрэцца з карэннымi жыхарамi, што не насiлi вайсковых мундзiраў.
      Гэтак, у самы першы дзень побыту ў Альбрэхтаў, калi была зробленая зборка, зьвязовы Турн яшчэ раз, адно з шмат большым нацiскам паўтарыў i прыпомнiў тое шнайдараўскае "кайн Руслянд", што iм так ужо ўелася ў памяць. Турн сказаў, што яны ўжо цяпер знаходзяцца ў Нямеччыне, што Нямеччына гэта не Расея i што ўсiх рэчаў, якiя можна там - у Расеi, тут нельга рабiць. Пад гэтым разумеў, што ў Расеi можна красьцi, можа, й забiваць, а тут - у Нямеччыне, усяго гэтага рабiць нельга. Не адзiн з юнакоў пачырванеў ад злосьцi, яшчэ раз слухаючы тую зьнявагу. Але што-ж зробiш?
      Калi малы Лабуня, неяк iдучы па вулiцы, кiнуў вокам на яблыкi, што сваiм цяжарам зьгiналi сукi шматлiкiх дрэваў у садзе аднаго баўэра, то навокал, адкуль нi вазьмiся, сабралася група малых падросткаў-немцаў, што махалi кулакамi й пагражалi яму, быццам злодзею. Вiдаць, дзецi былi ўжо навучаныя старэйшымi. Беларусы адразу заўважылi, што, дзе-б яны нi павярнулiся, цi то на вулiцы, цi ў загуменьнi, iх сачыла не адна пара вачэй - быццам разбойнiкаў цi зладзюгаў, якiм нiяк нельга было давяраць. Ясна, што такiя "добрасуседзкiя" дачыненьнi выклiкалi са свайго боку й нэгатыўнае стаўленьне беларусаў да немцаў. Варожасьць да сваiх афiцэраў i падафiцэраў, што нарадзiлася пад Варшавай цi яшчэ раней, цяпер паглыбiлася i ўгрунтавалася ў сэрцах маладых беларускiх патрыётаў пры сутычцы з прусакамi.
      Ужо на другi дзень немалая частка роты пашла на вясковы пляц на страявыя заняткi, а iншым было загадана йсьцi да баўэраў на працу. Сымон i Вiктар пайшлi касiць жыта да гаспадара, у якога затрымалася рота. Iшло цяжкавата. Па-першае, яны былi амаль галодныя. Кожны касец ведае, што на чорнай каве й кавалку хлеба надта не накосiш. Нязручныя цяжкiя нямецкiя косы з крывымi касавiдламi нiяк не спрыялi працы. На далонях хутка паднялiся чырвоныя, набеглыя крывёю мазалi. Разам з Сымонам i Вiктарам працаваў на полi паляк, што служыў у баўэра ўжо пяць год. Ён разгаварыўшыся, наракаў на немцаў i свой дрэнны лёс. Каля абедняе пары касцы зусiм аслаблi. Калi вярнулiся на абед, Турн спытаў:
      - Ну, як працавалася? Не лянiлiся?
      - Працавалася так сабе. З пустым жыватом надта-ж цяжка касiць, - адказаў Сымон.
      - Як гэта? - насупiўся зьвязовы. - Што, ты ранiцай не атрымаў кавы цi хлеба не маеш?
      - Я пiў каву, але на вадзiчцы надта не накосiш. Цьвярдзейшым чым-небудзь на такую працу пасiлкавацца трэба.
      - Альфонс! - клiкнуў гаспадара зьвязовы Штык, што быў прыкамандыраваны да роты ў вёсцы. - Гэтыя два пойдуць да цябе на абед.
      Баўэр быў ужо выхiлiў галаву цераз адкрытае акно й сам, мусiць, хацеў клiкаць работнiкаў на абед.
      - Спарыш! - гукнуў Сымона Турн. - Аддай каму свой кацялок, каб прынёс тваю абеднюю порцыю зупы, вечарам зьясi. Абед у немца складаўся з кавалачка мяса, аблiтага сосам, тоўчанай жменькi бульбы, тоненькай ськiбачкi хлеба й кубка масьлянкi. Умясьцiўшы той скупы абед у жываце ды яшчэ наверх уплёўшы порцыю гарохавае зупы, прынесенай з жаўнерскае кухнi, Сымон i Вiктар зусiм нядрэнна падсiлкавалiся. Пасьля паўдня зноў пайшлi ў поле вязаць снапы. Працавалi паволi, шмат гаварылi, але не стаялi. Дзень быў сьпякотны, ды надта й перапрацоўвацца ня было для каго. Пад вечар прыйшоў гаспадар i, агледзеўшы зьвязаныя снапы, сказаў, што малавата зрабiлi й каб iшлi дадому. Было тое незадоўга перад канцом працы, й хлопцы здагадалiся, што прусак адсылае iх загадзя, каб ня даць вячэры. Вiктар з Сымонам, вярнуўшыся, заселi зь iншымi сябрамi гуляць у "ачко" i так прагулялi той час да вячэры. Даводзiлася iм працаваць яшчэ пару дзён у таго Рэшкэ, што меў гасподу. Калi хлопцы прыйшлi на абед, гаспадар - пузаценькi пяцiдзесяцiгадовы падсiвелы немец, загадаў мыцца ў хляве, а пасьля казаў яшчэ звазiць дровы. Юнакi моцна пакрыўдзiлiся й сакавiта лаялiся, iдучы дадому.
      IV
      Яшчэ на Бацькаўшчыне давялося Сымону аднойчы пазнаёмiцца з адным беларусам, што меў прэтэнзii быць пiсьменьнiкам, дый сапраўды тое-сёе пiсаў i там-сям друкаваўся. За часоў нямецкае акупацыi працаваў нейкiм малым канторшчыкам пры Генэральным Камiсарыяце, дзе й сталаваўся. Гэта быў, сьцiпла гаворачы, немафiл. У кожным нямецкiм учынку бачыў штось асаблiвае, вартае насьледаваньня. Здаецца, што й сапраўды ўважаў немцаў за вышэйшую расу "гэрэнфольк". Сымон быў перакананы, што навет i самога сябе той пiсьменьнiк уважаў за iстоту, якая немцам далёка не раўня.
      - Ты паглядзi на немцаў вунь, - гаварыў неяк Сымону пiсьменьнiк, - вось дык культурны народ. Гэта цi бачыў хто! Хаджу на абед у сталоўку Генэральнага Камiсарыяту. Дык што ты думаеш? Ня толькi чысьценька з талерак ядуць, што нiводнай макулiнкi не марнуюць, але ўжо калi йдзе аб хлеб, дык, глядзiш - i ўчарашнiя чорствыя скарыначкi падчысьцяць ды яшчэ й крошачкi пазбiраюць. Вось гэта дык культура! Гэта дык народ!
      Сымону пазьней часьценька прыгадвалiся тыя словы. Мо й трэба з пашанаю адносiцца да эканомнасьцi й ашчаднасьцi, - думаў Сымон, - ды часамi ня толькi варта, але прост-напраст неабходна. Адно калi йшла гаворка пра тую пiсьменьнiкаву заўвагу адносна немцаў, дык Сымон дабачваўся там i нечага iншага. Будучы ў Прусii, заўважыў ненармальную нямецкую скупасьць. Адна рэч, калi казаць пра нямецкую скупасьць у дачыненьнi да чужых, але-ж яна, скупасьць гэтая, не абмяжоўвалася толькi чужымi, абымаючы ўсiх - у тым лiку й сваiх нямецкiх жаўнераў. Нiколi, прыкладна, не давялося Сымону бачыць, каб нейкi нямецкi баўэр пачаставаў цi хаця-б даў што-небудзь свайму нямецкаму жаўнеру. Тут вайсковыя не хадзiлi так па вёсках, жабруючы й просячы: "Матка, яйка, матка, шпэк", як гэта рабiлi ў Беларусi.
      Праўда, былi розныя гiтлераўскiя строгiя правы аб падатках, усё ў кожнага баўэра было праверана й падлiчана - i жывёла, i маёмасьць, i цэлы дабытак. Але-ж тое было i ў Беларусi, куды ў большай меры экспляатаванае акупантам.
      Як ужо тыя акупанты нi душылi бедных беларускiх сялян, якiм ужо не ставала самiм не толькi хлеба, а часамi й бульбы. У найцяжэйшыя ваенныя часы беларусам нiяк нельга было раўняцда да прускiх баўэраў. I зноў у Сымонавай памяцi ўваскрасала доўгая, здавалася, бясконцая, худая, абарваная калёна шкiлетаў палонных з Чырвонае Армii. Калёна мiнае Сымонавую вёску. Сялянкi, панабiраўшы ў пелены што было ў хаце пад рукою - скарынкi цi акрайцы хлеба, вараную бульбу, выходзяць да дарогi й шпурляюць яду ў калёну. Чуваць крыкi палонных, яны кiдаюцца кучамi на яду, сьмерць косiць бедных людзей жалезьзем зь нямецкiх аўтаматаў.
      Беларусы, самi бедныя, абрабаваныя, ледзь не жабракi, дзялiлiся з беднымi людзьмi апошнiмi кавалкамi хлеба, а хто й таго ўжо ня меў - бульбiнай. I цi зрабiлi-б гэтак нямецкiя баўэры? Сымон быў перакананы, што не. Гэта - народ без душы, без спачуваньня.
      З гэткага параўнаньня прыходзiла юнаку ў галаву думка, што народ ягоны быў адным з найлепшых, найбольш гасьцiнных, спагадных у бядзе. Меў вялiкае, гуманнае, поўнае хрысьцiянскае любовi сэрца. Яно абымала полымем каханьня ня толькi сваiх родных дзяцей - беларусаў. Войны паказалi, што навет жаўнер акупанта, калi ён быў галодны й папрасiў у беларускага селянiна кавалак хлеба, дый цi толькi хлеба, нiколi не адыходзiў ад дзьвярэй з пустымi рукамi. I магчыма, што беларускi народ якраз за такую сваю дабрату так шмат пацярпеў на працягу цэлае гiсторыi ад iншых. Мо ён быў зашмат даверлiвы, занадта добры, цераз меру спагадны.
      Нараканьнi прускiх баўэраў, што быццам беларусы iх аб'ядаюць, а ня едуць на фронт, былi зусiм недарэчныя. Па-першае, жаўнеры хадзiлi паўгалодныя. Ужо як тады будзе на фронце, думаў цi адзiн зь iх, калi тут, дзе павiнны быць нармальныя даставы, даводзiцца галадаваць. Па-другое, калi вы хочаце, каб вас баранiлi, разважалi беларусы, дык хаця накармiць галодных выпадала-б. Iншыя, у злосьцi на немцаў, кiдалiся ў крайнасьцi.
      - Чакайце, вы, швабы! - пагражалi немцам. - Хоць ня з нашых рук, але дастанеце вы хутка. Вам бальшавiкi пакажуць, дзе ракi зiмуюць!
      V
      У кожнай сям'i - гаворыць народная мудрасьць - бывае паршывая авечка. Знайшлася адна i ў дванаццатай роце. Даўно заўважылi сябры, што Курэц меў зладзейскiя прывычкi. Гэта быў чарнявы, вастраносы, з зялёнымi вачыма, слабой iнтэлiгентнасьцi хлапчук. Ужо цi раз бачылi, як ён то там то сям, бывае, якую малапатрэбную рэч у кiшэню суне. Мо яна й нiколi яму не прыйдзе ва ўжытак, але ўсё-ж сьцiбне, от так - толькi з прывычкi. Дык i ня дзiва, што ў Альбрэхтаў адзiн цi другi ў роце заўважыў: глядзi, як Курэц вунь носам водзiць. Ужо цi не наважыў ён там што налева зрабiць...
      I калi здарылася гiсторыя з гуркамi, то ўсе адразу падазравалi Курца, хоць не шмат хто ў яго тыя гуркi бачыў.
      Было гэтак. У баўэра, у якога рота затрымалася ў пунi, на панадворку, тут-жа каля вулiцы й калодзезя, расьлi гуркi. Гэта быў малы, трохкутны, абгароджаны частаколам, лапiк. Ведама, як немец выкарыстоўвае кожную пядзю зямлi. Тут-жа й выгадна было, ня трэба здалёк ваду на палiўку прыносiць адразу каля студнi. Усе былi заўважылi тыя гуркi, што, як парсюкi, ляжалi на малых лешках. Уночы звычайна стаяў тут-жа вартавы. Гэтак было i ў тую ноч, калi гуркi прапалi. Ранiцою некаторыя зь немалым зьдзiўленьнем пабачылi, што бальшыня гуркоў зьнiкла мiнулае ночы, а на лехах засталiся сьляды панабiваных цьвiкамi падноскаў вайсковых чаравiкаў ды паломанае калiўе.
      Як-жа тут знойдзеш злодзея? Вартавыя нiчога ня бачылi (i як-жа маглi не бачыць?!), нiхто да пакражы не прызнаваўся. Колькi нi рабiў скандалу баўэр, колькi нi муштраваў цэлую роту нямецкi падафiцэр, нiхто пра гуркi нiчога ня ведаў. Ды i з самой роты, ясна, бальшыня нiчога ня ведала, а тыя, што ведалi, маўчалi.
      - Няхай сабе, калi ў нас i ёсьць злодзей, дык ён наш. Нашто дазваляць немцам каб каралi яго, - мяркавалi некаторыя. Гэта былi ўголас выказаныя думкi бальшынi роты.
      Як i раней, пры страйку за "фарфлюктарам", рота выказала поўную салiдарнасьць. Няхай i шмат хто думаў пра Курца, былi-ж i такiя, што ведалi дый разам спажывалi, але нiхто не паказаў пальцам. Колькi-ж за гэта прыйшлося ўсiм, падаючы й падымаючыся, пабегаць па полi, колькi немцу давялося дзерцi глотку. Злодзея так i ня выкрылi.
      Пасьля нейкае нядзелi побыту ў Альбрэхтаў прыйшла ў адзьдзел вестка, што цэлая трыццатая дывiзiя будзе перакiнутая ў Францыю. Адзьдзелы ад'язджалi чаргова, ладуючыся на цягнiк на станцыi Розэнбэрг. Неяк аднойчы пад вечар прыйшоў у дванаццатую роту загад падрыхтавацца да ад'езду. Рыхтавалiся дацямна й чакалi. Позна вечарам загад быў адклiканы. Яшчэ чатыры днi затрымалiся на месцы.
      VI
      Зараз на загуменьнi на скошаным жытнiшчы адбывалiся заняткi. Гэта былi самыя элемэнтарныя вайсковыя практыкаваньнi. Вучылi маршыраваць роўным крокам, паварочвацца, салютаваць, трымаць у розных позах зброю. Звычайна заняткi праводзiў нямецкi зьвязовы Штык. Каманда ўжывалася нямецкая, а не беларуская як у Менску, i ня ўсе добра цямiлi нямецкую мову. Звычайна перакладчыкам служыў Вечка, высокi чарнявы худы хлапец з-пад Баранавiчаў. Штык дзялiў роту на зьвязы, даваў беларускiм зьвязовым iнструкцыi, каб праводзiлi тыя самыя практыкаваньнi ў сваiх зьвязах, а сам хадзiў i наглядаў. Амаль кожны дзень з роты выдзялялi каля пяцi чалавек, якiя пасылалiся на працу да нямецкiх сялян.
      Часьценька заняткi ў роце праводзiў шэф Кацынскi. Выпадае пазнаёмiцца зь iм крышку блiжэй. Гэта быў "фольксдойч" (фактычна паляк) з Быдгошчы. Гаспадарчы падафiцэр дванаццатае роты сяржант Грамыка служыў разам зь iм у польскiх уланах у Грудзёндзу, дзе Кацынскi адбыў 18 гадоў. Лёгка было заўважыць у яго вайсковыя ўхваткi. Шэф насiў боты з кароценькiмi халяўкамi i нагадваў, як здавалася Сымону, то жолуд, завостраны зьверху, то, iншым разам, растапыраны камель зношанай мятлы. Мо да гэтага крыху спрычынялiся адтапыраныя нiзы мундзiра, востры вялiкi нос цi навет i тая ўланская, вельмi характэрная хада. Росту Кацынскi быў высокага. Падоўжаны твар быў сьпераду закончаны даўгiм шылаватым носам. Шпарка й злосна пазiраючы на ўсе бакi, верцячыся навокал, быццам тыя сьвярдзёлкi, бегалi нясупынна маленькiя вочы. Цяжка было разрозьнiць, цi Кацынскi сьмяяўся, цi моршчыўся ад злосьцi. А мова! Што гэта за мова! Калi пачынаў камандаваць, то вусны яго плявалi несупынным ручаём словаў нямецкiх, польскiх i чыста мазурскiх.
      Бывала зранку, пасьля сьнеданьня, службовы зробiць зборку ўсёй роты i паставiць у тры шэрагi. Кацынскi стаiць воддаль i прыглядаецца. Прыняўшы ад падафiцэра рапарт, фэльдфэбэль пачынае:
      - Асhtung! Gerade aus! Rownaj, rownaj! Таm, psiakrew, bzusek do tylu! Jesce, jesce! Verfluchte Mensch, wieviel mal muss ich sagen?!*
      * Увага! Раўняйся, раўняйся! Там, пся крэў, жывот назад! Яшчэ, яшчэ! Колькi я павiнен табе таўчы?! (ням. i польск.)
      Калi той, што не схаваў жывот - "bzusek do tylu", не зьвярнуў належнае ўвагi на "фольксдойчавы" словы, Кацынскi падбягаў да вiнаватага рэкрута, браў абедзьвюма рукамi яго сьпераду за плечы ды правым каленам з усёй сiлы пхнуў у жывот. Ясна, пхнуў ён не шкадуючы, так што гаспадару жывата ўжо не хацелася высоўвацца задалёка наперад круглай часткай свайго тулава. Калi пасьля сакавiтае лаянкi Кацынскi выраўняе ўсе тры шэрагi i калi побач няма старшага лейтананта камандзера роты Петрыка, ён iдзе павольна перад фронтам i прыглядаецца да кожнага паасобку. Баранi Божа, калi ў цябе незашпiлены гузiк або брудныя чаравiкi. Ой i дастанецца-ж! Звычайна спаганяў усю злосьць на Мулагу.
      Бывае-ж амаль у кожнай роце адзiн найбольш неахайны й недалужны, а з прычыны гэтага - звычайна "ахвярны казёл". Гэткi знайшоўся i ў дванаццатай. Мулага быў цi не найбольшы за ўсiх ростам. Здавалася, што ён слаба панаваў над часткамi свайго цела. Ня было агульнай каардынацыi, гармонii. Хадзiў, быццам складаны з кавалкаў. Дый цi толькi хадзiў. Усё рабiў ня так, як належылася маладому й рухаваму хлапцу.
      - Вы ведаеце што? - жартаваў адзiн зь сяброў. - Сяньня прачнуўся я й гляджу: Мулагаў азадак ужо стаiць на варце, а галава яшчэ сьпiць.
      Мулага хутка стаўся пасьмешышчам роты. Што-б нi рабiў, усё выходзiла быццам не сваймi рукамi. Калi й гаварыў, то здавалася, што язык адмаўляўся яго слухаць. I найбольш караны быў за сваю павольнасьць. У той час, калi ўсе ўжо пасьнедаюць, апрануцца, пачысьцяцца й павыходзяць на зборку, Мулага яшчэ толькi канчае есьцi. Ня тое што многа любiў есьцi, калi было што, бо й росту быў вялiкага й патрабаваў, але надта-ж паволi варушыў пры ядзе ськiвiцамi. Здаралася, што прыбяжыць на зборку з выпушчанай наверх нiжням кашуляй або без аднае цi дзьвюх брызентавых халявак, якiмi абкручвалiся й зашпiльвалiся каля чаравiкаў нiжнiя канцы нагавiцаў.
      Спынiцца "фольксдойч" перад Мулагам i ўвесь, пачырванеўшы, як бурак, аж анямее ад злосьцi.
      - Мulaha! - раўне на ўсю глотку фэльдфэбэль. - Verfluchte Mensch! Наst du keine Zeit Ordnung zu machen? Вiдзiш там то дзеўко? - пакажа Кацынскi пальцам на суседняе дрэўца. - Forwaerts maarsch! - Мулага бяжыць па-маленьку. - Lauf, lauf, Mensch! Schnell, schnell!* - раве ўсьлед Кацынскi, Мулага паскорыць крок.
      * Мулага! Ах ты, пракляты! Няма часу навесьцi парадак? Наперад марш! Гэй ты! Бяжы, бяжы! Хутчэй, хутчэй! (ням.)
      - Нinlegen!* - загадвае шэф.
      * Кладзiся! (ням.)
      Мулага падае.
      - Auf!* - камандуе фэльдфэбэль.
      * Падымайся! (ням.)
      Мулага падымаецца.
      - Нinlegen! Аuf! Hinlegen! Auf! Links marsch! Schnell, schnell! Hinlegen! Auf! Zurueck marsch! Hinlegen! Auf!*
      * Кладзiся! Падымайся! Кладзiся! Падымайся! Налева! Хутчэй, хутчэй! Кладзiся! Падымайся! Назад марш! Кладзiся! Падымайся! (ням.)
      Каманды Кацынскага - падаць i падымацца на бягу - так хутка чаргуюцца, што Мулага ня ўсьпее легчы, як ужо мусiць уставаць. Фэльдфэбэль наўмысьля накiруе рэкрута ў якую брудную лужыну цi каўдобiну. Спачатку ўся рота прыглядаецца гэнаму караньню Мулагi з насьмешкамi й задаваленьнем. Паволi сьмех сьцiхае, й на шматлiкiх тварах зьяўляецца цень сымпатыi да адсталага сябры. Нiкому не падабаюцца зьдзекi "фольксдойча" Кацынскага, якога ў роце нiхто ня любiў.
      Пасьля такой муштры Кацынскi звычайна пашле змучанага, спочанага, зусiм забруджанага ў гразь Мулагу ў гаспадарскi панадворак з загадам вычысьцiцца й зьявiцца назад, быццам нованароджанаму, за дзесяць хвiлiн. У такiм кароткiм часе загад выканаць немагчыма. Калi Мулага спозьнiцца, атрымае другую кару, iншага характару. Адылi нiякiя кары Мулагу не памагалi. Назаўтра паўтаралася тое самае, што было сяньня. Дык i ня дзiва, што насьмешкi над адсталым сябрам з боку самых навет надаедлiвых прыелiся. Паступова пачыналi ўважаць нармальнымi ўсе Мулагавы ненармальнасьцi.
      VII
      Аднойчы вечарам Вiктар Караткевiч i Бука, вярнуўшыся з працы ад баўэра, голасна хвалiлiся ўсiм, хто хацеў слухаць, што яны сяньня надта добра наелiся.
      - Калi-б так кармiлi, - гаварылi абое, - то бязь нiякiх цырымонiяў згадзiлiся-б быць у немцаў парабкамi да канца вайны.
      Хлопцы, папрыносiўшы з кухнi чорную каву, пасядалi ў пунi кожны ля сваiх клункаў i пасьцеляў ды бралiся за вячэру. Заяву Букi й Вiктара прынялi па-рознаму.
      - Гэта вы сказалi, што гатовы быць парабкамi? - зьдзiўлена папытаў Сымон. - Дзiўлюся. Я ведаю, што, пакуль трымаю ў руках стрэльбу, датуль буду чалавекам. А як пакiну, тады хто ведае...
      - Праўду Спарыш кажа, - падтрымаў Сымона Шытко. - У сяньняшнi час стрэльбы кiдаць няварта.
      Прысутныя паволi ажывiлiся. Пачулiся з усiх бакоў галасы. У спрэчцы вырозьнiвалiся тры групы: адны падтрымлiвалi Сымона, другiя баранiлi Буку, якога падтрымлiваў Халяўка, рэдка адзывалiся Каранькевiч i Будрэвiч. Трэцяя група спачатку маўчала.
      - Гаворыце вы шмат усе, - пачуўся голас прадстаўнiка трэцяй групы Качановiча, - але што з таго, калi мала робiце...
      - А што-ж рабiць, па-твойму?
      - Ты, спартсмэн, можаш пакiнуць свае дурныя абзацы, бо нiкому яны не патрэбныя, - упiкнуў нехта Качановiча. Чаму яго называлi спартсмэнам няведама. Мо таму, што быў высокi ды вельмi рухавы.
      - Але чаму вы, хлопцы, як галодныя, - баранiўся Бука, - чаму вы тады гэтага ня скажыце? Чаму тады кожны з вас вурчыць i злуецца? Чаму ты, Спарыш, тады не зьясi сваёй стрэльбы замест хлеба?
      Некаторыя засьмяялiся.
      - Думкi аб стрэльбе тады, пэўна, у галаву не прыходзяць, - працягваў Бука. - Цяпер дык вы ўсе гаворыце, усе Спарыша падтрымлiваеце, а тады дык не адзiн кажа, што гатоў мундзiр ськiнуць i за хлеб працаваць.
      - Трэба й зброя, й хлеб, - сьцвердзiў Каханчык. - Возьмем хаця-б сабе такi прыклад, няхай i гiстарычны. Як Напалеон стаяў у Альпах ды жаўнеры яго галадалi, яны-ж не пакiнулi зброi й не пайшлi зарабляць на хлеб. Напалеон сказаў: вунь хлеб, iдзеце й заваюйце. Яны пайшлi й заваявалi.
      Гутаркi на гэтую тэму цягнулiся доўга, бо аж да гадзiны адзiнаццатай вечара. Шмат было й дзяцiнна-наiўнага й проста недарэчнага ў iх. Нехта ўспомнiў i тое, што ўсе ўжо iх пакiнулi (пад гэным "усе" разумелася перадусiм Беларуская Цэнтральная Рада) i што справа была кепская, бо без правадыра можна лёгка загiнуць.
      - Правадыр сярод нас знойдзецца, - запэўнiў Жылякоўскi.
      - Мы цяпер, хлопцы, ваюем якраз так, як калiсьцi палякi йшлi разам з Напалеонам, - укiнуў сваё Вiктар.
      - А ты, Караткевiч, лепш маўчаў-бы, бо ты свайго голасу ня маеш, накiнуўся на яго Бука. - Цягнеш то за адных, то за другiх. Ваяка гэткi знайшоўся. Ваюем, кажа. Дзе-ж гэта ты ваюеш, браце шаноўны? Вунь, каб пачуў порах, то нябось як тая мыш пад мятлу ўцякаў-бы.
      У канцы ўжо нiхто не падтрымлiваў Букi.
      - Як гэта, хлопцы, Бука мог быць у Крывiчах асьветным афiцэрам? Гэта-ж трагэдыя была, - сьмяяўся зь яго Сымон. - Куды-б гэта ён завёў i чаго навучыў-бы тых людзей? Падумайце-ж толькi. Вось дзе-б цярпела Беларусь!
      Будучы ў Альбрэхтаў, Кастусю Дзежку яшчэ раз давялося сустрэць свайго бацьку. Валачыўся ён пры абозе ўцекачоў, што ехаў у Розэнбэрг. Вабоз складаўся са сваякоў людзей, што служылi ў войску. Стары Дзежка яшчэ больш пастарэў за гэты час. Вось што расказаў ён Кастусю й сябрам:
      - Калi ехалi мы празь вёскi Прусii, немцы адносiлiсяда нас вельмi дрэнна. Глядзелi на нас, як на людзей нiжэйшых, сьвiней якiх. Заходжу аднойчы ў хату i прашу вады. Вунь iдзi, - паказвае мне баба помпу на панадворку. А чым-жа, пытаюся, - пiць? Рукой, кажа. Ну й злосьць-жа мяне ўзяла. Проста-напраста лiчыць нас за жывёлу. Што я тады раблю? Як прыязджаю дзе ў вёску цi ў горад, адразу здымаю кашулю й б'ю вошы. Гэта iм за кару. Няхай прыглядаюцца.
      Хлопцы зарагаталi.
      - Цяпер-жа сытуацыя паправiлася, - закончыў стары Дзежка, - едзем у Розэнбэрг, а там нас будуць вызначаць на працу да гаспадароў.
      23 жнiўня 1944 года адзьдзел пакiнуў Альбрзхтаў i накiраваўся ў Розэнбэрг, каб заладоўвацца на цягнiк дзеля паездкi ў Францыю.
      ПАДАРОЖЖА Ў ФРАНЦЫЮ
      I
      Нехта недзе зрабiў вялiкую памылку, загадаўшы перакiнуць трыццатую дывiзiю з Усходняй Прусii ў Францыю. Можа, пасьля асоба цi асобы, адказныя за тое, i плявалi сабе ў бароды за такi промах, калi пабачылi, да чаго тое прывяло. Ды было позна. Мо да пастановы спрычынiлiся пэўныя мяркаваньнi, але калi такiя й былi, то, пэўна-ж, яны не палягалi на разьлiку на найбольшую баёвую выдайнасьць дывiзii ў будучынi. Хiба-ж немцы ня ведалi, што для жаўнераў трыццатае дывiзii - беларусаў, украiнцаў, расейцаў i палякаў, найбольш небясьпечным ворагам быў бальшавiзм? Хiба-ж яны не прадугледжвалi, што ў змаганьнi з Чырвонай Армiяй мала каторы зь iх дастаўся-б жыўцом у бальшавiцкiя рукi?
      Людзi, што пазналi й добра адчулi панаваньне Сталiна, мелi ўсе прычыны на сьвеце, каб змагацца супраць бальшавiкоў да апошняга патрону, навет ведаючы, што на другiм баку могуць быць iхныя браты, нявышкаленыя й сiлай загнаныя ў савецкiя шэрагi. Адылi ў iх ня было нiводнае прычыны, каб змагацца супраць заходнiх хаўрусьнiкаў. Хiба-ж за нямецкi чэрствы хлеб i той "фарфлюктар", хiба-ж за спаленыя немцамi вёскi, гвалчаных жанчын, за бацькоў, старых i дзяцей? Не, нiводнай прычыны да змаганьня з заходнiмi хаўрусьнiкамi ў iх ня было. Таму й дзiўным выдаваўся загад, паводле якога дывiзiя была накiраваная ў Францыю.
      Ня ўсе жаўнеры адразу й поўнасьцю ўсьведамiлi, што загад гэны быў быццам Богам пасланым збаўленьнем. Мо некаторыя й нiколi таго не спасьцераглi, хаця, як чытач пазьней пабачыць, амаль усе скарысталi пасьля з нагоды, каб апынуцца на другiм баку, дастацца ў вольны сьвет. Дый чаму-ж было ня скарыстаць?
      II
      Эшалён, на якi заладавалiся адзьдзелы 4-га палка, мiнуўшы Торунь, Франкфурт-над-Одрай, праязджаў праз паўднёвыя прадмесьцi Бэрлiну. Тут першы раз на чыгуначнай станцыi была супрацьлятунская трывога. Зараз-жа ўсе цягнiкi пакiдалi станцыю, не так як у Вiльнi - дзе чакалi на няпрыяцельскiя бомбы.
      На чыгунцы сустракалiся работнiкi з Усходу. Жаўнеры, праязджаючы, кiдалi iм цыгарэты, на якiя тыя прагна накiдвалiся. Усходнiя работнiкi часта вiдаць былi i на палях. Цi ў адным месцы жанчыны зграбалi й зьбiралi рукамi жытнiя каласкi. Немцы старалiся не пакiнуць на полi на змарнаваньне нiводнага зярнятка. Паабапал чыгункi там-сям тырчэлi рэдкiя сасновыя лясы, а спрактыкаванае сялянскае вока адразу заўважыла, што бедныя ўраджаi далi ў гэтым годзе пясчаныя глебы Саксонii. На другi дзень пад вечар, мiнуўшы Вiттэнбэрг, цягнiк на даўжэйшы час затрымаўся ў Ляйпцыгу.
      Сымон быў прыдзелены да батальённай кухнi. Мусiў дапiльнаваць, каб былi дровы, вада, каб на час была распаленая кухня, ды наагул быў на загадах у кухара Вальтэра. Каля Сымона тоўкся й Вiктар. Абодва разьмясьцiлiся на адной з каламажак, што стаялi на адкрытых плятформах. Верх зацягнулi маскавальнымi палаткамi, званымi "пляндэкамi", пазатыкалi ўсе дзiркi й шчэлкi зь пярэдняга боку, каб не прадзьмуваў вецер, а ў сярэдзiне ўладзiлi ненайгоршы мярлог. Тут-жа збоку была й кухня, якую Сымон даглядаў, а Вiктар тое-сёе памагаў.
      Кухар Вальтэр - гэта сярэдняга веку карлаваты немец, якi, як сам хвалiўся, перад вайной працаваў дзесь у рэстаране. Мо ён i не працаваў у нiякiм рэстаране, бо, каб зварыць якую вайсковую гарохавую зупу, ня трэба было шмат умець, але-ж калi кухар Вальтэр гаварыў сваiм жаўнерам, што некалi працаваў у рэстаране, дык тады й няўдалая зупа навет лепш смакавала, бо Вальтэр як-нiяк быў прафэсiянальным кухарам, што дадавала смаку. Мо Вальтэр быў кухарам проста таму, што ўсе пазыцыi ў трыццатай дывiзii, дзе варылiся цi раздавалiся харчы, былi абсаджаныя немцамi - гэта таксама магчыма. Хто там надта ўваходзiў у такiя дробязi. Галоўнае, што Вальтэр варыў, а як варыў, дык гэта ўжо зусiм iншая справа. Галодная кiшка ўсё стравiць.
      Дык хлопцы й прывыклi да Вальтэра, часьценька гаварылi й жартавалi зь iм. I кухар сам быў, здавалася, нядрэнны чалавек, на нiкога ня гаркаў i часьцей усьмiхаўся, чым хмылiўся, што, як вядома, было рэдкасьцю сярод вайсковых немцаў. Гэтак i пад час пастою цягнiка ў Ляйпцыгу каля Вальтэра сабралася група хлапцоў. Гутарылi аб паляках. Кухар цьвердзiў, што палякi - гэта зусiм не народ, што яны не маюць нiякай Бацькаўшчыны, што як тая скула сядзяць на нямецкiм баку. Даводзiў, што палякi паўсталi толькi пасьля 1918 года на нямецкiх землях. Адным словам, гаварыў аб паляках так, як мог гаварыць аб iх кожны немец-шавiнiст. Ад Вальтэра хлопцы даведалiся, што восьмага жнiўня палякi распачалi ў Варшаве паўстаньне, што ад немцаў моцна дасталося iм у скуру i што Варшава цяпер зусiм зруйнаваная. Паводле кухара, палякi распачалi паўстаньне, надзеючыся на хуткую падтрымку бальшавiкоў, каб захапiць уладу ў свае рукi.
      Нямецкi стары чыгуначнiк апавядаў, што дзесьцi наперадзе была чыгуначная катастрофа - стукнулiся два цягнiкi - i таму гэтаму эшалёну давялося так доўга чакаць. Чыгуначнiк папрасiў у Вальтэра закурыць i скардзiўся, што ў Нямеччыне цяпер вельмi цяжка з куравам. На месяц даводзiлася скурваць ня больш чым адну пачку махоркi.
      На наступны дзень ехалi праз Ваймар, Эрфурт i Айзэнах у кiрунку на Франкфурт-над-Майнам. Учарашнi манатонны краявiд замянiўся ўзгоркамi, далiнамi, густа пакрытымi садамi. Каля кожнай дарогi цяжка зьвiсалi пад вагою пладоў сукi садовых дрэваў. Месты Турынгii танулi ў зеленi садоў i таполяў. Кiдалiся ў вочы сьпiчастыя гатыцкiя сьвятынi, чырвоныя чарапiчныя дахi будынкаў, кветкi пры дамах, дагледжаныя агародчыкi. Усё гэта тварыла нязьмерна прыгожы малюнак прыроды Турынгii. Яна ўсьмiхалася цёпламу жнiвеньскаму сонцу, натхняла чалавека жыцьцём, радасьцю i хараством, быццам тысячамi галасоў старалася запярэчыць, што вунь не так далёка - на ўсiх канцах гiтлераўскае iмпэрыi - пануе сьмерць i знiшчэньне.
      III
      У Герстунгэн цягнiк коратка затрымаўся. З правага боку, на суседнiм чыгуначным палотнiшчы, стаяў эшалён з варшаўскiмi ўцекачамi. Гэта былi пераважна старыя й маладыя жанчыны ды дзецi. На схудзелых тварах утрывалiўся цяжкi адпячатак вайны. Цярпелi з голаду. У кожны таварны вагон было ўпакавана па 50 чалавек. Хлопцы даведалiся, што пакiнулi яны Прагу й Варшаву ў мiнулую нядзелю. Уцекачы пацьвердзiлi весткi, што места было поўнасьцю зруйнаванае й спаленае. Але змаганьне паўстанцаў прадаўжалася. Немцы вывозiлi ўсiх, хто трапляўся iм пад рукi.
      Сымон аж жахнуўся, прыглядаючыся да руiнаў Франкфурта-над-Майнам. Як вокам сягнуць па правым баку чыгункi калiсь быў вялiзны горад - сяньня там засталiся папялiшчы. Толькi высокая, ведамая па ўсiм сьвеце франкфурцкая гатыцкая катэдра, як быццам той помнiк над магiлай, стаяла цэлай. Высокай сьпiчастай вежай, нiбыта пальцам, паказвала яна ў неба, можа, хочучы зьвярнуць увагу Нябеснага Валадара на тыя спустошаньнi й сьмерць, што адбывалiся ў зямным пекле.
      Блiжэй, побач самой чыгункi, ня было руiнаў. Тут уся зямля была падзеленая на маленькiя лапiкi, што зелянiлiся агароднiнай. На кожным кавалачку стаяла маленькая будка, дзе, пэўна-ж, гаспадары трымалi свае агароднiцкiя прылады, а мо й самi бавiлi якi час. Толькi ў адным такiм агародчыку заўважыў Сымон згорбленага старога, што корпаўся з матыкай мiж градак. Наагул людзей нiдзе ня было вiдаць. Цi-ж Франкфурт сапраўды замянiўся ў могiльнiк?
      IV
      - Спарыш! Спарыш! Уставай! - пачуў Сымон праз сон.
      - Чаго?
      - Пара хлапцоў будзiць, каб кухню дагледзiлi.
      - Добра, ужо зараз.
      Сымон выкарабкаўся паволi з свайго мярлогу на каламажцы й абтрасаў салому, што там-сям папрыставала да вопраткi. Гэта клiкаў яго службовы падафiцэр Гуць.
      - Ку-у-ка-а-ры-ку-у-у-у-у, - пачулася тоненькiм голасам.
      - Цiкава, якога пеўнiка сьпеў мы чуем, - голасна думаў, пацягваючыся, Сымон. - Можа, францускага? Як вы думаеце, спадар Гуць?
      - Хутчэй усяго што францускага, - адказаў той.
      Сымон разбудзiў хлапцоў, якiм чарга была даглядаць за кухняй, заспанымi вачыма паглядзеў на ахутаныя iмглою дамы нейкага гораду ды зноў палез у цёплы яшчэ мярлог. Але ўжо больш ня мог спаць. Паволi пачалi прачынацца навокал. Па голаснай гутарцы хлапцоў з суседняга вагону дадумаўся, што нехта зь iх зрабiў ужо экскурсiю ў блiжэйшы сад i на ўвесь голас хвалiў смачныя сьпелыя яблыкi. Быў гэта голас самага выдатнага "садоўнiка" Курца.
      "Садоўнiк" у гэты момант меў, пэўна-ж, шмат сяброў, бо чуваць было, як не адзiн прасiў яго, каб падзялiўся здабычай.
      Калi Сымон, па некаторым часе, iзноў выкарабкаўся з хурманкi, пабачыў навокал сябе вялiкi паўразбураны горад. Зь левага боку чыгункi ляжаў густа зрыты бомбамi могiльнiк, там-сям тырчэлi павыкiданыя наверх косьцi, пахiлiлiся на бакi або зусiм павалiлiся надмагiльныя помнiкi.
      - Навет i мерцьвякам супакою не даюць. Вось дык шэльмы, - вурчаў сам да сябе Сымон.
      Побач цягнiка работнiкi папраўлялi пашкоджаныя бамбардзiроўкай шляхi чыгунак. Далей на левым баку вiдаць былi шматлiкiя комiны фабрыкаў. Там-жа высiлася ў праменьнях узыходзячага сонца вострая высокая вежа сьвятынi. Гэта быў Штрасбург - Эльзас, паводле таго-ж кухара Вальтэра - усё яшчэ Нямеччына.
      Iзноў рушыў цягнiк i мкнуў проста на поўдзень. Побач чыгункi раськiнулiся паласатыя шырокiя палеткi, найчасьцей засаджаныя кукурузай, засеяныя пшанiцай, радзей бульбай, а найбольш - з садовымi дрэвамi й вiнаграднiкамi. Направа сонца залацiла вяршынi Вагезаў. Прыгожа ў iхных падножжах раськiнулiся шматлiкiя вёскi. Раўнiна - быццам стол. Сымон заўважыў, праяжджаючы праз станцыi, што людзi з выгляду былi тут нейкiя iншыя, ня зусiм мо такiя, як немцы, дык прыйшоў да выснаву, што, пэўна, цi не французы.
      А гадзiне дзевятай ранiцы праехалi праз Кольмар, апаўднi мiнулi Мюльгаўзэн i адтуль накiравалiся на захад.
      Цягнiк даўжэйшы час стаяў перад семафорам станцыi Альткiрх. З блiжэйшага домiку жанчына вынесла поўную кашолку сьпелых яблык. Колiшнiя палiцаi, быццам тыгры, напалi на здабычу. Паналадоўвалi сабе поўныя кiшэнi, так што тым, якiя на колькi хвiлiн падасьпелi пазьней, не засталося нiчога. Жанчына стаяла побач i, усьмiхаючыся, прыглядалася, як палiцаi душылiся за яблыкамi. Пабегла ў хату i зноў вярнулася з поўным кошыкам, ва ўзнагароду, што пабачыла тую самую штурханiну.
      Пад вечар, каля гадзiны шостай, цягнiк прыехаў у Бэльфорт, першы, навет паводле кухара Вальтэра, ужо зусiм францускi горад. I мо таму, што ўязджалi ў Францыю, перад прыездам яшчэ кожны жаўнер атрымаў па шэсьцьдзесят штук патронаў да стрэльбы:
      - Ну, братка, цяпер ужо й дадзём! Трымайцеся, французы! - жартаваў адзiн, пакуючы амунiцыю ў патранташы.
      Колькi ўжо даводзiлася хлапцам бачыць разбураных i зьнiшчаных гарадоў, але пабачыўшы руiны Бэльфорту, яны аж жахнулiся. Места так было ўсеяна ямамi ад бомбаў, што, здавалася-б, не знайшоў мiж iмi цэлага няўшкоджанага лапiка, каб чалавеку льга было сесьцi. Станцыi ў горадзе ня было. Навет чыгунка й тая праходзiла па зусiм сьвежым насыпе. Паперакульваныя паравозы, вагоны, абгарэлыя руiны будынкаў, уся дашчэнту ўзараная бомбамi зямля - вось гэта быў вобраз Бэльфорту, што кiнуўся новапрыежджым у вочы.
      Яшчэ таго самага вечару, праехаўшы чарапашным ходам колькi кiлямэтраў, цягнiк затрымаўся ў малой мясцовасьцi. На станцыi транспарт стаяў каля дзьвюх гадзiнаў, пасьля адыйшоў крыху назад i затрымаўся сярод поля нанач. Навокал была пастаўлена моцная варта. Тлумачылi гэта тым, што ноччу ехаць было нельга з прычыны вялiкай небясьпекi з боку францускiх партызанаў, званых макiсамi.
      Ранiцою (а гэта была нядзеля) Сымон, прачнуўшыся, памыўся ў суседняй рэчцы i памог нанасiць у кухню вады. У гэны час з захаду надыйшоў ваенны транспарт, што затрымаўся побач. Гэта быў адзьдзел з трыццатае дывiзii, якi, паводле апавяданьняў, даехаў быў на нейкiх 70 кiлямэтраў да нармандзкага фронту, як раптам атрымаў загад вяртацца назад.
      Шмат чаго апавядалi паяжджане. Паводле iх, у Францыi становiшча было кепскае з прычыны сiльнай, узмоцненай хаўрусьнiкамi партызанкi. Нейкая казацкая вайсковая адзiнка пайшла на лiквiдацыю макiсаў у гарах i сама была зусiм зьлiквiдаваная. У другiм месцы - апавядалi далей - адзiн транспарт з трыццатай дывiзii спынiўся нанач блiзка нейкай станцыi. Там чыгунка праходзiла праз адкрыты тунэль, вышыня якога дасягала месцамi дзесяцi мэтраў, мераючы ад узроўню чыгуначных рэек. Ноччу наляцелi амэрыканскiя самалёты й так закiдалi эшалён бомбамi, што жывымi выйшла адтуль усяго дзесяць чалавек.
      Цiкава, хто так дакладна падлiчыў гэную дзесятку. Вiдаць, што перапалох меў вялiкiя вочы, а плеткары - надта-ж даўгiя языкi й нядрэннае ўяўленьне. Лiшнiм было-б сумлявацца, аднак, што ў гэных апавяданьнях была доза праўды. Вайна тут, як вiдаць, не абмяжоўвалася толькi да асноўнага фронту. Фронт быў i ззаду, як i ў Беларусi, дык i трэба было быць падрыхтаванаму на найгоршае, на ўсякiя неспадзеўкi.
      Хлопцы з дванаццатай роты сустрэлi ў гэным транспарце Мельнiка, што калiсьцi быў пры школе камандзераў БКА, а цяпер - у трэцiм батальёне. Ён застаўся ў чыне афiцэра. Мельнiк апавядаў, што ў iхным батальёне, як i ў першым, кожная рота мела беларускага й нямецкага афiцэра. Не адзiн з дванаццатай роты пытаўся сябе, чаму яны ня мелi свайго афiцэра. I ўжо каму як каму, але iхняй-жа роце, колiшняй афiцэрскай школе, трэба было-б мець беларускага камандзера. I, вiдаць, было тое зусiм не прыпадковым. Мо гэта мсьцiлiся на iх цяпер за тую салiдарнасьць, выказаную аднойчы так дружна i ўдала пры страйку за харчы, а iншым разам - пасьля пакрадзеных у прускага баўэра агуркоў. Хто-ж мог ведаць...
      У нядзелю днём давялося нашым хлапцам блiжэй пазнаёмiцца з французамi. Побач чыгункi з правага боку працякала невялiкая плыткая рэчка. Дзень быў спякотны й парны. Шмат хто пайшоў купацца. Каля паўдня пазыходзiлася шмат французаў, старых i маладых, хлапцоў i дзяўчат. Хоць нiхто ня ведаў мовы, там-сям бачныя былi ўсьмешкi, размахваньне рук, пры дапамозе якiх тлумачылася тое, чаго ня змог язык. Кiнулася новапрыехаўшым у вочы й сьмеласьць дзяўчат. Дзе-б вы бачылi ў Беларусi, каб узрослыя дзяўчаты так вось проста бязь нiякага сораму прыходзiлi туды, дзе купалiся жаўнеры? А тут-жа во былi побач, усялякiх выглядаў i ростаў. Што-ж, калi языка ня было. Навет i самы галоўны флiртаўнiк Кастусь Дзежка стаяў бязрадным.
      БЭЗАНСОН - ВАЛЬДАГОН
      I
      Раньнiмi гадзiнамi 28 жнiўня 1944 году жыхары францускага гораду Бэзансон, што ляжыць на паўночна-заходнiх сьхiлах Альпаў, зь вялiкiм зацiкаўленьнем прыглядалiся да даўгой калёны войск, што, пакiнуўшы чыгуначную станцыю, пасоўвалася вулiцамi ва ўсходнiм кiрунку. Жыхары Бэзансону бачылi вайсковыя мундзiры, пэўна-ж, ня першы раз, i сам факт таго, што ў горадзе зьявiлася новае войска, ня спрычынiўся-б да вялiкага зацiкаўленьня iм. Адно, што гэтае войска, усё пяхотнае, выдавалася iм зусiм iншым, чымся тое, што бачылi дагэтуль. Найбольш цiкавасьцi выклiкала не самая людзкая калёна, але тое, што цягнулася ў хвасьце за ёю: маленькiя ў параўнаньнi зь мясцовымi конiкi, што хуткiм дробненькiм крокам цягнулi такiя-ж малыя каламажкi з падвойнымi аглоблямi й дугамi. Французам найбольш дзiўнымi выдалiся тыя дугi - бачылi iх першы раз у жыцьцi. I чатырохколавыя вазы пабудаваныя былi зусiм iнакш, чым iхныя, францускiя, але ўжо-ж гэныя малыя конiкi сваёй пародай нiяк не маглi быць сваякамi iхным францускiм цяжкiм цяглавым коням.
      Дык i ня дзiва тады, што амаль усе аддавалi асноўную ўвагу коннаму вабозу. Ён быў прадметам гутарак i пераважна насьмешак. Апошнiя плылi ня толькi на адрас самых вайскоўцаў i iх хурманак, што йшлi ў гэным часе па вулiцы, але i на адрас "бошаў" - немцаў. I як-жа было не сьмяяцца з будаўнiкоў "новай Эўропы", якiя даваявалiся да таго, што паклiкалi на дапамогу адзьдзелы, якiя так выразна рэпрэзентавалiся перад варожым насельнiцтвам такiм выдатна-сваеасаблiвым транспартам? Хутка прыйдзе iм канец - так, напэўна, заключылi французы свае выснавы з тых назiраньняў.
      Вестка пра гэтае дзiўнае войска хутка разжляцелася па Бэзансоне й суседнiх вёсках, найперш тых, што ляжалi побач шашы ў Вальдагон. Спынiўшыся на часовы адпачынак у наступнай за горадам вёсцы, жаўнеры заглянулi ў шматлiкiя крамы. Тыя, што ўжо нейкiм чынам прыдбалi франкi, накiнулiся на вiно. Крамнiкi надта неахвотна бралi ў заплату нямецкiя маркi. Дый чаму-ж мелi-б браць? Яны зусiм справядлiва варажылi, што днi нямецкага панаваньня былi палiчаныя. А пасьля што ты будзеш рабiць з маркамi?
      Не адзiн крамнiк усьпеў ужо распытацца й даведацца, дарма што жаўнеры ня ведалi францускае мовы, пра iхную нацыянальнасьць.
      - Нон алеман? - пытаўся крамнiк, паказваючы пальцам на прысутнага жаўнера. Той па нейкiм часе здагадваўся, што, мусiць, пытаюцца, якой ён нацыянальнасьцi.
      - Но, нон алеман, - адказваў. - Я - белорусьен, рус блянк, - тлумачыў.
      - Рус блянк? - кiваў зь цiкавасьцi галавой крамнiк.
      Хто ведае, цi ня думаў, што жаўнеры гэтыя былi белымi расейцамi, у адрозненьне ад чырвоных. Пасьля мо ў галаве ягонай узнiклi iншыя, зьвязаныя з гэным пытаньнi, на якiя не ўдалося-б здабыць ад гэтых людзей адказу.
      - Шпрэхэн зi дойч? - пытаўся крамнiка жаўнер. Француз з запярэчаньнем кiваў галавой, што па-нямецку не разумее. На гэтым звычайна гутарка канчалася. Жаўнер паказваў пальцам на палiцы тое, што хацеў купiць, зь цяжкасьцю дагадваўся аб цане, iзноў-жа паклiкаючы на дапамогу рукi, i, заплацiўшы, выходзiў.
      II
      Асфальтавая, добра дагледжаная шаша вiлася па гарах i ўзгорках, часта разьдзяляючы падгорныя зарасьнiкi й лясы, месцамi рэжучы горныя скалы. Прадугледжваючы магчымасьцi нечаканае засадкi з боку партызанаў, была выдзеленая й высланая на фронт калёны пярэдняя старожа ў сiле адной дружыны. Яна йшла са зброяй напагатове. Заўсёды трымалася на адлегласьцi зрокавага кантакту з галоўнай калёнай. Такая-ж самая старожа замыкала калёну ззаду. Хоць войска было больш двух батальёнаў i непраўдападобным магло здавацца, што французы кiнуцца ў ясны дзень на змаганьне з такой сiлаю, меры асьцярожнасьцi былi нармальнымi ў чужой няпрыяцельскай тэрыторыi.
      Конiкам, асаблiва ўзьбiраючыся пад горы, даводзiлася цяжкавата. Наагул падарожжа было вольнае й маруднае. Дакучала сьпякота. Дарога пуставала. Рэдка праедзе ў заходнiм кiрунку вайсковая аўтамашына.
      Першую ноч пасьля Бэзансону адзьдзел затрымаўся пры дарозе на чыстым полi. Ноччу разбудзiў жаўнераў густы лiвень. Спалi пад наскора пабудаванымi палаткамi. Кожны меў трохкутны густы й непрамакальны кавалак матэрыялу, званы "пляндэкай", або проста маскiроўкай. Па самай сярэдзiне яе была прарэзаная падоўжаная адтулiна, у якую ўсоўвалася галава ў выпадку, калi маскiроўка апраналася. Канцы-ж зашпiльвалiся навокал каля пояса. Калi трэба было пабудаваць палатку, чатыры жаўнеры складалi свае трыкутнiкi-маскiроўкi, прымацоўвалi нiжнiя канцы матузамi да паўбiваных у зямлю калочкаў, i было гатовае "памяшканьне", дзе, хоць у цеснаце, магло памясьцiцца чатыры ўдзельнiкi. Дый спаць было цяплей. Трэба прызнаць, што выдумаў гэныя маскiроўкi нехта надта практычны, бо служылi яны дзьвюм мэтам: для апрананьня й для аховы ад ападаў у часе адпачынкаў.
      Жаўнеры трыццатае дывiзii зь вялiкай цiкавасьцю прыглядалiся да францускiх гарадоў i вёсак. Найбольш дзiўным выдалася iм вялiкая колькасьць гандлёвых рэкламных шыльдаў. У Беларусi гэтулькi ня было. Цэлыя франты крамаў былi размалёваны й пазавешаны рэклямамi. Рэдка дзе пуставаў кавалак сьцяны. Сымону яшчэ раней, прыкладам, вельмi дзiўным выдаўся нейкi вялiкi надпiс, што займаў цэлую сьцяну сялянскай пунi ў прыдарожнай фэрме. Гэтая рэкляма была-б проста дзiвам у Беларусi. У тым знадворным выглядзе краiны жаўнеры й бачылi найперш асноўную розьнiцу мiж Францыяй i iхняй Бацькаўшчынай.
      Хлопцаў з дванаццатай роты апанавала нейкая абыякавасьць. Рэдка былi чуваць гутаркi. Калi дзе пад час маршу пры дарозе напаткалася яблыня, абкiдвалi яе з усiх бакоў палкамi й хутка падбiралi ападкi. Немцы не глядзелi скоса й ня крычалi ўжо, што тут "кайн Руслянд".
      III
      На другi дзень пад вечар адзьдзел прыйшоў у мясцовасьць Вальдагон i затрымаўся на адпачынак у бараках. Быў тут вялiкi й выгадны вайсковы вабоз, прыгожа расплянаваны на плоскай падгорнай раўнiне. Вiдаць было, што ня быў ён на скорую руку пабудаваны вайною, а, мабыць, раней.
      Было тут i некалькi кухняў, i сталовых, i заля са сцэнаю, дзе, пэўна, некалi забаўлялi вайскавiкоў мастацкiя гурткi, i лазьнi, i маса розных будынкаў, што служылi складамi, i наагул усё неабходнае для вайсковага жыцьця.Проста на поўнач ад вайсковага вабозу знаходзiўся вялiкi кавалак поля для вайсковых шкаленьняў. Там былi стрэльбiшчы й палi практыкаваньняў, плошчаю мо на пяцьдзесят квадратных кiлямэтраў.
      Дванаццатая рота разьмясьцiлася ў двух суседнiх бараках. Зь вялiкiм задавальненьнем некаторыя заўважылi, што на жалезных ложках былi сьвежапанапiханыя сеньнiкi. Цi адзiн ужо, кiнуўшы збоку сваю зброю й вайсковыя клункi, зь вялiкай насалодай выпрастаўся на пасьцелi, адчуваючы прыемную мяккасьць сена. Прыемнасьць трывала каротка. Прыйшоў загад, што ўсе без вынятку неадкладна павiнны здаць усю амунiцыю. Гэткi нязвычайны загад зацiкавiў не аднаго. Пачалiся адразу здагадкi й роспыты. I няведама дакладна, хто й адкуль прынёс тую вестку, мо навет яна раней яшчэ трапiла ў адзьдзел, што затрымаўся цяпер у Вальдагоне, - цяжка было ўстанавiць. Адно, што калi немцы загадалi здаць амунiцыю, дык тут-жа адразу знайшлося й паясьненьне: адзьдзелы з трыццатае дывiзii ў шматлiкiх месцах i нярэдка масава пераходзiлi ў горы да францускiх макiсаў. Паясьненьне было зусiм рацыянальнае. Усе адразу паверылi.
      Характэрнай была настойлiвасьць немцаў, каб нiхто не пакiнуў пры сабе нiводнага патрону. Мусiлi здаць якраз па шэсьцьдзесят штук, колькi былi раней атрымалi. Бяда была тым, што па дарозе згубiлi адзiн цi пару патронаў. Як-жа ты давядзеш немцу, што згубiў?
      Загад аб здачы амунiцыi лiшнi раз пацьвердзiў, што немцы не давяралi беларусам. Каму было малавата довадаў да гэтага часу, той цяпер канчаткова пераканаўся. Думкi аб уцёках у горы да макiсаў былi ўжо ў некаторых юнакоў з дванаццатае роты й раней, амаль зь першага дня прыезду ў Францыю. Цяпер-жа, калi прыходзiлi з усiх куткоў чуткi, што беларускiя адзьдзелы пераходзiлi да французаў, зьявiўся штуршок, падахвочаньне, прыйшла й сьмеласьць. Iдэi пачалi крышталiзавацца. Быў грунт для зьдзяйсьненьня задуманага. Хiба-ж тыя колькi дзесяткаў нямецкiх афiцэраў ды падафiцэраў маглi стаць перашкодай пры зрэалiзаваньнi пляна? Асноўнае - трэба было здабыцца на тую сьмеласьць, уплянаваць, а там ужо неяк пойдзе.
      IV
      Даўно сьцiх шум у бараку. Людзi, што ўжо два месяцы не спалi пад страхою будынку, акамянелi моцным сном. Некаторыя працяжна храплi. Толькi Сымон зусiм ня спаў. У галаве маячылiся розныя думкi, уражаньнi, успамiны. Перш за ўсё прыгадаў, што гэта быў вечар 29 жнiўня - роўна два месяцы з таго часу, калi афiцэрская школа пакiнула Менск.
      Вось ён i цяпер бачыць сябе, як мерыць крокамi менскi запылены брук. Плечы давiць цяжкi жаўнерскi хатуль, едкi пыл душыць горла. Ён Сымон Спарыш, пакiдае за сабою сэрца Беларусi - Менск. Уся iстота моўчкi пратэстуе супраць такога нечаканага гвалту. Ён усхваляваны. Ногi быццам адмаўляюцца ступаць наперад. Маршыруе маўклiвы, апусьцiўшы галаву. Як-жа выразна нарысаваўся ў памяцi ягонай гэты момант, той памятны нешчасьлiвы дзень! Дзе гэта ён спынiцца? Цi ў той абяцанай Турнам Гораднi?
      Ажно вось прайшло роўна два месяцы, й за гэты час лiхi лёс закiнуў яго зь сябрамi за тысячы кiлямэтраў ад дарагой радзiмы, на другi канец Эўропы, аж у негасьцiнныя францускiя Альпы. Чаго тут апынуўся? Што тут мае рабiць? Ваяваць? За каго? Ягоная-ж Бацькаўшчына й так ужо страчаная. Вораг даўно вунь зьдзекуецца над гаротным народам. Пакiнуў адзiн, пайшоў другi, а гвалт i зьдзекi надалей прадаўжаюцца. Толькi зьмянiлiся крывавыя катнiя рукi. Значыцца, ужо страцiў усё найдаражэйшае - Бацькаўшчыну й сям'ю. Адно засталася свая галава. I як-бы тады было, калi-б i гэта апошняе давялося трацiць? Цi мае ваяваць за немцаў супраць французаў, што таксама, як i беларусы, цярпелi пад панаваньнем нялюдзкага акупанта? Тое-ж было-б запярэчаньнем усялякай лёгiкi. Адносна гэтага ня было нiякiх сумлеваў. Ён даўно разьмежаваў ворагаў ад прыяцеляў. Бунтарны дух нiяк ня мог пагадзiцца, што мусiць выконваць загады тых, якiх ненавiдзеў. Неяк прыйшлi на памяць радкi верша, што ўлажыў некалi, будучы шчэ ў Вiльнi:
      Павесiм немцаў на вяроўку
      I скуру пасмамi здзяром,
      А бальшавiцкаму звяругу
      Сякерай голаў адсячом.
      Сымон i раней ня думаў вешаць усiх немцаў, адно тых, што зьдзекавалiся над ягоным народам, самых асноўных гiтлераўскiх катаў, што палiлi беларускiя вёскi, жанчын, дзяцей. Дый вершык той злажыўся ў яго зусiм бязь нiякiх разумовых намаганьняў, а проста спрычынены быў мо аж надмерным патрыятызмам i нянавiсьцю да ўсiх ворагаў Бацькаўшчыны, перадусiм бальшавiкоў i гiтлераўцаў.
      Вось i цяпер гэны вершык прыгадаўся. Як там ужо будзе з вешаньнем немцаў, думаў Сымон, але-ж у горы да францускiх партызанаў то скаблянуць можна. Ёсьць усе магчымасьцi. Дык i чаму-ж не скарыстаць? I Сымон аж заварушыўся на пасьцелi ад такой новай, маласпадзяванай думкi. Крыху дзiвiўся, чаму гэта раней такая добрая iдэя ня прыйшла. Але-ж i цяпер яшчэ ня позна. Там трэба будзе з тым-сiм пагаварыць, супольна абмеркаваць. А мо й ня толькi ў яго аднаго такая думка ёсьць, мо i ў каго iншага? Дык тады мо й разам? Варта падумаць больш глыбей, абмеркаваць усе "за" i "супраць", як кажуць. Гэта-ж бо такi важны жыцьцёвы крок меў бы быць. Дый ня толькi важны, але й небясьпечны. Асаблiва-ж небясьпечны. Крыху рызыкоўна, бо й краiна чужая ды няведамая. Але якая-ж iншая магчымасьць ратунку? Жыцьцё-ж належыць да адважных i сiльных духам.
      Прыгадалася Сымону, што да гэтага часу анi ён, анi сябры ягоныя - нiхто не даваў вайсковае прысягi. Спарыш не ўважаў прысягу, як некаторыя iншыя, за чыстую фармальнасьць. Прысяга для яго была таксама нечым большым, чымся ўрачыстая дэкларатыўнасьць. Яна абазначала поўнае адданьне, без рэзэрву, без павароту, усяе свае духовай й фiзычнае iстоты на службу Бацькаўшчыне, народу. Магло пасьля прыйсьцi Бог ведае што - раз дадзеная прысяга для Сымона былаб сьвятым правам i абавязкам на цэлае жыцьцё.
      Лежачы ў Вальдагоне ў бараку на пасьцелi, Сымон пастанавiў злажыць прысягу на вернасьць Бацькаўшчыне. Лiчыў, што час i месца зусiм ня горшае, чымся якое iншае. Дагэтуль - дарма што пайшоў у беларускую армiю - нiхто не парупiўся зь яго й пару сотняў iншых сяброў узяць прысягi. Тут-жа чалавек стаяў на парозе няведамага, цёмнага, небясьпечнага. Хто ведае, што можа стацца, куды лёс закiне. Што-б у будучынi зь iм, Сымонам, нi здарылася, якiя-б нi давялося рабiць фармальнасьцi, куды-б нi давялося трапiць - няхай Бог i Бацькаўшчына ведае, што ягоная ўрачыстая прысяга ёсьць сьвятым словам, абавязкам, вехаю дарожнай, якая будзе накiроўваць яго ў будучынi. "Няхай Бог усемагутны будзе мне сьведкам, - шапталi ў цемнаце вусны, - дарагая мая Бацькаўшчына, што на ўсё жыцьцё прысягаю служыць Табе й толькi Табе. Колькi ў мяне стане сiл, здольнасьцяў, здароўя - усё аддам для Твайго дабра. Прысягаю на сьветлую памяць пакойнай маткi маёй, на нявiнную кроў маiх суродзiчаў, на памяць загiнуўшых нязьлiчоных нашых змагароў за лепшую долю, што верным застануся Табе аж да сьмерцi. Калi-б я сьведама адрокся тут прырэчанага - няхай мяне пакарае Бог. Сьведкамi гэтаму ёсьць маё сэрца й сам Усемагутны".
      Аж сьлёзы пакацiлiся з вачэй, Сымон так сябе ўзрушыў, так усхваляваўся, што толькi цяпер, пасьля даньня волi сэрцу й душы, пасьля прысягi, супакоiўся. Незадоўга ўжо спаў моцным i спакойным сном.
      V
      Ранiцою, пасьля скупога сьнеданьня й атрыманьня ўсёй, учора здадзенай, амунiцыi назад, даўгая шэра-зялёная калёна накiравалася проста на поўнач. Дзень быў сонечны й душны. Маршыравалi павольна. Пераначаваўшы па дарозе яшчэ адну ноч, на другi дзень дайшлi да рэчкi Дуб, што плыла лагчынай, з абодвух бакоў абмежаванай гарамi. Войска павярнула шашой на ўсход. Сымон цэлы час iшоў моўчкi i ўсё песьцiў тую неспадзяваную думку аб уцёках у горы, што ўчора так раптоўна стрэлiла яму ў галаву.
      - Што-ж ты так нос павесiў, быццам-бы бацьку ў магiлу пахаваў? - пачуў бас каля левага вуха. Гэта быў Вiктар.
      - Ведаеш, я й сам думаў з табой парадзiцца, але раней пастанавiў яшчэ перадумаць i абмеркаваць. Таму й нос, як ты кажаш, павесiў. Цi ня варта было-б смаргануць нам у горы?
      - Як гэта ў горы? - зьдзiвiўся той.
      - Звычайна. - Сымон азiрнуўся навокал, цi хто не прыслухоўваецца.
      - Да францускiх партызанаў, - дакончыў амаль шэптам.
      Вiктар ня выказаў зьдзiўленьня. Добрых некалькi хвiлiн iшоў побач, нiчога не адказваючы, ды, здавалася, перажоўваў такую новую iдэю.
      - Га? Што ты думаеш? - перапытаў Сымон.
      - Цяжка так адразу сказаць. Там няведама, дзе й да каго трапiш, мовы францускай не знаеш... Ды хто яго ведае. Надта-ж рызыкоўна.
      - Я ведаю, што рызыкоўна. Небясьпека вялiкая як з боку адных, так i другiх. Але падумай, як-жа тут далей быць? Паўгалодныя цэлы час жывём. Пачакаўшы-ж, пакуль прыйдзе фронт, у такое пекла трапiш, што сам Бог ведае, як удасца ўцалець. А выжыць трэба было-б за ўсялякую цану. Не за таўстапузых швабаў, а за сваю Бацькаўшчыну мы йшлi ваяваць.
      - Гэта лiшнiм i гаварыць... Ведаю, што ваяваць няма за каго. Можа, й варта было-б уцячы. Толькi трэба было-б абдумаць, як гэта зрабiць...
      - Дык вось давай i абдумаем.
      - А як ты думаеш уцякаць - нам дваiм цi ўсiм гуртам?
      - Лепш было-б усiм гуртам, гэта ясна. Калi-б пасьля дзе й трапiлася небясьпека, дык лягчэй было-б. Ды каб i да французаў цэлая сiла людзей прыйшла, дык больш лiчылiся-б. А то пару чалавек - чорт ведае каму можна ў рукi папасьцiся.
      - Трэба лiчыць на ўсё, навет на самае найгоршае.
      - Вось-жа пра тое i йдзе. Варта было-б пагутарыць з блiжэйшымi хлапцамi й паглядзець, што яны думаюць. Мо хто яшчэ знойдзецца.
      Памаўчалi.
      - Слухай, - распачаў зноў Сымон, - пад час абедняга перапынку давай парадзiмся з Кастусём i некаторымi iншымi. Пабачым, што яны аб гэтым думаюць. Калi-ж нiхто ня знойдзецца для кампанii, дык смарганём удвух.
      - Няхай будзе й так, - згадзiўся Вiктар. - Толькi-ж калi-б давялося нам удвух, то як i калi гэта зрабiць?
      - Няма нiчога лягчэйшага. Адышоўся набок у кусьцiкi, быццам дзеля патрэбы, пачакаў, пакуль усе пяройдуць, а там i гайда...
      - Так проста?
      - Нiчога ня можа быць прасьцейшага. Немцы навет не заўважаць да наступнай. зборкi, а тая будзе ўжо аж надвечар, як затрымаюцца.
      VI
      Вiктар Сянькевiч у апiсаны намi час быў юнаком сярэдняга росту, даволi мiзэрнага выгляду. Першае ўражаньне ад яго складвалася мiж тым зусiм памылковае. Можна было-б падумаць, пэўна, што гэта лагодны, добрай натуры чалавек, зусiм ня здольны на больш паважныя нейкiя рэчы. Мо да гэтага спрычынiлася ягоная паўдзiцячая ўсьмешка цi павольна-лянiвая гутарка - цяжка сказаць. Магло здавацца, што перад вамi стаiць зусiм яшчэ зялёненькi хлопчык. Тут якраз можна было найбольш памылiцца. Вiктар розумам i практыкай быў вельмi дасьпелы, пранырлiвы, вынаходлiвы. Меў моцную сiлу волi й гарачае патрыятычнае сэрца. Але зь Вiктарам нам часьценька давядзецца бачыцца ў будучынi. Чытач сам яшчэ пераканаецца ў трапнасьцi нашай характарыстыкi.
      Думка аб уцёках, што паўстала пераважна ў Вальдагоне, нарадзiлася ў шматлiкiх галовах. Некаторыя, схамянуўшыся, разважыўшы з усiх бакоў гэту новую iдэю, спакойненька адлажылi яе цi адсунулi ў нейкi бочны куточак мазгоў, бо былi баязьлiўцамi й навет голасна перад сабою не асьмельвалiся прызнацца, што ў iхных галовах магла паўстаць такая сьмелая iдэя. Iншыя-ж, адразу спасьцярогшы новае, ухапiлiся за яго й пачалi думаць i дзеяць. Да такiх, акрамя Сымона Спарыша, зусiм незалежна ад яго належалi Кастусь Дзежка, Рак, Лабун i Вiктар Сянькевiч. Было, ведамая рэч, i шмат iншых, больш пасiўных. Успамiнаем прозьвiшчы чатырох толькi таму, бо яны зьяўлялiся афiцыйным, але нелегальным камiтэтам уцёкаў, якi завязаўся сам сабой ужо ў Вальдагоне. Камiтэт гэты, галавою якога фактычна быў Кастусь Дзежка, пастанавiў, пасьля шматлiкiх гутарак зь сябрамi, прыступiць да арганiзацыi пераходу на другi бок. Варта тут яшчэ зацемiць, што чытач ужо, бяз сумлеву, заўважыў, што ў камiтэт не ўвайшоў нiводзiн беларускi падафiцэр, хоць iх было ў роце чатыры. Адылi ўсе яны былi другараднае, а мо й нiжэйшае якасьцi. Былыя кадэты хутка спасьцераглi, што немцы сьведама не далi ў роту нiкога зь першаклясных падафiцэраў беларусаў. Гэтым i тлумачылася, што сярод iнiцыятараў уцёкаў iх ня было.
      Камiтэт першым чынам пастанавiў уплянаваць месца й час пераходу ды сагiтаваць цэлую дванаццатую роту й тыя суседнiя роты, якiя ўдасца. Былi надзеi на ўдачы ў сваёй роце, асаблiва прыгадваючы ранейшую салiдарнасьць i дружнасьць.
      Далёка ня ўсе сябры згаджалiся на пераход да макiсаў. У некаторых не ставала адвагi, iншыя-ж не пагаджалiся з плянам папярэдняга перастраляньня немцаў. Найбольш разыходжаньняў было адносна апошняга. Прадугледзiлася, што немцы пры помсьце могуць зьлiквiдаваць многа самых перадавых беларусаў, якiя застануцца ў iхных руках. Урэшце, урадзiлi немцаў не страляць, толькi асьцерагчы, каб устрымалiся з рэпрэсiямi. Таму што людзi ня ведалi канкрэтна, дзе яны знаходзiлiся, як далёка ад нямецкае мяжы, трэба было неадкладна здабыць iнфармацыi. Асаблiва важным было ведаць, цi далёка быў ад Нямеччыны адзьдзел, якi пасоўваўся ва ўсходнiм кiрунку шашой у катлавiне рэчкi Дуб. Трэба было бачыць карту. Камiтэт даручыў гэтую справу Вiктару Сянькевiчу.
      Вiктар Сянькевiч, што выглядаў надта мiзэрна й меў на нагах страшна дакучлiвыя мазалi, пажалiўся камандзеру роты Петрыку, што далей iсьцi ня можа. Петрык зьлiтаваўся й папрасiў двух старэйшых афiцэраў, што ехалi на чале калёны ў аўтамабiлi, каб узялi "iнвалiда". Сянькевiчу толькi таго й трэба было. Прысеўшы ззаду на аўце, на сваю вялiкую пацеху, Вiктар спасьцярог i карту, што адзiн з афiцэраў трымаў на каленях. Адным вокам удалося Сянькевiчу заўважыць вызначаную чырвоным алавiком трасу маршу, але дакладней ня мог спасьцерагчы нi мясцовасьцяў, нi нямецкае мяжы. Афiцэры - абодва былi са штаба Зiглiнга - амаль забылiся аб iснаваньнi "iнвалiда". Зiрнуўшы на карту, капiтан павесiў мапнiк на плячо i ўзяўся закурваць. Сянькевiч увесь замянiўся ў вочы. Хутка спасьцярог, што калёна была блiзка нямецкае мяжы (фактычна мяжы Эльзаса), i ўжо на перапынку, калi войска затрымалася на адпачынак, зьлезшы з аўта, паведамiў Кастусю Дзежку й iншым сябрам камiтэту аб вынiках разьведкi. Было пастаноўлена ўцякаць тае-ж ночы, адкiнуўшы канчатковы плян страляньня немцаў. На канчальную пастанову здабылiся ўжо позна папаўднi.
      VII
      Пад час абедняга перапынку Сымон i Вiктар Караткевiч выявiлi сваю думку Кастусю Дзежку. Той пахвалiў iдэю, але настойваў, што ўцякаць трэба гуртам. Заўважыў, што думка такая ёсьць i ў шматлiкiх iншых, але канчаткова зарганiзаванага i ўплянаванага нечага яшчэ ня было (адбывалася гэта перад разьведкай Вiктара Сянькевiча). Iншыя сябры, да якiх зьвярнулiся Сымон i Вiктар Караткевiч, былi зусiм ненаважанымi й больш выпытвалiся, чымся радзiлi.
      Мо тутака два нашы гэроi занадта пагарачылiся. Маглi-б пачакаць, больш разьнюхаць, разважыць, iншых намовiць. Ды й ня шмат трэба было каго намаўляць. Камiтэт працаваў па зьвязах, усюды праводзiлася агiтацыя. Была зроблена сувязь зь iншымi ротамi, й там пачалася прапаганда, але, як пасьля выявiлася, яна ня прынесла жаданых вынiкаў.
      Сымон асаблiва падкрэслiваў той факт, што цяпер мiналi спрыяльную тэрыторыю, што праходзiў час, якi трэба выкарыстаць, i што пасьля мо ня будзе такой добрай нагоды. Такiм чынам Сымон Спарыш i Вiктар Караткевiч пастанавiлi ўцякаць у той-жа дзень удвух пры першай лепшай нагодзе. Сымон меў першы адысьцiся на левы бок дарогi ў кусты, быццам для патрэбы, перачакаць, пакуль цэлая калёна пяройдзе, а там ужо - i ў горы. Мясцовасьць добра падыходзiла. Горы высокiмi скаламi засланялi паўночны бок. Такiм самым спосабам, прайшоўшы яшчэ мо пару сотняў мэтраў, меў змыцца й Вiктар Караткевiч. Бязумоўна, усю зброю й амунiцыю мелi захапiць з сабою.
      VIII
      Рэчка вялiкiм лукам выгнулася ў паўдзённым кiрунку, а побач яе бегла чыгунка. Толькi шаша не палегла тут побач рэчкi, а прасьцяком адскочыла ад яе на паўтара кiлямэтра на поўнач ды апаясвала самыя падножжы гор. Зараз-жа побач дарогi зь левага боку былi густыя кусты, пасьля ў кiрунку гор цягнулася на мэтраў сотню шырокая паласа сенажацi, там-жа зноў пачыналiся густыя горныя зарасьнiкi. Самi горы былi з лагоднымi ўзбоччамi й нявысокiя. Сымон кiнуў вокам направа й налева, памяркаваў i наважыўся. Была ўжо гадзiна чацьвёртая цi больш папаўднi. Неба зацягвалася хмарамi, немiласэрна парыла. Можна было лёгка ўгадаць, што прыйдзе дождж, калi ня бура. Дзесь далёка на захадзе пагражаў гром.
      - Слухай, Вiктар, тут!
      Вiктар разгледзеўся.
      - Ужо цяпер?
      - А чаго чакаць? Ты зараз-жа падрыхтуйся, не зявай. Там за некалькi дзясяткаў мэтраў шмыгнеш i ты.
      - Я гатовы. Хiба-ж ты не парадзiш мне хатуля забiраць, каб немцы пыталiся, куды йду.
      - Добра, няма часу на жарты. Глядзi адно, як пачуеш у лесе мой голас, то адклiкнiся, каб мы, баранi Божа, ня згубiлiся.
      - Добра, iдзi ўжо.
      Сымон паправiў за поясам сваю гранату, якую пазаўчора ўдалося яму знайсьцi ў Вальдагоне, агледзеў патранташы, стрэльбу й павольным крокам адыйшоў на левы бок дарогi, паплёўшыся ў кусты. Палажыў на траву стрэльбу, наўмысьля, каб усе бачылi, адшпiлiў пояс з патранташамi й прысеў за кустом. Якраз праязджаў на самакаце зьвязовы Штык, што бачыў Сымона й не зьвярнуў на яго вялiкай увагi. Жаўнеры часьценька па дарозе адыходзiлiся ў кусты.
      Таму, што Сымонава рота iшла пры хвасьце калёны, доўга не давялося чакаць. Хутка хвост схаваўся на загiбе дарогi. Сымон хуценька зiрнуў, цi нiкога няма на дарозе, i шпаркiмi крокамi кiнуўся пад горы цераз паласу сенажацi. Адно некалькi крокаў дзялiла яго ад падгорных зарасьнiкаў, як раптам з таго боку, дзе нядаўна знiкла калёна, высунулася нямецкая вайсковая аўтамашына. Мiж Сымонам i ёй было мо паўкiлямэтра адлегласьцi.
      У кузаве ехалi жаўнеры Вэрмахту. За першай паказалася другая й трэцяя.
      Хаця Спарыш моцна ўстрывожыўся, але ў панiку ня кiнуўся. Яму выпадала або тут-жа на месцы прылегчы на голай выкашанай сенажацi ды варажыць на тое, што немцы яго не заўважылi, або дабегчы тых колькi крокаў да кустоў. Мо да часу, пакуль дабяжыць, немцы яго й заўважаць. Але няўжо-ж кiнуцца за iм у кусты? Сымон думаў маланкай i наважыўся дабегчы да кустоў. Прысьпяшыўшы як мага кроку й прыгнуўшыся, ён нарэшце грымнуўся нiцма цэлай сваёй постацьцю на першыя зарасьнiкi. Трапiў, мусiць, на нейкiя калючкi, што, быццам кацiнымi кiпцюрамi, дзёрнулi яму ўздоўж твару. Гвалтоўна бiлася сэрца, цяжка дыхалi грудзi. Сымон баяўся зварухнуцца. "Бачылi цi не? Няўжо-ж бачылi? А вось тады мне пападзецца".
      Крышку падняў галаву, павярнуў яе направа ў кiрунку дарогi й сачыў за тымi трыма машынамi. Яны затрымалiся. Сымону новая хваля крывi хлынула ў галаву. Ужо яму здалося, што вось-вось пачнуць саскокваць з машын жаўнеры й гнацца, шукаць яго, Сымона, па лесе. Але нiчога падобнага не сталася. Машыны пастаялi нейкiх пару хвiлiн няведама чаго й зноў рушылi. Юнак устаў i ледзь выблытаўся з густых калючых галiнак. Правёў правай рукой па твары й пабачыў на далонi кроў.
      - Каб цябе лiха! - прамармытаў.
      Часу нельга было трацiць. Хутка заглыбiўся ў зарасьнiкi, якiя зараз замянiлiся сярэдняга росту дрэвамi. Пад нагамi шалясьцела леташняе лiсьце. Затрымаўся, заладаваў стрэльбу, наставiў бясьпечнiк i трымаў яе напагатове. Уважна разглядаючыся навокал, а перадусiм у правы бок, яшчэ прайшоў колькi крокаў i пачаў клiкаць свайго сябру:
      - Вi-i-i-i-i-i-ктар!
      Рэха гулка раскацiлася на ўсе бакi. Адказу ня было. Сымон гукнуў яшчэ колькi разоў. Тое самае. Вецер моцна скалатнуў вершалiнамi лесу. Сонца схавалася за хмарай.
      Збочча гары раптоўна падымалася, й Сымон не бязь цяжкасьцяў крочыў наперад. Часта хапаўся за камлi дрэваў, каб не спатыкнуцца й не скацiцца назад. Iшоў цi, дакладней сказаць, лез мо хвiлiн пятнаццаць. Дрэвы зноў парадзелi й замянiлiся нiзкiмi кустамi. Уверсе вецер хутка гнаў хмары на ўсход, Яшчэ колькi хвiлiн, i пачнецца дождж. Сымон ня мог зразумець, што сталася зь Вiктарам. Няўжо-ж не асьмелiўся?
      Адзiнокая аса, узбуджаная, вiдаць, раптоўнай зьменай пагоды, а мо й нечаканым наведвальнiкам, дробнымi кружкамi замiтусiлася над Сымонавым шлемам, быццам выбiраючы месца, дзе ўкусiць, i джгнула яго ў шыю.
      - Ах, каб цябе нячыстая! - вылаяўся ўцякач.
      Першыя рэдкiя й цяжкiя кроплi дажджу пасыпалiся на чупрыны кустоў. Сымон, выбраўшыся на плоскi гарызантальны хрыбет горкi, падаўся ў правы бок, асьцярожна ступаючы наперад. Хутка апынуўся над самым краем стромай сьцяны. Прысеў, схаваўшыся за куст. Тое, што пабачыў унiзе, адразу выясьнiла яму ўсю сытуацыю.
      Пад нагамi яго ляжала вялiкая мясцовасьць. Як пасьля даведаўся называлася Клерваль. Дарога раптоўна загнула налева якраз там, дзе Сымон, уцякаючы, убачыў тры нямецкiя аўтамашыны. Вiктар таму й не мог уцячы. Бок гары з усходу быў надта стромы, а калi-б i не, дык Вiктар Караткевiч ня мог-бы ўцячы ад свае калёны ў мястэчку. Сымон разглядаў мост на рэчцы, чыгунку, што праходзiла ля самага падножжа гары, шашу, якая, перабегшы на паўдзённы бок рэчкi, стужкай абкружыла даволi шырокую далiну ва ўсходнiм кiрунку. Дарога была пустая. Сымонавай калёны ўжо ня было вiдаць. Толькi ў мястэчку затрымалiся на вулiцы тры хурманкi. Па нейкiм часе зь дзьвярэй крамаў выйшла колькi зялёных фiгурак. Яны селi на каламажкi, якiя трушком пакацiлiся па шашы.
      IX
      Сымон сядзеў, разглядаўся й разважаў. У сэрца пачала ўкрадацца трывога. Уцячы - гэта адно, але што цяпер рабiць? Трэба было наважыцца й то хутка. Куды кiнуцца? Дый як-жа гэта аднаму быць? Бязвыхаднасьць раптам ярка адлюстравалася ў Спарышовым уяўленьнi. Зрок блудзiў перш па далёкай дарозе, па стрэхах мястэчка й пасьля спынiўся каля правай рукi, якой юнак быў падпёршыся. На шыракаватай, можа, на сантымэтр цэлы, выхаджанай мурашкамi сьцежачцы Сымон заўважыў вялiкую чорную мурашку, што цягнула ў колькi раз большы за сябе кавалак сухога дрэва. Учапiўшыся за яго пярэднiмi лапамi, яна паволi рухалася задам.
      Спарыш на момант забыўся аб сваiх турботах i зацiкавiўся працавiтым жыхаром лясоў i палёў. Асаблiва цiкава назiраць было, як мурашка старалася перавалачы свой багаж на другi бок таўставатай галiнкi, што ляжала поперак ейнай сьцежачкi. Праз той вузенькi праход, што мурашкi вытачылi пад галiнкай, кавалак дрэва не пралазiў. Пасьля пары няўдалых спробаў мурашка выпаўзла сама, адапхнула дрэва назад, колькi разоў абабегла навокал яго, быццам мяркуючы, што рабiць далей, ды хутка зноў узялася за працу, каб перацягнуць ладунак цераз бар'ер. Але як нi чаплялася заднiмi лапкамi за галiнку й як нi натужвала ўсе свае сiлы - нiчога не выходзiла. Iзноў абабегла навокал багажу, мяркуючы, якi тут знайсьцi ратунак.
      Сымон сачыў тое мураўiнае змаганьне з захапленьнем. На момант i забыўся, што сам знаходзiцца ў большым клопаце й небясьпецы. Цэлую ўвагу аддаў малой iстоце. Гэтак калiсьцi любiў сачыць мурашак i ў дзяцiнстве. Дый хто-ж ня любiць назiраць за тымi працаўнямi. Адчуваў Сымон i нейкае задаваленьне з мураўiнага клопату - мо ад той сьвядомасьцi, што ня толькi ён адзiн у бядзе, але што i ўсё iншае ў прыродзе працуе, змагаецца й церпiць.
      "I мог-бы-ж я памагчы ёй, - думаў хлапец, - але вось-жа няхай сама зробiць, а я буду збоку сядзець, сачыць i сьмяяцца. Няхай мурашка пазнае, якi лёгкi на гэтым сьвеце хлеб".
      Тым часам мурашка наважылася, мусiць, пераправiцца цераз папярэчную галiнку iншым спосабам. Стаўшы раўналегла да свайго падоўжанага кавалка дрэва, яна пярэднiмi лапамi падапхнула адзiн ягоны канец уверх, так што ладунак ускосна лёг на бок галiны. Пасьля, адышоўшыся крыху назад, ухапiлася за заднi канец i зь вялiкаю натугаю папхнула ўвесь цяжар уверх. Кавалак дрэва перакулiўся на другi бок галiнкi.
      Мурашка, вiдаць, узрадавалася, адскочыла назад i шпарка кiнулася ў левы бок, каб самой пералезьцi на другi бок праз той вузенькi праход пад галiнкай. Мусiць, ашчаджала сiлы й сама не хацела пералазiць цераз верх без патрэбы. Сымон дзiвiўся - колькi мудрасьцi цi мо толькi памяркоўнага iнстынкту мела маленькая працавiтая iстота.
      Мурашка зноў хапiла кавалак дрэва пярэднiмi лапкамi й пачала цягнуць паволi, як раней. Але тут Сымон наўмысьля паставiў ёй на той вузенькай сьцежачцы вялiкi шырокi свой палец. Мурашка, кiнуўшы ладунак, абгледзела перашкоду i ўжо старалася, мусiць, разгледзець, як абысьцi яе, бо кiнулася крышку ўбок, хоць там дарожку загароджвалi сухiя сцёблы травы. Шкада Сымону стала раптам мурашкi. Ён прыняў палец i зь вялiкiм спачуваньнем уздыхнуў: "Эх, братка ты мой, мурашка. Дзiвяцца й людзi з тваёй працавiтасьцi й цярпеньня. Але ня ведаеш ты нашай горкай долi. Што й казаць! Ведала-б - дык i не пазайздросьцiла!"
      Юнак адчуў вялiкi прылiў жалю й змагаўся са сьлязамi. Так i паплакаў-бы, здаецца, уволю й пажалiўся-б навет той мурашцы, бо ня было-ж каму. Але Спарыш не плакаў, хоць i сядзеў на вяршынi гары сам, хоць нiхто й не падгледзеў-бы. Сьлёзы лiчыў адзнакаю слабасьцi, а яму-ж нельга было цяпер быць слабым, старой сьлязьлiвай бабай. Трэба было мацавацца, гартавацца й ходацца зь лёсам.
      Сымон вярнуўся да сваiх папярэднiх думак. "Уцёк-то ўцёк, - разважаў Спарыш. - Але што-ж далей? Цi чакаць ночы, цi цяпер куды йсьцi? Дый куды? Невядомая мясцовасьць, мова, людзi. I дзе-ж былi тыя макiсы? Казалi, што недалёка тут у ваколiцы ёсьць, але-ж гэта мяне не грэе. А што будзе, як пападуся ў рукi немцам? Яно-ж таксама магчыма. Ды мо гэткi канец i найверагоднейшы. Гэта-ж тут каля самай дарогi, не абы-што табе. I што-ж тут рабiць?"
      У гэты час неба густым цяжкiм дажджом лiнула на Сымона зьверху. Засланiўся галiнкамi куста, але яны нiчога не памагалi. Так вось пабудзь пад такiм дажджом, дык хутка прамокнеш, а пасьля дзе высушышся?
      "Трэба-ж нагвалт на нешта наважыцца. Не магу так вось сядзець, - разважаў Сымон. - А мо каб пайсьцi дый дагнаць вабоз? Пэўна-ж, далёка не ад'ехалiся. Цi гэта ня будзе небясьпечна? Мо ўжо даведалiся, што мяне няма? Але якi-ж iншы выхад? Мо там як вытлумачуся, а мо маёй адсутнасьцi й не заўважылi, а калi й спасьцераглi, дык можна будзе неяк выясьнiць, апраўдацца, сказаць, што проста дзеля патрэбы застаўся, цi яшчэ што выдумаць. Але што? I цi павераць? Дык што рабiць? Эх, што будзе, тое няхай будзе!"
      Пры гэтай думцы Сымон махнуў рукой: буду даганяць!
      Хуценька падняўся й, стулiўшы плечы, каб дождж не лiў за каўнер, падаўся назад тымi самымi сьлядамi, якiмi прыйшоў. У лесе схаваўся пад страхой верхнiх густых лiсьцяў. Менш дакучаў дождж. Хутка перабег тую паласу сенажацi й зноў апынуўся на шашы. Перш упэўнiўшыся, што нiкога няма на дарозе, на хаду разладаваў стрэльбу. Хуткiм крокам iшоў па правым баку. У Клервалi вулiцы сьвяцiлi пусткай, жывой душы ня вiдаць было. Сымон мiнуў масток i ўжо плянаваў, як гэта будзе тлумачыць сваю адсутнасьць. А тлумачыць, пэўна-ж, прыйдзецца.
      Х
      Першая гвалтоўная хваля лiўня мiнула. Церушыў дробненькi гусьценькi дожджык. Сымон не зважаў. Каб толькi ўсяго й было бяды - дажджу. Прайшоўшы нейкiх пару кiлямэтраў, заўважыў насупраць аўтамашыну. Гэта была легкавая даўгая вайсковая машына, у якой езьдзiлi штабовыя афiцэры. Яна прыблiзiлася, звольнiла, затрымалася. Сьпераду сядзеў шафёр, а ззаду - палкоўнiк з капiтанам. Сымон адсалютаваў.
      - Што ты робiш адзiн тут на дарозе й зь якога ты адзьдзелу? - гаркнуў палкоўнiк на Спарыша па-нямецку.
      - Я з трыццатай дывiзii, спадар палкоўнiк. Мой адзьдзел пайшоў наперадзе, вы, пэўна, бачылi па дарозе...
      - Я, яволь, - кiўнуў галавой афiцэр.
      - ...а я крыху адстаў ззаду й стараюся дагнаць.
      Афiцэр нiчога не адказаў, уважна сьвiдруючы Спарыша вачыма. Махнуў шафёру рукой, i машына памчалася далей. Сымон паскорыў крокi.
      Маршыраваў больш дзьвюх гадзiн. Дарога была зусiм пустая. Яшчэ адзiн раз праехала невялiкая калёна нямецкiх вайсковых аўтамашынаў у заходнiм кiрунку. Пасажыры iх, здавалася, са зьдзiўленьнем кiнулi вокам на адзiнокага ўзброенага жаўнера на дарозе.
      Трывога павялiчвалася ў Сымонавым сэрцы па меры наблiжэньня да свайго адзьдзелу. "А што будзе, калi прычэпяцца немцы? Што мяне чакае?" - думаў ён. Але пастановы ўжо не зьмянiў. У выпадку найгоршага разьлiчваў, што памогуць, заступяцца сябры. Шаша зноў накiравалася цераз мост на рэчцы Дуб i перакiнулася на паўночны яе бок. Воддаль хлопец заўважыў свой вабоз. Затрымаўся ён на шырокай лагчыне мiж шашой i рэчкаю. Канюхi, парасстаўляўшы каламажкi ля самага берагу рэчкi, ужо павыпрагалi й даглядалi коней, жаўнеры-ж мiтусiлiся навокал сваiх ужо дзе-нiдзе пабудаваных палатак. Шмат зь iх, пасабiраўшыся групамi, пераважна пры хурманках, над чымсьцi радзiлi.
      Сымона здалёк заўважыў Вiктар i выбег насустрач.
      - Ну як, уцёк? - сьмяяўся ён.
      - Няхай цябе чорт, такога сябру! - скрывiўся Спарыш.
      - Дык а што-ж я меў рабiць, калi там зараз вёска натрапiлася?
      - Ведаю, добра ўжо... Не патрабуеш апраўдвацца.
      - Ты й добра зрабiў, што вярнуўся.
      - Пыталiся пра мяне?
      - Штык пытаўся. Я сказаў, што ты дзеля патрэбы застаўся. Iдзi зараз да яго замэльдуйся.
      Сымон так i зрабiў.
      - А што-ж з табой? Дзе ты так доўга бадзяўся? - спытаў немец, зырка ўталопiўшыся ў яго.
      - Застаўся крышку ззаду, адпачыў. Пасьля дождж зачаў падаць, дык пад кустом перачакаў, - тлумачыў спакойна Спарыш.
      - Так? А ня ведаеш, дзе Сiткоўскi й Камар?
      - Не, ня ведаю, - адказаў хлапец. Ён зараз здагадаўся, што гэтыя хлапцы ўцяклi пасьля яго, i ў той момант iм пазайздросьцiў толькi таму, што ягоныя ўцёкi не ўдалiся. Здавалася Сымону, што зьвязовы Штык здагадаўся, дзе ён быў i што сталася з двума, аб якiх пытаўся. Ягоны, здавалася, i твар гаварыў: "Ты-ж мяне, братка, стараешся вакол пальца абвесьцi, але-ж я ведаю, дзе ты, даражэнькi, быў". I толькi чакаў Спарыш, як вось-вось Штык скажа: "Ты лгун! Ты ў горы ўцякаў, ды не ўдалося. Забраць яго! Зараз расстраляем перад фронтам адзьдзелу". I калi Штыкова правая рука палезла ў кабуру, у Сымона дзесьцi каля каленаў пачалi бегаць мурашкi.
      - Трымайце, трымайце яго! - крыкнуў Штык i выняў з кабуры "люгера".
      Двое хлапцоў колькi крокаў воддаль трымалi добра адпасенага падцёлачка. Штык падышоў i, прыставiўшы рулю пiсталета ў самы бычкоў лоб, стрэлiў. Хлопцы адскочылiся, бычок гоцнуўся вобземлю, задрыпаўшы нагамi.
      - Голад быў у Нямеччыне, дык хоць мо чужога пад'ядзём, - сказаў адзiн з тых, што трымалi падцёлачка, сочачы ягоныя перадсмяротныя ўздрыгi.
      - А фiгу бачыў, дружа мой? - зарагатаў другi. - Немцы мяса зьядуць, капыткi нам дадуць... - зацягнуў ён на матыў "Если завтра война".
      Штык, пачакаўшы пару хвiлiн i ўпэўнiўшыся, што падцёлак застрэлены, уважна агледзеў "люгер" i палажыў яго ў кабуру.
      - Бяжы да кухнi памагаць абразаць бульбу!
      Сымону ня трэба было двойчы паўтараць.
      Кастусь Дзежка вельмi ўзрадаваўся, знайшоўшы Спарыша пры кухнi. Ён расказаў, што ўсе радзiлi над уцёкамi ў горы ноччу, што вялася агiтацыя. Пастанова была пэўная.
      - А як будзе з табою? - папытаў Сымона. Той адказаў не адразу.
      - Ня ведаю яшчэ. Бачыш, вось я толькi вярнуўся з адных уцёкаў.
      - Дык ты не марудзь, а памазгуй там у сваёй башцэ ды скажы мне. Я хачу, каб ты й Караткевiч, каб мы ўсе пайшлi разам.
      - Добра, падумаю, - паабяцаў Сымон, шпурнуўшы абрэзанай бульбiнай у вялiкi кацёл.
      ПЕРАХОД ДА МАКIСАЎ
      I
      Дрэва вольнасьцi час-ад-часу мусiць быць адсьвежана крывёй патрыётаў i тыранаў. Гэта - натуральнае яго ўгнаеньне", - пiсаў да палкоўнiка Смiта, зяця прэзыдэнта Адамса, аўтар амэрыканскае "Дэклярацыi аб незалежнасьцi", будаўнiк Злучаных Штатаў, архiтэкт вольнасьцi й дэмакратыi - Томас Джэфэрсон.
      Кроў няслаўных i зьненавiджаных тыранаў пралiваецца ў ахвяру новых i лепшых iдэяў; кроў змагароў за лепшыя iдэi родзiць вольнасьць, шчасьце, справядлiвасьць. Але колькi-ж крывi пралiваецца зусiм бяз мэты, хiба толькi для насычаньня ненармальных, нялюдзкiх iнстынктаў тыранаў...
      Калi ў раньнюю пару другой сусьветнай вайны нямецкiя карныя адзьдзелы збурылi чэскую вёску Лiдыцэ й спалiлi жыўцом усiх яе жыхароў мужскога роду, дамэтныя й палiтычна разумныя чэхi раструбiлi аб гэтым зьверстве па цэлым сьвеце, здабываючы вялiкi палiтычны капiтал. Чэхi мелi за межамi спагадлiвыя сэрцы, што спачувалi, пiльныя вушы, што прыслухоўвалiся, прыязныя рукi, што сьпяшылi iм на дапамогу.
      За час другой сусьветнай вайны акупантамi ў Беларусi былi разбураныя тысячы вёсак, жыўцом папалена iх насельнiцтва. Крышылася, папялiлася, гарэла, стагнала, енчыла шматпакутная Крывiччына-Беларусь. У пякельна-вогненных муках уздымалiся пад неба, клiчучы на ратунак i на помсту Ўсемагутнага, бясьсiльныя абамлелыя рукi беларускай маткi, жыўцом душылiся дымам i гарэлi ў полымях пажараў няшчасныя нявiнныя дзеткi.
      Надлюдзкiя цярпеньнi гаротнага народу не ўзбагацiлi беларускага палiтычнага капiталу за межамi. Ня было там вушэй, што прыслухоўвалiся, зычлiвых сэрцаў, што спачувалi, сяброўскiх хрысьцiянскiх рук, што пасьпяшылi-б на дапамогу. Беларусь за межамi была няведамай, недасьледаванай белай плямай на мапе, чужой правiнцыяй. Рэха народных iмкненьняў заглушана было грымотамi змаганьня за беларускую зямельку двух паразiтаў-драпежнiкаў.
      А ў сталiцах заходнiх дэмакратычных краiнаў зьдзiчэлыя ў сваёй прагавiтасьцi груганы - польскiя абшарнiкi, вайсковыя асаднiкi, крывадушныя ксяндзы, ураднiкi й iншая шляхоцкая й панская дробязь, што дваццаць гадоў жыравалi на беларускiм целе, рыхтавалi тым часам нашаму народу новыя аковы. Белыя расейцы - папы, чарнасоценцы, усякай масьцi няслаўныя нашчадкi Мураўёва-Вешацеля - з другога боку майстравалi яшчэ мацнейшае, больш удушлiвае й цясьнейшае ярмо. Адны й другiя чакалi добрае нагоды. I знаходзiлi ў заходнiм сьвеце сымпатыi й падтрымку для сваiх захопнiцкiх плянаў i пасяганьняў на чужое.
      Цяжкiмi ёсьць пачаткi змаганьня за незалежнасьць без агульнага ўздыму, калi полымя сьвядомага, творчага, змагарнага патрыятызму не ахапiла яшчэ цэлы народ. Колькi-ж прыкладаў гэтага знойдзем, перагледзеўшы гiсторыю нашай краiны, пачынаючы хаця-б ад Кастуся Калiноўскага. Колькi дарэмных ахвяраў, неапраўданага й непраслаўленага гэройства, колькi неўзнагароджаных цярпеньняў, а з другога боку - нявыкарыстаных магчымасьцяў!
      Катаклiзм Другой Сусьветнай вайны да самых асноваў скалануў беларускi народ. Побач зь нязьлiчонымi стратамi ў ваеннай завiрусе расьлi й множылiся ладныя шэрагi новых змагароў за вызваленьне й незалежнасьць Бацькаўшчыны. Адбываўся прысьпешаны працэс вырастаньня й гартаваньня новага беларускага сына - змагара за будучае шчасьце народу. Падрастала й гартавалася ў школах i нацыянальных арганiзацыях моладзь, што высока ўзьняла бел-чырвона-белы сьцяг i крыж Ярылы, сьмела крочыла на змаганьне з варожай злыбядою. Гэтая моладзь, што расла ў самыя лютыя гiстарычныя часы, прасякла бязьмежнай любоўю да пакрыўджанай Бацькаўшчыны. Яна пераконвалася, што ратунак народу ляжыць толькi ў сваiх собскiх сiлах. Як не хацелася таго акупантам, зерне iмкненьня да волi й самастанаўленьня аб сваiм лёсе, пасеянае на ўраджайнай беларускай глебе, расло й буйнела.
      Юнакi, што ў чэрвенi 1944 году зьехалiся ў Менск у Школу Камандзераў БКА, прыйшлi добраахвотнiкамi, каб ваяваць за вялiкую й несьмяротную iдэю, iмя якой - вольнасьць i незалежнасьць Беларусi. Маладыя гады, калi фармуюцца погляды й характары людзей, калi яны, быццам тая губка, што ўбiрае ў сябе ваду, насычвалiся ведамi й нацыянальнай сьведамасьцю, - гэтыя гады пражылi яны пад час вайны. Акрамя нармальнае навукi ў сярэднiх школах, дзе гадавалiся на добрых сыноў i сьвядомых грамадзянаў Бацькаўшчыны, мелi магчымасьць сачыць, як на iхных вачах рабiлася гiсторыя. Назiралi, як прыблуды-чужынцы тузалi на кускi, нiшчылi ўсё роднае, жывое, як з аднаго боку гiтлераўцы праводзiлi ў практыку iдэю Нiцшэ - "сiла ёсьць права, а права ёсьць сiла", а з другога боку расейцы яшчэ раз практыкавалi iдэi Iвана Грознага, Пятра Першага й Мураўёва-Вешацеля.
      Якое-ж тады дзiва, што нянавiсьць да ворагаў-прыгнятальнiкаў, чужых прыблудаў i эксплуататараў радзiла ў сэрцах бязьмежную любоў i адданасьць да пакрыўджанае Бацькаўшчыны, радзiла патрыятызм, што часьценька пераходзiў аж у фанатызм? Iмкненьнi свае й адданасьць у службе для Бацькаўшчыны выказвалi энтузiязмам у вайсковай навуцы. Iхныя патрыятычныя пачуцьцi i любоў да ўсяго роднага ў штодзённай жыцьцёвай практыцы выказвалася даверам да сваiх родзiчаў, што йшлi тым самым шляхам; вялiкая й шляхотная iдэя, за якую прыйшлi змагацца, узносiла сэрцы iхныя вышэй за ўсякiя зямныя iнтрыгi, махлярства й зло. Зялёныя яшчэ ў практычным будзённым жыцьцi юнакi, лунаючы ў вялiкiх вышынях на крыльлях чыстае iдэйнасьцi, што скiравала iхныя крокi ў Менск, часта-густа ня ведалi аб розных практычных i варожых перашкодах, якiя лёс i лiхалецьце стаўлялi на iхным цяжкiм шляху.
      Колькi-ж разоў прыйшлося гэтым юнакам падаць на шляху дзеля свае неспрактыкаванасьцi. Колькi разоў падымацца й зноў падаць! Лёс, як наўмысьля, ставiў розныя выпрабаваньнi. Гэты суровы лёс быў найлепшай школай. I слабыя памiж iмi падалi й больш не ўставалi. А самыя моцныя, што мелi найлепшыя задаткi ў сваiх характарах, мацнелi й мужнелi, раслi шчэ больш духова i фiзычна. А за тымi моцнымi падцягвалiся, падраўноўвалi шэрагi й слабейшыя. Такiм чынам, абсалютная большасьць трывала, вучылася, набiрала практыкi, дасьведчаньня й сiлы. А гэтай апошняй найбольш было трэба для беларускага народу. Гэтую простую праўду юнакi пазналi хутка. Сiла ў еднасьцi. Дзе еднасьць - там сiла!
      Калi ўжо пакiнуць убаку iншыя прычыны, дзеля якiх юнакi пачалi хутка ненавiдзець сваiх нямецкiх iнструктараў, адну, самую асноўную, трэба яшчэ раз з поўнай сьвядомасьцю падчыркнуць: усе яны, бяз вынятку, прыйшлi ў армiю добраахвотнiкамi й прыйшлi змагацца за iдэю, а не за нямецкi хлеб. Калi паўстала думка аб пераходзе да францускiх макiсаў, то кожны разважаў, што калi прыйшоў добраахвотнiкам, дык i адысьцi можа сам, калi захоча. Наверх усяго, мяркавалi яны, прыйшлi-ж у беларускую армiю, а не ў нямецкую, ваяваць за беларускi народ, а не за нямецкi. Дык i за што-ж мелi змагацца яны, апынуўшыся ўжо ў Францыi, калi цэлая Беларусь была зноў у бальшавiцкiм ярме? Цi ня лепш было далучыцца да тых народаў, што змагаюцца супраць тыранаў? I якiя прэтэнзii маглi мець да iх немцы за такi цi iншы паступак? Яны-ж ня былi наёмнiкамi.
      Ужо ў той час ясна вiдаць было, што немцы вайну прайграюць. Логiка падказвала, што ўсякая кропля крывi, пралiтая на гэтым баку фронту, будзе дарэмная. Тым часам, перайшоўшы на другi бок, можна будзе зрабiць шмат чаго добрага для Бацькаўшчыны. А праца для Беларусi, змаганьне за яе вызваленьне i - у канцы - само вызваленьне й было iхняй мэтай.
      II
      Цэлы падвячорак 31 жнiўня, значыцца, таго самага дня, калi Сымон Спарыш вярнуўся са сваiх няўдалых уцёкаў у горы, iмжыў дробненькi густы дожджык. Хмары нiзка навiсьлi над гарызонтам, лахматымi жыватамi чапалiся за вышэйшыя вяршынi гораў. Пахаладнела. Там-сям яшчэ завiдна, бо вечарам было забаронена, жаўнеры параскладалi вогнiшчы. Кожнаму дасталося па глытку сьпiрту зь вячэрай. Здагадалiся, што сьпiрт паходзiў дзесьцi з францускага складу, бо немцы-ж чужым свайго алькаголю не раздавалi.
      Адзьдзел быў разьмешчаны на шырокiм лузе даўжынёю каля двух кiлямэтраў, мiж шашою i рэчкаю. Каля самай рэчкi стаялi хурманкi й конi. Паабапал шашы вырас лес палатак. З паўночнага боку дарогi была нявысокая гара, зарослая густаватым хмызьняком. Лепшага месца для пераходу на другi бок нiхто й выдумаць ня мог-бы.
      Дзесь па гадзiне адзiнаццатай, калi ўжо, як здавалася, усё ў абозе спала, толькi хрупалi й пырхалi конi, з палаткi дванаццатае роты вылезьлi дзьве постацi. У руках адной быў ручны кулямёт "дзегцяроў", другая тарабанiла дзьве скрынкi амунiцыi. Яны iшлi прыгнуўшыся, моўчкi, асьцярожна ступаючы ў кiрунку дарогi. Вартавыя, што паволi шпацыравалi па дарозе, кiўнулi iм галовамi, i двойка зьнiкла ў цемры ў кiрунку гор.
      Мiнаў час. Была ўжо поўнач.
      Раптам з таго кiрунку ў гарах, куды накiравалася двойка, пачулiся густыя кулямётныя стрэлы. Адна сэрыя, другая, трэцяя... Сьцiхне i зноў. Вартавы з дванаццатай роты i зь iншых па суседзтву стрэлiлi па пару разоў уверх на трывогу. Як быццам на агульную каманду, у абозе вырасла, ледзь не з-пад зямлi, вялiкая маса людзей. Падскоквалi ўверх малыя палаткi. Людзi былi апранутыя й трымалi зброю ў руках. Гэта былi тыя, што ня спалi, а, прытаiўшыся, чакалi ўмоўленага сыгналу. Маючы з сабой зброю, захапiўшы емiну й неабходныя рэчы, усе яны кiнулiся бегчы ў кiрунку гары, адкуль было чутно яшчэ тарахценьне "дзегцярова".
      - Партызаны! Партызаны! - чулася навокал.
      Камандзер роты старшы лейтанант Петрык i ўсе нямецкiя iнструктары начавалi ў палатках па суседзтву. Калi Петрык пачуў стрэлы перш у гарах, пасьля ад вартавых i зараз-жа гоман i рух у абозе, ён хуценька ўсхапiўся, насунуў боты, накiнуў мундзiр i выглянуў на двор. Бачыў, як жаўнеры беглi ў кiрунку гары, чуў крык "партызаны".
      "Але-ж то файнае войска, - падумаў ён, - так хутка пачулi небясьпеку й самi бягуць на змаганьне з партызанамi". Дзеючы больш пад iмпульсамi, чымся з развагай, ён хутка схапiў зброю, шлем i, клiкнуўшы падафiцэраў, каб не заставалiся ззаду, кiнуўся ў ведамым нам ужо кiрунку. Бегчы прыйшлося нядоўга. Неяк па дарозе яшчэ цюкнула ў галаву Петрыку сумлеўная думка: чаму гэтае войска так хутка апранулася й зусiм без майго ведама кiнулася ў бок стралянiны? Адкуль такi энтузiязм да наступу?
      Петрыку доўга не давялося чакаць на адказ. Прайшоўшы цi прабегшы блiзу кiлямэтр праз падгорныя хмызнякi, рэдкiя дрэвы, ён апынуўся на нейкiм узбоччы сярод сваiх жаўнераў. За iм, засопшыся, цягнуўся й нямецкi iнструктар Будкэ. Толькi Кацынскi, што пры пачатку трывогi зьбiраў хлапцоў у групу, прыйшоў у баявым парадку. Раптам немцы заўважылi, што яны абкружаныя з усiх бакоў суцэльнай сьцяной жаўнераў. Юнакi трымалi зброю напагатове.
      - Злажыце зброю! - загадаў моцны ўпэўнены голас, i два чалавекi наблiзiлiся да немцаў. Тыя не супрацiўлялiся, толькi яшчэ зь нейкай зьбянтэжанасьцю, быццам вушам ня верачы, пазiралi навокал.
      - Лейтанант Петрык, - пачаў той-жа цьвёрды голас, - мы ўсе, якiх тут бачыце, сяньня наважылi пакiнуць нямецкую армiю й перайсьцi да францускiх партызанаў...
      - Чаму? - вырвалася раптам у лейтананта.
      - Самая галоўная прычына, калi хочаце ведаць, гэта тое, што мы пайшлi ў беларускую армiю, а не ў нямецкую. Мы пайшлi змагацца за Беларусь, а не за ваш нямецкi "фарфлюктар", i былi добраахвотнiкамi. Думаю, што мы добраахвотнiкамi можам i адыйсьцi, i вы, немцы, не павiнны за гэта крыўдзiцца. Зразумела вам усё?
      - Яволь, - адказаў ужо слабейшым i больш нясьмелым голасам афiцэр. Ён азiраўся навокал, быццам зьнячэўку злоўлены ў пастку зьвярок. У гэты момант яму менш абыходзiла прычына ўцёкаў жаўнераў, чымся трывога аб сваiм далейшым лёсе. Пробаваў угадаць, што зь iм зробяць: цi адпусьцяць, цi застрэляць. Дарма трывожыўся Петрык. Жаўнеры ня мелi на яго злосьцi, бо нiякае крыўды iм не зрабiў. Быў найбольш бясколерным нямецкiм афiцэрам, якога колiшнiм кадэтам давялося пазнаць пад час кароткае вайсковае кар'еры. Гэта быў процiлеглы полюс да таго зьненавiджанага Шнайдара. Заўсёды трымаўся быццам ззаду, а калi й даводзiлася мець дачыненьнi з жаўнерамi - меў iх колькi разоў кожны дзень - то быў вельмi талерантным. Хлопцы яго за гэта паважалi. Калi-ж ходзiць аб зьвязовых Будкэ й Кацынскiм, то на гэтых шмат хто хацеў бы налажыць руку. Але трэба было браць увагу на тое, што ззаду засталiся сябры, якiя маглi-б пасьля пацярпець за лiквiдацыю немцаў. Дык найвыгадней было ўсiх трох адпусьцiць назад.
      - Вы цяпер пойдзеце назад i слухайце ўважна, што вам скажу, - гаварыў Кастусь Дзежка. - Ня сьмейце рабiць нiякiх рэпрэсiяў за наш пераход да французаў на тых, што з вамi засталiся. Яны за гэта не нясуць адказнасьцi. Калi-ж вы станеце караць нашых людзей, дык памятайце, што мы дачуемся й вас знойдзем.
      Апошнiя словы былi вымаўлены пагрозьлiвым тонам, што не пакiдаў нiякага сумлеву.
      - Мы хочам, каб вы далi слова, што ня будзеце рабiць рэпрэсiяў, настойваў Дзежка.
      Петрык нейкi час маўчаў i пазiраў на другiх немцаў, быццам хацеў спытаць, цi даваць такое слова.
      - Дык што? Даеце слова?
      - Я-ж афiцэр, выконваю загады, служу Нямеччыне... - мармытаў немец.
      - Вы можаце гаварыць як чалавек.
      - Што-ж, як чалавек я ня буду старацца рэпрэсаваць...
      - А вы? - спытаў Дзежка ў Будкэ й "фольксдойча" Кацынскага.
      - Я нiкога не зачаплю, - пасьпяшыў Будкэ.
      - I я тэз... - вырвалася па-мазурску ў Кацынскага.
      - Вельмi добра. Такiмi мы заўсёды хацелi вас, немцаў, бачыць, каб з вамi часам як зь людзьмi льга было пагаварыць. А то найчасьцей вы захоўвалiся й паводзiлiся, як зьвяры. А цяпер... - тут Дзежка хапiў аўтаматы немцаў, павымаў зь iх магазыны з амунiцыяй i перадаў зброю ўласьнiкам, - можаце iсьцi назад. I памятайце! Паўтараю яшчэ раз: не чапайце нашых людзей, бо мы вас знойдзем. Можаце iсьцi.
      У шчыльным кругу зрабiўся праход, i немцы, раз аглянуўшыся навокал, павольным крокам пакiнулi месца збору.
      - Я-б iх пусьцiў, гадаўё гэткае! - пагражаў голас.
      - Пастраляў-бы, вось што!
      - Вось разумнiк знайшоўся! Ты забыўся, што там нашы засталiся? Цi, можа, прыпомнiць, як немцы робяць? Дзесяць за аднаго! Страляючы iх, ты страляў-бы сваiх.
      - А-ах!
      - Вось табе й а-ах!
      Раптам усе загаварылi. Пачалiся нарады - як i што?
      - Увага! - гукнуў Дзежка. - Тут нам заставацца цяпер нельга, хоць i цёмна iсьцi, дый хто ведае, куды можна трапiць. Але трэба меркаваць, што немцы могуць па нас вярнуцца ды зь сiлаю. Давайце тады пяройдзем хоць пару кiлямэтраў ад галоўнае дарогi, дзе затрымаемся да свiтаньня. Там ужо будзем бачыць.
      Шнурком i групамi малы адзьдзел пералез гару, якая была нявысокая, i паволi зыйшоў у лагчыну. Выглядала ў групе чалавек сорак, ня больш, хаця шматлiкiя варажылi, што мусiла ўцячы больш. Паслугоўваючыся дзе вачыма, а дзе вобмацкам, адзьдзел пасунуўся перш на захад, як здавалася, а пасьля крыху на поўнач. Каля другое гадзiны ночы пачаўся страшэнны лiвень. Далей iсьцi было немагчыма. Зашыўшыся ў густы хмызьняк, пастанавiлi спынiцца. Людзi былi стомленыя ад няпрывычнага хаджэньня па ўзбоччах гораў. Дарма што вада цякла ручайкамi пад нагамi - жаўнеры, стулiўшыся пад дрэвамi, старалiся заснуць i перачакаць ноч.
      III
      Уночы хтосьцi моцна тузануў Сымона за нагу. Ён спаў пад нацягнутай на трох калочках трохкутнай маскiроўкай.
      - Эй, Сымон! - забубнеў голас да соннага хлапца. - Ты ня ранены?
      - Га? Чаго,ты?
      - Ты ня ранены?
      Сымон ня зразу ўпрытомнеў, чаго ад яго хацелi. Так моцна спаў, што ня чуў нiякай стралялiны, а зусiм забыўся аб тым. што сябры ўцякалi ў горы.
      - Што ты, здурэў? - крыкнуў ён злосна. - Якое ранены й чаго ранены? Уматывайся к чорту й не перашкаджай спаць!
      Калi ён разбудзiўся ранiцай, заўважыў, што ўжо мусiла быць шмат пазьней, чымся звычайна, калi ўставала рота. Хутка стаў карабкацца з-пад свайго, нацягнутага на тры палачкi, маскавальнага трыкутнiка. Таўхануў пасярэдзiне палатно, i вада лiнула яму за шыю. Гэта ноччу дождж налiў на версе маскiроўкi маленькую сажалку.
      - Вось, каб цябе нячыстая! - вылаяўся.
      Лёгкi туман пакрываў далiну рэчкi. Пацягваючыся й расчэсваючы буйныя валасы, Сымон аглядаўся навокал. Абуў чаравiкi, апрануў мундзiр i схапiў кацялок, каб пайсьцi зачэрпнуць з рэчкi вады й памыцца. Але тут вельмi дзiўнай раптоўна выдалася навакольная цiшыня.
      "Дзе-ж гэта ўсё падзелася? Што яны робяць?"
      Заглянуў побач пад Вiктараў трыкутнiк. Сябра ўжо быў устаўшы.
      "Дзе-ж ён мог быць?"
      Воддаль заўважыў цыбатага Янкоўскага. Ён належаў да тых, што заўсёды i ўсюды плёўся ў хвасьце й атрымаў мянушку "недаробленага". Быў гэта сярэдняга росту тонкi юнак, з даўгой шыяй, адвiслымi вушамi, прышчаватым тварам. Найбольш ненармальнымi былi ягоныя, падобныя да дзьвюх мяцёлак, чорныя густыя бровы, што тырчэлi наўскасяк i ўверх. Янкоўскi корпаўся каля сваiх рэчаў. За iм заўважыў Сымон i малога Жука.
      - Гэй, Янкоўскi! Скажы мне, дзе гэта ўсе нашы падзелiся? - гукнуў Сымон.
      - А што, ты ня чуў?
      - Што чуў?
      - Ноччу бальшыня пайшла ў горы.
      - Iдзi ты...
      - Праўду кажу.
      - У горы пайшлi? А як-жа то мяне пакiнулi?
      I цяпер толькi прыпомнiў хлапец, як учора Дзежка прапанаваў iсьцi разам i як позьнiм вечарам ён адмовiўся ды, прымасьцiўшыся побач Вiктара Караткевiча, палез пад свой трыкутнiк i ноч пераспаў, нiчога ня чуючы.
      - Дык, як то? Усе пайшлi й толькi цябе пакiнулi? - перапытаўся Спарыш Янкоўскага.
      - Шмат вунь засталося. Хто каля вазоў сабраўся, а iншыя сваймi справамi займаюцца.
      Зь iмглы высунулася шырокая сутулаватая фiгура Вiктара Караткевiча. Ён, мусiць, быў каля хурманак, адкуль чуваць быў гоман, але нiчога ня было вiдаць.
      - Ты ўжо ўстаў? Я не хацеў цябе будзiць, бо сягоньня пабудкi ня было. Ты чуў, што сталася?
      - Крыху чуў.
      - А мы, брат, так i празявалi.
      - Бачыш, што выйшла. Колькi людзей уцякло?
      - Цяжка iх палiчыць, але выглядае, што палавiна нашай роты й шмат зь iншых ротаў.
      - А хто з нашых беларускiх падафiцэраў?
      - Грамыка й Гуць.
      - Малайцы хоць за тое, што адважылiся. Ты слухай, а дзе нашыя швабы?
      - Бачыў Штыка, як мiтусiўся каля свае палаткi. Iншых ня бачыў. Хтосьцi казаў, што Петрык паехаў раненька на канi, мусiць, цi ня ў полк...
      - Такая справа.
      Абодва памаўчалi.
      - Чорт вазьмi, - з заклапочаньнем церабiў каля правага вуха Сымон, - хто ведае, што з гэтага выйдзе. Нiколi ня ведаеш, што швабы могуць зрабiць. Мо лепш было ўжо ўсiм смаргануць разам. А што там каля кухнi робiцца?
      - Дымiць, вiдаць.
      - Дык мо варта падыйсьцi туды, каб кавы хаця якой дастаць?
      Хлопцы ўзялi кацялкi й пайшлi да кухнi. Выдавалi каву. Вальтэр быў хмарны й зь нiкiм у гутарку ня ўваходзiў. Навокал групкамi стаялi жаўнеры й на розныя лады камэнтавалi наглыя падзеi. З гутарак вiдаць была агульная няпэўнасьць што да будучынi. Усе з непакоем чакалi далейшых выпадкаў.
      IV
      Празь нейкiя паўгадзiны тое, што засталося з дванаццатай роты й iншых адзiнак, якiя начавалi на лузе, заварушылася. Вымаршыроўвалi ў далейшую дарогу. Пасьля пару гадзiнаў маршу зноў пачаўся густы лiвень. Затрымалiся ў вёсцы й перачакалi яго, пахаваўшыся, дзе хто мог - хто пад страху, хто пад дрэвы.
      Як толькi спынiўся дождж, зьявiлiся лейтанант Петрык, Кацынскi й Будкэ. Першы быў на канi, два апошнiя - на самакатах. Зь iмi, таксама конна, быў нейкi незнаёмы лейтанант. Гэта быў перакладчык са штабу батальёна. Калi рэшткi дванаццатае роты сталi ў трох шэрагах, як было загадана, на зборку, аказалася, што лiк паменшыўся напалову. Перакладчык пачаў да жаўнераў па-расейску:
      - Сягоньня шмат з вашых сяброў уцякло ў горы. Яны прылучацца да францускiх тэрарыстых i пасьля пападуць у рукi ангельцаў, якiя адашлюць iх Сталiну, згодна заключанай умовы. Вашых сяброў чакае дрэнны лёс, калi не пагiбель. Цяпер скажыце - а з вас некаторыя пэўна ведаюць - чаму яны гэта зрабiлi? Цi iм было дрэнна ў нас? Цi есьцi мала? Або, можа, яны мелi iншую мэту? Можа, мелi зь кiм сувязь? Тут маўчаць ня трэба. Пэўна, з вас нехта хоць адзiн ды ведае прычыны.
      Адзьдзел маўчаў.
      - Яшчэ раз прашу, хто ведае прычыны дэзэрцыi вашых сяброў, сказаць нам аб iх.
      - Ну дык кажы, чаго-ж iх баiшся, - голасам i таўхялём пад бок заахвочваў сусед Каханчыка. Гэты апошнi быў адным з найбольш рослых, сьмелых i разважных у роце. Расейскi перакладчык заўважыў рух ягонага суседа.
      - Вы што знаеце? - падскочыў да Каханчыка. Усе немцы пазiралi на хлапца з запытаньнем.
      - А што ведаю, тое магу сказаць, - пачаў сьмела, аглянуўшыся на сяброў, Каханчык. - Як толькi мы прыехалi ў Нямеччыну цi яшчэ ў Прусiю, дык немцы адразу пачалi нам дапякаць, што тут вам "кайн Руслянд", сталi абзываць дурнямi й тым падобнымi, адным словам, зьневажаць, колькi ня трэба. А мы-ж вунь прыйшлi ў Менск ахвотнiкамi, дык нам i не падабалася, што як тых "кнэхтаў" нас трактуюць. Ды хаця-ж, каб толькi не падабалася... Мы-ж людзi зь сярэдняй асьветай. Думалi, што немцы гэта на ўвагу возьмуць. Афiцэрская школа як-нiяк... Ажна тутака адносiлiся, казаў той, не як да хаўрусьнiкаў, якiя прыйшлi добраахвотнiкамi ў войска, а быццам як да нейкага быдла, што сiлком пазьбiралi, цi што... Што да ежы, то я адно пра сябе скажу: мне хапала...
      - Мала было! - крыкнуў голас, набраўшы сьмеласьцi.
      - Есьцi нiколi не хапала! - памог iншы.
      Самы большы ядун Мулага не далажыў свайго слова, бо калi-б i адкрыў рот, каб што сказаць, маглi-б высьмяяць. Да выказваньняў Каханчыка тое-сёе далажылi iншыя. Усё зводзiлася да таго, што немцы трактавалi колiшнюю школу камандзераў БКА не па-людзку, адносiлiся як да "унтэрмэншаў", што агоркла-абрыдла гэнае "кайн Руслянд" i iншае. Адылi аб сапраўднай прычыне пераходу сяброў iхных да французаў нiхто й не заiкнуўся. Бо хто-ж мог быць настолькi сьмелым, каб вытлумачыць гiтлераўцам, што беларусам, якiя пайшлi ваяваць за шляхотную iдэю, было не па дарозе зь iмi, што вучнi Школы Камандзераў БКА даўно i надта-ж падрабязна вывучылi iх, ведалi, што чакае iх у будучынi, калi-б засталiся побач гiтлераўцаў... Хто-ж мог сказаць немцам, што вайну яны ўжо прайгралi? Дый цi варта было?
      Цiкава было-б збоку назiраць, як, слухаючы трапныя простыя заўвагi, хаця i ў перакладзе лейтананта, i немцы наплывалi з твараў крывёй. Гэта-ж мо нiводнаму зь iх не даводзiлася раней слухаць, каб чужынцы адкрыта iх крытыкавалi, дый што самае горшае - яны, нядаўнiя паны Эўропы, стаялi, бязрадна апусьцiўшы рукi, i мусiлi слухаць. Цi адзiн зь iх, паводле ранейшых прывычак, выхапiў-бы аўтамат i пачаў-бы касiць сьвiнцом тых "унтэрмэншаў". Але-ж самi адчувалi, што знаходзiлiся на дрыгве. Iх было мала, а войска ўсё чужое. I дзеля таго злавалi яшчэ больш, усьведамiўшы сваю бясьсiльнасьць. Цi адзiн мо абяцаў сабе ў думках, што адпомсьцiць за гэта "унтэрмэншам" у будучынi.
      Нейкi час пазьней дванаццатая рота перайшла пару кiлямэтраў наперад, дзе сабраўся цэлы адзьдзел у сiле каля двух батальёнаў, цi таго, што засталося з учарашнiх двух батальёнаў. На невялiкай вясковай плошчы стаяла жменя афiцэраў перад фронтам пастаўленага чатырохкутнiкам адзьдзелу, i зноў гаварыў перакладчык, паясьняючы й пашыраючы тое, што сказаў яму старэйшы афiцэр. Яшчэ раз страшыў, што ўцёкшыя да тэрарыстаў беларусы пападуць у рукi Сталiна i г. д. Пераконваў, што Нямеччына ў нiякiм выпадку вайны не прайграе, бо гэтага навет i быць ня можа. Толькi, чаму быць ня можа - перакладчык ня вытлумачыў. Вiдаць, i сам ня верыў у тое, што гаварыў.
      - Эх ты, братка, махаеш ты нам перад носам старым пудзiлам i старымi абяцанкамi. А папытаўся-б хто, цi каторы табе паверыць... - камэнтаваў голас у другiм шэрагу дванаццатай роты.
      Ужо ў часе гэтай батальённай зборкi хлопцы заўважылi, што ў першым зьвязе бракавала яшчэ чатырох чалавек, якiя ранiцою былi на першай зборцы. Значыцца, махнулi ў горы. Вiктар iзноў намаўляў Сымона, але калега адмовiўся.
      У гэты-ж самы дзень, калi, прайшоўшы некалькi кiлямэтраў, адзьдзел спынiўся на абед, Сымон зь Вiктарам адшукалi афiцэра-перакладчыка, якому яшчэ з большымi дэталямi расказалi аб прычынах незадаваленьня i ўцёкаў беларусаў. Гаварыў найбольш Сымон, а сябра слухаў i час-ад-часу дакладаў слова.
      Паўтарыўшы сказанае раней сябрамi, Сымон успомнiў яшчэ аб непашанотных адносiнах немцаў да беларускiх афiцэраў i пасьля даў два прыклады, як Кацынскi спрычынiўся да незадаваленьня жаўнераў, а ўрэшце й да ўцёкаў. Гэтымi прыкладамi былi сяржант Грамыка й зьвязовы Гуць.
      Грамыка служыў яшчэ разам з Кацынскiм у польскiх "уланах" у Быдгашчы. Няведама чаму Кацынскi мсьцiўся на даўным знаёмым. Адно ўсе бачылi яго нялюдзкiя й зьняважлiвыя дачыненьнi да беларускага сяржанта. А Грамыка як-нiяк быў шанаваны ў роце. Ён быў рослы, разважны дый не належаў да тых, што абы-каму дадуць над сабой верх трымаць. "Фольксдойч", зрабiўшы беларусу шмат непрыемнасьцей, у Прусii даў яму функцыю загадчыка канюхоў, гэткiм чынам фактычна адзьдзялiўшы ад роты.
      Гуць у Менску быў гаспадарскiм падафiцэрам школы. Адзiн з найбольш гарачых патрыётаў, ён быў вясёлым i жартаўлiвым хлапцом. Усе юнакi паважалi яго як старэйшага, дасьведчанага й сяброўскага. "Фольксдойч" Кацынскi адабраў у Гуця па дарозе ў Францыю пiсталет i вызначыў зьвязовага на сталую працу пры кухнi. Такiм чынам, Гуць з харчовага падафiцэра колiшняй афiцэрскай школы стаўся памочнiкам кухара Вальтэра. Ён ня мог браць удзелу ў палявых занятках роты.
      Абодва падафiцэры не маглi дараваць вялiкае крыўды й чакалi на нагоду. Калi прыйшла магчымасьць, яны адны зь першых пайшлi да французаў.
      Сымон расказаў перакладчыку i аб тым бунце за "фарфлюктар" па дарозе зь Цеханава ва Ўсходнюю Прусiю. Расеец, выслухаўшы ўсё ўважна, запэўнiў Сымона й Вiктара, што ў штабе батальёна аб гэткiх несамавiтых выхадках Кацынскага ня ведалi, i ён мяркаваў, што як шэф Кацынскi, так i ўсе нямецкiя iнструктары дванаццатай роты будуць зьмененыя. Сам перакладчык, як хлопцы ўцямiлi з гутаркi з iм, быў колiшнiм афiцэрам Чырвонае Армii. Яны ня прывязвалi вялiкае вагi да ягоных мяркаваньняў, бо i ён-жа, пэўна, ня спрыяў беларусам больш, чымся тыя гiтлераўцы.
      Пасьля пераходу сяброў да макiсаў, гутарак з афiцэрамi й частага ўжываньня пудзiла Сталiна тыя, што засталiся ў дванаццатай роце, не варажылi сабе добрае будучынi. Шматлiкiя чакалi, што немцы яшчэ пакажуць свой акрываўлены жалезны кулак. У якой форме ён выявiцца - цi ў форме працоўных лягероў, цi экзекуцыяў - дагадваўся, як хто мог. Ня было нiчога пэўнага, й кожны стараўся адганяць ад сябе найбольш чорныя думкi. Гэта было надзвычайна цяжка.
      Калiшняя весялосьць роты, што вынiкала зь сьвядомасьцi ейнай сiлы, аснованай на салiдарнасьцi, што цi раз ужо была дэманстраваная й вытрымала iспыты перад немцамi, беспаваротна зьнiкла. Рэшткi адзьдзелу ўзышлi на самы небясьпечны адрэзак вандроўнага шляху. Небясьпечным ён быў таму, бо былi перакананымi, што ня мiнуць iм кары з боку немцаў, дый нiчога парадзiць, каб запабегчы таму, не маглi. Трэба было аддацца волi лёсу й спадзявацца найлепшага.
      Калi-б вучнi колiшняе афiцэрскае школы БКА ведалi поўную сытуацыю, былi-б яшчэ больш трывожнымi. Хаця да вушэй даходзiлi такiя-сякiя весткi аб пераходах да макiсаў iншых адзьдзелаў з трыццатае дывiзii, мала хто навет дагадваўся аб разьмерах дэзэрцыяў. У катлавiне ракi Дуб, пачынаючы ад Монтбэльярд i Бэльфорт, сягаючы на поўначы да Бэзуль i на захадзе на Доль, па дарогах i чыгунках пасоўвалiся, гэтым разам ужо на ўсход, элемэнты трыццатае дывiзii. Амаль ня было дня, каб з таго цi iншага адзьдзелу людзi не далучалiся да французаў. Дэзэрцыi сталiся масавымi. Але пераходы малых групаў былi нiчым у параўнаньнi з пераходам цэлага трэцяга батальёну, што пакiнуў немцаў на захад ад Бэзансону, непадалёк Доль. Фактычна й нельга сказаць, што пакiнуў немцаў, бо большасьць нямецкiх афiцэраў была беларусамi зьлiквiдаваная. Камандны склад трэцяга батальёна ў бальшынi складаўся зь беларусаў. Пераход да французаў быў плянаваны й добра арганiзаваны.
      РЭПРЭСII Й АХВЯРЫ
      I
      Немцы заўважылi сваю памылку запозна. Палягала яна ў накiраваньнi трыццатай дывiзii ў Францыю. Беларусы хутка спасьцераглi, хто iхныя хаўрусьнiкi, й не хацелi ваяваць побач гiтлераўцаў. Найбольш дзiвiла немцаў тое, што за выключэньнем колькiх арганiзаваных пераходаў ня менш людзей уцякала ў горы малымi групкамi. Значыцца, бязь нiякага кiраваньня, без падказваньня зьверху, зусiм без агiтацыi людзi пакiдалi вайсковыя шэрагi. Выглядала, што думка была агульная. Пагражала небясьпека, што калi-б затрымацца адзьдзелам трыццатае дывiзii ў Францыi даўжэйшы час, дык бальшыня пяройдзе да макiсаў. Трэба было думаць аб контрмерах.
      У iнтарэсе немцаў было, каб адцягнуць адзьдзелы трыццатае дывiзii з Францыi ў Немяччыну. Гэта якраз супадала з плянамi камандаваньня. З-пад Марсэля пасоўвалася амэрыканская армiя, у складзе якое быў першы францускi корпус г. зв. Вольнай Францыi. Стратэгiчна для абароны найбольш прыдатным быў хрыбет Вагезаў i францускiх Альпаў. Трэба было ўмацаваць, абсадзiць войскам далiну ракi Дуб, раёны ад Дэль на швейцарскай мяжы й праз Бэльфорт на поўнач. Гэта мела быць абаронная лiнiя перад Рэйнам. Такiм чынам трыццатую дывiзiю трэба было адцягнуць у Эльзас, якi немцы лiчылi Нямеччынай.
      Каб спынiць уцёкi беларусаў у Францыi, трыццатая дывiзiя была абяззброеная. Працэс арыштаў афiцэраў i абяззброеньня дывiзii цягнуўся больш тыдня ў пачатку верасьня. Галоўная хваля арыштаў афiцэраў адбылася зараз пасьля арганiзаванага пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дзеяньне было скаардынаванае па ўсiх раськiданых на вялiкiх адлегласьцях адзьдзелах. Вывезьлi iх перш у лягер за Рэйн, пасьля ў канцэнтрацыйны лягер у Дахаў. Даносчыкi, iнтрыганты й звычайныя нелюдзi мелi тут важкае слова. Найбольш шкоды беларусам прынесьлi расейцы, што былi абселi вярхi каля палкоўнiка Зiглiнга.
      Амаль па ўсiх адзьдзелах карысталiся немцы выпрабаванай тэхнiкай раззбраеньня. Звычайна людзям, якiя мала што падазравалi, хаця й былi неспакойныя, загадвалася перад абедам цi перад вячэрай вычысьцiць зброю й паставiць яе цi то ў роўныя шэрагi, цi ў копкi, у залежнасьцi, дзе гэта адбывалася - на полi цi ў абозе. Калi жаўнеры, паабедаўшы, вярталiся ад кухнi, зброi на папярэднiм месцы не знаходзiлi. Часьцей маглi навокал заўважыць узброеныя нямецкiя палiцыйныя адзьдзелы. Гэткiм чынам абкружаныя, яны чакалi са страхам i трывогаю, пакуль камандзеры павыбiраюць часьць людзей для адпраўкi ў Нямеччыну на нявольнiцкую працу. Вялiкая маса беларусаў трапiла гэткiм чынам на будову вакопаў на другiм баку Рэйна, у Дахаў, на будовы чыгунак, на фабрыкi й iншыя варштаты нявольнiцкай працы гiтлераўскага Райха.
      II
      Капiтан Вiталi Мiкула быў узяты немцамi й расейцамi на вока ад часу той памятнай эльбiнскай канфэрэнцыi. Вучнi калiшняй менскай школы БКА бачылi яго апошнi раз на цягнiку, калi падарожнiчаў адным эшалёнам разам зь iмi з Усходняй Прусii ў Францыю. Ужо пасьля, калi шматлiкiя наважылiся ўцякаць да макiсаў, кадэты шкадавалi, што ня было пры iх капiтана Мiкулы, якi змог-бы пакiраваць i павесьцi. Нiхто зь iх ня ведаў аб лёсе шэфа штаба Беларускае Краёвае Абароны. Капiтан Вiталi Мiкула быў, зараз пасьля прыезду ў Францыю, назначаны камандзерам зьвязу ў першай роце шостага батальёна. Ротай камандаваў немец, а заступнiкам ягоным быў расеец. Гэтак Мiкулу спiхнулi на камандзера адзiнкi, якой мог бы, у выпадку неабходнасьцi, камандаваць старэйшы падафiцэр.
      Мiкула, спасьцярогшы сваю дэградацыю, стараўся неаднаразова навязаць кантакт зь Беларускай Цэнтральнай Радай або штабам БКА. Адылi, пасьля шматлiкiх захадаў, прыйшоў да выснаву, што яго наўмысьля старалiся iзаляваць ад беларускай вайсковай верхавiны, тлумачылi, што ня ведаюць, дзе ёсьць БЦР i штаб БКА, ды давалi iншыя ўнiклiвыя адказы. Гэткiм чынам, капiтан Мiкула ня мог прабiць варожае яму сьцяны Зiглiнгавага штабу трыццатае дывiзii. Расейцы дбалi, каб гэты перадавы й адзiн з найвыдатнейшых беларускiх афiцэраў i патрыётаў, раз трапiўшы ў пастку, ня ўцёк зь яе.
      Мiкула быў арыштаваны адным зь першых, зараз-жа пасьля пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дэпартаваны ў канцлягер каля Карльсругэ, прабыў там больш месяца, а пасьля быў адасланы ў Дахаў. У лiку нязьлiчоных тысячаў iншых ахвяраў дахаўскiя газавыя крэматорыi спапялiлi й Вiталiя Мiкулу добрага чалавека, выдатнага беларуса й высокаквалiфiкаванага афiцэра, якiх у беларусаў было так няшмат.
      Шырока вядомым ёсьць сярод iншых народаў абразок, як адзiн немец адпраўляў свайго сына ў войска. Казаў бацька юнаку: "Сынок, калi трэба будзе загiнуць за Нямеччыну, iдзi наперад сьмела. Памятай, аднак, каб вораг дорага заплацiў за тваё жыцьцё. Бо ня будзе для твайго бацькi большай крыўды, а для народу большае няславы, калi ты загiнеш задарма".
      Шмат беларускiх афiцэраў, а перадусiм адзiн з найвызначнейшых зь iх капiтан Вiталi Мiкула - не загiнуў у Дахаў задарма. Адылi страта для беларускага народу была надта балючай.
      III
      З дванаццатай роты дзьвюмя групамi накiравалi немцы ў канцлягеры дванаццаць чалавек, у iх лiку й ведамага чытачу Мулагу. Зброю й iншае вайсковае знарадзьдзе загадалi пакiнуць у роце. Дазволiлi забраць толькi па адным коцу й прылады да ежы ды вопратку й абутак. Новыя нявольнiкi былi завезеныя ў лягер каля Карльсругэ, дзе будавалi новую чыгунку. Спалi ў канюшнi, елi раз у дзень, гадавалi вошы й ледзь валачылi на працы ногi. У гэтым лягеры была вялiкая група, звыш тысячы рэпрэсаваных з трыццатае дывiзii. Былi сярод iх расейцы, немцы, татары, iншыя азiяты, пераважна ўзбекi, што некалi трапiлi ў трыццатую дывiзiю зь нямецкага палону. 80 працэнтаў усiх складалi беларусы.
      ГРУПА ГРАМЫКI Ў МАКIСАЎ
      I
      Сяржант Грамыка мог быць добрым загадчыкам канюхоў, добрым сябрам i нядрэнным жаўнерам, але, як выявiлася пасьля на шкоду цэлае групы дванаццатае роты, што адыjшла ад немцаў у ваколiцы мястэчка Клерваль i якую мы ад гэтага часу будзем называць групай Грамыкi, з; яго быў дрэнны камандзер.
      Каманду-ж яму даверылi ранiцою пасьля тае ночы з 31-га жнiўня на 1-га верасьня, калi больш паўсотнi былых кадэтаў, сяк-так задрамаўшы на ўзбоччы гары, задаволенымi былi, што нарэшце разьвiднела й можна будзе неяк рухацца далей. Сяржант Грамыка быў найстарэйшы векам (меў 37 год) i рангам. Выбар яго на камандзера быў зусiм лягiчным.
      Група йшла краем лесу, усё больш адыходзячы ад галоўнае дарогi. Дзень быў хмарны, але дождж перастаў яшчэ над раньнем. Пастаноўлена было шукаць кантакту з французамi. Вычувалася нейкая крыўда да тых сяброў з дванаццатай роты, што не пайшлi разам у горы, а засталiся зь немцамi. Адылi ня было часу крыўдаваць, а трэба было думаць аб сабе, перадусiм-жа аб забясьпечаньнi будучынi, здабыцьцi нейкай пэўнасьцi, грунту пад нагамi. Маршыравалi аж да гадзiны другой па абедзе, выбiраючы лягчэйшыя сьцежкi й дарожкi ды асьцярожна сочачы, цi ня вiдаць якой вёскi. Пазнаходзiлася больш сяброў, што давалi аб сабе знаць адзiночным стрэлам уверх. Ежы ў групе ня было нiякай, але зброi хапала. Была ў кожнага стрэльба, два кулямёты, былi й гранаты. Па абедзе назьбiралася звыш сямiдзесяцi чалавек.
      На ўскраi лесу пярэднiя заўважылi вёску, i ўсё спынiлася. Пачалi радзiцца, што рабiць. Трэба было разьведаць, цi ў вёсцы ёсьць немцы. Воддаль чуваць быў грукат аўтамашын. Няведама было таксама, як да беларусаў аднясуцца французы. Самае-ж горшае - у групе Грамыкi ня было нiводнага чалавека, што добра ведаў-бы францускую мову. На вялiкае шчасьце, па некалькi словаў ведалi Лабун i Рак. Супольнымi сiламi яны маглi-б неяк паразумецца. Iх i выбралi для навязаньня кантакту. Разам з Грамыкам накiравалiся ў вёску, а група заняла баёвыя становiшчы на ўскраi лесу й чакала больш гадзiны.
      - Вiдаць, што французы надта-ж асьцярожныя. Пакуль абмацваюць ды пытаюць, - камэнтаваў Дзежка, паглядаючы ўсё на рог хаты, за якiм ужо даўненька схавалiся тры фiгуры сяброў.
      - А можа, нiкога дома няма? - адазваўся iншы.
      - Слушна кажаш. Можа, у цэлай вёсцы нiкога няма дома. Вось башка твая зварыла.
      - Калi ў хуткiм часе ня вернуцца, бадай, давядзецца нам iсьцi шукаць iх.
      - Няйначай.
      З-за кута крайняй хаты, адлеглай ад занятых групай пазыцыяў ня больш чымся на трыста мэтраў, паказалiся тры вайсковыя фiгуры ў суправодзе двух цывiльных. Яны хутка прыблiжалiся. Усе iшлi спакойна, адно Лабун махаў правай рукою, паказваючы на ўскрай лесу, пасьля далей назад, недзе на небакрай, мусiць, стараючыся французам расказаць, адкуль прыйшлi беларусы.
      Французы зь вялiкай асьцярожнасьцю, але й з задаваленьнем прынялi беларусаў да сваёй сям'i змагароў супраць супольнага ворага. Двух цывiльных, што паўголасам заменьвалiся мiж сабою незразумелымi словамi, завялi ўсю групу ў даволi вялiкую будынiну непадалёк вёскi й сказалi чакаць, пакуль не прынясуць ежы. За паўгадзiны прытарабанiлi дзьве скрынi з хлебам i сырам. Былыя менскiя кадэты надта былi радыя, што нарэшце быў пастаўлены першы крок, зьвязаныя першыя нiткi з новым сьветам. Тым часам сама сьведамасьць таго, што чалавек сядзеў пад страхою ў сухiм месцы й мог што-небудзь улажыць у пусты жывот, падбадзёрыла й падтрымала не аднаго з iх.
      II
      Хутка пасьля навязаньня кантакту з макiсамi Грамыка згадзiўся аддаць французам зброю. Узамен за гэта французы забавязалiся кармiць i трымаць беларусаў у бясьпечных месцах аж да прыходу амэрыканцаў. Гэта сьведчыла, што мясцовыя адзьдзелы макiсаў не плянавалi нiякiх важных ваенных дзеяньняў у задах нямецкага фронту, бо калi-б што хацелi рабiць, пэўна-ж, людзi былi-б iм патрэбныя ў вялiкiх колькасьцях.
      Гэткая ўмова Грамыкi выклiкала ў групе вялiкую буру. Французы пакiнулi толькi чатыры стрэльбы й некалькi гранатаў. Некаторыя лiчылi гэта поўнай капiтуляцыяй. Былi цяпер на ласцы й няласцы ў францускiх партызанаў. Найгорш балела тое, што зрабiў гэта добраахвотна ўсiмi выбраны чалавек, якому даручылi свой лёс. Выявiлася ў далейшым, што Грамыка ня здольны быў да нiякага кiраваньня. Некаторыя беларусы падазравалi французаў, што з прыходам амэрыканцаў яны мелi намер аддаць iм беларусаў як сваiх палонных.
      Надыйшлi днi вандроўкi. Пераходзiлi з аднаго месца ў другое. Францускiя праваднiкi - лучнiковыя вадзiлi беларусаў па лясах, хаваючы iх ад нямецкiх вайсковых адзьдзелаў. Адна вёска не магла пракармiць столькi людзей доўгi час. Вадзiлi таму па розных вёсках, прычым у бальшынi выпадкаў беларусы ў вёсках зусiм не паказвалiся, а начавалi дзесь па суседзтву. Удзень, ведаючы, што немцаў навокал няма, людзi сьмялелi, заходзiлi навет у хаты, дзе даставалi гарачыя стравы. Як маглi, так старалiся паразумецца з французамi на мiгi. Колькi кiлямэтраў зрабiлi беларусы пад час тае вандроўкi - цяжка сказаць. Хадзiлi начамi й днямi, але ў асноўным круцiлiся па тых самых мясцовасьцях.
      III
      Асноўная сутычка беларусаў зь немцамi адбылася зусiм неспадзявана. Было гэта ў вёсцы, дзе начавалi ўжо пару дзён. Перад абедам французы сабралi цэлую групу на вулiцы й пачалi пералiчваць. Мелi выдаваць яду. Гэта адбывалася напрыканцы вёскi. Зусiм неспадзявана з-за загiбу вулiцы паказаўся нямецкi "тыгр", а за iм яшчэ некалькi. Нямецкiя танкiсты, пабачыўшы групу людзей на вулiцы ў нямецкай вопратцы, падумалi, што натрапiлi на свой адзьдзел, i першы танк звольнiў. Думалi, магчыма, што ад сваiх удасца здабыць якiя-небудзь iнфармацыi.
      Беларусы-ж ведалi, што гэта не "свае", i ў першы момант вельмi здзiвiлiся, якiм гэта чынам немцы змаглi незаўважаныя пераехаць праз цэлую партызанскую вёску й так неўспадзеўку злавiць iх на вулiцы. Вiдаць было, што макiсы часьценька рабiлi тое-сёе бяз самых элемэнтарных мераў асьцярожнасьцi. Магчыма, што камандзер мясцовага iхняга зьвяна быў больш аматарам, чымся жаўнерам.
      Думаць было некалi. Усё, што жывое й мела здаровыя ногi, кiнулася наўцёкi. У баку гораў быў высокi мураваны плот, якi трэба было пераскокваць. Як яго ўдалося пераскочыць, мала хто памятаў. Людзi ня беглi, а проста ляцелi. Зараз-жа за вёскай была высокая й стромая гара. Туды ўсё й накiравалася. Трэба было перабегчы шырокi луг. Танкi адкрылi агонь, але ў нiкога не трапiлi. Колькi чалавек, схаваўшыся за муры будынкаў, спрабавалi адбiцца гранатамi. Немцы, дадумаўшыся, што гэта партызанская вёска, пачалi бiць па ёй з гарматаў. Знiшчылi сем хат. Беларусы не маглi ня толькi змагацца наагул, але навет баранiцца. Што-ж мелi зрабiць з чатырма стрэльбамi супраць танкаў?
      На суседняй гары прасядзелi рэшту дня й цэлую ноч. Усе французы паўцякалi зь вёскi. Ужо на другi дзень ранiцою павялi беларусаў у iншую мясцовасьць.
      Група Грамыкi вычувала, што наблiжаецца фронт. Хадзiлi адно начамi й мусiлi быць шмат больш асьцярожнымi. Увесь раён, па якiм блукалi, воджаныя й укрываныя макiсамi, быў вельмi лясiсты й гарысты. Пагода, на вялiкае шчасьце, трымалася добра. Рэдка былi дажджы, й часьцей выглядала сонца.
      Адно пачалi дакучаць вошы. Доўгiмi гадзiнамi, калi не было пагрозы ад немцаў, былыя менскiя кадэты займалiся вынiшчэньнем дакучлiвага ворага. Адны, здзеўшы кашулi, клалi iх на камень i бiлi другiм камянём зьверху. Другiя-ж знаходзiлi большую забаўнасьць, палюючы па швах i па рубчыках.
      IV
      - Але ты ведаеш, мусiць, дарма хваляць французаў як добрых кухараў, казаў Вiктар Сянькевiч Лабуну, якi сядзеў побач. - Яны-ж бульбу ня ўмеюць зварыць. Сыраватую прынесьлi.
      - Я спасьцярог, што яны ня сцэджваюць, як звараць, а так i пакiдаюць у гарачай вадзе. Пасьля выцягваюць i адразу ядуць. Таму яна й ёсьць такая вадзянiстая, - спасьцярог Лабун.
      - Мусiць, няма большых спецыялiстых ад бульбы, чымся беларусы, - дадаў Сянькевiч.
      Абодва сядзелi пад дрэвам на ўскраi лесу. Навокал быў чуваць гоман iншых сяброў. Вось французы толькi што раздалi гарачую, недавараную бульбу й сыр (хутчэй нейкi камяк з тварагу, чымся сыр) на абед. Ужо тры днi трымаюцца яны пры гэтай вёсцы. Перайшлi сюды цераз галоўную дарогу. Ледзь немцы iх не спасьцераглi, хоць i было тое ўночы. Сярод макiсаў знайшоўся тут у сярэднiм веку маскалёк, якi пару дзён iмi "апекаваўся". Гэта маскалёк расказаў Вiктару Сянькевiчу, што макiсы тут наагул былi слаба актыўнымi, нiколi лiшняй адвагай не грашылi, надта ў бой ня кiнулiся-б. Адно былi пасыўнымi працiўнiкамi акупанта, хаця й зброi мелi цi мала. Вось такую работу, як, прыкладам, прыхiнуць дэзэртыраў iншых нацыянальнасьцяў, асаблiва-ж памагчы ўцекачам-палонным - гэта было па iхняй спецыяльнасьцi. Беларусы былi для iх навiною, але таму, што самi пакiнулi немцаў i прыйшлi ваяваць на гэты бок адразу сталiся прыяцелямi.
      Той маскалёк расказаў Вiктару Сянькевiчу, што калi-б немцы ў гэтай вёсцы наскочылi неспадзеўкi, то трэба бегчы ў паўночны бок у лес каля гораў, дзе ёсьць вялiкая "яма", у якую льга добра схавацца. "Яма" ў будучынi выдатна памагла Вiктару Сянькевiчу ў распазнаньнi вёскi.
      У той момант, трымаючы ў правай руцэ недавараную бульбiну, а ў левай камяк сыру, Сянькевiч паволi перажоўваў адно й другое ды нi аб чым надта ня думаў. Воддаль была вiдаць польная дарога, непадалёк - хаты малой вёскi. Дзень быў пагодны. Дакучалi крыху намуленыя ногi, й Вiктар пачаў меркаваць, цi ня лепш ськiнуць чаравiкi ды даць нагам адпачыць, праветрыцца. Шкарпэткi былi амаль гнiлыя. У левым чаравiку падносак адстаў ад скуры i ўбаку вiдаць была шчэрбiна. Бадзяючыся часьценька па мокрадзi, не ўсьцеражэшся ад вады. Дык Вiктар цяпер i мяркаваў, цi не паськiдаць чаравiкi й праветрыць шкарпэты. Ужо глядзеў, дзе тут побач палажыць бульбiну й той сыр ды ўзяцца разувацца, як раптам непадалёк на польнай дарозе вырас, быццам тая дамавiна, з чорным крыжом на баку нямецкi танк. За iм паўзло яшчэ некалькi. Першы зь iх неадкладна пачаў пляваць агнём.
      Вiктар Сянькевiч не памятаў, калi i як сарваўся зь месца й пусьцiўся наўцёкi. Хутка натрапiў на нейкую канаву й мерыў адлегласьць, колькi меў сiлы. Побач, стараючыся не застацца ззаду, соп Каравы.
      - Бяжым налева! - крыкнуў той Сянькевiчу.
      - А мо лепш направа? Га?
      Налева вiдаць былi нейкiя зарасьнiкi, быццам балота, а направа было сушэй. Вiктар Сянькевiч, доўга не думаючы й не зважаючы на спадарожнiка, кiнуўся направа. Па некаторым часе заўважыў, што нiхто зь iм не бяжыць. Уся група кiнулася ў тым кiрунку, куды пабег Каравы.Нямецкiя танкi, пастраляўшы ды спасьцярогшы, што ў балотныя зарасьнiкi рызыкоўна ехаць, завярнулi й паехалi сваёй дарогай. Усе аддыхнулi лягчэй. Толькi Вiктар Сянькевiч, адбегшыся ад цэлай групы, не ведаючы, што сталася, наважыў iсьцi сваёй сьцяжынай наперад. Празь нейкiх пяцьдзесят мэтраў натрапiў на дарогу. Многа ня думаючы, зiрнуў у бакi й шпарка пераскочыў яе. Прайшоўшы яшчэ мэтраў трыста, Сянькевiч пачуў галасы, што гаварылi па-нямецку. Ён бухнуў у густа зарослую канаву ды падлез пад вялiкi куст, што адначасна служыў сховiшчам ад людзей i быццам парасонам ад дажджу, якi зараз пачынаў цярушыць. Прылiп да зямлi й затаiў дыханьне, хоць у гушчары ня было чаго баяцца: цяжкавата было-б некаму спасьцерагчы малога юнака. Сянькевiч выразна чуў галасы нямецкiх артылерыстаў. Зь iхняй размовы здагадаўся, што поблiзу стаяла процiлятунская гармата. Як доўга ляжаў Вiктар сам не патрапiў-бы сказаць. З надыходам ночы асьмелiўся выкарабкацца й зашыцца ў гусьцейшыя кусты, прымасьцiцца на сушэйшым, каб праседзець там мо й цэлую ноч. Толькi цяпер намацаў у кiшэнi тую недавараную бульбiну, якую перашкодзiлi ў супакоi даесьцi нямецкiя танкi. Астылая й развадзянелая, смакам нагадвала, як здалося Сянькевiчу, мокры грыб. Але, як казаў той, кiшкi марш гралi, дык не ганьбаваў-бы й другой такой бульбiнай, калi-б знайшлася пад рукой. Каля поўначы побач прайшлi немцы. Яны голасна гутарылi i йшлi з настаўленымi ад дажджу каўнярамi ды глядзелi пад ногi, дык Вiктара й не заўважылi.
      АДГАЛОСКI
      I
      Калi-б вы належалi да тых шчасьлiвых, што маюць час i грошы падарожнiчаць дзеля прыемнасьцi ў мiрны час, i калi-б апынулiся ў Францыi, варта было-б заглянуць i ў Эльзас. Можа, мы й ня зусiм дакладна кажам. Варта было-б заглянуць у Эльзас у тым выпадку, калi вы маеце асалоду любавацца прыгожымi краявiдамi й тым больш, калi зьяўляецеся садоўнiкам або, прынамсi, любiце сады. Тут-жа й засьцерагаемся. Калi-б вы ехалi зь Мюльгаўзэна на поўнач, варта было-б ехаць паволi, мо навет не цягнiком цi аўтамашынай, проста самакатам ды сям-там i затрымацца, каб нацешыцца й налюбавацца гэтай краiнай. Варта наведаць яе ў жнiўнi й пры добрай пагодзе.
      Воддаль на колькi дзесяткаў кiлямэтраў на ўсход i на захад шашы, раўналегла да яе, расьцягнулiся апранутыя лёгкiм блакiтам ланцугi гораў. На захадзе - Вагезы, на ўсходзе - крышку далей за Рэйнам - Шварцвальд. Лёгка вышчарбленымi грабянямi вырысоўваюцца яны на спакойным, бясхмарным, залiтым сонцам гарызонце. Вы, можа, затрымаецеся на дарозе й пачнеце ўгадваць, якая адлегласьць ад аднаго да другога горнага ланцуга. Можаце лёгка памылiцца. Трэба ўзяць на ўлiк, што абодва грабянi гораў акаймляюць падоўжаную, роўную, як стол, нiзiну па абодвух баках Рэйну.
      Выехаўшы з Мюльгаўзэна й пасоўваючыся ў паўночным кiрунку, якiх дзесяць пятнаццаць кiлямэтраў будзеце праязджаць праз лясы акацыяў, клёнаў, таполяў, грабаў i дубоў. Калi-ж вы беларус i пачнеце шукаць тут вольхаў цi бярозаў дарэмныя будуць шуканьнi. Мiнуўшы лясы, вы будзеце пасоўвацца па роўненькай нiзiне. Да вас будуць усьмiхацца чырвоныя й жоўтыя сьпелыя яблыкi, усялякiх родаў грушы, жоўценькiя й цёмна-сiнiя сьлiвы, а часта сустрэнеце й вялiзнае, як дуб, разложыстае галiнамi ўверсе дрэва, на якiм растуць iтальянскiя арэхi. Па баках шашы, можа, пачнеце лiчыць высокiя платы вiнаграду. Дарэмна: iх тут такая маса, што ўсялякi лiк страцiш. Цяжкiя й сытыя галiны вiнаградных ягад аж просяцца, каб iх пакаштаваць. У iншым месцы позiрк ваш затрымаецца на высокiм ураджайным полi кукурузы. У бальшынi гэта кукуруза кармавая, якую ўзiмку так любiць усякая хатняя жывёла. Там-сям натрапiце на загон пшанiцы, жыта цi бульбы, але, параўноўваючы колькасьць агульнай плошчы, занятай гэтымi культурамi, пэўна, зацiкавiцеся, цi мясцовыя жыхары часам не харчуюцца больш яблыкамi, грушамi, сьлiвамi й вiнаградам, чымся жытнiм цi пшанiчным хлебам. А вось гэтыя вялiкiя расьлiны з надта шырокiмi лiсьцямi, што цяпер мiнаеце, табака. Яе тут надта шмат.
      Побач дарогi заўважыце моцныя, ужо добра зьверху пазарастаныя й амаль непрыкметныя бункеры: гэта зьвяно лiнii Мажыно. Высокiя шкiлеты жалезных слупоў трымаюць на сваiх вярхах таўстое павуцiньне электрычных правадоў. Па iх электрычная энэргiя бяжыць з электрастанцыяў з Альпаў i Вагезаў у фабрыкi й памешканьнi Мюльгаўзэна, Кольмара й Штрасбурга.
      Калi-б вам пашанцавала ў залаты пагодны жнiвеньскi дзень узыйсьцi дзесь на якi ўсходнi схiл Вагезаў i кiнуць вокам на ўсход, прылiпнеце нагамi да свайго месца на доўгi час. Бо хiба-ж не захочаце налюбавацца той цудоўнай панарамай, што перад вамi раськiнецца? Пад нагамi зялёным дываном разаслаўся суцэльны сад, паперасяканы блiскучымi асфальтавымi стужкамi дарогаў. Мiж каронаў высокiх разложыстых дрэваў i сьпiчастых таполяў адрозьнiце чырвоныя стрэхi эльзаскiх вёсак; над кожнай зь iх абавязкова дамiнуе высокая вежа гатыцкай сьвятынi. Сярод гушчы зеленi вашае зыркае вока лёгка ўгледзiць высокiя комiны й цёмныя карпусы фабрыкаў Мюльгаўзэна й Кольмара. I тыя дымныя комiны, i шэрыя фабрыкi здадуцца вам зусiм не на месцы ў гэтым пладавiтым велiзарным эльзаскiм садзе. Вока хоча цешыцца зеленьню й прасторам. Грудзi з насалодаю ўцягваюць сьвежае горнае паветра, а зрок павандраваў гэтак далёка - аж да блакiтна-туманнага хрыбта Шварцвальда за Рэйнам. Вы ў такую хвiлiну зьяўляецеся шчаслiвым чалавекам i будзеце дзякаваць Творцу за тое, што маеце магчымасьць напiвацца асалодай аднаго з найпрыгажэйшых вобразаў Ягонага тварэньня.
      Але вы, здаецца, знаходзiцеся не ў Вагезах, а на дарозе й наблiжаецеся да вёскi. Уязджаючы ў яе, пэўна-ж заўважыце на правым баку вялiкую статую Збавiцеля або сьв. Дзевы Марыi i, калi вы набожны чалавек, з пакораю сьхiлiце галаву. Чырванастрэхiя, крытыя дахоўкай, тынкаваныя дамы гусьценька абступiлi па абодвух баках вулiцу. Некаторыя зь iх маюць так званыя тырольскiя сьцены, iншыя-ж схавалiся - абрасьлi дзiкiм вiнаградным жываплотам.
      Вы, пэўна, ужо не адну гадзiну ў падарожжы й дзеля таго спынiцеся ў мясцовай гасподзе, дзе перш за ўсё замовiце адборнага вiна, каб адагнаць смагу. Сядайце за стол i раскашуйцеся, на колькi дазваляе ваша падарожная кiшэня. Эльзасцы - народ бывалы, турыстаў ведаюць: накормяць, напояць i прыхiнуць.
      II
      Але мы ня турысты, кiшэнi ў нас пустыя, i час ваенны. Калi-б нам раптам i прысьнiлася, што падарожнiчаем на ўлоньнi мiрнае прыроды дзеля свае асалоды, нядоўга будзе трываць уява. Пагоднае залатое жнiвеньскае цi верасеньскае неба падняло зь няпрыяцельскiх лётнiшчаў цэлую масу ангельскiх ганчакоў "спiтфаераў" i амэрыканскiх "мiчэляў". Пэўна-ж, яны ня кружаць над эльзаскай раўнiнай, каб пры-глядацца чупрынам яблыняў, слiваў цi лiчыць зьверху платы густых вiнаграднiкаў. Шпаркiм лётам снуюць над дарогамi, пiльна сочаць усякi рух адзьдзелаў пад загадамi Трэцяга Райху, цяжкiм грукатам зь лёгкiх гарматак частуюць тых, што былi настолькi неасьцярожнымi, каб у такi сонечны й выгадны для паветраных сiл дзень асьмелiцца ўжываць мясцовыя шляхi зносiнаў.
      А гарматкi тыя ня звычайныя. Яны пасылаюць ускосным ланцугом унiз рой вiсклiвых цяжкiх куляў, што пры сутычцы з цвёрдым прадметам - цi гэта садовае дрэва, нямецкая вайсковая аўтамашына, цi мякаць чалавечага цела, або навет i конiка дванаццатае роты - iрвуць аб'ект на сотнi дробных кавалкаў. Кулi тыя завуцца бом-бом, i калi адна, не дай Божа, трапiць у вас, не знойдзеце ратунку. Адно добрае - канец ваш будзе хуткi, бо надта хутка сплывеце крывёю. Дый самае грукатаньне гарматак цяжкое й дэмаралiзуючае. Навет калi й ня вы, а нейкi сусед знойдзецца пад абстрэлам, вы ўсё-ж не на жарты перапалохаецеся. Грукат той скалане вас да самай глыбiнi, моцна патрасе вашы й так ужо напружаныя, а мо й зусiм зьнячуленыя нэрвы. У той момант будзеце праклiнаць хвiлiну, калi вам уздумалася цi было загадана якраз у сонечны дзень апынуцца на гладкай эльзаскай дарозе. Мо на адзiн мiг уявiце, як слаўна было-б, калi-б побач раней яшчэ нехта нарыхтаваў ямку, каб вы маглi цяпер гоцнуць у яе й перачакаць небясьпеку. Але вам кажуць iсьцi далей, i йсьцi трэба. Бо вы-ж ня турысты, й час цяпер ваенны. Бывае, што гэтыя ганчакi апоруць вялiкую ваенную калёну. Як-жа заядла зачнуць яе рваць на дробныя кавалкi, мясiць! Хавайся, хто жывы! Эльзаскi сад, перапоўнены грукатам, узрывамi, сьвiстам, стогнамi й енкамi, замяняецца ў пекла.
      Вунь далёка на захадзе ў Вагезах два штурмавiкi "спiтфаеры" дзяўбуць нешта ўжо на працягу гадзiны. Хутчэй за ўсё разбiваюць мост або нейкi доўгатрывалы абаронны пункт. Вось адзiн зь iх шырокiм лукам закружыў над мэтаю й, адляцеўшы на пару кiлямэтраў, набiраючы iмпэту, зноў прыблiжаецца да яе. Вось ужо ён далятае i, быццам той каршун, падае раптоўна на ўгледжаную здабычу. Вам здалёк здаецца, што ён зараз разаб'ецца аб горы - так нiзка прыблiзiўся да зямлi. Але не. Раптоўна пад вострым кутом адрываецца й ня мiнае дзесяцi часiнаў, як да вушэй вашых далятае перш скугольны енк, а потым глухi й адрывiсты гук цяжкога ўзрыву. Гэта "спiтфаер"-штурмавiк паслаў у аб'ект яшчэ адну бомбу. А вунь ужо й другi пачынае раптоўна падаць унiз. Другая бомба крышыць назначаны аб'ект.
      Вам здаецца, што два самалёты, проста забаўляючыся, дзяўбуць здабычу. I ня дзiва. Нiдзе навокал не пабачыце нiводнага нямецкага самалёту. "Люфтваффэ" дажывае апошнiя месяцы. Ёй не хапае палiва, паветраных апаратаў, лётнiкаў. Дзеля таго й забаўляюцца ангельскiя штурмавiкi над эльзаскiм садам.
      Бывае, што яны забягуцца, каб пацiкавiцца, што робiцца за Рэйнам. Там ужо забава цяжэйшая. Нямецкая супрацьлятунская артылерыя пачынае раптоўна пляваць у блакiтныя высi з дзесяткаў хуткастрэльных гарматаў. Снарады ўзлятаюць у неба й там iрвуцца на шмат дробных кавалкаў. Здаецца вам, што нехта б'е малаткамi па пустых чарапах. Немцы, вiдаць, умацоўваюцца й наважылiся баранiцца на Рэйне. Пэўна, спадзяюцца, што рака яшчэ раз выканае ролю добрае натуральнае абароны Нямеччыны з захаду, як рабiла ўжо цi раз у мiнулым.
      Але вось з усходу чуваць магутны гул. Дрыжыць i стогне зямля. Гул мацнее й блiжэе. Гэта сотнi хаўрусьнiцкiх бамбавiкоў вяртаюцца з рэйду на Нямеччыну. Цяпер яны ўжо, як вокам сягнуць, пакрываюць лёгкаблакiтнае верасеньскае неба. Якая-ж iх маса! Не пералiчыш! Яны сягоньня поўныя валадары нямецкага неба, а заўтра - пераможанага нямецкага народу.
      III
      Можа, у мiрны час войска стаiць i школiцца на месцы ў якiмсьцi абозе цi, як яшчэ даўней, у цьвярдынi. Можа, тым, што стаяць доўгi час на адным месцы, брыдзее штодзённасьць, можа, яны хочуць даўгiх маршрутаў, зьмены месцаў, новых абставiнаў. Адылi вайною дакучае пяхотнаму жаўнеру сталая валакiта. Цэлымi месяцамi ня ведае ён утульнай цяплынi бараку, супакою рутынна-манатоннага жыцьця вайсковага вабозу. Вялiкая й бязьлiтасная ваенная машына кiдаецца iм, быццам вецер, лёганькай пярынкай. Сяньня, кладучыся спаць, ён ня ведае, дзе будзе наступны яго супачынак.
      Надта цешылiся жаўнеры дванаццатай роты, калi, нарэшце, пасьля даўгой дарогi, што пачалася ад Альбрэхтаў, спынiлiся над нейкiм каналам на поўнач ад Мюльгаўзэну й даведалiся, што тут даўжэйшы час давядзецца затрымацца.
      - Значыцца, мы й дома, - гаварыў нехта, усьмiхаючыся.
      - Покуль што дома. Адно - покуль што... - адказаў iншы.
      Бесьперапыннае падарожжа ня было адзiным няшчасьцем дванаццатай роты, што ад гэтага часу якiмсьцi загадам перамянiлася ўжо ў шостую. (Мусiць, думалi рэарганiзаваць дывiзiю.) Асноўным ворагам быў голад. Вось ужо мiнула два днi, як жаўнеры не атрымлiвалi нiякiх пайкоў. Жылi пераважна садавiнай i бульбай. Калi з Кольмару прывезьлi хлеб, людзi ўсьцешылiся, бо надарылася магчымасьць прыпомнiць, як ён смакуе.
      Уявiце сабе, зь якой урачыстасьцю дзялiлi колiшнiя кадэты той "фарфлюктар". Перш трэба было падзялiцца ўсiм на групы па сем чалавек у кожнай, бо бохан хлеба выпадаў на сямёх. Гэтак сабралася сем чалавек, што накiравалi свайго найбольш даверанага сябру пайсьцi прынесьцi харчы. Пайшоў чалавек з коцам пад пахаю, а шасцёрка стаiць ззаду й чакае на ўрачыстасьць. Вяртаецца сябра i ў перакiнутым цераз плячо коцы нясе штосьцi ды аж прыгiнаецца, быццам ад цяжару вялiкага. Хлопцы сустракаюць яго сьмехам. Смяяцца-ж трэба, бо сьмех трымае цябе пры жыцьцi, гумар дадае сiлаў i вытрываласьцi.
      Гэтак выбраны харчавы зь вялiкаю павагай, паволi кладзе на травiцу коц ды надта-ж асьцярожна разгортвае яго.
      - Увага, хлопцы, увага! - падняўшы ўверх паказальны палец правае рукi й зрабiўшы позу, быццам той сьвятар на казаньнi, пачынае ўзьнёслым тонам. - У гэты ўрачысты момант, з ласкi самага добрага й ласкавага "фюрэра", вы маеце магчымасьць прыглядацца харчавому прадукту - гэтак званаму хлебу. Усе помняць, што такое хлеб i як яго есьцi?
      З уданым зьдзiўленьнем, цесна абступiўшы харчавога, шасьцёрка маўчыць.
      - Дык пытаюся яшчэ раз: цi ўсе ведаюць, што такое хлеб? Цi вы ўжо зусiм адвыклi ад яго й прывыкаць ня хочаце?
      Сем пар вачэй упiваюцца ў падсохлую, чарнявую, быццам зямля, крохкую малую буханку хлеба, што ляжыць пасярод коца.
      - Хлеб? - пытаецца адзiн з грымасай.
      - Хлеб, кажаце? Запраўды ён?
      - Гляньце, хлопцы! Далiбог, мусiць, хлеб!
      - Ня можа быць!
      - Як-жа не! Зiрнi вунь на гэны аб'ект. Да чаго ён падобны?
      - Да цэглы.
      - Эш, дурань ты. Гэта-ж хлеб!
      - I хто-ж дасьць таму веры? Дай лепш панюхаем, цi запраўды ён, i тады будзем ведаць напэўна. - Гэтак сказаўшы, аўтар словаў намагаецца ўзяць баханку.
      - Прэч, нячыстыя рукi! - крычыць харчавы i зноў зь вялiкай пашанай кладзе хлеб на месца. - Ёсьць якiя прапановы?
      - Засушыць цэлую баханку, надзець на завостраны калочак i трымаць перад вачыма ўсiх ува ўсе часы дня й ночы, каб нiколi не забывалiся, як выглядае хлеб! - прапануе адзiн.
      - Эх, братка, i зварыла-ж галава твая! Дык уночы-ж нехта ўкрадзе й зьесьць.
      - Як украдзе? Вартавога паставiм!
      - Дык вартавы й зьесьць, каб хутчэй варту мог скончыць i йсьцi спаць.
      - Разумна гаворыш.
      Усе дружна рагочуць.
      - Дык ты-ж, харчавы, не марудзь надта. Дзялi ўжо.
      - Усе згаджаюцца? - пытае харчавы.
      - Дзялi! Дзялi! - крычаць.
      - Добра, - кажа харчавы. - Воля народу - воля Бога. Калiсь Хрыстос надзялiў некалькiмi баханкамi колькi тысяч чалавек, а я-ж спадзяюся, што гэтай баханкай нас сямёх задаволю. Цьфу! Цьфу!
      Харчавы быццам плюе на далонi й зь вялiкай павагаю закасвае рукавы, а хтосьцi ўжо падсоўвае яму нож. Нагiнаецца над баханкаю хлеба, вокам вымярае таўшчыню кавалкаў i пачынае рэзаць. Усе, нахiлiўшы галовы, уважна сочаць кожны рух нажа.
      - Ты-ж глядзi, хаця ня крышы, - перасьцерагае нехта.
      - Ня бойся. Нiводная макулiнка не змарнуецца.
      Баханка ўжо парэзаная. Раптам рука з нажом павiсае ў паветры над парэзанымi кавалкамi. Харчавы вiнаватым позiркам акiдвае таварышоў.
      - Ээээээ! Дык што-ж ты да сямi лiчыць не ўмееш?
      - А дзе-ж ты двух падзеў?
      - Браточкi, вiнаваты! - апраўдваецца харчавы з пакаяньнем. - I як гэта сталася, што пачынаў дзялiць на сем, а выйшла толькi пяць?
      - Ты-ж скажы.
      - А мо хто ня хоча хлеба?
      - Хто не хоча хлеба? Руку ўверх!
      Маўчаньне. Па тварах бегаюць усьмешкi.
      - Э, браткi, - цярэбiць заклапочана галаву харчавы, - мусiць, мне давядзецца цяпер паварушыць мазгаўнiцай, як тут зь пяцi сем склеiць.
      - Ну, дык хутчэй варушы, ды ўжо-ж надта не марудзь, бо зашмат мы возiмся.
      Харчавы доўга мяркуе, нажом значыць палоску на кожным кавалку, пасьля адразае. Стараецца з малых кавалачкаў злажыць вялiкiя. Выходзiць нядрэнна. Амаль усе кавалкi роўныя.
      - Ну, як? - пытае, акiдваючы ўсiх пераможным поглядам.
      - Удала, удала! - апрабуе адзiн.
      - Дзялi ўжо маргарыну! - спанукае iншы. Паўтараецца той самы працэс з маргарынай i мармалядай. Нарэшце ўсё падзелена, й кожны бярэ свой паёк.
      - Ну, вось, браткi, - зноў гаворыць харчавы, - цяпер застаецца вам толькi вырашыць пытаньне, цi гэты так званы хлеб кожны з вас мае праглынуць за адзiн раз, цi захаваць кавалачак на памятку. Але гэта ўжо справа кожнага з вас паасобку.
      IV
      У аўторак 12 верасьня на новым месцы пастою адбылася зборка цэлага батальёну, да якога належала шостая (раней дванаццатая) рота. Толькi цяпер, ужо пасьля пераходу людзей да макiсаў i пасьля нямецкiх рэпрэсiяў, можна было заўважыць, як пахуднеў батальён.
      Найбольш беднай выявiлася шостая рота, хаця й iншыя паменшалi. Тэмаю зборкi была адозва камандзера дывiзii Зiглiнга да жаўнераў. У ёй гаварылася, што ўцёклыя ў Францыi жаўнеры былi загiтаваныя й перацягнутыя на другi бок францускiмi тэрарыстамi дзеля зьнiшчэньня, што неразумным i неабдуманым крокам самi трапiлi ў варожую пастку, бо пападуць у рукi Сталiна, а там ужо ведама, што iх чакае.
      Адозву чытаў той самы перакладчык, зь якiм нам давялося пазнаёмiцца раней. У прыгожа афарбаваных словах Зiглiнг выясьняў, што Нямеччына ня толькi не прайграе вайны, а што цяпер, як нiколi раней, стаiць яна на парозе канчальнай перамогi над усiмi ворагамi гэтак званай новай Эўропы й нацыянал-сацыялiстычнага ладу. Нямецкiя вучоныя працуюць над новай зброяй, якая будзе такая рэвалюцыйная й зьнiшчальная, што адразу забясьпечыць Гiтлеру перамогу. А пасьля гэткай перамогi i ўсе тыя, што верна служылi й памагалi "вялiкай Нямеччыне" ў самы цяжкi й выпрабавальны час, атрымаюць узнагароды паводле заслугаў.
      Канец адозвы ў вельмi нясьцiплых выразах дакляраваў усiм розныя ўзнагароды, й выглядала, што iхныя велiчынi ўзалежнiвалiся ад ахвярнасьцi й вытрываласьцi, якую жаўнеры цяпер маюць выказаць.
      Ясна было, што Зiглiнг стараўся падняць мараль ненадзейных i прыпадковых хаўрусьнiкаў Нямеччыны. Прыпадковых таму, бо вялiзарная бальшыня гэтых апранутых у нямецкiя мундзiры чужынцаў апынулася ў iх толькi дзякуючы свайму бязвыхаднаму становiшчу, а часта й капрызнай памылцы лёсу. Аднак, як прыкладам, былыя чырвонаармейцы пайшлi сюды, каб у нямецкiх лагерах ваеннапалонных не памерцi з голаду й холаду, жаўнеры БКА выбралi чужыну, каб не застацца пад бальшавiцкiм прыгонам. Школа Камандзераў БКА апынулася тут таму, бо пасьля эвакуацыi зь Менску была надзея прадаўжэньня шкаленьня i ў Гораднi, а пасьля ўжо ня было iншага выйсьця.
      Была гэта, ясна, зусiм iншая група. Да яе трэба аднесьцi iшмат каго з былых палiцаяў. Сярод iх было багата добрасумленных людзей, пераважна беларусаў, якiя нiколi нiкому не зрабiлi крыўды, выконваючы службовыя абавязкi на Бацькаўшчыне. Але ў групе гэтай была маса й такiх, што апынулiся ў палiцыi дзеля нажывы й рабунку. Былi гэта пераважна палякi, якiя пасьля назвалiся беларусамi, або рознае масьцi рэнэгаты. Шмат яны зрабiлi людзям крыўды й многа вынiшчылi нявiннага беларускага народу. Людзi гэтыя, калi-б асталiся дома, сустрэлi-б заслужаную кару ад самога народу, якi нядаўна так безаглядна вынiшчалi дзеля собскай нажывы цi ў iнтарэсах варожых для беларусаў сiл.
      Адозва Зiглiнга не магла дасягнуць свае мэты. Усе ўжо перасталi верыць словам немцаў. Вечны голад, нястача курыва, цёплае вопраткi - гэта рабiла самы большы ўплыў на людзей.
      Трынаццаць чалавек з шостай роты было адвезена ў штаб батальёну, што знаходзiўся на другiм баку каналу. Украiнскi капiтан у прысутнасьцi двух немцаў выбраў з групы найбольш выглядных хлопцаў - дзесяцёх з трынаццацi, у тым лiку нашых двух герояў: Вiктара Караткевiча й Сымона Спарыша. Былi павыбiраныя людзi i з iншых групаў-агулам 169 чалавек. Украiнец патлумачыў, што ўсе выбраныя пойдуць на ўтварэньне аднаго баёвага батальёна. Якi гэта меў быць батальён i чым меў розьнiцца ад iншых адзiнак дывiзii, капiтан ня выясьнiў.
      Фактычна канцом iснаваньня былой Школы Камандзераў БКА, цяпер шостай роты, як суцэльнай, моцна спаенай патрыятычным беларускiм духам адзiнкi трэба лiчыць сярэдзiну верасьня 1944 году. Апрача ўзятых з шостай роты дзьвюх групаў адной у канцлягер i другой у новы батальён - за пару дзён частка людзей была выслана зноў у зусiм iншы адзьдзел. Такiм чынам, у шостай роце засталася малая жменька беларусаў з колiшняй афiцэрскай школы з Менска. Рота была папоўнена чужымi з iншых адзьдзелаў. Вiдаць, такое разбiцьцё роты было немцамi добра ўплянаванае, i ўжыцьцяўленьне яго мела сваю мэту, аб якой няцяжка было дадумацца, бяручы на ўвагу кароткую гiсторыю маршу афiцэрскай школы з Менску да Эльзасу.
      БАТАЛЬЁН МУРАЎЁВА
      I
      Шаснаццатага верасьня дзесятка хлапцоў з шостай роты ў суправодзе падафiцэра, пакiнуўшы сваiх сяброў, прайшла дарогай восем кiлямэтраў у паўдзённым кiрунку i, павярнуўшы ў бок Рэйну, зрабiла яшчэ кiлямэтры чатыры. Быў тут лес, бальшыню якога складалi ня высокiя й гонкiя дрэвы, а розныя нiзкiя кусты. Колькi баракаў стаяла ў двух шэрагах. Яны былi ў добрым стане. Дарожкi мiж баракаў, таксама як i асноўная дарога, што вяла ад асфальтавай шашы, былi заасфальтаваныя. Непадалёк, на поўнач ад баракаў, была паляна, На ёй рудзела выпаленая сонцам трава. Вiдаць, i трава ня вельмi расла на гэтым недагледжаным лапiку зямлi, хаця, выйшаўшы зь лесу, вялiкi ростам чалавек мог адразу поўнасьцю схавацца ў рослай кукурузе цi табацы. Ужо па дарозе ў вабоз хлопцы зь вялiкiм задаваленьнем заўважылi лапушыстую табаку, бульбу, яблынi й садавiну, што цяжка прыгiнала галiны дрэваў.
      Хутка давялося iм цi мала скарыстаць з ураджайнай ваколiцы. Першых пару дзён пасьля прыходу ў вабоз амаль нiякiх заняткаў ня было, адно рабiлi розныя сьпiскi для картатэкi новага адзьдзелу. У вольныя хвiлiны, асаблiва надвечар, хлопцы хадзiлi па полi, дзе абладоўвалiся бульбай, садавiнай i зялёнай табакай, якую пасьля сушылi на вогнiшчах у лесе. На такiя харчы яны не надта наракалi, бо колькi-ж ужо разоў раней даводзiлася быць у шмат горшых абставiнах.
      Баракi запаўнялiся войскам. Папрыходзiла па жменьцы чалавек з усiх адзьдзелаў дывiзii. Людзi былi пераважна дабраныя: маладыя векам, здаровыя, хоць перамучаныя дарогай i недаяданьнем. Хутка давялося пазнаёмiцца з афiцэрамi й даведацца, у якi адзьдзел яны трапiлi.
      На той палянцы сабраўся цэлы батальён у сiле каля 600 чалавек. Усе афiцэры давалi каманды й гутарылi толькi па-расейску. Яны былi былымi чырвонаармейцамi. Ужо-ж каму як каму, а тым дзесяцi юнакам з шостай роты трэба будзе вучыцца каманды ў трэцяй мове: пасьля сваёй беларускай i чужой нямецкай прыйшла на зьмену расейская.
      Маёр Мураўёў, векам гадоў каля 35, зграбны, нiштаваты з выгляду, з добра вытрэнiраванымi вайсковымi манэрамi, прыняў рапарт ад камандзера першае роты й пачаў гаварыць па-расейску. Гаварыў бязь лiшняй нацягнутасьцi, проста, адкрыта й зразумела. Вось што ў галоўным сказаў:
      - Я скажу вам ясна, манiць ня маю прычыны. Нашае палажэньне цяпер няважнае. Вялiкая колькасьць нашых сяброў з дывiзii Зiглiнга, якога я асабiста ведаю, пайшла да францускiх тэрарыстаў. Яны здрадзiлi тым, зь кiм побач тры гады ваявалi. Цяпер, калi немцам прыйшлося туга, яны пакiнулi iх i пайшлi на той бок. Цi добра зрабiлi? Не!
      Яны як адыходзiлi, дык, мусiць, забылiся, што гэтым сваiм крокам кладуць пляму на ўсiх тых сваiх сяброў, што застаюцца. Пайшло два батальёны цэласьцю. Апрача таго, пайшло шмат зь iншых адзьдзелаў меншымi групамi. Яны пабiлi сваiх афiцэраў i iнструктараў-немцаў. Але на францускiм баку iх зараз абяззброiлi. Яны-ж нам так напаскудзiлi, што больш i нельга было. Палажылi пляму не толькi на нас, але на ўсiх тых, што прыбылi з усходу ў Нямеччыну.
      Што-ж заставалася рабiць? Зiглiнг заявiў аб гэтым здарэньнi Гiтлеру. Той, памяркаваўшы, што з дывiзii гэтай, мусiць, нiчога ня выйдзе, загадаў адаслаць яе на цяжкiя работы пры будове фартыфiкацыяў над Рэйнам.
      Палажэньне было цяжкое й амаль бязвыхаднае. Я як маёр выпрасiў у Зiглiнга дазволу на ўтварэньне з часткi гэтых людзей аднаго баёвага батальёна на спробу, каб паглядзець, што з таго выйдзе. Гэта была мая добрая воля. Я даў Зiглiнгу слова, што з выбраных людзей зраблю дасканалую вайсковую адзiнку. Палкоўнiк мне дазволiў. Даў мне таксама нашых найлепшых афiцэраў, бо я веру, што вы лепш будзеце слухаць сваiх афiцэраў, чымся нямецкiх.
      Мураўёву, мусiць, i ў галаву ня прыйшло, што шматлiкiя выбраныя iм людзi расейцаў, г. зн. ягоных афiцэраў, уважалi такiмi-ж самымi чужынцамi, як i немцаў.
      - Цяпер я звяртаюся да вас, - працягваў украiнскi русафiл, - навет не як да жаўнераў, а проста як да людзей. Прылажэцеся вы працай i ўсiмi стараньнямi, каб дасягнуць тое, што перад сабою мы паставiлi. У вас павiнна быць яшчэ жаўнерская гордасьць. Ад вас залежыць лёс сем'яў i вашых сяброў. Або вы сваймi паводзiнамi загонiце iх у магiлу, або давядзеце, што вы можаце быць жаўнерамi. Дык дайце мне слова, што будзеце на сто працэнтаў выконваць усе загады, каб дасягнуць нашу мэту. Ну што, даяце?
      - Даём! - крыкнула часьць сабраных.
      - Ну, паглядзiм, - закончыў пагрозлiва маёр. - Крычаць вы таксама ўмееце, я гэта ведаю.
      У голасе Мураўёва ня чулася хвальшывае ноты. Здавалася, што гаварыў шчыра й сам верыў у тое, што казаў. Адно ў тым жаўнерскiм адказе "даём" чулася нотка няпэўнасьцi, хiстаньня. Што-ж мелi рабiць? Iзноў вунь пазганялi, спрабуюць нанава ляпiць новае цi ўжо надта-ж старое, майстраваць нешта ў iмя няведама чаго. Трэба-ж неяк усё гэта перажыць. А там? Далей мо праясьнiцца, будзе вiдаць.
      II
      Было прыгожае верасеньскае надвячор'е. Стаяла залатая пагода. Вяла ападалi на зямлю першыя пажаўцелыя лiсткi дрэваў, ледзь-ледзь варушыў чубамi дрэваў i кустоў навакольнага лесу вецер.
      Каля пятай гадзiны васемнаццаць чалавек, у тым лiку й Сымон Спарыш, рыхтавалiся трымаць варту. Раптам прыйшоў загад сабрацца цэламу батальёну. Iзноў месцам зборкi была суседняя паляна, дзе пару дзён таму назад прамаўляў маёр Мураўёў. Прыехаў вайсковы духавы аркестр. Батальён стаў у дзьве раўналеглыя калёны. Чакалi коратка.
      У прысутнасьцi двух ад'ютантаў-капiтанаў i маёра Мураўёва зьявiўся палкоўнiк Зiглiнг. Быў гэта чалавек сярэдняга веку й росту, з гладка прычэсанымi цёмнымi валасамi, ледзь паднятым уверх носам, мала заўважнымi яшчэ маршчынамi на лбе. На гладка дапасаваным зялёным мундзiры вiдаць быў цэлы шэраг медалёў. Сярод iх увыдатняўся Жалезны крыж, пад iм нейкi меншы белы крыж, колькi адзнакаў за раны. На правай пярэдняй кiшэнi зiхцела вялiкая зорка, пакрытая меншай свастыкай. Абуты быў у кавалерыйскiя боты з доўгiмi выглянцаванымi халявамi.
      Прыняўшы рапарт ад камандзера першае роты, госьць затрымаўся каля правага флангу адзьдзела. Чаргова вiтаўся, салютуючы й падаючы руку камандзерам ротаў. Мiж афiцэраў завязалася жывая гутарка, густа пераплятаная сьмехамi й жартамi. Вiдаць, што палкоўнiк быў прыхiльнiкам блiзкiх кантактаў са сваймi падуладнымi, добра ацэньваючы iх вартасьць для пабудовы цясьнейшага сужыцьця й зразуменьня, якое так часта патрэбна ў баёх. Ён хутка, бязь лiшняй помпы, зрабiў вакол сябе хатнюю сяброўскую атмасфэру. Аркестр, што стаяў побач, зайграў марш, пасьля колькi iншых песьняў, разам з падношанай i надта-ж ужо ўцёртай бальшавiцкай "Кацюшай". Жаўнерам было загадана сесьцi з дазволам курыць i размаўляць. Усе прынялi загад з задаваленьнем. Паселi там, дзе стаялi.
      Камандзер дывiзii быў цэнтрам агульнай увагi. Сеў ён на прынесенай лаўцы, па правай руцэ пасадзiўшы Мураўёва. Навокал паселi iншыя афiцэры. У рухах i гутарцы Зiглiнга вiдаць была ўпэўненасьць i сьвядомасьць таго, што ён тут поўны гаспадар. Пару разоў пачаставаў блiжэйшых афiцэраў цыгарэтамi, гутарыў i жартаваў з iмi. Над жаўнерамi падымалiся густыя клубкi смярдзючага табачнага дыму. У большай меры быў гэта дым з недасушанай, накрадзенай вечарамi зялёнай табакi, што расла тут-жа па суседзтву.
      Прайшло больш гадзiны часу. Усе ўсталi, выраўнялiся пад гучную каманду афiцэра. Штаб дывiзii адышоўся ўбок, i батальён пад гукi аркестру пачаў вымаршыроўваць у кiрунку вабозу. Палкоўнiк прыглядаўся.
      Раптам нiзенька з грымотным гукам шмыгнуў над самымi чупрынамi лесу няпрыяцельскi самалёт. Ледзь здолеў нехта крыкнуць "флiгэрдэкунг" (налёт (ням.)), як усе, быццам вялiкi статак мышэй перад катом, куляючыся й падбiваючы адзiн аднаго, кiнулiся ў кусты. Самалёт маланкай праляцеў, i не пасьпелi яшчэ ўсе рассыпацца, як голасны рогат пачуўся з афiцэрскае групы. Там, дзе стаяў аркестр, ляжала на траве цэлая куча iнструмантаў, адно адзiн вялiкi барабан, вiдаць, кiнуты барабаншчыкам на хаду, ёмка кацiўся па цвёрдым мурагу воддаль ад месца зборкi. Некалькi разоў перакулiўся барабан па пожнi i, насьмяшыўшы ўсiх уволю, затрымаўся на карлаватым кусьцiку.
      III
      На поўнач ад вабозу, на ўскраi лесу, быў ладны кавалак выгану, дзе штодзённа праводзiлiся заняткi. Той факт, што гэны кавалак зямлi марнаваўся без карысьцi для сялян, тлумачыўся хiба тым, што тут тырчэлi добра падгнiлыя, але моцныя яшчэ карчы высечанага некалi лесу. Рэйна адгэтуль ня вiдаць было ён хаваўся дзесь далей на ўсход, за зеленьню кустоў.
      Заняткi ў найбольшай меры былi баёвыя: вучылiся страляць i ўсякiх iншых хiтрасьцяў пяхотнага баёвага майстэрства. Вiдаць, на звычайную страявую муштру ня было часу. Мала яго вызначалася й на вывучэньне савецкае зброi, бо прадбачылася, што перад адыходам на фронт усяроўна выдадуць нямецкую.
      Зьмянiўся адзьдзел, i зьмянiлася атмасфэра й песьнi. У модзе былi песьнi калi не савецкiя, дык, прынамсi, расейскiя. Колiшнiм сябрам зь менскае афiцэрскае школы БКА прыкра было слухаць выхваляньне Чапаева й iншае маскоўскае макароншчыны. Вiктар Караткевiч i так нiколi не сьпяваў, бо ня меў голасу. Сымон-жа надта любiў сьпяваць, адно цяпер устрымоўваўся, бо чужыя песьнi быццам тупой iржавай пiлой рэзалi дзесьцi па нэрвах, хоць часта i ў чужой мове сьпявалi аб Беларусi.
      Вось чуецца, як жыдзенькi тэнар наперадзе зацягвае напеў:
      "Ой там у лесу белорусском
      Солдат молодой умирал..."
      Яму ўтораць паўтары сотнi жаўнерскiх глотак. I далей iзноў напеў:
      "Там дрались проклятые бандиты
      Из первым белорусским полком..."
      Песьняй, што ўсiм прыйшлася да спадобы й сьпявалася па ўсiх ротах, была наступная:
      "Товарищ, товарищ, ты ходишь туда,
      Скажи, с кем ухажерка гуляет моя...
      По правде сказавши, товарищ ты мой,
      Твоя ухажерка гуляет со мной.
      Не жаль мне кареты, не жаль мне коня,
      Но жалко девчонки - она молода.
      Карету я справлю, коня я куплю
      Такой ухажерки нигде не найду..."
      Зь iншых, часьцей ужываных, трэба прыгадаць "Скакал казак через долину", што Бог ведае ад якiх казакоў узяла пачатак. Пару разоў прабавалi нашы юнакi з былой школы БКА зацягнуць "Першы зьвяз" i "Iдуць жаўнеры беларусы", але нiчога не атрымалася. Былыя палiцаi й чырвонаармейцы не маглi ведаць патрыятычных беларускiх песьняў, ды яны пераважна й сьпявалiся без напеваў, не так, як расейскiя.
      Зараз пры ўваходзе ў вабоз ад галоўнай шашы з правага боку быў бункер. Пабудаваны ён быў з доўгiх круглякоў, ды зьверху й з бакоў абложаны зямлёю. У iм - двое дзьвярэй ды колькi шчылiнаў навокал. Далей, па правым баку, стаяў даволi вялiкi трысьцен. Там мясьцiлiся два кухонныя катлы, у адным варылi каву, у iншым - зупу. Варыцца, бывае, тая зупа на абед, а смурод ад канiны разносiцца ветрам па ўсёй ваколiцы.
      - Што сягоньня будзе на абед? - спытае адзiн другога.
      - Што-ж у цябе, братка, нос не ў парадку? Конская галёнка, брат, будзе.
      - Наядзёмся канiны i - ух! Iржаць будзем, як жарэбчыкi. А як пабяжым на фронт, дык, пэўна, промаху не дамо. Трымайцеся, ворагi!
      Жарты жартамi, а цi каму ўдалося-б наесьцiся канiны, каб i хацеў. У зупе той, як казалi яшчэ дома, бывала, крупiна за крупiнай ганялася з дубiнай, а наверсе пару ледзь заўважных сьвечачак конскага тлушчу можна прыкмецiць было. Даводзiлася людзям паясы яшчэ больш сьцiскаць. Недарма часта здаралася, што ў бараках адзiн ад другога апошнюю мiзэрненькую пайку хлеба краў.
      IV
      Напрыканцы верасьня батальён Мураўёва пачаў праводзiць тактычныя заняткi. Адбывалiся яны на падчышчаным ужо кукурузным полi, на поўнач ад бараку, на скраi лесу. Каля самага лесу быў высакаваты, на мэтры чатыры, насып. Ён быў, вiдаць, зроблены даўно для затамаваньня разводзьдзяў з Рэйна й цягнуўся ўздоўж лесу на колькi кiлямэтраў.
      У адзiн прыгожы пагодны дзень праграмаю заняткаў батальёна быў наступ i атака. Меў прыехаць Зiглiнг, але не зьявiўся. Спадзяючыся ягонага прыезду, дружыновыя яшчэ загадзя падбадзёрвалi сваiх хлапцоў, каб выявiлi максiмум стараньняў i паказалi сябе найлепш вышкаленымi. Пад час практыкаваньняў мела быць ужываная вострая амунiцыя. На кожную стрэльбу было выдадзена па дваццаць ладункаў. Страляць мелi ў расстаўленыя на полi й каля насыпу мiшэнi. Выхадным пунктам наступу былi рэдкiя кусты каля зарослага густой травой ручайка на заходняй ускраiне кукурузнага поля. Увесь рух меў адбывацца ў кiрунку Рэйну, што хаваўся дзесь за лесам.
      Першы наступ быў праведзены напуста. У ходэе яго шмат пакрычаць давялося камандзеру першага зьвяза, у якiм былi Сымон i Вiктар, старшаму лейтананту Рэшатаву, што ладна надарваў свой голас. Пад час другога наступу, ужо каля гадзiны дзесятай, ужывалiся вострыя патроны. Для назiраньня практыкаваньняў прыехаў маёр Мураўёў. Затрымаўся на краi поля, ззаду на левым фланзе першага зьвяза.
      Жаўнеры старалiся перабягаць наперад iндывiдуальна, як i вымагалася, бо пад вялiкую траскатню стрэльбаў i кулямётаў ня чуваць было загадаў камандзераў. Часта рабiлi "флiгэрдэкунг", бо брытанскiя самалёты таксама цикавiлiся практыкаваньнямi. Не дапаўзаючы якiх трыццаць мэтраў да насыпу, усе мелi ўстаць i на маскоўска-бальшавiцкi лад, з "громким ура", у поўны рост кiнуцца ў атаку.
      Сымон пiльнаваўся, каб надта ня высоўвацца наперад, але й не заставацца ў хвасьце. Каля яго падбягаў i падаў вобземлю, сапучы, як мядзьведзь, Вiктар. Прыблiжаючыся да насыпу, Сымон заўважыў, што меў яшчэ два патроны. Адзiн выстралiў, калi ўсе ўсталi й з тым "громким" кiнулiся наперад,
      - Прекратить стрельбу! - пачуўся ззаду загад з колькiх афiцэрскiх глотак.
      Сымон памяркаваў, што, мусiць, аднаго патрона няварта пакiдаць, а лепш пусьцiць уверх, i, хоць усе былi ўжо на насыпе й стралянiна спынiлася, ён, наставiўшы ўверх руль стрэльбы, пацiснуў курок. Не прайшло й хвiлiны, як заўважыў капiтана, што бег у ягоным кiрунку ад маёра Мураўёва.
      - Ты куды страляў? - пытае Сымона афiцэр.
      - Уверх.
      - Ты чаму страляў уверх?
      - У мяне застаўся адзiн патрон, а загадана было...
      - Дурыла ты! Знаеш, што табе за гэта будзе? Валяй хутка да маёра!
      Сымон пусьцiў у рух ногi. Камандзер батальёна прыблiжаўся ў ягоным кiрунку.
      - Спадар маёр, па вашаму загаду...
      - Ты куды страляў? - насупiўся Мураўёў.
      - Уверх.
      - А куды было загадана страляць? Ты... - тут маёр вылаяўся зацяжным маскоўскiм трохпавярховым матам, - сукiн сын!
      Пры гэтых словах, як трымаў у правай руцэ скураныя рукавiцы, з усёй сiлы сьцебануў iмi хлапца па твары. Толькi пярэдняя стрэшка Сымонавага шлема крышку затрымала ёмкi ўдар.
      - Ты знаеш, што на тым баку шмат народу пры вакопах працуе? - дзёрся Мураўёў. - А што, калi ты каго зь iх забiў? Ты разумееш гэта цi не, дурак? Каму гэта даваўся загад спынiць стральбу?
      У Сымона ад страху аж павукi забегалi па сьпiне й зьнядужалi ногi.
      - Зараз абяззброiць яго й адвесьцi ў бункер! - крычаў камандзер. Адправiм у працоўны лягер, а калi прыйдуць весткi з таго боку Рэйну, што ёсьць забiтыя, застрэлiм, як сабаку, перад фронтам цэлага батальёну. Забраць яго, адвесьцi!
      Да Сымона падбег капрал зь ягонае-ж роты, што выконваў цяпер ролю лучнiковага. Узяў юнакову стрэльбу, пас з патранташамi й шлем ды загадаў: "Ну, пайшлi!"
      Зайшоўшы ў свой барак, Сымон расказаў аб выпадку старшынi роты. Старшынёй быў добры чалавек - украiнец Налепа. Ён надта-ж па-людзку абыходзiўся з жаўнерамi роты. Дазваляў iм вечарамi хадзiць у яблыкi, табаку, бульбу. Вядома, што чалавекам з начальства, якi можа зрабiць найбольш прыкрым або прыемным аднастайнае жыцьцё жаўнера, бывае старшына роты. Налепу жаўнеры паважалi й слухалi, добра ацэньваючы лiберальнае дачыненьне да iх. Выслухаўшы Сымона, Налепа сказаў, што ня было нiчога так страшнага, як хлапец уявiў, што яго, пэўна, патрымаюць да вечара й пусьцяць. Сымон зь лягчэйшым сэрцам, падбадзёраны, павандраваў з капралам у бункер. У адной каморцы бункера сядзела чатыры чалавекi. Сымона пасадзiлi самога ў другой. Пры бункеры стаялi два вартавыя.
      Сымон захапiў у бараку кнiжку i, крышку памяркаваўшы, прыйшоў да выснаву, што надта ня выпадае бедаваць, бо, пэўна, усё добра скончыцца. Узяўся за чытаньне. Але й чытаючы, колькi разоў хаця-нехаця вяртаўся да трывожнага пытаньня: "А што, калi возьмiць i застрэлiць? Чорт яму верыць, маскалюгу гэтаму!"
      Яшчэ нiколi раней ня сустрэўся Сымон лоб у лоб з пытаньнем аб магчымай сьмерцi. Навет калiсь пад вагонамi пад час тога пекла ў Вiльнi, калi жыўцом гарэлi параненыя сябры, нiяк ня прыходзiла ў галаву, што яго могуць забiць. Калiсьцi й дзесьцi - а дзе дакладна, дык не патрапiў-бы й сказаць - ён пастанавiў, што не павiнен дарма прапасьцi ў гэтай вайне, а мусiць перажыць яе за ўсякую цану. Трэба-ж было яшчэ так шмат зрабiць для сваiх родных i Бацькаўшчыны. Цi-ж ён, малады, здаровы, поўны сiл, сьведамы сваёй беларускасьцi юнак, мог дараваць усе крыўды, цгго ворагi зрабiлi ягонаму народу? О, не! Сто разоў не! Як i што ён будзе рабiць - Сымон ня ведаў, ды цi й быў цяпер час над тым думаць. Галоўнае вось, каб жыцьцё захаваць, а там дзесь ужо неяк праясьнiцца й будзе вiдаць, што рабiць трэба. Дык усё й зводзiлася да захаваньня жыцьця.
      I цяпер Сымон аж жахнуўся пры думцы, што так лёгка й зусiм за дурнiцу мог налажыць галавой. Але гэта былi толькi хвiлiнныя, як джала, пякучыя думкi, што хутка адыходзiлi й не пакiдалi па сабе сьледу. Ня верыў-жа юнак, што сапраўды за нейкi дурны патрон могуць яго застрэлiць.
      "Вось, пэўна, настрашыць яму ўздумалася. I Налепа-ж казаў, што, пэўна, вечарам выпусьцяць, - супакойваў сябе юнак. - Але-ж чаму я такi легкадумны? Няхай-бы ён ужо згарэў, той патрон. Як быў загад спынiць стралянiну, дык чаму-ж я не паслухаў? Калi ўжо неяк тут з гэтага клопату выкарабкаюся, дык трэба будзе пiльней прыслухоўвацца да загадаў i падпарадкоўвацца. Такая-ж во бязглуздзiца й да чаго можа чалавека давесьцi".
      Вiктар прынёс Сымону кацялок зупы й "фарфлюктар". Пад'еўшы, хлапец ужо больш супакоiўся й амаль цэлае паабедзьдзе чытаў. Каля шостай гадзiны прыбег да бункера дзяжурны афiцэр.
      - Гэта ты сядзiш за дваццаты патрон? - спытаў Сымона.
      - Я.
      - Бяжы да маёра.
      Перад баракам стаяла група афiцэраў. Яны пакурвалi, жартавалi. Вечар быў сонечны й цёплы. Сымон адразу спасьцярог, што ўсе афiцэры, у тым лiку й Мураўёў, былi ў добрым настроi. Гэта яму дадало шмат адвагi.
      - Ты за што сядзеў? - пачаў Мураўёў.
      - За сяньняшнi выстрал, - бойка адказаў хлапец, хоць дрыжыкi ўсё яшчэ бегалi па лытках.
      - А ты куды страляў?
      - Уверх.
      - А куды было загадана страляць?
      - У насып.
      - Цi-ж у насып? А ня ў мiшэнi?
      Усе прысутныя афiцэры змоўклi й прыслухоўвалiся. Усьмешкi бегалi па некаторых тварах.
      - У мiшэнi, - згадзiўся Сымон.
      - Дык вось бачыш, якая рэч... На тым баку Рэйна працуе шмат людзей пры вакопах, i толькi цяпер званiлi мне, што ёсьць адзiн паранены.
      Калi-б Сымон тады меў час думаць над тым, што сказаў камандзер батальёна, дык пазнаў-бы хлусьню. Бо й як-жа, каб з такой колькасьцi людзей, ды яшчэ й дзесь далёка за тым Рэйнам, якраз ягоны, Сымонаў, нефартунны стрэл некага паранiў? Эх, ужо-ж i ня ўмеў Мураўёў выдумляць.
      - Праўда, - прадаўжаў маёр, - уверх стралялi й iншыя... Але што я цяпер павiнен з табою зрабiць? Як ты думаеш? Цi, па-твойму, вiнаваты ты, цi не?
      - Вiнаваты.
      - Дык што я павiнен з табою зрабiць? Як пакараць? Ты прыдумай сам - якую-б ты даў сабе кару? Сымон маўчаў. Мураўёў паўтарыў пытаньне.
      - Маё ўяўленьне, спадар маёр, занадта абмежаванае, каб прыдумаць сабе кару, - адпалiў Сымон.
      - Эх ты, хiтрун! Ну ладна. На гэты раз дарую. Глядзi, каб у будучым слухаў загадаў. Уматвайся ў роту!
      Сымон як скаблянуў адтуль у свой барак, дык аж костачкi бразджэлi.
      Такая была гiсторыя з дваццатым патронам.
      V
      Каб блiжэй пазнаёмiцца зь людзьмi, што складалi батальён Мураўёва, варта нам, паважаны чытач, прыслухацца да адной даволi цiкавай гутаркi, якая аднойчы адбылася ў бараку другой роты, да якой належалi Сымон i Вiктар.
      Каля даўгога стала сядзеў старшына роты сяржант Налепа й каля дзесятка хлапцоў, што чысьцiлi зброю, рыхтуючыся йсьцi на варту. У лiку iх з колiшняй афiцэрскай школы БКА былi Пiсаронак, Войнiк, Вiктар Караткевiч, Жылякоўскi й Сымон Спарыш. Усе iншыя служылi ў Беларусi ў палiцыi. Да iх належаў Курленя, што, паводле ягоных-жа словаў, быў калiсьцi капралам у польскiм войску, Земет - зусiм неадукаваны селянiн-паляшук, Шэмет, якому таксама варта было-б скончыць, прынамсi, пачатковую школу й якi вырозьнiваўся адно высокiм ростам i даўгiмi нагамi, ды Гвардзейчык - малажавы хлапец, што вельмi любiў парадак i чысьцiню, як у вопратцы, так i ўсюды. Гаварылi аб дробных штодзённых справах. Гутарка не вязалася.
      - Але ты, Гвардзейчык, гаворыш па-расейску, якраз як паляк, - сказаў Сымон. - Можа, ты й ёсьць паляк? - спытаў ён.
      Гвардзейчык ледзь заўважна пачырванеў.
      - Адкуль ты ўзяў, што я гавару, як паляк? - адказаў пытаньнем.
      - Акцэнт дык у цябе, братка, якраз як у паляка, што вось толькi што наламаўся па-расейску. Вось няхай-жа iншыя скажуць. - Пры гэтых словах Спарыш зiрнуў уважна на сяброў, быццам спадзяючыся iхняй падтрымкi.
      - Чорт яго знае, - адказаў Гвардзейчык, - язык зьмяшаўся, й сам ня ведаеш, як гаворыш.
      - Ты кажаш, - зьвярнуўся да Сымона Земет, - што ён гавора, як паляк. А ты-ж як гаворыш?
      - Па-беларуску.
      - Так, ты гаворыш па-беларуску... Ты сам ня ведаеш, як гаворыш.
      - Ён-то ведае, - падтрымаў Сымона Вiктар. - Ён гавора па-беларуску. Але ты ведаеш? Наагул, цi ведаеш, хто ты ёсьць?
      Земет натапырыўся.
      - Я гавару так, як усе гавораць, а па якому...
      - Ты й сам ня ведаеш, - дакончыў за яго Пiсаронак, i ўсе навокал засьмяялiся.
      - Нейкай ломанай мовай, - казаў далей Земет, - пэўна-ж, i не па-беларуску. Чорт яе тую беларускую мову ведае. Гаварыць гэтак, як цяпер пiсалi ў беларускiх газэтах, дык можна й язык паламаць. Нейкi-ж дурань такое выдумаў.
      - Дурань, кажаш, выдумаў? - заатакаваў Земета Вiктар Караткевiч. - Цi ведаеш ты, такi разумны, сам хто ты ёсьць?
      - А цiкава, цi ведаеш, хто ты ёсьць? - памог Пiсаронак.
      - Зь якога ты гэта народу?
      - Як быў дома, дык казаў, што тутэйшы, а тут дык i ня ведаю, - тлумачыў паляшук.
      - А цяпер, мусiць, таксама тутэйшы! - укiнуў сваю капейку Гвардзейчык.
      Усе голасна зарагаталi.
      - Эх, брат, дык, мусiць, твая нацыянальнасьць тады залежыць ад месца жыхарства, калi ты ўсюды тутэйшы, - рагатаў Жылякоўскi.
      - Беларусь ваша... - умяшаўся Курленя. - Вы, як сядзелi там на месцы, тады, мусiць, i Беларусь будавалi, а як самiм давялося пацярпець, дык, мусiць, i нiчога не здабудзеце. Як немец устанавiў быў нейкую там Беларусь, дык тады й начальнiкаў хоць адбаўляй. Тады яны былi ласымi на гатовенькае. А саветы як ударылi, дык усе, як мышы, паразьбягалiся. Дзе-ж ваш Астроўскi? Чаму аб Кушалю нiчога ня чуваць? Дык цяпер нас, дурненькiх, ваяваць выпраўляюць, а начальнiчаць, дык iх было поўна.
      Гэту тыраду Курленi падтрымлiвалi Шэмет i Земет. Варта заўважыць, што, згодна з апавяданьнямi iншых, брат Земета пайшоў у польскiя партызаны ў раёне Лiдчыны.
      - А ты, мусiць, хацеў, каб Астроўскi цi Кушаль з табою пад адным вашывым коцам спалi? - адпалiў Курленю Сымон. Некаторыя засмяялiся. - Цi твой прымiтыўны розум можа хаця ўявiць клопаты тых людзей?
      - А якiя-ж яны маюць клопаты? Зашылiся недзе ў спакойны куток i сядзяць, як мышы пад мятлою. Клопаты ў iх! Ня маюць чаго рабiць, дык няхай-бы хоць сюды пару слоў сказаць прыехалi.
      - Але-ж, але! Чулi вы? - перадражнiваў Курленю Вiктар. - Курленя, важная пэрсона, загневаўся, што да яго Астроўскi на пацеху й падтрымку штаноў ня прыехаў.
      Усе зарагаталi.
      - Чаго ты смяешся, дурань ты! - Пры гэтых словах Курленя сакавiта лаяў. Старшына Налепа ад некаторага часу сядзеў на сваёй пасьцелi насупраць стала й моўчкi прыслухоўваўся да гутаркi.
      - Астроўскi - вялiкi пан! - цягнуў Курленя. - Нiдзе аб iм i ня чуваць. Калi вы яго бачылi цi чулi ад яго хоць адно слова?
      - Чаму-ж не, - адказаў Караткевiч, - прыязджаў да нас у Вiльню ў гiмназiю, гаварыў, i мы чулi.
      - Што-ж ён вам гаварыў? - пацiкавiўся Земет.
      - Ён сказаў нам коратка й ясна, - тлумачыў Сымон, - сьцеражыцеся нягоднiкаў.
      Усе вельмi голасна зарагаталi. Земет узлаваўся.
      - Iш ты, скалазуб! Толькi сьмяяцца, а каб што дзельнага сказаць, дык ты ня можаш, - бурчэў ён, гледзячы на Сымона.
      - Так, Беларусь збудавалi, - пачаў пагардлiвым тонам Курленя, - а як прыйшлося самiм пацярпець, дык усе начальнiкi ў лес пайшлi.
      - Хацелi збудаваць, чаго ня было й ня будзе, - дапамог Земет.
      - Пэўна-ж, што на гэткiх дурнях, як вы, нiчога не збудуеш. Вы нiкому ня служылi, ня толькi Беларусi. Толькi й здольныя былi самагонкаю залiвацца ды людзей аграбаць! - падсыпаў жару Жылякоўскi.
      - Бачыш ты, якi патрыёт знайшоўся! - апраўдваўся першы. - Калi ты стаў гэткiм? Вам, мусiць, у гэных школах у галовы дурнаты набiлi.
      - Вось у тваю дык, мусiць, нiчога не наб'еш, бо зараз усё зь яе выляцiць, - адказаў Жылякоўскi.
      - Слухай, Земет, i ты, Курленя, - пачаў Гвардзейчык, - ты думаеш, што гэткая дзяржава, як Беларусь, магла так хутка стаць на ногi i ўтрымацца? Калi яна атрымала дазвол на арганiзацыю свае армii? Аж напрыканцы сорак трэцяга года. А ты глянь, якiя ўжо добрыя былi пачаткi...
      - Ды што ты там пустое пляцеш, - не даў Гвардзейчыку дакончыць Курленя, я сам бачыў, што выраблялi беларускiя начальнiкi. У нас быў адзiн афiцэр, якога западозрылi ў палiтычных зносiнах з бальшавiкамi. Я там дакладна ня ведаю, як тое было, але ён нас усiх хацеў немцам выдаць i ўсю вiну звалiў на нас. Добра, што памяшаў гэтай справе адзiн, што знаў усё, дык мы й засталiся жывымi, а так...
      - Чакай хвiлiнку, - укiнуў слова старшына Налепа, - дык гэты афiцэр, цi хто там, пэўна, камунiст быў, няйначай. Па тваiх словах гэтак выходзiць.
      - Якi-ж ён камунiст, калi быў у нас у войску? Гэта-ж было цяпер, а не пры саветах.
      - Дык што-ж ты думаеш, што цяпер камунiст ня мог у войска залезьцi? трымаў сваё Налепа.
      - Мусiць, Курленева галава зацеснаватая, каб такую магчымасьць мог уявiць, - засьмяяўся Караткевiч.
      - Ты-ж перш казаў, што гэта там за нейкую дзяўчыну выйшла, - дапёк Курленю Гвардзейчык.
      - Дзе там за дзяўчыну! За якую табе дзяўчыну...
      - Ага, за якую... Ты й сам ня ведаеш, што гаворыш. Сягоньняшняе ня ведае, што ўчарашняе плявузгала. Усе голасна смяялiся з Курленi. Зьбiты з панталыку былы палiцай яшчэ спрабаваў агрызацца.
      - Перастань ты, Курленя, ужо даводзiць, бо нiчога ня кемiш, - адазваўся Пiсаронак.
      - Даволi вам, хлопцы, сварыцца. Для ўсiх па мэтру зямлi хопiць, - уткнуў свае пяць капеек Войнiк.
      - Вось гэта дык разумна сказана.
      Усе голасна засьмяялiся.
      У роце даволi часта вялiся гутаркi на тэмы, зьвязаныя з Беларусьсю й беларускiмi справамi. Прычынаю была прысутнасьць юнакоў з калiшняй Школы Камандзераў БКА. Курленя, Земет i Шэмет - не адны, што вырозьнiвалiся тупасьцю й няведаньнем усяго, зьвязанага са сваёй Бацькаўшчынай i палiтычнымi справамi. Былi сотнi такiх. У роце, як i ў цэлым батальёне, было даволi ўкраiнцаў, зь якiмi беларусы нiколi не ўваходзiлi ў калiзii, дыскутуючы палiтычныя тэмы.
      Украiнцы былi беларусам добрымi сябрамi. Дружба выплывала з супольнага гiстарычнага лёсу абодвух народаў, што, маючы на працягу стагодзьдзяў супольных ворагаў з захаду i ўсходу, прывыклi, зжылiся з iдэяй, што яны браты ў нядолi й адзiн другога мусяць заўсёды падтрымоўваць. Гэта ня была тая хвальшывая, некiм зьверху накiнутая, дружба. Яна мела каранi ў сiвой мiнуўшчыне i ўважалася зьявай нармальнай, прост-напраст арганiчнай, штодзённай, аб якой навет i не ўспамiналася.
      VI
      У палове верасьня батальён Мураўёва пакiнуў вабоз над Рэйнам i спынiўся ў адлегласьцi нейкiх 25 км на захад у вёсцы Iльгойзэрн. Гэта была вялiкая вёска, прыкладна за 15 км ад першых хрыбтоў Вагезаў. Войска разьмясьцiлася па гаспадарскiх гумнах, а дзе каму ўдалося - дык i па хатах. Сымон Сларыш у гэтым часе атрымаў новую функцыю: ён быў вызначаны канюхом. Вярнуў назад сваю каламажку й малога гнядога конiка, што калiсьцi мы ўжо бачылi ў руках у Камовiча пры выхадзе зь Менску.
      Прызнацца, Сымон быў задаволены сваёй новай павiннасьцю, бо канюхi мелi, акрамя шматлiкiх клопатаў, некаторыя выгады. Да гэткiх перш за ўсё належала тое, што заўсёды былi забясьпечаныя транспартам, ня мусiлi ў маршах валачыць на плячох сваiх рэчаў, тое-сёе здабытае збоку, прыкладам, гароднiну цi садавiну, маглi прыхаваць на возе, дый на заняткi не хадзiлi рэгулярна. Сымон адно стараўся знайсьцi прычыну, чаму яго вызначылi канюхом. Падазраваў, што калi-б сам папрасiў такой функцыыi, не атрымаў-бы яе. I прычыну няцяжка было адгадаць.
      Камандзерам другой роты быў капiтан Вiньнiцкi - сярэдняга веку высокi ўкраiнец, якi асаблiва нiчым не вырознiваўся. У роце былi чатыры зьвязы й камандзерам кожнага быў афiцэр. Першым зьвязам, да якога належалi Сымон Спарыш i Вiктар Караткевiч, загадваў старшы лейтанант Рэшатаў - расеец самай чысьцюсенькай вады. Гэта быў дробненькi ростам, круглатвары, крышку курносенькi, з малымi зласьлiвымi вочкамi былы чырвонаармеец. Рэшатаў быў вельмi рухавы й энергiчны. Калi гаварыў да каго, вочкi ягоныя, быццам два сьвярдзельчыкi, здавалася, вярцелi яго наскрозь - нiчога ад iх не схаваецца. Малы маскалёк найбольш i даўся Сымону й Вiктару ў знакi, асаблiва-ж першаму.
      Трэба зацемiць, што хлопцы давалi вялiкую волю сваiм языкам, будучы часьценька зусiм неасьцярожнымi. А асьцярожнасьць была асаблiва патрэбная, проста неабходная. Яшчэ ў абозе над Рэйнам аднойчы капiтан Вiньнiцкi прыпамiнаў роце, што нiхто ня мае права выказваць свайго незадаваленьня, шырыць розныя, шкодныя Нямеччыне чуткi. "Усе вы, - казаў капiтан, - прыйшлi ў гэты батальён добраахвотнiкамi. Мы раней пыталiся тых, што ня хочуць у нас служыць, каб выявiлiся. Для iх ёсьць шмат месца ў працоўных лягерах. Калi-ж вы засталiся, дык цяпер трымайцеся й не наракайце".
      Папярэджаньне было пагрозьлiвае, бязь нiякiх недаказанасьцяў. Яно, адылi, не падзейнiчала анi на Вiктара, анi на Сымона. Яны й далей давалi поўную волю языкам. Сымон даўно заўважыў, што Рэшатаў чапiўся да яго без патрэбы. У войску-ж, ведама, як трапiш свайму начальству на вока - яно будзе памятаць цябе цэлы час.
      Гэтак i з крымiнальнiкам: хоць i адбудзе сваю першую кару, навет i будзе старацца паправiцца, палiцыя ўсё роўна цэлае жыцьцё будзе за iм сачыць. Калi здарыцца дзе што ў ваколiцы, яго першага правяраюць, паклiкаючы на допыты.
      Рэшатаў-жа чапiўся да Сымона й Вiктара Бог ведае за што. Мо заўважыў, што iхныя языкi гладка хадзiлi, асаблiва-ж Сымонаў. Што Рэшатаў ня любiў Сымонавага языка - у гэтым юнак хутка пераканаўся. Гэтак аднойчы ў вёсцы Iльгойзэрн, хутка пасьля пераезду туды, хлапец паехаў на канi да батальённага вэтэрынара. Ня тое каб гнядому чаго не хапала цi хворы быў, але-ж вэтэрынар мусiў мець нейкi занятак, дый конi рэгулярна хадзiлi на праверку здароўя ў войску - так, як i людзi. Сымон затрымаўся ў гаспадарскiм панадворку, там, дзе кватараваў вэтэрынар, i, чакаючы яго, сядзеў на возе ды ад нечага рабiць жаваў саломiну. Вулiцаю праходзiў Стыкар i яшчэ пару вайсковых.
      - А ты што тут робiш? - спытаў Спарыша Стыкар.
      - Адпачываю.
      - Ты, Спарыш, там будзь больш асьцярожным. Учора чуў я, як обер-лейтанант Рэшатаў казаў, што трэба будзе цябе ўсьцiшыць, бо ты незадаволены й надта шумна сябе вядзеш. Тых чатырох ужо "форт"! - пры гэтым апошнiм слове махнуў рукой. Стыкар гаварыў аб чатырох, што ў мiнулую нядзелю напiлiся гарэлкi ды, даўшы волю п'янаму ўяўленьню, зрабiлi засадку на камандзера чацвёртага зьвяза Юхневiча. Мелi намер яго забiць. Нехта, вiдаць, даказаў, бо штучка iм не ўдалася, i ўсiх чатырох выслалi ў рабочы лягер. - Так што глядзi, - асьцерагаў Стыкар канюха, - крыху стрымайся.
      - А чаму-ж Рэшатаў так гаварыў?
      - Ды ў сувязi з высылкай тых чатырох.
      Бачыш, што вырабляецца, разважаў Сымон. Прыйшло яму ў галаву, што Рэшатаў, пэўна, меў у роце сваiх давераных людзей, якiя ўсё яму даносiлi. Гэта й ня дзiва: у батальёне iснавала шпiёнская сетка. Афiцэры ў бальшынi паходзiлi з савецкае армii, дзе начальства мела сярод байцоў заўсёды надзейныя вочы й вушы. Чаму-ж i тут не практыкаваць старых прывычак?
      Сымон надта-ж ненавiдзеў таго паршывенькага, як ён называў Рэшатава. I курносенькi маскалёк, калi зьвяртаўся да канюха, дык заўсёды са зьнявагамi, прычэпкамi. Вельмi-ж злосна бегалi малыя обер-лейтанантавы вочкi й моршчыўся, падымаўся курносенькi нос.
      Чысьцiць, бывала, Сымон свайго гнядога гадзiнамi цэлымi. Загадаюць. Выглянцаваць мусiш так, каб аж зьзяў. От-жа i ўелася яму тая чыстка. Блiшчыць ужо конiк з усiх бакоў - здаецца, вычысьцiў так, хоць ты вядзi на выстаўку. Прыйдзе Рэшатаў ды плясь конiку па азадку. Возьме ды пацягне, прыцiскаючы, далоньню па баках, пад жывот навет злазiць. Пасьля выме з кiшэнi чысьцюсенькую белую хусьцiнку, уважна абатрэ даланю, i... тут ужо пачынаецца. Як гэта так? Чаму на чыстай хусьцiнцы цэлая жменя пылу?
      - А это что? Чистил, говоришь? Да какая же это чистка? Ты почисти как сьледует, дурака-то валять мне нечего! Давай-ка опять за работу!
      З такой лютасьцю й нянавiсьцю пазiрае тады Сымон на скрыўлены обер-лейтанантаў твар, так цярэбяцца рукi. "От бы-ж i зьехаў аплявуху, - думае хлапец, але паўстрымоўваецца ў пару. - Каб ты здох, пракляты маскалюга!"
      - Ну, чего стоишь? - грымiць той. - Давай-ка, поди. Берись за работу немедленно!
      Сымон вурчыць, злуецца, плюе дый зноў пачынае ад конскай морды. Бывае, без малага цэлы дзень скрабе.
      "I цi-ж гэта ня зьдзекi? - разважае ў думках. - Ну навошта-ж гэту падлу так скрабцi? Эх, чакай-жа ты, ня мiнеш маiх рук!" - пагражае канюх у думках Рэшатаву.
      VII
      Сымонава нянавiсьць падвоiлася, калi аднойчы атрымаў у апеку обер-лейтанантавага верхавога. Гэта быў вялiкi, спрытны, беглавы конь.
      - Ты уже с одной разленился-то, - гаварыў Рэшатаў, - мало работаешь. Так вот тебе другая. И смотри, - пры гэтым махаў пальцам, - чтобы была чистой как следует. И не только лошадь, а и седло.
      "Ах, каб ты здох, гiцаль, дзе ты на маю галаву ўзяўся!" - кляў сам сабе пад носам Спарыш.
      Яшчэ колькi разоў паўтаралася гiсторыя з хустачкай i пылам з той рознiцай, што Сымон зьвяртаў цяпер найбольшую ўвагу на верхавога. Прыйшлося папацець удвая, а мо i ўтрая больш, чымся раней. Усё роўна не мог задаволiць маленькага расейца. Вычарпалася аж да дна юнакова цярпеньне. Раз неяк заўважыў, што два раменьчыкi ў сядле з правага боку, якiмi падшпiльвалася падпруга, былi надарваныя. Сымон патузаў iх, пакруцiў, надарваў яшчэ больш перагнiлыя нiткi, так што яны ледзь трымалiся.
      - Чакай-жа ты, сукiн сын, хоць гэтым ды адамшчуся.
      Назаўтра раненька рота выходзiла на стрэльбiшча ў Вагезы. Ужо каля шостай гадзiны Сымон меў падаць обер-лейтананту каня. У горы трэба было iсьцi больш дзьвюх гадзiн, i дзеля таго выходзiла рана. Сымон збольшага махнуў граблом i шчоткай па канi ды ўжо ўськiдаў сядло, як тут збоку пачуў крыклiвы голас расейца:
      - Эй, турок ты! Что, еще не готов?
      - Зараз, обер-лейтанант!
      Рэшатаў стаяў i глядзеў у другi бок вулiцы, прыкурваючы цыгарэту. Там ужо iшла першая калёна войска. Яны былi не далей як на сто мэтраў ад канюха й афiцэра.
      - Калi ласка, обер-лейтанант, - падаў Сымон каня.
      Трымаў верхавога за аброць, аддаўшы камандзеру ў рукi павады. Той усадзiў левую нагу ў стрэмя, схапiўся абедзьвюма рукамi за сядло i, ёмка падпiхнуўшы сябе правай нагой, ужо манiўся закiнуць яе наверх, як раптам усiм цяжарам, разам з сядлом, бразнуўся вобземлю. З калёны, што бачыла ўсю гэту сцэну, загрымеў голасны рогат колькi дзесяткаў чалавек.
      Конь, хутчэй адчуўшы, чымся ўбачыўшы, што яздок чамусьцi апынуўся на зямлi, зрабiў колькi крокаў убок заднiмi нагамi й левым вокам накасавурыўся на лейтананта. Рэшатаў маланкаю ўсхапiўся зь зямлi й, як разьюшаны тыгра, кiнуўся да Сымона. Нiколi хлапец не ўяўляў сабе, што ў такога маленькага чалавечка магло быць столькi кiпучай злосьцi. Аж пабляднеў ад страху.
      - Ты-ы, сукин сын! Бродяга ты! - Тут маскалёк перасалiў сваю лаянку трохпавярховым маскоўскiм матам, пачынаючы недзе зь Ленiнграду, а канчаючы на Растове. - Я тебе за ето знаешь что сделаю?! Я тебя, гада, в тюрьму, в рабочий лагерь! Вот! Я уж тебя постараюсь, погоди-ка, сукин сын ты!
      Юнак дрыжаў ад страху, хоць дзесьцi ў глыбiнi грудзей давiў моцны сьмех. У той момант ня мог ведаць, цi дорага абыдзецца яму гэты жарт. Тым часам Рэшатаў кiнуўся да сядла й знайшоў прычыну ўсяго няшчасьця. Уважна агледзеў раменьчыкi.
      - Это когда они порвались? А?
      - Учора надвечар, обер-лейтанант.
      - А ты почему не зашил?
      - Дык калi-ж я? Ноччу меў зашываць?
      - А мне что к этому? Разве ты не знаешь своего дела? Погоди-ка, я тебя научу, сукин сын ты! Лавинский, где дружиновый Барлай?
      Канюх Лавiнскi, з паходжаньня ўкраiнец, што даглядаў каня капiтана Вiньнiцкага, замiтусiўся:
      - Зараз знайду, обер-лейтанант!
      Пабег i за пару хвiлiн прывёў дружыновага Барлая.
      - Этого негодяя, - тросься злосны Рэшатаў, паказваючы пальцам на беларуса, - посадить на пять суток в сарай на воду и хлеб и поставить караульного. Там я еще придумаю, что с ним сделать. Утром и вечером только выпускать, чтоб лошадей досмотрел, а так держать под караулом в сарае. Понял?
      - Так есть, господин обер-лейтенант.
      Барлай пазiраў на разьюшанага афiцэра, на ляжачае на зямлi сядло й пабляднелага, перапалоханага Сымона, стараючыся, мабыць, адгадаць, што сталася.
      - А ты, Лавинский, сейчас же пришить ремни! - загадаў Рэшатаў украiнцу. Имеешь пять минут время.
      - То як цэ за пяць мiнут? - пачаў той.
      - Ты еще здесь? - кiнуўся да яго маскалёк. - Ступай же немедленно.
      Лавiнскi падняў сядло, узяў каня й пайшоў на панадворак.
      - Забирай этого негодяя! - крыкнуў афiцэр Барлаю.
      - Пайшлi, - кiўнуў галавой дружыновы. Гэткiм чынам канюх Спарыш апынуўся ў пустым, высланым чыстай саломай баўэрскiм хлеўчуку. Знадворку да дзьвярэй загадалi гаспадару зрабiць прабой i прынесьцi замок. Паставiлi са стрэльбаю вартавога. Быў гэта незнаёмы Сымону хлапец з трэцяга зьвяза. Вязень не надта наракаў на свой новы быт.
      - Эт, чорт з табой, - бурчэў ён, - хоць крыху адпачну. Надта-ж дакучаў голад. Прыносiлi толькi адну лусту, значыцца, паўпайка, чорнага хлеба на дзень i паўгаршка чыстай вады.
      Але Рэшатаў ня выканаў пагрозы. Пратрымаў хлапца пад замком i вартаю адно дзьве пары. Параўнальна лёгка абышоўся Сымону той жарт над обер-лейтанантам. Адно яшчэ больш дакучлiвым, прычэплiвым i нязносным стаўся ад той пары малы маскалёк.
      VIII
      У канцы верасьня й першай палове кастрычнiка ў ваколiцы Вагезаў праводзiлiся тактычныя баявыя заняткi пры ўдзеле цэлай дывiзii. Вiдаць было, што час вышкаленьня канчаецца. Па адзьдзелах кружылi розныя плёткi аб хуткiм фронце. Адна з такiх плёткаў, прыкладам, гаварыла, што хутка "трыццатка" мае паехаць у Чэхаславаччыну цi навет i ў Югаславiю.
      Маёр Мураўёў на зборцы свайго адзьдзелу акрамя колькiх шаблонных перасьцярогаў i iншых слоў для падтрыманьня маралi, паведамiў, што генэрал Уласаў вёў перамовы з камандаваньнем Вэрмахту й з самым правадыром Райху, каб з усiх усходнiх фармацыяў стварыць адну вялiкую армiю пад ягонай-жа камандаю й выслаць на Ўсходнi фронт.
      Тым часам становiшча з харчаваньнем было няцiкавае.
      У вёсцы Iльгойзэрн i ў суседнiм Гэмары жаўнеры панадзiлiся былi наведваць мясцовыя пякарнi. Спачатку некаторым собiла дастаць адну цi другую баханку чорнага хлеба. Адылi, калi вестка аб такой магчымасьцi абляцела пададзьдзелы, калi пры пякарнях пачалi расьцi зялёныя натоўпы, немкi, робячы вялiкiя вочы, казалi:
      - Ohnе Каrtе gibts nicht.*
      * Толькi па картках (ням.)
      Тады некаторыя з найсьмялейшых кiнулiся зусiм на яўнае нахальства. Валачылiся па хатах i, як кажуць, проста з моста прасiлi:
      - Ваuer, bitte Вrot.* - Нехта з тых-жа баўэраў хутка парупiўся данесьцi цывiльным уладам. Выйшла забарона прадаваць войску хлеб у пякарнях i ў хатах.
      * Гаспадар, калi ласка, хлеба (ням.)
      Давялося налягаць на садавiну й бульбу, якiя лягчэй было дастаць. Асаблiва цярпелi садовыя дрэвы й вiнаграднiкi пад час вялiкiх тактычных заняткаў. Часта бывала, што адзiн цi другi жаўнер, перабягаючы пад час заняткаў з месца на месца, заляжа пад кустом вiнаграду або на бягу пачне калацiць яблыню цi грушу. Пакуль скончацца заняткi, то аж пуп трашчыць, а ў роце аскому нагонiць.
      Аднойчы на полi канюх Сымон натрапiў на цэлую кучу параськiданых i раздуваных ветрам дробных ангельскiх лятучак. Былi пiсаныя ў ангельскай i нямецкай мовах. Схаваў юнак пару штук у кiшэню й вечарам, ужо вярнуўшыся на базу, уважна прачытаў нямецкi зьмест.
      Камандзер амэрыканскае армii заклiкаў нямецкiх жаўнераў здавацца ў палон. Лятучка гаварыла, што становiшча Трэцяга Райху ўжо зусiм безнадзейнае. Немцы былi бiтыя на ўсiх франтах, хаўрусьнiцкiя армii наблiжалiся хуткiм тэмпам да Рэйну, нямецкiя месты ляжалi ў руiнах. Амэрыканец раiў немцам ратаваць сваё жыцьцё, ня слухаць вар'ята фюрэра й пераходзiць у палон. Давалiся iнструкцыi, як гэта рабiць. Трэба было, увайшоўшы ў кантакт з войскам хаўрусьнiкаў, абавязкова найперш падняць уверх рукi, махаючы такой адной лятучкай, каб пераможцы ведалi, што ты не прыйшоў да iх у госьцi, ды выясьнiць, што здаешся ў палон ангельскiмi словамi: I surrender*. А там ужо будзе ўсё добра. Цябе не пакрыўдзяць i, пэўна-ж, не заб'юць.
      * Здаюся (англ.)
      "Маем, значыцца, й запрошаньне, - падумаў Сымон i схаваў тую лятучку ў самую найдалейшую нiжнюю кiшэню свае вопраткi. - А хто ведае? Мо й давядзецца скарыстаць з запрошаньня хутчэй, чым спадзяемся". Аб тым, што яму, канюху Сымону, давядзецца гасьцiць у амэрыканцаў цi там у каго iншага на другiм баку, хлапец ня меў сумлеваў. Толькi-ж, вядома, мо яшчэ прыйдзецца перад тым пастраляць крыху, вось хаця-б сабе ўверх, абы дзеля вачэй людзкiх...
      НАБЛIЖЭНЬНЕ
      I
      Мапны пакой бункеру галоўнакамандуючага нямецкiмi збройнымi сiламi ярка асьветлены. Пакуль што ў iм толькi адзiн прысутны - малодшы штабовы афiцэр. Усе сьцены пакоя абвешаны мапамi. Пасярод стаiць доўгi стол, таксама засланы мапамi. Больш у пакоi няма нiякай мэблi. Афiцэр стаiць на зэдлiку каля сьцяны, у левай руцэ трымае сьпiсаны машынкаю лiст паперы i, часта на яго пазiраючы, правай рукою бярэ сьцяжкi, паўтыканыя ў розных месцах мапы, ды перасоўвае на iншыя месцы. Чырвоныя сьцяжкi са свастыкай пасярод. Яны вызначаюць крывулi тэўтонска-фашыстоўскага дыназаўра, што раптоўна ў апошнiя часы пачаў худнець i звужацца. Там, дзе стаялi сьцяжкi, гарэла зямля, людзi, жыцьцё - там быў фронт. Але цi толькi там?
      Цяпер ужо ўсюды быў фронт. Вось хоць-бы выйсьцi наверх з бункеру. Што там робiцца! Пекла! Вечная трывога. Людзi днямi й начамi ня вылазяць з нораў-падвалаў. Гарыць, ломiцца, крышыцца, папялiцца шкiлет яшчэ наймагутнейшага ў сьвеце гораду. А тут унiзе, тут што-ж... спакойна. Якi-ж зманлiвы гэты спакой. А мо ўжо так перад надыходам той канчатковай, вырашальнай, нямiнучай часiны? Мо гэта ўжо дыханьне сьмерцi?
      Але-ж не! Сто разоў не! Тут жыве яшчэ "ён". О, так! Гэты "ён" валодае ўсiм i ўсiмi, натхняе, кiруе, вядзе. Гэта мозг усяго, клубок, да якога вядуць усе нiткi яшчэ шматлiкiх, хоць ужо надта-ж паскубаных, зьняможаных армiй, групаў, адзьдзелаў... А яшчэ-ж "ён" кажа, што будзе такая зброя, аб якой i сьвет ня сьнiў. А слоў-жа нiколi вунь на вецер дарма ня кiдаў, з ранейшага ведама... Ого! Яшчэ пазнаюць ворагi. Яшчэ на каленях прыйдуць да яго мiласьцi й мiру прасiць. Вось абы ўжо хутчэй гатовая была гэта зброя. А тады... Ого, што будзе тады!
      А тым часам...
      Афiцэр у бункеры часта трэ правай даланёю бараду, мармыча, штось лае сабе пад нос. Заўсёды, як толькi дзе даводзiцца перасунуць сьцяжок на ўсходняй крывулiне ў заходнi бок цi на заходняй ва ўсходнi, голас яго мацнее, вурчыць, гаркае. Кiвае галавою. Цi-ж гэта лёгка?! Помнiць-жа ён лепшыя часы. Сьцяжкi тады перасоўвалiся ў зусiм iншых кiрунках. Дыназаўр сыцеў, таўсьцеў, выпяцiў быў свой жывот аж на прадмесьцi Масквы, лапай ледзь не зачапiў Александрыю ў Егiпце ды думаў растаптаць брытанскiя абтокi. Ох, якая-ж тады была асалода перастаўляць сьцяжкi! Разам з дыназаўрам рос i ён сам, неяк i галава падымалася вышэй дый ногi раўней хадзiлi.
      А цяпер полымя дабiралася да нэрвовага цэнтру Райху. Гэта было тое самае страшнае зямное полымя, што вогненна-жалезным языком лiзала жыцьцё ня толькi выдатных ваякаў вермахта, але i ўсе славутыя фюрэравы мары-летуценьнi, спадзяваньнi. I яно было больш жахлiвае й знiшчальнае за тое полымя, што пасылала неба. Афiцэр яшчэ раз уважна праверыў усе крывулiны на сьценнай мапе, задуманы, уталопiўшыся ў мапу, пастаяў хвiлiны тры, пакiваў галавою, пасьля падыйшоў да стала й там правёў тую самую аперацыю. Тут ужо пайшло барзджэй дый вурчэньня, гарканьня таго менш было. Хутка накiраваўся да дзьвярэй, i крокi яго паглынула рэха бункернага калiдору.
      II
      Мiнула каля паўгадзiны. З калiдора пачалi далятаць гукi розных галасоў. Пры ўваходзе адбываўся самы грунтоўны кантроль. Рукi мацалi партфелi, правяралi дакуманты, зыркiя вочы доўга й уважна аглядалi вiзiтантаў. Нельга-ж было, каб iзноў паўтарыўся лiпеньскi дзень у Прусii.* Дый фюрэр апошнiмi часамi дзiваком нейкiм ставаўся, бачыў усюды й знаходзiў тое, чаго ня было, выдумляў непраўдападобнае, шукаў вiнаватых. Але-ж ня iм, дробным чарвям, дадзена было разгадаць тайнiцы фюрэравага мозгу. Поўзалi-ж перад iм, дык i цяпер лётаць не пачнуць. Трэба цягнуць да канца...
      * Маецца на ўвазе няўдалы замах на Гiтлера, падрыхтаваны групаю нямецкiх афiцэраў.
      Пасьля доўгай i дэталёвай iспытацыi язык гаркаў кароткае адрывiстае слова. Крокi мералi недаўгую ўжо адлегласьць да мапнага пакою, i ў дзьвярах вырасталi адчаканеныя постацi: маршалы, генэралы, адмiралы. То й былi тыя нiткi, што лучылiся з галоўным клубком. Гэта тыя мацаўкi-лапы спрута, што цiснуў, душыў усiх i ўсё, высмоктваў зь iх апошнiя сокi й кроў у iмя будучага панаваньня "супэрнароду", "супэрмэнаў", "вярхоўнай" арыйскай расы. Гэта тыя служакi колiшняга капрала кайзераўскiх войск, што бурыў усё старое, будаваў "новую Эўропу".
      А мо яны - гэтыя маршалы, генэралы, адмiралы - ужо перасталi быць будаўнiкамi, мо сталi ўжо магiльшчыкамi? Хто-ж мог напэўна сказаць. Але-ж не! Яшчэ раз не! Ён-жа ўсё ведае, за ўсiх думае, усяго дапiльнуе. Яшчэ выведзе й прывядзе. А iм тым часам што? Хiба-ж толькi па сваiх дзялянках ды адрэзках... А там ужо ўва ўсiм галоўны - ён...
      У мапным пакоi час ад часу стукаюць запяткi, сьцiскаюцца выцягнутыя рукi пры вiтаньнях, падаюць прыцiшаныя словы. Мундзiры абступаюць стол, сьцены. Вочы ўпiваюцца ў тыя пункты-сьцяжкi. Вочы звужаюцца, касурацца. Твары моршчацца. Панурыя гэта твары - яны даўно забылiся, як сьмяяцца. Заўсёды напружаныя, неспакойныя. Мяркуюць, у якiм "ён" настроi, што зробiць, загадае, як аднясецца. Цi зноў не палезе на тую найвышэйшую ноту. А мо што й пацяшальнае скажа. Недарма-ж паўзьлi з усiх канцоў, сьпяшалiся, дэнэрвавалiся. Можа... можа...
      У пакоi iх ужо пару дзесяткаў. Раптам уся актыўнасьць i рух спыняюцца. Чакаюць, прыслухоўваюцца. Усе вочы ўпiваюцца ў дзьверы. Прыблiжаецца, iдзе. У дзьвярах паказваюцца чорныя варухлiвыя вусiкi, звiслая на лоб пасма валасоў, рудыя вочы. Спыняецца пара чорных выглянцаваных ботаў. Мо гэта тыя самыя боты, што калiсь падрыгвалi з захапленьня ў Камп'енскiм лесе ў дзень капiтуляцыi Францыi? Побач - два рослыя ценi. Ногi на момант затрымлiваюцца, вочы хутка паўзуць па ўсiх прысутных, i пасьля ўжо ногi прыблiжаюцца да цэнтру стала.
      Фюрэр, мусiць, ня ў гумaры. На твары ў яго цень. Галава то апускаецца над настольнай мапай, то падымаецца, павяртаючыся ў той бок, да каго гаворыць. Палец блудзiць па крывулiнах. Чуваць рапарты, пытаньнi, перапытваньнi. Часам у тым пакоi так глуха, што, калi-б вочы не бачылi, падумаў-бы, што тут нiкога няма. Але ў гэты момант якраз найбольш напружана працуюць мазгi прысутных. Стараюцца ўгадаць, што "ён" думае, што зробiць, скажа цi спытае наступнае. Усе вочы ўпiваюцца ў ягоны твар, стараюцца злавiць найменш заўважны цень думак. С;мяротная цiшыня. Толькi час ад часу шаргануць па цэменце падковы ботаў або пачуецца нясьмелы кашаль цi прытоенае дыханьне.
      Ня так шмат часу патрэбна ўжо фюрэру: мо пару месяцаў, паўгода, у найгоршым выпадку год. Ужо Лёндан стогне пад агнём "V-2", супраць якое англiчане не ведаюць абароны. Але ж гэта адно пачатак. Што ж ракеты "V-2" у параўнаньнi з той зброяй, што мае на думцы фюрэр i над якой дзень i ноч працуюць найбольш вартасныя нямецкiя мазгi! Абы час дазволiў, абы ўсё не развалiлася, ня скрышылася. Цяпер усё асноўнае й зводзiцца да здабыцьця часу. Дык за любую цану трэба ўтрымацца, загарадзiць, ня пусьцiць.
      На мапе, бывае, акрамя фюрэравага пальца зьявiцца побач i iншы, што ўслужлiва стараецца дапамагчы першаму. I вось фюрэраў палец даязджае ў сваю чаргу й на эльзаскi адрэзак, тыцкае на тую далiну мiж Вагезамi й Альпамi.
      - А як сытуацыя тут? - чуецца хрыплаваты голас.
      - Калi-б можна... - пачынае iншы.
      - Тут вельмi важны адрэзак, - перабiвае яго той першы, - тут працiўнiк будзе старацца прарвацца любой цаною, бо гэта асноўны падыход да Рэйну з паўдня.
      - Не дапусьцiць яго! Галоўная абаронная лiнiя на Рэйне мусiць яшчэ лепш умацавацца. Якое цяпер становiшча?
      - Наступ ворага затрыманы. Фронт статычны. Акцыi зводзяцца да разьведак. Працiўнiк падцягвае вялiкiя сiлы, запасы, рыхтуецца да наступу. Адзьдзелы нашы аслабленыя, змучаныя ад доўгага адступленьня з паўдзённай Францыi й патрабуюць перагрупоўкi.
      - Якi стан рэзэрваў? - гаркае фюрэр. Другi голас называе колькi адзьдзелаў.
      - Ёсьць там i трыццатая пяхотная расейская дывiзiя, - заканчвае ён.
      - У якiм стане?
      - Канчае вышкаленьне.
      - Даць яе супраць французаў. Матэрыял гэта другарадны, але, умела пакамандаваўшы, можна яго добра выкарыстаць. Французам яны павiнны даць рады. Неадкладна дайце дыспазыцыi ў гэтым кiрунку.
      Фюрэраў палец пасоўваецца на поўдзень, да Iталii.
      За пару гадзiнаў з Воўчага Логава зашыфраваныя загады паляцелi ва ўсе канцы, у меншыя воўчыя логавы. Ляцiць той голас па дроцiку i ў штаб трыццатай. I там ужо выпрастоўваецца шыя й плечы дзяжурнага афiцэра, пачынаецца рух у штабе. Стукаюць падковы, гаркаюцца ў тэлефонныя трубкi загады, бразгаюць дзьверы. Галоўны загад дзелiцца на кавалачкi, на дзесяткi, сотнi меншых. I далей ужо, у самых меншых адзьдзелах, ён яшчэ больш драбiцца, ажно пакуль, як той кiй у муравейнiку, не спрычынiцца да агульнага, гарачкавага руху. А там ужо, гэтым разам з самых нiзоў, ад самых найменшых выканальнiкаў, чуюцца сакавiтыя камэнтарыi, заўвагi. Дый якiя-ж цiкавыя яны бываюць...
      III
      У пакойчыку, пры цьмяным сьвятле маленькай лямпы, Вiктар Караткевiч даўно выводзiў свае храпунскiя рулады. Ня было тут нiякiх пасьцеляў - усё жыцьцё адбывалася на падлозе. Побач Вiктара, прылёгшы на сеньнiку, аблакацiўшыся на правую руку, Сымон прыглядаўся да тройкi сяброў, што гулялi ў вачко, а то зноў вяртаўся да свайго занятку - набiваньня табакаю папяросных гiльзаў. Ужо амаль даехаў да сотнi. Табакi ўдалося прыдбаць ад баўэра. Стараўся хлопец зрабiць запас на будучыню. Трое ўкраiнцаў - Лавiнскi, Антаненка й Панамарэнка - так загулялiся ў карты, што забылiся аб часе й iснаваньнi.
      Раптоўна й хутка адчынiлiся дзьверы, й дзяжурны падафiцэр крыкнуў:
      - Алярм! Хуценька пакаваць усё да самага найменшага. Прыгатовiць конi й хурманкi. Не марудзiць! Няма часу!
      Шах-барах-бам. Пачаўся грукат, рух, суматоха. Чулiся сакавiтыя слоўцы з прычыны страты тае цi iншае рэчы. Беганiна на двары, запраганьне коней, ладаваньне ўсякай усячыны. Нарэшце ўсё гатова, й пачынаецца чаканьне аж да ранiцы. Жаўнеры ў поўнай гатоўнасьцi апошнi раз кладуцца, дзе хто пападзе, стараюцца схапiць крышку сну.
      А гадзiне чацьвёртай над ранiцай войска пакiнула Iльгойзэрн i накiравалася на тую самую дарогу, якой калiсьцi прыйшло з Францыi. Iзноў прыйшлi днi й ночы ў маршы, з адпачынкам - дзе й як давядзецца.
      20 лiстапада ў лiку iншых адзьдзелаў дывiзii батальён Мураўёва наблiзiўся да вёскi Гальфiнгэн, непадалёк Альткiрха. Цэлую ноч выразна чулася рэха гарматаў з захаду. Агонь гарматных залпаў частымi проблiскамi асьвятляў заходнi гарызонт. Цярушыў дробненькi густы ыазойлiвы дожджык.
      А другой гадзiне ночы прыбылыя ў вёску Гальфiнгэн жаўнеры разьмясьцiлiся па гаспадарскiх пунях. Схапiўшы колькi мага сну, ужо каля гадзiны дзясятай ранiцою войска было на нагах. Атрымалi прадукты, новенькiя нямецкiя стрэльбы, амунiцыю. Кожная рота, акрамя бальшавiцкiх кулямётаў i мiнамётаў, прывезеных зь Беларусi, атрымала па чатыры супрацьтанкавыя панцырфаўсты. Тут-жа, напагатове, коратка было й выясьнена, як iх ужываць. Справа зусiм просьценькая, здаецца. Трымаеш панцырфаўст пад пахай, уважаючы, каб канец трубкi тырчаў на пядзi тры ззаду, каб у часе стрэлу ня ўдарыла ў цябе полымя, - а там ужо толькi прыцэлiўся ды прыцiснуў курок.
      Зараэ пасьля паўдня на нямецкiх аўтамашынах войска выехала на фронт. Пад вечар пакiнуў вёску й вабоз разам з кухнямi. Жаўнеры надзеялiся, што мо нарэшце перастануць ужо кармiць iх канiнай, тым больш што бачылi, як ад фронту нямецкiя жаўнеры гналi табуны чырвоных эльзаскiх кароў.
      Вабоз з кухнямi затрымаўся на паляне сярод лесу, на ўсход ад вёскi Асбах, што цераз рэчку межавала з Альткiрхам. Але нядоўга давялося яму там быць. На наступны дзень, пад цяжкiм мiнамётным агнём працiўнiка, вялiкая частка вабозу пакiнула паляну й вярнулася назад у Гальфiнгэн.
      Ужо надвечар таго самага дня пачалi зьяўляцца першыя ўцекачы з фронту, што апавядалi пра баявое хрышчэньне.
      IV
      - Ты ведаеш, братка, ну i наваяваў-жа я, - апавядаў Вiктар Сымону.
      - Гэта ўчорака нас як забралi адсюль на машынах, дык завезьлi аж на другi бок Альткiрха. Высадзiлi й давай фармаваць. Чуем там за нейкiм узгоркам стралянiну, але рэдкую. Кажуць нам туды йсьцi. Наш зьвязовы, гэты сабака Рэшатаў, сам ня йдзе на першы агонь сустракаць працiўнiка, а выпраўляе нас ды сам ззаду пляцецца. Мне загадалi несьцi амунiцыю да "дзегцярова". Ну што-ж, думаю, можа, з "дзегцяровым" будзе зручней, чым са стрэльбаю. Але-ж, каб цябе халерачкi, цяжкавата трошкi. Трэба гэтую качаргу на плячы тарабанiць дый дзьве скрынi амунiцыi, дык i нялёгка, чорт вазьмi. Як-жа тут, думаю, даць сабе рады? Iдзём так дарогай шнуркамi па абодва бакi каля канаваў, каб у выпадку чаго зручней скрыцца было, а я ўсё думаю, як бы тут з гэтым цяжарам палагодзiць. Аж тут проста мне быццам на падмогу каля дарогi пакiнуты дзiцячы возiк бокам ляжыць...
      - Якi возiк?
      - Дзiцячы, звычайны дзiцячы возiк на чатырох калёсцах i ў добрым стане навет.
      - Што ты кажаш...
      - Сапраўды, - запэўнiваў недаверлiвага сябру Вiктар. - Вось дык, думаю, шчасьце. Я цап за яго, палажыў скрынкi з амунiцыяй, стрэльбу й пхну яго сабе па дарозе, быццам нi ў чым не бывала. Iншыя толькi паглядаюць на мяне, пальцамi сябрам паказваюць ды рагочуць. А мне што? Я iду, як на тым парадзе, быццам баба з дзiцём па гарадзкой вулiцы, ды пасьвiстваю.
      - Ха-ха-ха! - рагатаў Сымон.
      - Iдуць, знаеш, немцы ад фронту. Эсэсманы пераважна, старыя, аброслыя, паперакiдаўшы зброю цераз плечы, плятуцца. А я пытаюся ў iх - wie gehts?* А яны, братка, як ашчэрылiся на мяне, як зачалi злосна лаяць, зьелi-б, здаецца...
      * Як маецеся? (ням.)
      - Ну ў цябе-ж розуму хапiла. Гэта-ж уявiце толькi: тыя, пэўна, у азадак добра ад амэрыканцаў дасталi, а тут вось па дарозе нейкi блазан iдзе зь дзiцячым возiкам перад сабою й пытаецца - wie gehts. Гэта-ж, братка, зьнявага проста...
      - Ну i заелiся-ж былi. Я думаў, што каторы аплявушыць кiнецца.
      - Табе толькi заставалася яшчэ спаднiцу бабскую надзець ды хусьцiнку павязаць - можа-б, тады амэрыканцы ў госьцi прынялi...
      - Якiя амэрыканцы?
      - Як то якiя? А хто-ж там на другiм баку?
      - Дзе там амэрыканцы! Французы на другiм баку, вось хто. Кажуць навет, што чужаземны легiён, брат. Я-ж, пэўна, не разабраўся яшчэ, нiкога не бачыў, але-ж iншыя кажуць.
      - Чужаземны легiён, кажуць?
      - Няўжо-ж...
      - Дык там-жа крымiнальнiкi з усяго сьвету...
      - А чорт iх ведае, братка, хто там. Зрэшты, можа, яшчэ даведаемся й пабачым. Але цяпер слухай-жа, што было далей.
      - Ну, расказвай.
      - Мiнулi мы першы ўзгорак з правага боку каля дарогi. Там бачыў я нямецкiя гаўбiцы - акапаныя стаялi. Ажно падыходзiм пад нейкую вёску (гэта была Балерсдорф на захад ад Альткiрха). Загадана нам легчы й сачыць, што наперадзе робiцца. Вiдаць з правага боку пры дарозе касьцельная вежа, там цi не назiральнiк артылерыйны сядзеў толькi. Заўважылi нашы нейкiх падазроных людзей, рух наперадзе. "Давай, - кажа дружыновы, - папробуем". Чуваць было таксама воддаль каля дарогi ў кустах, як танкi равуць. Нашы кулямётчыкi давай псяюрыць па кустах, а мiнамётчыкi - мiны пускаць у ход. Але-ж, братка, доўга й чакаць не давялося. Мусiць, з таго боку добра нас угледзелi, асаблiва з той касьцельнай вежы. Як сьцягнулi мы на сябе агонь, ратуначку няма. Французы як прыпсяюрылi па тым узгорку, што мы мiнулi з правага боку каля дарогi, дык гаўбiцы нямецкiя ажно ўверх падскокваюць. Найгорш, што й нiдзе схавацца няма, каб хаця дзе якую ямку выкапалi. Так нам прысмажылi, што я аж увесь са страху пачаў калацiцца. Братка ты мой, я й сам ня ведаю дакладна, як i што сталася пасьля. Ня помню, калi я пастанавiў уцякаць i цi наагул я пастанаўляў. Мусiць, ногi самi мяне адтуль панесьлi. Адно апамятаўся тады, як ужо пару кiлямэтраў назад зрабiў i перад Рэшатавым апынуўся.
      - Як гэта - перад Рэшатавым? Дык ён так далёка застаўся ззаду?
      - Так, братка. Ён зусiм з намi не хадзiў. З падафiцэрамi наперад пхнуў, а сам ззаду застаўся, маскалюга пракляты.
      - Дык якi зь яго тады камандзер? Цi Вiньнiцкi яму дазволiў? Гэта-ж камандзеры зьвязаў на першыя пазыцыi разам з войскам мусяць iсьцi.
      - Кажу табе, што з намi не пайшоў, а ззаду застаўся.
      - Вось якi ваяка, значыцца.
      - Ён ваяка толькi з канюхамi, а не на фронце.
      - Ну добра, расказвай далей.
      - Дык тут i пачалося самае цiкавейшае. Як пабачыў мяне й iншых Рэшатаў ды як запенiўся, як пачаў раўцi, то я думаў, што застрэлiць на месцы. "Караткевiч! - раве на мяне. - Дэзэртыр ты! Дзе твая зброя, амунiцыя? Як ты сьмеў усё на полi пакiнуць?!" Але-ж i запенiўся. Я не на жарты перапалохаўся. I ведаеш што? Загадвае мне, каб я йшоў назад i ўсю мною пакiнутую амунiцыю й стрэльбу прынёс. Я тлумачыў, што там ужо нiкога з нашых няма, бо й сам-жа ён бачыў, што ўсе паўцякалi, дык нiчога не памагае. "Iдзi! - раве. - Прынясi назад стрэльбу й амунiцыю, а то застрэлю зараз, як сабаку". Штож было рабiць? Мне прыйшло ў галаву, што цi ад Рэшатава кулю дастаць, цi ад французаў, дык фактычна няма рознiцы. Ня мог я сказаць, што ня выканаю загаду. Дык i паплёўся я назад па тую амунiцыю, iзноў мне аж той дзiцячы возiк прыпомнiўся. У канцы канцоў, - думаю, - як ужо траплю да французаў у палон, дык таксама не прайграю. Тут надыходзiў ужо й вечар, дык, думаю, пакуль дайду, то й сьцямнеецца. Iду, й лыткi мае ад страху дрыжаць. Дзе пабачу якi куст цi якi цень - хоць тых ценяў i ня было, бо дробны дожджык iмжыў, - дык мне здаецца, што за кожным француз сядзiць. Iзноў-жа - як я туды зайшоў, як знайшоў тое месца, як прыцягнуў назад тую амунiцыю з возiкам, дык i сам ня цямлю. Адно што, здаецца, каб другi раз мне так нехта загадаў, дык i не пайшоў-бы. Вось, браце, як я ваяваў. Можаш сабе ўявiць.
      - Як той ваяка Швэйк.
      - Падобна.
      Караткевiч змоўк. Гутарка адбывалася надвечар другога дня пасьля Вiктаравых прыгодаў, у Гальфiнгэне на сене ў пунi.
      - А што там чуваць пра вынiкi баёў iншых? - спытаў пасьля кароткага маўчаньня Сымон.
      - Якiя там наагул баi! Нашы людзi, братка, наагул баёў унiкаюць. Ужо дзе калi прыпруць i выхаду няма, дык адбiваюцца.
      - Дык усе, значыцца, так, як ты, адразу драпака смарганулi?
      - Ды ня ўсе. Былi сутычкi ў iншых. Але ўсе адступiлi. На заходнiм прадмесьцi Альткiрха, ужо пазьней ноччу, першая наша рота адзiн танк францускi зьнiшчыла, але такiх паважнейшых i большых баёў ня было, адно сутычкi. Нашы ўцякаюць, бо папраўдзе дык i ваяваць няма чым. Ну як ты затрымаеш танкi? Кулаком? На адну роту далi па чатыры панцырфаўсты. Дык добра-ж, калi яшчэ пападзеш, а то й напуста пусьцiш каторы. Дык i ўцякалi. Колькi ўжо ў палон да французаў папалася...
      - I ў палон ужо?
      - О, так. Ужо многiх не далiчылiся.
      - Дык дзе-ж цяпер нашае войска?
      - Ужо на гэтым баку Альткiрха, па гэтым беразе рэчкi ў вёсцы Асбах загадана вакопвацца. Увесь батальён тут.
      - Слухай, а чаму-ж ты аж сюды прыбег? Цi над табою добрае сэрца Рэшатава зьмiлавалася ды адпусьцiў цябе на адпачынак?
      - Смяешся? Уцёк я, вот i ўсё.
      - А ты знаеш, што цябе чакае, як зловяць?
      - Дык я-ж пры сваiм абозе. Што-ж яны зробяць? Адпачну й пайду назад.
      - Але-ж зь цябе й ваяка. Ты-ж без загаду, самадумам нiчога не павiнен рабiць. Што ты - маленькi, цi што?
      - Ат, - махнуў рукою Вiктар, - неяк будзе. Вось давай лепш пасьпiм, а тады буду бачыць, што рабiць. Можа, Рэшатаў навет i ня ведае, што я тут...
      - Як то ня ведае?
      - Мо ўжо думае, што я да французаў папаўся. Не аднаго-ж мяне не стае.
      - Ну, глядзi. Не кажы, што я цябе не папярэдзiў.
      Але змучаны Вiктар, выпрастаўшыся на сене, ужо драмаў. Сымон перастаў яго турбаваць. Знадворку чуваць было конскае хрупаньне й частае фырканьне, а з захаду лёгкi восеньскi вецер часьценька прыносiў глухi гул гарматаў. Сымон лёг каля сябры i, перадумаўшы ўсё расказанае Вiктарам, заснуў.
      V
      Прыйшла ў вабоз у Гальфiнгэн вестка, што два францускiя танкi заехалi назад у вёску Гаймсбрун i, заняўшы пазыцыi на могiльнiку пры шашы, перасеклi адну з галоўных артэрыяў сувязi фронту з тылам. Вёска Гаймсбрун ляжала ў адлегласьцi трох кiлямэтраў проста на поўнач ад Гальфiнгэна i кiлямэтраў восем на захад ад Мюльгаўзэна. Лiнiя фронту, што бегла па рэчцы Iл ад швайцарскай мяжы ды лукам абгiнала з захаду Мюльгаўзэн, зусiм блiзка падыходзiла да Гаймсбруна. Танкi выканалi зручны манэўр, адрэзаўшы адзiн шлях сувязi й даставаў. Ня было нiякай мовы аб праезьдзе немцамi дарогай цераз Гаймсбрун на фронт.
      Шаша лёгкай дугой абгiнала могiльнiк. Адзiн танк, заняўшы пазыцыю на адным краi, сачыў за дарогай на поўдзень, другi-ж, стаўшы на другiм баку, - за дарогай на поўнач. Тут-жа, насупраць могiльнiку, на другiм баку вулiцы, стаяў касьцёл. На званiцу паслалi французы пару кулямётчыкаў, што назiралi за дарогамi, а пры дапамозе пераноснага радыё паведамлялi танкiстам унiзе аб усякiм руху, што адбываўся на шашы. У той дзень, 24 лiстапада, калi немцы наважылi зьлiквiдаваць няпрыяцельскiя танкi, у вабоз канюхоў у вёску Гальфiнгэн зьявiўся Вiтвiцкi. Ён прыйшоў мабiлiзаваць канюхоў для выкананьня баявога заданьня. Сабраў восем чалавек, у iх лiку й нашых двух гэрояў, уручыў iм два панцырфаўсты, кулямёт, i такi баявы адзьдзел накiраваўся ў Гаймсбрун.
      Хто-ж быў Вiтвiцкi? У нашай аповесьцi ён i выступае ўсяго адзiн раз, але варта зь iм блiжэй пазнаёмiцца хаця-б таму, што гэты вырадак пакiнуў крывавыя сьляды й папялiшчы па ўсёй Глыбоччыне. Доўга не забудуцца пра яго сяляне Глыбоцкае акругi як пра аднаго зь перадавых гiтлераўскiх катаў-нелюдзяў.
      Пасьля сьмерцi будаўнiка Вэрсальскае Польшчы маршала Пiлсудзкага ў 1935 годзе польскiя акупанты Заходняе Беларусi наважылiся замацаваць памяць "дарагога маршалка" на Вiленшчыне пабудовай на казённы кошт сотнi пачатковых школаў, параськiданых па ўсiм Вiленскiм ваяводзтве. Адна такая сямiкласная школа iмя Пiлсудзкага - двухпавярховы шэры цагляны будынак - вырасла й на станцыi Каралеўшчына. Пад школу быў адведзены вялiкi пляц, навокал абгароджаны плотам. З заходняга боку, крокаў на пяцьдзесят воддаль ад школы, вырасла абабiтая шалёўкамi малая трохпакаёвая хатка, крытая гонтам. Гэта было памяшканьне для школьнага вартаўнiка.
      Вiктар Караткевiч i Сымон Спарыш пачалi наведваць новую школу ад пятае клясы. Апрача шматлiкiх дзяцей мясцовых польскiх ураднiкаў, чыгуначнiкаў, асаднiкаў i панкоў, што вучылiся тут, амаль палова дзяцей былi беларусы з навакольных вёсак. I ў гэтай школе Сымону й Вiктару першы раз давялося сустрэцца з Вiтвiцкiм. Як школьнiкi сустракаюцца з вартаўнiком? Проста бачаць яго дый часамi ўцякаюць ад яго, калi ўлезуць, дзе забаронена, а той выганяе. Так i нашы два гэроi ведалi Вiтвiцкага адно з выгляду. Фiзiяномiяй сваёй ён належаў да людзей, пабачыўшы якiх, не забудзецеся нiколi. Перадусiм - нос. Што гэта за нос! Гарбаты й даўгi, як сланоў хобат, тырчаў ён далёка наперад на вузкiм твары й плоскай галаве. Блiзенька носу з двух бакоў сядзела пара зялёна-рудых вачэй. Доўгiя хвалiстыя валасы ападалi аж на шыю. Трэба прыгадаць i густа зморшчаны, ня зусiм нiзкi лоб ды асаблiва-ж вусны: рот быў вузкi, а вусны таўстыя. Калi Вiтвiцкi гаварыў, то здавалася вам, што голас дзесь выходзiць з даўгога гарбатага носу-хобата, а таўстыя кароткiя вусны вось так адно для гульнi неяк дзiўна скручваюцца ў трубку, каб не пахвалiцца, што за iм разьмясьцiлiся падобныя да конскiх iклы й калаваты, быццам маленькае палена, язык.
      Асаблiва Сымон цiкавiўся тым носам-хобатам. Бывала, iдучы зь верхняга паверху на двор на перапынак, здалёк заўважыць Вiтвiцкага каля знадворных дзьвярэй i вялiкага вакна. Той звычайна пабрыньквае ў правай руцэ вялiкiм званком, прыглядаецца, як вучнi выходзяць на двор. Сымон, бывала, зойдзе збоку ды так угледзiцца ў нос-хобат, што нарэшце й сам вартаўнiк заўважыць ды, жартуючы, сыкне на хлапца, каб напалохаць. Гаварыў Вiтвiцкi хутка, адрывiста й неяк зусiм не так, як мясцовыя палякi. Здавалася, што польскiя словы вымаўляе зь вялiкай цяжкасьцю.
      Вiтвiцкi ажанiўся зь беларускай дзяўчынай зь недалёкiх Мiхалёў, дзяцей ня меў i, пэўна-ж, сядзеў-бы й працаваў пры школе яшчэ доўгi час, калi-б ня прыход бальшавiкоў. Раптоўна Вiтвiцкi прапаў. Гаварылi людзi навокал, што быццам трапiў у вязьнiцу ў Бярэзьвечах, дзе ў былым кляштары над возерам бальшавiкi трымалi сотнi людзей. Гаварылi ўсяк, але напэўна нiхто ня ведаў. Дый хто там надта цiкавiўся былым школьным вартаўнiком. Пагутарылi й хутка змоўклi.
      Адно з прыходам гiтлераўскiх акупантаў выявiлася, што Вiтвiцкi сапраўды сядзеў у Бярэзьвецкай вязьнiцы, што за польскiм часам працаваў на карысьць нямецкае разьведкi й што быў зьвернуты ў Нямеччыну бальшавiкамi пад час вымены людзей, якая адбылася ў 1940 годзе мiж Масквою й Бэрлiнам, калi Сталiн i Гiтлер былi добрымi хаўрусьнiкамi. Калi ў 1941 годзе былы шпiён Вiтвiцкi зьявiўся ў Глыбокiм, дык шмат хто пэўна не пазнаў-бы колiшняга школьнага вартаўнiка з Каралеўшчыны, калi-б не тая сталая прыкмета - нос-хобат. Гэтым разам i дэкарацыя была iншая. Цяпер Вiтвiцкi ўжо прыехаў сюды гаспадарыць. Гэты былы вартаўнiк заняў пачэснае месца нямецкага школьнага шэфа й iнспэктара на Глыбоцкую акругу. Якiм прыхiльнiкам беларусаў быў Вiтвiцкi, няхай сьведчыць хаця-б адзiн першакласнае вагi ў школьных справах факт, што на беларускага акруговага школьнага iнспектара ён трымаў ведамага няпрыяцеля беларусаў маскаля Субботiна, якi навет на школьных вучнёўскiх пасьведках падпiсваў сваё прозвiшча з падвойным "б" i "т".
      Было-б яшчэ паўбяды, каб былы шпiён Вiтвiцкi абмежаваўся адно школьнымi справамi ў акрузе. Адылi ўлада ягоная, як i ўсiх гiтлераўцаў-акупантаў, была неабмежаваная. Школьны шэф, на вялiкае няшчасьце загнаных у гэтто жыдоў i беларускага насельнiцтва Глыбоччыны, выкарыстоўваў тую ўладу поўнасьцю.
      Кожны жыд з гэтто, калi iшоў вулiцаю ў калёне на працу ды здалёк заўважыў немца, мусiў здымаць шапку й кланяцца. Шматлiкiя немцы, асаблiва мясцовыя працаўнiкi цывiльнай улады, ня бралi таго на ўвагу. Iнакш было зь Вiтвiцкiм. Баранi Божа, пападзiся яму пад руку жыд, што iшоў па ходнiку, замест па бруку, або што ня ськiнуў перад iм шапкi - застрэлiць на месцы. I колькi-ж было такiх выпадкаў. Ведалi ў Глыбокiм яго ўсе жыды й баялiся як агню. Добра было, калi Вiтвiцкi iшоў па вулiцы ў ярка-зялёным мундзiры цывiльнага ўраднiка. Тады жыд мог убачыць яго здалёк i ў пару дрыжачай спрацаванай рукой ськiнуць шапку. Бяда, што ён часьценька хадзiў у цывiльнай вопратцы. Казалi некаторыя, якiя ведалi гэтага вырадка блiжэй, што рабiў ён гэта наўмысьля. Iдучы апранутым у цывiльнае, Вiтвiцкi заўсёды трымаў у кiшэнi напагатове "люгэр". Сустрэўшы калёну жыдоў на вулiцы ды заўважыўшы, што некаторыя ня ўсьпелi яму пакланiцца, ня мiне яе, каб не пакiнуць на бруку пару трупаў.
      Зь мясцовых гарадзкiх польскiх басякоў усякае масьцi арганiзаваў Вiтвiцкi адзьдзел, што трымаў варту каля будынку нямецкага камiсарыяту ў Глыбокiм. Было iх звыш сарака. Усе выводзiлiся з гарадзкое польскае басоты, гатовай на ўсё за адпаведную заплату. Чаму-ж з польскiх басякоў? - спытаў-бы нехта. Хiба-ж ня было ў горадзе цi навокал ахвотных хлапцоў зь беларускае моладзi?
      Усё гэта сталася не прыпадкова. Немцы, згодна зьверху накiнутага пляну цi iнструкцыяў, паслугоўвалiся адкiдкамi грамадзтва зь ненавiснай беларускаму насельнiцтву польскай басоты. Яны ведалi, што тая здольная была на ўсе брудныя справы. Дый патрэбная-ж была немцам нязгода й грызьня мiж мясцовым беларускiм i малымi рэшткамi польскага насельнiцтва. У агульны нямецкi плян, дзеля таго, уваходзiла польская басота, сюды- ж пэўна належаў i маскаль iнспэктар Субботiн; бабскiя брыгады прастытутак-полек, што, быццам тыя мухi гной, абселi акруговы камiсарыят, нямецкую жандармерыю, СД i паасобных, важных у адмiнiстрацыi немцаў; палякi ў чорнай палiцыi й iншыя.
      Вiтвiцкi з бандай польскай басоты хутка даўся ў знакi беларусам навокал Глыбокага, асаблiва ўздоўж чыгункi Полацак - Маладэчна. Ён здабыў сабе пару пакiнутых бальшавiкамi транспартных аўтамабiляў, прыдбаў чэскую зброю й часьценька выязджаў на паляваньне. Ясна, не называў таго паляваньнем, а рэйдамi супраць чырвоных партызанаў. Бяда ў тым, што нi камандзер, нi адзьдзел басякоў нiчым ня выявiлiся як змагары супраць бальшавiцкiх групаў. Затое колькi-ж яны папалiлi й абрабавалi вёсак уздоўж успомненай чыгункi, дый цi толькi каля яе!
      Выедуць, бывала, на тыдзень цi два. Дзесь знойдуць на чыгунцы мiну. Значыцца, трэба-ж знайсьцi й вiнаватых. Дзе яны там будуць ганяцца за сапраўднымi злачынцамi! Лягчэй спалiць суседнюю адну цi другую вёску. Так i глядзiш, як абкружаць яе, пазганяюць у пуню ўсiх малых, старых бацькоў i матак ды ўсiх жыўцом спаляць. Пазьдзекаваўшыся ўволю над маладымi дзяўчатамi, аддадуць iх пасьля разам з хлапцамi ў адпаведнае месца й рукi, каб накiраваць на нявольнiцкую працу ў Нямеччыну. Такiя оргii, дзе цякла самагонка й кроў, адны гарэлi жыўцом, а iншыя былi гвалчанымi, Вiтвiцкi надта-ж любiў. Пасядзеўшы ў Глыбокiм пару месяцаў пры "школьных справах", былы вартаўнiк выяжджаў са сваёй групай на правiнцыю, каб пiць, душыць, забiваць, гвалцiць, палiць. "Ваякi" не адставалi ад камандзера. Выезды былi даволi пэрыядычныя.
      Пра зьдзекi Вiтвiцкага над беларускiм жыхарствам Глыбоччыны можна было-б, сабраўшы тысячы фактаў i праслухаўшы сьведкаў, напiсаць вялiкую асобную працу. Гэта ня ёсьць наша мэта. У няслаўных шэрагах гiтлераўскiх катаў нашай акрываўленай Бацькаўшчыны Вiтвiцкi заняў адно зь перадавых месцаў. Мы толькi коратка абмежавалiся ўспамiнам пра Вiтвiцкага таму, што тэма гэта разьмiнаецца з нашым асноўным апавяданьнем, i хацелi чытача хоць збольшага пазнаёмiць з аблiччам чалавека, якога мы пакiнулi ў таварыстве васьмi канюхоў на дарозе з Гальфiнгэна ў вёску Гаймсбрун, дзе чакаюць iх два францускiя танкi й пара кулямётчыкаў на касьцельнай званiцы. Дык i вернемся цяпер да iх.
      VI
      Маленькая група пакiнула Гальфiнгэн ранiцою каля гадзiны дзевятай. Iмжыў дробненькi дожджык, вецер хутка гнаў хмары й гнуў абголеныя ўжо восеньню дрэвы. Дарога ў Гаймсбрун была пустая.
      На самым перадзе малой баёвой групы, што павольна йшла дарогай, тырчаў хобат-нос Вiтвiцкага. Побач дрыпалi два жаўнеры з панцырфаўстамi на плячох. Наступным iшоў кулямётчык, амунiцыйныя, а ў самым хвасьце, неахвотна стаўляючы ногi, цягнулiся Вiктар з Сымонам. На плячох несьлi стрэльбы, якiя празывалi "качэргамi".
      - Ну, што-ж, папаўся? Га? - сьмяяўся зь Вiктара Сымон. - З аднаго фронту ўцёк, дык хоць на другi трапiш.
      - Вязе мне, брат, - усмiхнуўся таварыш, - нiяк ня выкручуся.
      - Можа, зь цябе ваяку яшчэ й зробiм. Як ты думаеш?
      - Зь мяне-то яшчэ, але-ж i ты не калека. Га-га-га... Нарэшце выцягнулi й цябе. Паваюй крыху, годзе канюхом быць.
      - Але адкуль, ты думаеш, гэты сабака ўзяўся? Ты думаеш, ён пазнаў нас?
      - Пэўна-ж, пазнаў. Ён раз пабачыць чалавека й помнiць заўсёды. А нас-жа бачыў ня раз на настаўнiцкiх курсах дый пасьля. Чаму-б яму не пазнаць. Мусiць, недзе пры нашай дывiзii прыляпiўшыся быў, нячысьцiк.
      - Цi ты калi сьнiў, як мы яшчэ ў пяты клас дома хадзiлi, што некалi нас школьны стораж у бой павядзе?
      - Дажылiся гонару, што й гаварыць! - адказаў не адразу Вiктар.
      Гутарка ня клеiлася. Вычувалася нейкая далёка схованая, але яўна прысутная трывога. Баявое заданьне, што стаяла перад групай, як-нiяк было цяжкое й складанае. Варта не забывацца, што некаторыя канюхi нiколi раней не бралi ўдзелу ў баёх. Працiўнiк, што пры дапамозе двух танкаў заблакаваў дарогу, кожную хвiлiну спадзяваўся немцаў i, пэўна-ж, сачыў усе падходы. Седзячы на званiцы, французы маглi далёка навокал бачыць усё праз бiноклi. Дажджлiвая пагода прыйшла канюхам на помач. Маглi падысьцi зусiм блiзка незаўважанымi, хоць элемэнт раптоўнае атакi быў выключаны, бо працiўнiк быў падрыхтаваны на ўсялякiя неспадзеўкi.
      Увайшоўшы ў вёску й мiнуўшы колькi двароў, Вiтвiцкi затрымаў групу. Паясьнiў сытуацыю й плян, якiм шляхам адзьдзел меў зьлiквiдаваць францускiя танкi. Воддаль, ледзь заўважна празь iмглiсты дожджык, чарнелi невялiкiя дрэвы на могiльнiку й побач цераз вулiцу направа - касьцельная вежа. Вiтвiцкi гаварыў адно аб танках, нiчога аб кулямётчыках на вежы не ўспамiнаў. Нiхто ня ведаў аб iх. Паводле пляна, сам ён з кулямётчыкам i адным панцырфаўстам меў iсьцi наперадзе. Далей iшоў яшчэ адзiн жаўнер з панцырфаўстам. Двое са стрэльбамi мелi йсьцi паўз агароды з правага боку вулiцы, а двое зь левага дзеля дапамогi цэнтру з флянгаў.
      Гэтак хутка разьмяркаваўшы людзей, група, ужо гатовая да бою, рушыла наперад. Вiтвiцкi з кулямётчыкамi, амунiцыйным i панцырфаўстамi пасоўваўся асьцярожна каля сьцен хатаў на вулiцы. Вёска была зусiм мёртвай. Сымон з Вiктарам накiравалiся паўз агароды з правага боку. Яны сачылi за вулiцай, а мо не найменш i за агароднiнай ды якой садавiнай.
      - Ну, куды цябе пагнала? Хадзi хутчэй! - спанукаў Сымон сябру, якi заскочыў пад яблыню, каб паглядзець, цi не захаваўся дзе якi познi ападак.
      - А табе куды спяшацца? Бяжы, як хочаш.
      - Але-ж калi ўжо ня хочаш бiцца, дык хаця ўдаваць мусiш. А то што будзе, як пабачыць Вiтвiцкi?
      Хлопцы, туляючыся паўз гаспадарскiя будынкi й пераскокваючы цераз платы, паволi пасоўвалiся наперад. Затрымалiся, паслухалi. Мёртвая цiшыня. Iзноў кранулiся наперад. Раптам са званiцы зарагатаў кулямёт. Хутка пасьля гэтага на вулiцы пачуўся крык. Сымон i Вiктар кiнулiся туды, каб пабачыць, што сталася. Выбегшы з двара, спасьцераглi, як два жаўнеры цягнулi параненага. Папалi яму ў нагу.
      - На, трымай гэтую балдавешку, - аддаў адзiн зь iх Вiктару панцырфаўст.
      - Што там сталася?
      - Як сыпануў вунь са званiцы, дык i хавацца ня было дзе.
      - Дзе ранiлi?
      - У нагу.
      З боку могiльнiка чуваць была перастрэлка. Вiтвiцкi, вiдаць, спрабаваў адбiвацца, але ручны аўтамат не раўня быў кулямётам танкавым i тым, са званiцы. Хутка паказаўся й ён ды, махнуўшы ўсiм рукой, загадаў iсьцi назад у Гальфiнгэн. Параненаму сяк-так перавязалi вышэй калена нагу, палажылi на захопленую ў адным панадворку кароткую драбiнку, што служыла за ношкi. Дарога назад выдавалася шмат цяжэйшай, бо трэба было валачыць параненага.
      Тое, чаго не змаглi зрабiць канюхi пад камандаю Вiтвiцкага, зрабiў нямецкi танк "Тыгр" на наступны дзень. Ён прыехаў дзесь ззаду й адно ўспеў паказацца ў Гаймсбрун, як абодва "шэрманы" кiнулiся наўцёкi. Ведама, "шэрман" "тыгру" не раўня, i ў такiх выпадках тым, што сядзяць у "шэрмане", добра мець зручнага шафёра. "Тыгр" дагнаў i спалiў аднаго, а другi ўцёк у бок фронту. Дарога праз Гаймсбрун iзноў была адкрытая.
      ЧАЛАВЕК, ЯКОГА НЕМЦЫ НЕ МАГЛI ЗАСТРЭЛIЦЬ
      I
      Вiктар Сянькевiч пастанавiў шукаць нейкага прытулку. Ноч была дажджыстая. Малады юнак палохаўся кугаканьня соваў i iншых лясных жыхароў, але найбольш баяўся немцаў. Не ўгадаеш, дзе можаш на iх наткнуцца. Здавалася Вiктару, што прырода й людзi - усе разам змовiлiся супраць яго. Змочаны, дрыжучы ад холаду, галодны, ён ледзь цягнуў ногi, наўздагад выбраўшы кiрунак. Заўсёды, зрабiўшы колькi крокаў, затрымоўваўся, прыслухоўваўся ўважна навакольным гукам i ўпiваўся зрокам у цемру, хочучы супакоiць сябе, што небясьпека аднiкуль не пагражае. Ня надта верыў Вiктар, што ў чужым лесе, у нейкiх няведамых гарах ды ў дажджлiвую ноч удасца знайсьцi нейкi прытулак. Калi-б тады нехта й папытаў яго, якi прытулак меў наўвеце, пэўна, не патрапiў-бы адказаць. Абы што-небудзь: хату якую, пастухову будку або навет нейкую сухую нару - усё было-б добра, адно каб схавацца ад гэтага праклятага настырлiвага дажджу, што да касьцей прабiраў зябам. Колькi разоў здалося Сянькевiчу, што непадалёк пачулiся людзкiя галасы, i ўжо ўяўленьне малявала сiлуэты немцаў. Затрымоўваўся, устрывожаны, на месцы й з палёгкай уздыхаў, калi побач ня бачыў ворага.
      Над ранiцай выйшаў на скрай лесу й непадалёк, цераз поле, убачыў будынкi. Па змучаным бяссоньнiцай твары прабег цень задаваленьня. Пастанавiў iсьцi ў вёску. У самай крайняй хаце сустрэлi Вiктара зь недаверам i пытаньнем. Сям'я складалася з сярэдняга векам чорнага тоўстага мужчыны, ягонай хударлявай жонкi й дзяўчынкi, векам каля гадоў дзесяцi.
      Вiктар, як умеў, так пытаўся, цi ёсьць у вёсцы немцы. Гаспадар некалькi разоў хiтнуў галавой у знак запярэчаньня. Толькi калi Сянькевiч даў яму зразумець, што ён ня немец i што ўцёк да макiсаў, твар у француза праясьнеў, i ён паглядзеў на юнака больш прыхiльна. Ноздры Вiктаравага носа казытаў пах нейкай стравы, а вочы, здавалася-б, каб маглi, дык умiг зьелi-б толькi што пачатую баханку белага хлеба на стале. Ён ужо быў i наважыўся папрасiць есьцi, але гаспадар папярэдзiў, сказаўшы iсьцi разам зь дзяўчынкай, якая завядэе Вiктара ў добрыя рукi да макiсаў.
      Хата, у якую прывяла Сянькевiча дзяўчынка, знаходзiлася ў адлегласьцi мо паўкiлямэтра ад галоўнай дарогi. Гаспадыня была палячкай, а муж ейны, як пасьля выявiлася, шэфам правiнцыйнай партызанкi. Нiштаватая з выгляду, гадоў трыццацi, жанчына была даволi гаваркая. Вiктар даведаўся ад палячкi, што ён ужо другi, якi прыйшоў прасiць "азылю". Першы быў нейкi паляк, якi, згодна словаў гаспадынi, саскочыў з нямецкага аўта ды ўцёк сюды да партызанаў. Паляк называўся Зэмбэк, i гаспадыня хутка Вiктара зь iм пазнаёмiла. Быў гэта сярэдняга росту бляндын, даволi ветлiвы й бесклапотнай натуры сiлезьняк. Гаварыў дыялектам Сiлезii.
      Перш за ўсё Вiктар зьвярнуў самую асноўную ўвагу на яду, якой палячка наставiла цэлы стол. Было там мяса й бульба, малако й белы хлеб i шмат iншага. Пасьля колькi-дзённай галадоўкi юнак накiнуўся на яду, й на працягу нейкай паўгадзiны для яго нiчога на сьвеце, акрамя стала са стравамi, не iснавала. Аж павесялеў хлапец, адсапнуўшы пасьля ежы. Другое, што ўсьцешыла Вiктара, гэта тое, што ў хаце знайшлося тое-сёе з цывiльнай вопраткi. Гэткiм чынам, ськiнуўшы зь сябе ўсё мокрае i вашывае, Вiктар прасiў гаспадыню, каб спалiла нямецкую вопратку разам з вошамi, якiх, пэўна, было там сотнi. Хоць яно ня ўсё так пасавала, як хлапцу хацелася-б, усё-ж таўсты й цёплы сiнi свэтар, а таксама суконныя штаны й шэры падношаны гарнiтур былi не найгоршай здабычай, бяручы на ўвагу, што дасталiся з ласкi добрых людзей. Для пакрыцьця галавы атрымаў Вiктар зусiм на сваю меру капялюш з даволi высокай стрэшкай. Ён нiколi ня мог падазраваць, што высокая стрэшка капелюша некалi ўратуе яму жыцьцё. Паляк i беларус былi адведзеныя ў лес. Тут iм, як казалi французы, амаль зусiм ня будзе пагражаць небясьпека. Атрымалi па некалькi коцаў для спаньня, i кожны дзень прыносiлi iм есьцi. Дэзэртыры спадзявалiся, што гэтак выгадна, у лясной яме пад прыкрыцьцём галiнаў, пралежваючы цэлыя днi й спажываючы чужыя харчы, дачакаюцца прыходу хаўрусьнiкаў. На вялiкi жаль, гэтак не сталася.
      II
      Прайшло некалькi дзён. Аднойчы ва ўмоўлены час нiхто ня прынёс яды. Наагул нiхто не паказаўся да гадзiны пятае. Уцекачы здагадалiся, што нешта не ў парадку. Дзень быў дажджлiвы й вельмi ветраны. Раптам пачулi шмат людзкiх галасоў i заўважылi сярод дрэваў, даволi далёка яшчэ, нямецкiх жаўнераў, што йшлi шнурам са зброяй напагатове. Гэта быў адзьдзел, што ачышчаў лес ад партызанаў. Уцекачы кiнулiся бегчы, пакiнуўшы ў сваiм мярлогу кацялкi, коцы й iншыя драбнiцы. Немцы не заўважылi ўцекачоў, толькi, знайшоўшы iхны сьвежы мярлог, не маглi разгадаць, як гэта так сталася, што здабыча ўцякла з-пад носу. Сянькевiч i Зэмбэк, зашыўшыся ў гушчар, прасядзелi да позьняй ночы. Дождж ня пераставаў. Хлопцы пастанавiлi йсьцi далей. Вылезшы з гушчару, накiравалiся да той хаты, дзе Вiктар упяршыню навязаў лучнасьць з французамi. Прайшлi адно пару сот мэтраў, як збоку пачулася вострае: "Гальт!" Наскочылi на нямецкi патруль. Колькi мага силаў у нагах, двойка рванула назад. За плячыма зарагатала аўтаматычная зброя. Пад час уцёкаў Вiктар Сянькевiч згубiў Зэмбэка. Упацёмку, моцна перапалоханы, Вiктар бег туды, куды ногi кiравалi. Галоўнае было - бегчы, чым далей ад куляў, ад немцаў...
      Па дарозе Сянькевiч натрапiў на нейкую глыбокую канаву, напоўненую вадой. Па каленi ў вадзе прасядзеў там колькi хвiлiн, пасьля памаленьку, амаль вобмацкам, асьцярожна, каб не рабiць шуму, Вiктар цi то плыў, цi то йшоў, абы як надалей хаця ад вартаўнiкоў. Нарэшце ўдалося выкарабкацца з вады. Увесь мокры ў нiжняй палавiне, заглыбiўся зноў у лес. Жывячыся арэхамi, ягадамi й сьлiмакамi, удалося Сянькевiчу праседзець там пару дзён. Адылi надта пачынаў дакучаць голад. Навокал нiчагусенькi ня было чуваць: нi стрэлаў, нi галасоў. Здавалася юнаку, што ўсё замерла цi прытаiлася й чакала на ягоны наступны крок. Навет совы й тыя прыцiхлi.
      Вiктар ня мог ведаць, што сталася. Мяркаваў, што, мабыць, немцы адступiлi й запанавала мiжфрантавая цiшыня. Нейкая сiла зноў пхала юнака наперад. Ды ўжо й нястачы цярпеў вялiкiя: трэба было чаго-небудзь добра пад'есьцi й падсушыць вопратку.
      III
      Вiктар выйшаў зь лесу й накiраваўся ў вёску. Зiрнуў на свой ручны гадзiньнiк, якi добра трымаў час, нягледзячы навет на тое, што быў замочаны пад час уцёкаў i боцьканьня ў вадзе. Была адзiнаццатая гадзiна. Юнак прыгадаў, што была гэта нядзеля. Прайшоўшы пару сотняў мэтраў, пабачыў тую самую хату, дзе першы раз заглянуў да французаў i адкуль яго накiравалi да палячкi. Стаў як укапаны i думаў, што рабiць. Iсьцi цi ня йсьцi? Аглянуўшыся навокал i ня ўбачыўшы нiдзе немцаў, iшоў далей па аўсянiшчы. Заўважыўшы па дарозе адзiнокi сноп аўса, што, быццам сiрата, ляжаў на апусьцелай нiве, Вiктар, як сялянскi сын, навет па прывычцы, бязь лiшняй думкi ўзяў сноп пад паху. Ужо наблiжаўся да хаты, як раптам перад носам заварушылiся нямецкiя жаўнеры. Было iх там каля сотнi, калi ня больш. Сядзелi ў вакопах i, зразумелая рэч, даўно бачылi Сянькевiча. Хлапец на адзiн дроб часiны захiстаўся ў сваёй хадзьбе. Зусiм не разгубiўшыся, ён маланкава пастанавiў, што трэба ўдаваць нейкага сына францускага селянiна, што йдзе наведаць свайго дзядзьку дзесь далей каля дарогi. Немцы Вiктара не зачапiлi, а ён стараўся выглядаць зусiм бесклапотным i навет крыху здзiўленым, што пабачыў у адным месцы столькi жаўнераў.
      Калi ўвайшоў у хату, тоўсты чорны мужчына й ягоная хударлявая жонка адразу пазналi ранейшага наведвальнiка, хоць цяпер ён быў у цывiльнай вопратцы. На тварах iхных адбiўся вялiкi перапалох. Француз зь няскрыванай трывогай махаў рукой, паказваючы на дзьверы. Сянькевiч зiрнуў на гаспадыню й папрасiў хлеба й малака, але тая дала зразумець, што ня можа яго цяпер кармiць. Нiчога не заставалася, як адно пакiнуць хату. Выйшаўшы на двор, Вiктар ужо павярнуў направа й наважыў iсьцi да палячкi, але не зрабiў i пяцi крокаў, як пачуў ззаду шурпаты голас: "Наlt, Меnsch!"* Быццам ня чуючы таго голасу, iшоў далей. Раптам за самай сьпiной пачуў выстрал. Стаў i азiрнуўся. Да яго падышлi тры немцы.
      * Стой! (ням.)
      - Хто ты такi? - спытаў адзiн зь iх.
      - Я жыву ў суседняй вёсцы i йду да майго дзядзькi, што жыве там каля дарогi.
      Вiктару здавалася, што так сказаў, але й сам ня верыў, бо гаварыў нейкай француска-нямецкай мешанiнай, якую жаўнеры няведама цi разумелi. Бязумоўна, што-б хлапец там нi казаў, ня мела-б яно вялiкае вагi. На яго гаркнулi, а адзiн штурхануў рулём стрэльбы ў плечы, й павялi ў пуню, дзе была каманда нямецкага адзьдзелу. Прывёўшы, пачалi шукаць зброi. Знайшлi ўсе Вiктаравы дакуманты, пiсаныя ў нямецкай мове. Пачырванелi ад злосьцi, а сяржант з васпаватым тварам, плюнуўшы Вiктару проста ў вочы й лаючы яго мянушкай дэзэртыра, сабакi, здраднiка й Бог ведае яшчэ чым, пачаў аплявушваць юнака дзьвюмя рукамi.
      Забралi ад Вiктара гадзiньнiк, усе дакуманты, здымкi, навет хустачку. Пазванiлi некуды, й за хвiлiн дзесяць прыехалi два афiцэры. Шмат з хлапцом не цацкалiся: проста загадалi адвесьцi мэтраў сто ад будынкаў i расстраляць. Заданьне было даручана двум жаўнерам. Адзiн зь iх насадзiў штык на стрэльбу i, ударыўшы Вiктара прыкладам у азадак, гаркнуў, каб выходзiў. Нiчога не заставалася, як падпарадкавацца загадам. Выходзячы, схапiў з полкi сваю хустачку й пару франкаў, што ляжалi побач. Чаму гэта зрабiў - сам ня ведаў. Немцы, быццам не дагледзеўшы, ня ўзялi таго на ўвагу.
      Iшлi па польнай дарозе - Вiктар сьпераду, а два немцы ззаду. Зрабiўшы крокаў дваццаць, Сянькевiч пачуў недзе касьцельныя званы. Магчыма, што яму здалося. Апошнiя перажываньнi, хваляваньне, цяперашняя ледзь не панiка перад нямiнучай сьмерцю дый ранейшы голад, фiзычная слабасьць, вычарпаньне - усё гэта магло выдатна спрычынiцца да ўяўленых званоў. Званы чулiся, як здалося Вiктару, зусiм выразна. Разам з гэтым ва ўяўленьнi вырас зморшчаны, заклапочаны твар маткi, а дзесь вышэй над гэтым усiм - воблiк Бога. У адну тую хвiлiну Вiктар Сянькевiч заглянуў у раньнюю сваю маладосьць i ў будучыню, якая вось мае скончыцца за пару хвiлiн. Пасьля здавалася, што ў момант гэты перажыў раптам некалькi гадоў. Нейкi падсьведамы голас падказаў: уцякай направа!
      Вiктар азiрнуўся назад, а немец, цiснучы штыком у сьпiну, крычаў:
      - Schnell, du verfluchte Schweinehund! Marsch!*
      * Хутчэй, праклятая свiньня! Марш! (ням.)
      Непадалёк, з правага боку, пачынаўся лес, зь левага-ж быў абгароджаны калючым дротам гарод. Юнак незаўважна зусiм пацiснуў на правы бок дарогi, а немец, спасьцярогшы гэта, яшчэ раз поркнуў штыком у плечы. Прайшлi так мэтраў з дваццаць. Вiктар, сочачы прыблiжэньне свайго канца, мераючы апошнiя крокi на гэтым сьвеце, цьвёрда наважыў, што не называцца яму больш беларусам, калi, як тая авечка, паслухмяна дазволiць сябе застрэлiць. Колькi меў сiлы, раптам iрвануў направа.
      Пырскнуў агонь з аўтамата. Наступна пачуўся крык, i Вiктар падсьведама ведаў, што за iм бягуць. Кулi сьвiсталi каля вушэй, але неяк зручна iх абмiнаў, зiгзагамi перабягаючы мiж дрэваў. Нешта сарвала з галавы капялюш. Ужо шмат пазьней мясцовыя французы, знайшоўшы прастрэлены капялюш, шукалi па лесе ягоны труп, будучы пэўнымi, што немцы юнака застрэлiлi. Пасьля дзесяцi цi больш хвiлiн бегу Сянькевiч упаў зьняможаны. У галаве паказалiся сотнi рознакалёрных зорак, здавалася, што лёгкiя вось i глядзi як разарвуць грудзi, два цяжкiя малаткi бiлi ў скронi. Адкрыўшы рот, зь вялiкiмi цяжкасьцямi ён стараўся злавiць паветра. Воддаль чулiся нямецкiя галасы.
      IV
      Калi яны сьцiхлi, а Сянькевiч крыху адпачыў, наважыўся iсьцi далей. Было ўжо па абедзе. Па нейкай раськiданай чыгунцы выбраўся зь лесу й пайшоў полем. Чаму iшоў, чаму не сядзеў на месцы? - на гэтае пытаньне ня змог-бы адказаць ня толькi ў той час, але й нiколi пазьней у сваiм жыцьцi. Магчыма, што поўнасьцю ня змог перанесьцi ўдару таго моманту, калi немцы вялi яго на расстрэл, калi так нечакана стаў на парозе сьмерцi... Магчыма, што цяпер яшчэ ня верыў, што ён жывы й цэлы. Як-нiяк, а за гэных паўгадзiны цi болей ад часу, калi, знайшоўшы ягоныя дакуманты, пачаў аплявушваць яго нямецкi сяржант у пунi, аж да часу, калi, уцёкшы ад нямецкiх жаўнераў, прытаiўся ў лесе, Вiктар перажыў адразу некалькi гадоў. Калi-б юнак здольны быў рацыянальна думаць, першае, што пастанавiў-бы адразу пасьля ўцёкаў, было-б пасядзець, ахаладзець, адпачыць i добра абмеркаваць наступны крок. Замест таго Вiктар зусiм бязь нiякае развагi ўстаў i пайшоў.
      Каля гадзiны пятай па абедзе, зрабiўшы кiлямэтры найменш чатыры, пабачыў ён воддаль нейкую вёску й туды накiраваўся. Здавалася, што яму зусiм не рабiла розьнiцы, цi там будуць немцы, цi хто iншы. I толькi падышоў да першае хаты, як прымецiў нямецкага жаўнера з бiноклямi ў руках. Гэты цэлы час немец сачыў за Вiктарам i чакаў ягонага прыблiжэньня. Уцякаць ня было куды, дык Вiктар абыякава накiраваўся ў хату. Там былi тры дзяўчыны ў школьным веку й старая, што, як здалося Сянькевiчу, была iхняй маткай. Першае, што спытаўся Вiктар, гэта - цi далёка былi "Аmericains". Яму адказалi, што амэрыканцы былi зусiм недалёка, што фактычна тут цяпер прабягала нямецкая франтавая лiнiя - самыя перадавыя пазыцыi. Вiктар папрасiў есьцi, й яму адно пасьпелi даць два яблыкi, як у хату ўвалiлiся тры немцы: два радавыя й адзiн падафiцэр. Радавыя ўмiг схапiлi Сянькевiча за рукi, а падафiцэр стаў крычаць на ўсю глотку:
      - Ты, пракляты "швайнэгунд"! Ты думаеш, што ты раз уцёк ад нашых, што цябе не застрэлiлi, дык iзноў уцячэш?! Ты пракляты "унтэрмэнш", дэзэртыр! Марш! Застрэлiць яго зараз-жа, як сабаку!
      Адзiн з жаўнераў пры гэткiх падафiцэравых словах ляснуў замком.
      - Ня тут! Ня тут! Du verfluchte Mensch!* Вядзi на двор ды адыйдзiся якiх мэтраў пяцьдзесят ад будынкаў.
      * Ты, пракляты! (ням.)
      - Jawohl, Herr Feldvebel!* - гаркнуў адзiн з жаўнераў, а Сянькевiч, папхнуты магутным штуршком руля ад стрэльбы, ледзь носам не занурыў каля парогу. - М-ааа-р-р-р-рш! - крыкнуў ззаду немец. Калi Вiктар кiнуў вокам навокал, выйшаўшы з хаты, у яго ня было найменшай надзеi на ратунак. Нiдзе анi кусьцiка, анi дрэўца - вялiкi роўны луг. Тут каб i ўцякаць пачаў, каб i страўсавы ногi меў, дык цяжка лiчыць было на посьпех. Але дапамога прыйшла, адкуль Сянькевiч зусiм яе не спадзяваўся. Адышлiся ня больш як мэтраў трыццаць; Вiктар - iдучы наперадзе, а два немцы ззаду. Раптам навокал пасыпалiся снарады.
      * Слухаюся, гер фэльдфэбэль! (ням.)
      - Нinliegen!* - крыкнулi абодва немцы й прыляглi да зямлi.
      * Кладзiся! (ням.)
      Сянькевiч, з маланкавай хуткасьцю пастанавiўшы выкарыстаць момант, прасiў Бога, каб дадаў сiлы ў нагах. Ён нырцом кiнуўся праз узрывы й енк снарадаў. Толькi пасьля Вiктар мяркаваў, што амэрыканцы, пабачыўшы, як два немцы вялi нейкую цывiльную асобу на расстрэл, наўмысьля адкрылi агонь з мiнамётаў. Так i не спасьцярог, што сталася з двумя жаўнерамi, якiя мелi быць ягонымi экзекутарамi - цi засталiся ляжаць, цi даганялi, цi былi пакалечаныя амэрыканскiм агнём. Адышоў кiлямэтры тры ў кiрунку гор. Быў у такiм стане фiзычнага й духоўнага напружаньня, што ўсё навокал пачало здавацца яму паўрэальным. Два разы стаяў на парозе сьмерцi й выратаваўся. Сьведамасьць адмаўлялася гэтаму верыць. Замiж таго, каб цяпер узяць нейкiя меры асьцярожнасьцi, каб зрабiць выснавы, паставiць тую кропку над "i", Сянькевiч, быццам наўмысьля, яшчэ раз выклiкаў на выпрабаваньне свой лёс. Тое, што зь iм нядаўна два разы сталася, выдавалася яму па-за межамi ўсялякай заканамернасьцi, рэальнасьцi, навет лёгiкi. Быццам учадзелы, колiшнi менскi кадэт цяпер зусiм, як кажуць, не шманаў, што зь iм далей будзе. Iшоў наперад i ня ведаў куды, быццам у iмгле...
      На падыходзе да ракi перад Вiктарам раптоўна вырасла зялёная замурзаная фiгура старога жаўнера.
      - Гальт! - крычаў немец. - Куды йдзеш?
      Удаючы маладога француза, што крыху ведае нямецкую мову, Вiктар тлумачыў немцу, што амэрыканцы разьбiлi ягоную вёску, забiлi сваякоў i што ён проста ўцякае ад небясьпекi. Стары, здавалася, паверыў, тым больш што нядаўна бачыў пажар у тым кiрунку, адкуль зьявiўся Сянькевiч. Ён ня толькi не затрымаў хлапца, але яшчэ перасьцярог яго, сказаўшы, што той ходзiць па самай лiнii фронту. Вiктар падзякаваў старому й пайшоў да рэчкi. Была гэта рака Дуб, у гэтым месцы даволi шырокая. Доўга не думаючы, Вiктар кiнуўся ў ваду й перабраўся на другi бок. Невядома чаму здавалася яму, што ўжо нiякая небясьпека аднiкуль не пагражала.
      Там-сям уздоўж рачной далiны чуваць былi стрэлы, недзе ў гарах сакатала аўтаматычная зброя. Вiктар, сеўшы пад дрэвам, распрануўся, павыкручваў ваду з вопраткi, павылiваў яе з чаравiкаў. Адпачываў мо паўгадзiны, пасьля пайшоў пад горы. Заглыбiўся ў гушчар лесу i, прымасьцiўшыся сяк-так пад кустом, заснуў. Ноччу прачынаўся ад грукату артылерыi, што была вельмi актыўнай. Падпоўзшы пад вялiзны дуб, прасядзеў там да абеду наступнага дня.
      Устаўшы, пайшоў шукаць яды. З другога боку гары знайшоў некалькi дзiчак-iгруш i так добра "паабедаў". Калi артылерыя зусiм сьцiхла, Сянькевiч зноў наважыўся йсьцi шукаць недзе прытулку. Адылi гэтым разам юнак цьвёрда пастанавiў трымацца воддаль ад будынкаў, перш асачыць, цi няма немцаў. Калi з узбочча гары заўважыў хаты, наважыў завярнуць назад i абгледзець лепш ваколiцу. Скруцiўшы направа, зрабiў пару кiлямэтраў i наткнуўся на пустыя нямецкiя вакопы. Усё паказвала на тое, што тут нядаўна было войска й што насьпех адсюль уцяклi. Параскiдваныя навокал валялiся шлёмы, шынялi, кацялкi, амунiцыя. У адным месцы знайшоў Вiктар кавалак размяклага хлеба, якi спажыў зь вялiкiм смакам.
      Адышоўшы крыху ад вакопаў, ён наткнуўся на вялiкую яму. Пачаў шукаць у памяцi й прыгадаў старога маскаля, якi некалi расказваў пра яму, у якую трэба было-б уцякаць на выпадак небясьпекi. Гэта-ж i была тая яма, каля якой знаходзiлася некаторы час уся група Грамыкi. Вiктар прыгледзеўся ўважней i навет распазнаў некаторыя раней знаёмыя месцы. Калi так, то побач i была тая вёска, што на працягу колькiх дзён утрымоўвала харчамi Грамыкавых людзей.
      Да вушэй Вiктара Сянькевiча дабеглi нейкiя зусiм новыя, даўно ўжо нячутыя iм гукi: вясёлы сьмех i сьпеў дзяўчат, радасны гоман, шум матораў... Хлапец мяркаваў, што ў вёсцы, напэўна, ужо ёсьць амэрыканцы, й неадкладна туды накiраваўся. Навакольле было зрытае бомбамi. Пад дрэвамi зусiм неспадзявана Вiктар спасьцярог француза, якi, седзячы, здаецца, драмаў з аўтаматычным пiсталетам на жываце, i якога распазнаў як колiшняга шэфа, што апекаваўся групай Грамыкi.
      - Моnsieur!* - гукнуў Вiктар. Той ускочыў, быццам падпалены агнём, наставiўшы на Вiктара аўтамат.
      * Месье! (франц.)
      - Аllemagne?*
      * Немец? (франц.)
      - No, non Allemagne!* - станоўка й шчыра запярэчыў аброслы барадой, аблеплены балотам, галодны юнак. Француз ня мог прыгадаць Вiктара, калi той стараўся давесьцi, што ён належаў некалi да групы беларусаў, якiмi апекавалася суседняя вёска й гэты самы "мусье". Ня дзiва, бо раней чалавек быў у нямецкай вайсковай вопратцы, а цяпер - у цывiльнай. "Мусье" завёў Вiктара ў крайнюю хату да маладой жанчыны й папрасiў, каб накармiла яго. Вiктар чакаў хвiлiн пятнаццаць. На стале зьявiўся белы хлеб, а да яго - яечня, вiно, фрукты. Галодны й фiзычна зусiм вычарпаны юнак ня ведаў, на што перш кiнуцца. Выпiў шклянку вiна й адразу асалавеў. Страўнiк, што да гэтага часу працаваў на слiмаках i дзiчках, быў зусiм зьбянтэжаны ад прыплыву чырвонай вадкасьцi, што давала ўздым i цяплыню.
      * Не, ня немец! (франц.)
      Добра пад'еўшы, Вiктар аж па пояс згiнаўся ў падзяках шчодрай гаспадынi. Яна перадала госьця ў рукi карлаватаму, з вялiкiм кругленькiм пузам, старэйшаму дзядзьку, што, здавалася, ня йшоў на кароценькiх ножках, а кацiўся, быццам бочачка. Той павёў Сянькевiча да амэрыканцаў, якiх была поўная вёска. "Джып", зрабiўшы пару кiлямэтраў, затрымаўся перад вялiкiм будынкам, ранейшай школай. Адчынiўшы дзьверы, Вiктар убачыў вялiкую грамаду дарагiх людзей - усiх сяброў з групы Грамыкi. Кiнулiся вiтацца й цалавацца. Сыпалiся пытаньнi й урывiстыя адказы. Кастусь Дзежка прытулiў Вiктара, быццам роднага брата. Калi ўсё навокал сунялося, яму першаму апавядаў Сянькевiч на працягу пару гадзiн, як немцы нiяк не маглi яго застрэлiць...
      Амаль усе сябры з групы Грамыкi даўно былi пэўнымi, што Вiктар Сянькевiч падарожнiчае дзесь на iншым сьвеце...
      V
      На наступны дзень транспартныя машыны павезьлi групу Грамыкi на захад. Праехаўшы некалькi кiлямэтраў, амэрыканцы выладавалi людзей каля паўразбуранай фэрмы. Непадалёк знаходзiўся вайсковы вабоз i склады. Калi ўсю групу завялi ў хлеў, высланы сьвежай саломай, i сказалi, што ад гэтага часу ён будзе зьяўляцца для iх жыльлёвым памяшканьнем, калi навокал паставiлi канвойных, калi беларусы даведалiся, што ад заўтрашняга дня пачнуць працаваць з рыдлёўкамi, як магiльшчыкi, расплюшчылiся ў былых менскiх кадэтаў вочы.
      - Гэта здрада! Гэта праклятыя макiсы нас, як палонных, амэрыканцам аддалi! - жалiўся адзiн.
      - Вось табе й хаўрусьнiкi! Ты бачыў такую нечысьць, што зрабiлi! падтрымлiваў другi.
      - Нам ня трэба было зброi аддаваць. Дурнiцу зрабiлi. Гэта Грамыка ўсё вiнаваты, вось што!
      - I што-б ты рабiў з той зброяй, калi-б не аддаў французам? Ваяваў-бы зь iмi й амэрыканцамi?
      - Я, братцы, плюю на гэткiх хаўрусьнiкаў. Гэта проста сволач, дый годзе!
      - I толькi падумайце сабе: прыйшлi самi да iх са зброяй у руках. Разам нядолю дзялiлi, а яны вось што... Гэта самая звычайная подласьць. Цьфу!
      - Як яны маглi нас так аддаць, быццам сваiх палонных?
      Гнеў быў усеагульны. Нянавiсьць да макiсаў узрастала. Колiшнiя кадэты з Менску не надта ведалi, чаго яны чакалi ад хаўрусьнiкаў. Кожны мяркаваў, што будуць зь iмi амэрыканцы лiчыцца, як з хаўрусьнiкамi, што, мабыць, пусьцяць як вольных людзей, што атрымаюць магчымасьць выбараў далейшых шляхоў у жыцьцi. Нiхто не спадзяваўся, што здраджаныя францускiмi макiсамi, перададзеныя амэрыканцам, як быццам палонныя, апынуцца ў нейкiм хляве, каб займацца пахаваньнем трупаў на суседнiм могiльнiку... Гэтага анiяк нiхто не спадзяваўся.
      Праца на могiльнiку была цяжкая. Кожны мусiў выкапаць адну яму ў дзень. Зямля была цвёрдая, быццам скала - хоць ты зубамi грызi. I тут былыя менскiя кадэты . зачалi сапраўды адзiн другога пазнаваць. Калi хто не спраўляўся са сваiм заданьнем, дык iншыя, сiльнейшыя, дапамагалi слабейшым. Адны ездзiлi пад самы фронт i зьбiралi трупы, iншыя "апраналi" прывезенае ў мяшкi, трэцiя капалi ямы, а чацвёртыя звакопвалi. Праца йшла ледзь не канвеерам, як на амэрыканскiх хвабрыках. Адно есьцi было малавата, хоць яда была наагул нядрэнная. Цяжка папрацаваўшы, арганiзм дамагаўся дастатковай пажывы. Нянавiсьць да амэрыканцаў пабольшылася, калi аднаго дня прывезлi яны й разьмясьцiлi побач нямецкiх палонных. Беларусы чулiся надта пакрыўджанымi. Некаторыя бажылiся, пры наплыве злосьцi, што, калi-б другi раз апынулiся пры нямецкай армii й мелi выбар - уцякаць да макiсаў цi заставацца пры немцах, больш не зрабiлi-б памылкi.
      - Я-б, братка, бiў гадаўё гэтае, пакуль амунiцыi ставала. Пасьля пайшоў бы ў палон, i тое самае было-б. Адно, што лiшняга гада са сьвету звёў-бы, вось што! - казаў Кастусь Дзежка. З Кастусёвай думкай згаджалася цэлая група.
      VI
      У Вiктара Сянькевiча пад пахаю вырасла вялiкая скула. Ён ня мог больш працаваць з рыдлёўкаю цi кiркай. Амэрыканскi вайсковы лекар, агледзеўшы яго, сказаў, каб больш нiчога на могiлках не рабiў, пакуль не адашлюць у шпiталь. Вiктар атрымаў новую функцыю, якую й сам ня ведаў як-бы назваць: нi то парадкавага, нi то падручнага да ўсiх працаў. Зьбiраў сьмецьце, падмятаў памяшканьнi, дзе жылi амэрыканцы, выконваў iншыя дробязi. Акрамя сьмецьця Сянькевiч зьбiраў гарэхi, яблыкi, грушы па суседнiх садох, недакуркi ў абозе. Усю такую здабычу зносiў у хлеў i дзялiў сярод сяброў вечарам пасьля працы. Часьценька даставаў ад амэрыканцаў шакаладу, пячэньне й iншыя прысмакi. Асаблiвую цану мелi ў групе акуркi, бо хлопцы цярпелi на нястачу табакi. Гэткi Вiктараў занятак патрываў з тыдзень часу. Амэрыканцы адвезьлi яго ў шпiталь у Бэзансон, дзе праляжаў сем дзён. Адтуль быў высланы ў Авiньён каля Марсэля. Група Грамыкi, папрацаваўшы каля трох тыдняў магiльшчыкамi, таксама ў бальшынi сваёй апынулася пасьля ў абозе ў Авiньёне, а адтуль трапiла ў Другi корпус Андэрса ў Iталiю.
      ЛЕЙТАНАНТ СЬЦЕРВIН
      I
      Яшчэ за дзень перад гэnай няўдачнай выправай канюхоў у Гаймсбрун давялося Сымону Спарышу везьцi на фронт на сваёй хурманцы харчы. Чатыры вазы, у тым лiку й Сымонаў, паехалi ў галоўны харчавы склад, што быў у гумне суседняй вёскi, i, наладаваўшы свае возiкi, павалаклiся ў кiрунку Асбаха. Ужо на ўсходнiм беразе вёскi заўважыў Спарыш там-сям па абодвух баках дарогi нямецкiя гарматы, што папрытулялiся, нахутка акапаныя, каля дрэваў i кустоў. Характэрна, што нiдзе ня вiдаць было цяжкiх гарматаў, танкаў цi панцырных машынаў. У галаве не надта спрактыкаванага ў ваенных справах канюха Сымона паўстала пытаньне: якiя мэты мелi немцы на гэтым адрэзку фронту? Цi спадзявалiся яго доўга ўтрымаць? Калi так, то дзе-ж была ўся неабходная зброя?
      Элемэнты трыцдатай дывiзii, месцамi ўперамешку зь iншымi адзьдзеламi, займалi адрэзак фронту ад швайцарскай мяжы, праз Альткiрх, i дугой абгiналi на захадзе Мюльгаўзэн. Iншыя, адарваныя ад дывiзii адзьдзелы, былi параскiданыя яшчэ далей на поўнач i на захад - баронячы й так даволi недаступныя шляхi ў Вагезах.
      Жаўнеры з "трыццаткi", седзячы ў вакопах на самым левым фланзе каля швайцарскай мяжы, ноччу маглi бачыць сьвятло на швейцарскiх межавых вышках. Усе адзьдзелы былi лёгка ўзброеныя. Цi-ж яны маглi трымаць ворага кулямётамi й мiнамётамi навет у тым выпадку, калi-б старалiся й хацелi? Шмат хто думаў, што на фронце прыйдуць на дапамогу панцырныя часьцi, цяжкая артылерыя, самалёты. Але вось прыйшоў фронт, i нiчога таго ня было вiдаць. Немцы разлiчвалi, вiдаць, адно на затрыманьне наступу працiўнiка, каб, такiм чынам, ззаду на лiнii Зiгфрыда за Рэйнам даць больш часу для падрыхтоўкi ўмацаваньняў. А там ужо зiма й цяжкi для фарсiраваньня Рэйн прыйдуць абаронцам Нямеччыны на дапамогу.
      Прайшло каля трох гадзiнаў з часу, як вярнулiся канюхi з баявога паходу на францускiя танкi ў Гаймсбрун. Вiктар Караткевiч усё яшчэ круцiўся каля Сымона й варажыў, што рабiць: цi лепш самому вярнуцца на фронт, цi чакаць на тое, што лёс прынясе. Дарма турбаваўся хлапец, бо лёс зусiм неспадзявана вырашыў праблему. Надвечар зьявiлiся ў вёсцы два афiцэры, заданьнем якiх было сабраць усiх дэзэртыраў i адвесьцi на фронт. Адзiн зь iх, капiтан са штаба Мураўёва, паклiкаў падафiцэра, што наглядаў за канюхамi, i пачаў распытваць пра дэзэртыраў.
      Выявiлася, што ў вёсцы было iх колькi дзесяткаў. Найчасьцей скрывалiся пры канюхах у сялянскiх хатах. Некаторыя ўжо пасьпелi ўпiцца добрым мясцовым вiном, ня беручы на ўвагу пратэстаў сялян, шнырачы па iхных вiнных i фруктовых складох.
      Мабiлiзацыя дэзэртыраў заняла звыш дзьвюх гадзiн. Сяляне памагалi афiцэрам шукаць, пазбываючыся няпрошаных i шкодных "гасьцей". На скрыжаваньнi вулiц у цэнтры Гальфiнгэна сабралася ладная група ўцёклых з фронту жаўнераў, а ўсё яшчэ знаходзiлi новых. Вiктар Караткевiч ня кiдаўся ў нiякiя хiтрыкi, а спакойна павесiў на плячо "качаргу" й далучыўся да натоўпу. Агулам сабрана было трыццаць два чалавекi. Сымон наважыў пацiкавiцца тым, што робiцца, i таксама падышоў да месца зборкi. Стаяў побач, прыглядаючыся.
      - А ты што робiш? - клiкнуў яго капiтан. - Давай далучайся! - Канюх зьбянтэжыўся. Думаў, што капiтан не да яго гаворыць, i азiрнуўся назад, каб пабачыць, цi хто за iм не стаiць, але там нiкога ня было. Гэны рух спасьцярог капiтан.
      - Ты, ты! Я да цябе гавару! - паказаў на канюха пальцам. - Чаго аглядаешся? Давай, станавiся ў калёну! Хутчэй!
      - Гаспадзiн капiтан, я-ж канюх, а не дэзэртыр.
      - Няважна, хто ты. Ногi маеш здаровыя, стрэльбу насiць можаш, дык i далучайся.
      - Дык як-жа конь мой сам застанецца? - спрабаваў Сымон.
      - Даволi! ДалучайсяI Дзе твая зброя?
      - На возе.
      - Бяжыце й прынясiце ягоную стрэльбу i ўсё iншае, - загадаў капiтан падафiцэру. Той хутка пабег у пуню, каля якой стаяла Сымонава хурманка, i вярнуўся з "качаргой", шлемам i торбай-хлебаком.
      "Цьфу на цябе! - кляў сам сябе Сымон. - I чаго мяне сюды чорт нёс? Цi ня мог гэта я дзе збоку, здалёк ад iхняга вока перачакаць? Але хто-ж там угадае, дзе цяпер лепш".
      - Ха-ха-ха! - сьмяяўся Караткевiч. - Папаўся, галубок!
      - Ну, добра. Табе ўжо буду кумпанiю трымаць. Прынамсi, пад маiм наглядам ад цяперашняга часу будзеш ды другi раз з фронту не ўцячэш.
      - Ты глянь, якi ваяка! Пабачым, як ты сам устоiш!
      II
      Дробненькi асеньнi дожджык ня ўнiмаўся. Густыя зрэбныя хмары паўзьлi нiзка над зямлёй. Зьмяркалася рана. З-за хмараў час-ад-часу выглядаў тоненькi серп маладзiка. Ужо ладна сьцямнела, калi адзьдзел змабiлiзаваных дэзэртыраў, у iх лiку й канюх Сымон Спарыш, пакiнуў Гальфiнгэн i накiраваўся дарогаю на Альткiрх. Iшлi моўчкi. Навет тыя, што былi нядрэнна падпiлi пры сялянскiх вiнных бочках, хутка працьверазелi. На чале адзьдзелу йшоў лейтанант Сьцервiн. Капiтан, з якiм ён зьявiўся ў вёску, яшчэ раней ад'ехаў на самакаце, сьпяшаючы ў батальён.
      Лейтанант Сьцервiн быў у батальёне Мураўёва зьвязовым камандзерам у трэцяй роце. Быў гэта сярэдняга росту, тонкi, чорнавалосы, з шэрагам залатых зубоў наперадзе, нябрыдкi з выгляду мужчына. Гадоў яму было звыш трыццацi пяцi. Шмат хто называў яго франтам. I ня дзiва, бо лейтанант Сьцервiн аддаваў асаблiвую ўвагу ня толькi вопратцы, але й выгляду наагул. Яму здавалася, што ён вельмi прыгожы. Вопратку ўважаў дадатковай аздобай. Любiў таксама розныя цацкi й блiскучкi, як на руках, так i на мундзiры. Ня толькi цяпер, але шмат раней, калi ўдалося яму здабыць месца камандзера палiцыi раённага места X. на Бацькаўшчыне, прыдбаў сабе вялiкi срэбраны пярсцёнак з чэрапам i дзьвюма скрыжаванымi косткамi - якраз такi, як насiлi некаторыя гiтлераўскiя каты. На другiм меншым пальцы лейтанант-францiк насiў вялiкi залаты пярсьцёнак з манаграмай. На левай руцэ ў Сьцервiна гняздзiлася каштоўная залатая "Амега", якую собiла здабыць у курсе выконваньня "службовых абавязкаў" у Беларусi.
      Афiцэрскi мундзiр Сьцервiна аж залiшне выразна быў паабшываны сярэбранымi нiткамi. Калi-б вам давялося сустрэць лейтананта ў Эльзасе ў сьвяточны дзень, калi ён прыбраны й адфранчаны йшоў па вулiцы, каб заглянуць да якой-небудзь мясцовай дзяўчыны, вы падумалi-б, што бачыце перад сабою старэйшага рангам афiцэра, калi ўжо не самога генэрала. Гэтак сьвяцiлiся й блiшчэлi абчэпленыя аздобамi рукi, зьзялi адзнакi на паплечнiках i на шапцы. Любiў Сьцервiн пафарсiць выглядам - што й гаварыць.
      Бяда вось адно, што надыходзiць бура. Прыйшоў фронт i надта-ж няпэўныя часы. Тут ужо малавата было спрактыкаваных палiцыйных здольнасьцяў Сьцервiна, каб пранюхаць, што чакае наперадзе. А здольнасьцяў i практыкi-ж не бракавала. Цi-ж гэта ўпяршыню даводзiлася нюхаць, прадугледжваць, камбiнаваць?
      Чалавек гэты быў беларусам адно з назову й для выгады. Сэрца ў яго - калi сэрцам называць ня той кавалак плоцi, што пульсуе ў чалавека ў грудзёх, а крынiцу прывязанасьцi й каханьня некага цi нечага - ня было. Бацька быў расейцам, а мацi нечым нявыразным - нi то палячкай, нi то ўкраiнкай-галiчанкай. Коратка гаворачы, дома Сьцервiн не атрымаў ад мацi тае прывязанасьцi й любовi да свайго народу й Бацькаўшчыны, што маткi даюць дзецям са сваiм грудным малаком, з прыгожымi народнымi калыханкамi, казкамi, фальклорнай культурай. Хлапец меў i нядрэннае ўзгадаваньне, казалi, што скончыў гiмназiю, хоць быў ладны гультай i надта да навукi ня хiлiўся.
      Але ён быў перадусiм камбiнатарам. Надта-ж палюбiў выгаду й багацьце, каб на шляху дасягненьня хоць часткi матэрыяльнага дабрабыту маглi перашкодай стаць такiя рэчы, як сумленьне, асабiсты гонар, прынцыповасьць цi пашана да правоў iншых. Ужо за часамi польскае акупацыi Сьцервiн неяк прымазаўся ў лясьнiцтве. Нядрэнная была пасада, тым больш што цi раз даводзiлася якога мужыка за каўнер у лесе злавiць або й маладзiц, што зьбiралi ў недазволеных месцах ягады. Ды пакуль там суд ды справа, дык i пазьдзекавацца ўволю можна было.
      Эх, як соладка быць начальнiкам! Сьцервiн ужо як асмакаваўся тым "карытам", дык дзе-ж там яго адгонiш. Усе добрыя пасады цi службовыя месцы ён заўсёды называў "карытамi". Дарма што для ўспакаеньня палякаў i задаваленьня прыёмных на працу ў лясьнiцтва нормаў трэба было з праваслаўнага на каталiка перахрысьцiцца, дарма што даводзiлася цi раз польскiм вялiкiм i малым начальнiкам рукi лiзаць, дарма што i ў "двойку" (польскую разьведку-дэфэнзыву) даводзiлася часамi тое-сёе даносiць - Сьцервiн-жа трымаўся пры "карыце" й меў усе намеры. ўтрымацца далей.
      Куды горш было, калi прыйшлi бальшавiкi й давялося ў зусiм iншы раён змывацца, дакуманты падрабляць. Але й тут нос Сьцервiна не падвёў. Зрабi ты каму паслугу, зробяць i табе. Сьцервiн заўсёды трымаўся гэтай аксiёмы й шчэ нiколi не расчараваўся ў сваiх разьлiках-камбiнацыях. Iншая справа, што трэба было ведаць, каму ласкi рабiць i хто табе мог тым самым адудзячыць. Гэтак i пры бальшавiцкай акупацыi ўдалося там падмазаць, там падкупiць, а цi ў адным месцы дык i проста звычайна папрасiць, i ўсё-ж, урэшце, удалося цёпленькае местачка пры гарадзкiм гандлёвым прадпрыемстве знайсьцi. Ня тое каб ён быў гандляром. О, не! Але ўсё-ж, як кажуць, дзе п'юць, там i льюць. Цi-ж чалавек ня мог скарыстаць хоць з маленькага карытца? Няўжо-ж меў каля крамаў, як iншыя, у чэргах гадзiнамi й днямi тырчаць? Трэба-ж было й есьцi, й апранацца. Дык i шмат зручней было пры гарадзкой бальшавiцкай гандлёвай фiрме працаваць. Там, як ужо прынялося, усё было "па блату". Ты некаму, дык i нехта табе. Так яно й вялося зьверху аж у самы нiз. Праўда, трэба было мець зыркiя вочы й надта-ж чульлiвыя вушы, каб дзе не правалiцца. Але-ж вочы й вушы ў Сьцервiна былi ледзь не падвойныя, калi гаварыць пра практыку, набiтую руку. Дык i йшло ўсё гладзенька, як па маселцу...
      Ажно тут новая перамена - немцы. Зноў спатрэбiлiся ўсе iнтэлектуальна-вынаходнiцкiя здольнасьцi. Ды тут i не так проста. Вайна-ж трывала. Хто ведае, хто там каго зможа, пераможа, чым тое ўсё кончыцца. Чакаць мо на цiшэйшае даўжэй давядзецца, й неяк не хацелася ўсяго на адну карту стаўляць... А як-жа тут без "карыта"? Нейкi час давялося сядзець, як той мышы пад мятлой, прыглядацца, сачыць, што iншыя робяць, варажыць. Бачыў, як усялякая гарадзкая басота, польская ў найбольшай меры, у палiцыю кiнулася. Сачыў, як нажывалася. Дык што-ж там i варажыць доўга. Трэба-ж наважыцца, каб запозна ня было. Любiў-жа ўладу. А хто-ж вайной мог мець уладу, калi ня той, што зброю трымаў? Дый ня там - на фронце, але тут - ззаду, дзе было крышку выгадней, зацiшней, большыя, так сказаць, вiдокi на нажыву.
      Доўга не надумваўся. Пакаштаваў-жа вунь некалi ваеншчыны яшчэ пад польскай акупацыяй. Можа-б, тут так i знайсьцi тое "карыта"... Iншыя там беларускiм патрыятызмам, нацыяналiзмам загарэлiся, у адмiнiстрацыю, школьнiцтва кiнулiся. Гэта ўсё не для Сьцервiна было. Якое-ж там "карыта"?
      Ясна, цяпер пастараўся ўсюды самым чыстым i адданым беларусам фiгураваць. Трэба-ж было лезьцi. Дык i ўлез на кароткатэрмiновыя афiцэрскiя курсы й нядрэнна скончыў. А пасьля ўжо й да "карыта" блiжэй.
      Эх, i "карыта"-ж было гэта! Не абы якое! Тут ужо трэба было неяк зь нямецкiмi ўладамi, пераважна з жандармэрыяй камбiнаваць. Дык i што-ж там такога... Цi-ж першы раз даводзiлася даносiць на тых, што на дарозе стаялi, у ласку ўбiвацца, падкуплiваць? Як на тое шчасьце, надта-ж разумны чалавек быў камандантам нямецкай палiцыi. Добра разумеў такiх людзей, як Сьцервiн. Што было да гэтага лейтананта, што пры iм пацярпела пад мянушкаю камунiстаў колькi нявiнных беларускiх патрыётаў, што разбагацеў немец - усё бачыў. Здабыўшы месца каманданта гарадзкой раённай палiцыi, пачаў жыраваць i сам Сьцервiн. Тут жа й яўрэяў можна было выкарыстоўваць i над сялянамi ўволю пазьдзекавацца, асаблiва-ж дзе ў акцыю супраць бальшавiцкай партызанкi паехаўшы. I пiць-жа было, хоць ты, казаў той, залiся. Не шкадаваў Сьцервiн анi сабе, анi тым, што памагалi яму да ўлады далезьцi. Пажыў, казаў той, па-людзку.
      Калi-б было ў Сьцервiна нейкае сумленьне, можа, варта было-б пачаць гаварыць аб iм. Адылi гэта быў бы пусты гук.
      III
      Калi мы кагадзе заўважылi, што Сьцервiн быў фарсiсты, франтаваты, дык мусiм дадаць, што ў яго абедзьве якасьцi гэтыя вязалася вузка й цесна з заўсёдным паляваньнем на прыгожы род. Цi аднае-ж дзяўчыны ласкаў удалося пакаштаваць Сьцервiну на працягу свайго бурненькага жыцьця! Хто-ж iх i пералiчыць. Ды мо ня зусiм i ласкамi яны часамi былi. Бывала, што й змушаць прыходзiлася, асаблiва-ж калi ўлада была ягоная. Бывалi дзяўчаты, аб якiх Сьцервiн i забыўся - пералётны момант прыемнасьцi, дый толькi. Бывалi й жанчыны. Усё тое зацерлася, от так выкарысталася ды i ў нябыт адыйшло. Адно сваёй сяброўкi школьнай, у якую калiсьцi, як казалi, утрэскаўся па вушы, нiяк забыцца ня мог. Ня хiнулася да яго дзяўчына, дый годзе. Колькi-ж быў налазiўся, нацягаўся за ёю, грошы страцiў, намаганьняў рабiў. Рыба нiяк не клявала.
      Можа-б, што было, каб паабяцаў жанiмства. Але ня меў-жа такiх шляхотных намераў. Заўсёды трымаўся тае аксiёмы, хто ведае калi й кiм яму ў вушы ўложанае: "Усiх дзевак не здабудзеш, але старацца трэба". Дык i стараўся. Ды нiчога-ж ня выходзiла. I Сьцервiн быў злы. Як-жа, яго, такога прыгожага (а гэткiм заўсёды сябе лiчыў), i проста так, як нейкую кузурку, пад нагу, цi як тую анучу - набок? Гэтага-ж ён не даруе. Эх, не даруе! Ня будзе-ж ён называцца Сьцервiным, калi тое вось так люзам пусьцiць.
      Доўга чакаў. Ня было магчымасьцяў, дый абставiны ня тыя. Бывалi моманты, што й ня верыў, што некалi наагул давядзецца свой намер ужыцьцёвiць. Ажно як камандантам палiцыi стаўся, iдэя ў галаве нарадзiлася. Праўда, жанчына тая даўно замужам была, хлопчыка чатырохгадовага мела. Як-жа тут? Ды шчэ й муж на адказным становiшчы ў адмiнiстрацыi служыць. Яно-ж сабе хоць i ў беларускай, хоць i не на такой ужо высокай пасадзе, але-ж чалавек быў iншымi шанаваны, давер меў, ведамы беларускi патрыёт.
      Самае горшае, што жанчына як наўмысьля ўвесь час пад носам была, Сьцервiна дражнiла. Дый яшчэ больш расьцьвiла, папрыгажэла. На яго-ж цяпер i зусiм ужо ўвагi нiякай не зьвяртала, хоць i цi не найбольшым начальнiкам у гарадку быў. Эх, як-жа тут дараваць. Гнаiлася старая рана, й сьвярбелi рукi, што трымалi стырно лякальнае ўлады. Часьцей i часьцей усё мяркаваў Сьцервiн, як, калi й якiм чынам...
      Хто ведае, што магло-б яшчэ быць, калi-б не камандант нямецкае жандармэрыi. Той дык як зь неба быў пасланы. Можа-б, ён i ня прыдаўся так для собскiх мэтаў Сьцервiна, калi-б ня факт, што немец быў бязьдзетны й што ягоная жывоцiстая немка няздольная была малых у сямейку прыводзiць. Муж быў вельмi тым незадаволены, але й ня было рады.
      Адно пасьля таго, калi нямецкi камандант раз на вулiцы ўбачыў прыгожага сiнявокага сьветлавалосага сынка той жанчыны, на якую ад маладосьцi вастрыў зубы Сьцервiн, калi спытаўся, чый гэта быў хлопчык, адно тады прыйшла ў галаву лейтананта сьветлая думка.
      - Якое-ж бы гэта было шчасьце, каб я такога меў, - гаварыў немец, гледзячы на малога хлапчука, што праходзiў з маткай па вулiцы.
      Сьцервiн часьценька выпiваў зь немцам, гаварыў яму "ты", адным словам, быў блiзкiм чалавекам. Немец быў у пажылых гадах, на вайну папаўся не з сваёй волi й, пэўна-ж, каб ня гэтая завiруха, дык i ў палiцыi даўно ня служыў-бы, а спакойна сядзеў-бы на пэнсii, пакурваў люльку ды смактаў-бы з куфля хмельнае пiва ды мо таксама, як i цяпер, наракаў, што жонка сям'i не памножыла.
      - А гэтага вы не хацелi-б часам за сына мець? - паспрабаваў адважна, кiўнуўшы ў бок малога, Сьцервiн.
      Немец адразу ня ведаў, што сказаць, i памаўчаў, доўга пазiраючы то на свайго субяседнiка, то на дзiця з маткаю, што ўжо павярталi за рог дому.
      - Гм... чаму-ж бы не. Прыгожае дзiця. Зусiм рыхтык як немец.
      Iзноў памаўчалi. Сядзелi абодва на верандзе дома, дзе мясьцiлася палiцыя.
      - Можа-б, як давялося зрабiць... - быццам так, ад нехаця кiнуў Сьцервiн.
      - Матка-ж ягоная. Што зь ёй? Што з бацькам? - быццам пытаючы самога сябе, спахапiўся немец.
      - Што-ж матка... можна-б як-небудзь набок.
      - Я ня ведаю. Муж ейны чалавек ведамы...
      - Пакiньце справу мне, а я ўжо так неяк нешта прыдумаю, - запэўнiў Сьцервiн.
      Немец доўга i ўважна прыглядаўся да падпiтага таварыша. Нарэшце твар ягоны паясьнеў, i выраз поўнага зразуменьня; а мо ўжо i ўяўленьня шчаслiвай будучай сямейкi адбiўся на аблiччы. На твары ў Сьцервiна мiльганула агiдная ўсьмешка, прагавiта-злосныя шэрыя вочы блiснулi полымем нянавiсьцi ў тым кiрунку, куды пайшла жанчына, а тонкiя вусны моцна сьцiснулi нямецкую цыгарэту.
      Муж нiчога не падазраваў, калi выклiканы быў хутка пасьля гэтае размовы ў палiцыйны кабiнет Сьцервiна. Давялося каманданту вочы хаваць, у твар не глядзець, але ня мог-жа, раз пачаўшы, нiчым скончыць. Чалавека збаёдаць было лёгка, а ў Сьцервiна практыкi было хоць адбаўляй. Ня вельмi-ж Сьцервiн пасьля браў на ўвагу й розныя выказваньнi ды пагрозы сяброў зьлiквiдаванага, уключна аж зь нядвузначнымi пагрозамi зь iхнага боку.
      Са шмат большай далiкатнасьцю давялося дзейнiчаць у дачыненьнi да жонкi застрэленага. Колькi-ж разоў прыходзiла бедная маладая жанчына да каманданта, як горка плакала, як прасiла. Спрабаваў пасылаць яе Сьцервiн да каманданта нямецкай жандармерыi, на яго вiну звальваючы, але той цi ня так разумеў цэлую гульню, цi не хацеў рукi пэцкаць - адсылаў жанчыну назад да Сьцервiна.
      Хадзiў камандант па кабiнеце й насалоджваўся вiдам прыбiтай горам жонкi й маткi, якая, быццам тая безабаронная, не аброслая яшчэ ў пер'е маладая птушачка, звалiлася з гнязда й ня ведала, што зь ёю, бездапаможнаю, станецца. Колькi разоў запэўнiваў, што мужу ейнаму ня будзе нiякага лiха, што павезьлi яго на допыты ў Менск, што ўсё будзе добра, але жанчына не давала яму супакою. Калi захацела даведацца адрас, дзе можна было знайсьцi мужа ў Менску, паставiла Сьцервiна ў тупiк.
      Давялося нарэшце намёкамi апэраваць. Мо Сьцервiн ня быў надта вынаходлiвы з тымi намёкамi, мо крыху грубавата праводзiў цэлую справу. Як-жа жахнулася, зьбялела, ледзь не самлела, пакрыўджаная, калi аднойчы ягоныя, Сьцервiна, намёкi поўнасьцю яе ўпрытомнiлi i калi яна ўявiла, што камандант ад яе хацеў. Лепш-бы той сцэны й не прыпамiнаць, - гаварыў сабе пасьля Сьцервiн. Але-ж трэба было неяк. I як-жа iнакш?
      Пару дзён яна не паказвалася зусiм. Ужо камандант Сьцервiн i надзею пачаў трацiць i сумлявацца ў мэтазгоднасьцi цэлага прадпрыемства. Але адно на момант. Мяркаваў, што цi ня прыйдзецца й зь ёй радыкальным спосабам, так, як з мужам, скончыць. Ня мог-жа затрымацца на паўдарозе. Немец чакаў на дзiця. Аж на грудзях палягчэла, калi на трэцi дзень, апусьцiўшы вочы, сама, бяз хлопчыка, яна прыйшла. Тады ўявiў сабе камандант, як моцна гэта прыгожая iстота мусiла кахаць свайго мужа, што для ратунку яго, пасьля доўгiх i цяжкiх змаганьняў, непраспаных начэй (гэта й на пахудзелым i збляднелым твары вiдаць было), згадзiлася гонарам сваiм ахвяраваць. Дзесьцi ў натуры ў Сьцервiна зьявiлася нешта ў выглядзе спачуваньня. Адылi адно на момант, бо зараз-жа ў памяцi адрадзiўся той бесцырымонны спосаб, якiм яна некалi, яшчэ дзеўкай будучы, пазбылася яго ды пасьля ён быццам i не iснаваў для яе. Стары чарвячок злосьцi й нянавiсьцi, прагнасьцi помсты зноў заварушыўся пад грудзьмi.
      Не мог i цяпер Сьцервiн не заўважыць няскрыванай пагарды, што сьвяцiлася ў прамянiста-блакiтных вачох. Найбольш i калолi яго тыя вочы. Яны разам вабiлi й зьдзекавалiся зь яго, прыцягвалi й мучылi, чаравалi й сьмяялiся зь ягонай нiкчэмнасьцi.
      Не пайшло яно ўсё так, як плянаваў Сьцервiн. Асноўнае - памылiўся камандант, калi лiчыў, што гэта годная жанчына з крыштальна чыстым сэрцам, непераможна-ўзлётнаю душою, незапэцканым сумленьнем, высокай маральнасьцю наважыла ахвяравацца сваiм гонарам, аддацца Сьцервiну фiзычна, навет i для ратунку мужа. I цэлае шчасьце, што ў пару спасьцярогся, а то магла-б зарэзаць. Гэтак трымаючы ўжо яе ў абдымках ды розумам i чуцьцём падрыхтаваўшыся да кульмiнацыйнай насалоды, спасьцярог Сьцервiна хуткi рух, i ў парў заўважыў сталь нажа ў ейнай правай руцэ. Вырваўшы з рукi нож, моцна разгарачаны, амаль ня помнiў камандант, як сьцiснулiся кляшчамi ягоныя пальцы вакол мяккай, быццам лебядзiнай, шыi... Апамятаўся адно, як нехта пастукаў у дзьверы.
      Пробаваў супакойваць сябе пасьля Сьцервiн, даводзячы, што помста прыйшла, што мэту асягнуў, што аддаў дзiця немцу, што ўзмоцнiў сваю пазыцыю й лiшнi барыш здабыў. Ды нешта й ня тое было. Птушачка зарана выскачыла з рук. Добра адчуваў, што ў параўнаньнi з задушанай жанчынай, якую не ўдалося згвалцiць, ён быў адно малым, нiкчэмным, брудным, запэцканым у чужую кроў чарвяком.
      Часамi й пабойваўся помсты за той вялiкi злачын. Хоць здавалася, што анi муж, анi жонка ня мелi навокал сваякоў, усё-ж былi пагрозы з боку мясцовага беларускага актыву, а мо дзе якое вока й сачыла. Стараўся ад гэтага часу ўважна прыглядацца й прыслухоўвацца. Асаблiва цяпер, ужо на парозе пераходу ў зусiм iншы, заходнi сьвет, пад iншую ўладу, якая, пэўна-ж, будзе шукаць злачынцаў i караць iх, Сьцервiн быў моцна ўстрывожаны. А злачынстваў тых зрабiў шмат - i супраць жыдоў, i палякаў, i найбольш супраць беларусаў, пераважна сялян. Дык i было чаго баяцца. Не дарма-ж слухаў вушамi й стараўся абнюхваць носам.
      IV
      Iдучы на чале адзьдзелу дэзэртыраў па дарозе на фронт у Асбах, Сьцервiн не сягаў зрокам на свой жыцьцёвы шлях. Думаў тое-сёе пра цяперашняе. Дый думаць было цяжкавата. Так, як i шмат iншых афiцэраў, ён быў амаль пэўны, што раней цi пазьней прыйдзецца апынуцца на другiм баку, а там ужо давядзецца носам на ўсе бакi пачмыхаць, пашохаць, паглядзець, разьведаць. Мо й там дзе якое "карыта" будзе, калi ўдасца, калi грахоў ня прыпомняць. Дый "карыта"-ж мо будзе ня зусiм такое, як у Беларусi. Хто-ж яго ведае...
      Задатак-жа нейкi ў яго пры сабе ёсьць. Вось, успомнiўшы аб задатку, гэтым жалезным капiтале, былы камандант аж крыху павесялеў. Як-жа хвалiў сябе цяпер за мудрасьць i далёказорнасьць: у гарачы час, калi эвакуiраваўся з Бацькаўшчыны, стукнула яму ў галаву iдэя жменьку цi другую залатых манетаў паўшываць у розныя месцы мундзiру, улучна з тым самым бясьпечным месцам.. Адно-ж уцеха ўцехай, але каб хаця капiтал як захаваць, каб вось неяк чэрцi не знайшлi. Хто яго ведае, як там будзе з тым пераходам. Трэба будзе старацца, камбiнаваць.
      Гэтак Сьцервiн, вядучы калёну, найбольш цяпер i думаў аб тым капiтале. Пару разоў для пэўнасьцi й рукамi там-сям па швах i па гузiках памацаў, улучна аж i з тым найбольш бясьпечным месцам. Ажно весялей неяк зрабiлася.
      "Ужо калi-б на тым баку дзе й давялося цяжкавата, дык, можа, пры дапамозе жменькi гэтых манетаў удасца дарогу як-небудзь прачысьцiць. Людзi-ж нiдзе ня без грахоў. Можна намовiць, перакупiць. Хто-ж мог бы на мiкалаеўскiя не паахвоцiцца?" - разважаў былы камандант.
      Прыходзiла часамi на думку Сьцервiну й ягоная сям'я: жонка й двое дзетак. Ня было часу забраць iх з сабою, уцякаючы, так горача было. Што-ж зробiш... Нельга было прыхiнуць сям'i, дык хаця самому трэба было ратавацца. Ня мог-жа заставацца на пэўную сьмерць. I не вiнавацiў сябе за тое. Ды наагул калi-небудзь i пры большых "справах" цi вiнавацiў сябе ён? Усё-ж рабiлася для палепшаньня будучынi. Дык i навошта было гуляць нейкiмi апраўданьнямi? Цi-ж то ён устанавiў правы жыцьця? Жыцьцё-ж, паводле Сьцервiна, гэта былi джунглi, дзе мацнейшыя й хiтрэйшыя заўсёды былi наверсе, а слабейшыя й пакрыўджаныя крычалi аб праве, праўдзе й iншых драбнiцах. Бяда была ў тым, што жаўнеры ня ведалi гэтага прыродна-жыцьцёвага права, што палягалi на сумленьнi, справядлiвасьцi, гарэлi нейкiм патрыятызмам, верай у Бога цi яшчэ чым.
      "Цьфу на гэта ўсё! То было для iншых, а не для яго, Сьцервiна, што рана пазнаў асноўную жыцьцёвую праўду. Ведаў, што ў жыцьцi, асаблiва дзеля большых здабыткаў, цi нат для собскага ратунку ў выпадку небясьпекi, ахвяры трэба было несьцi. Дык i што-ж такое, калi ён тут у ахвяру прынёс сям'ю сваю? Выхаду-ж ня было. Ня мог-жа з сабою забраць. Калi-б дзеля сям'i застаўся, дык усе разам пацярпелi-б - у гэтым не магло быць сумлеву. Дык i чорт яе там з бабай другая будзе. Падумаеш, баба! Крышку шкада было дзетак, дзяўчынкi й хлопчыка. Пэўна, бальшавiкi iх зьлiквiдуюць. Але як-жа йнакш льга было..."
      Ад гэткага разважаньня ў думках Сьцервiн зноў перакiнуўся да цяперашняй сытуацыi, i няпэўнасьць пачала закрадацца ў яго сьведамасьць.
      "А што, калi знойдзецца такi адзiн цi два, што на другiм баку данясуць, пастараюцца ўсе ягоныя мiнулыя грашкi прыпомнiць? Нямала ёсьць ворагаў. I тут у дывiзii, хаць i, здавалася, што не заўважыў нiкога, - хто-ж яго там ведае... Мала што можа здарыцца? I хiба-ж калi навет дзе хто й быў, што трымаў яго на воку, дык цi-ж ён вылезе цяпер наверх? Гэта там, ужо на другi бок дастаўшыся, трэба будзе ўважней прыглядацца. Ужо калi што дзе вылезе, пакажацца, пастараецца паклiкаць яго да адказнасьцi цi на нейкi суд перад нейкай уладай (а ўлада-ж там, як-бы яна нi выглядала цi называлася, усё-ж будзе), дык, пэўна-ж, - на другiм баку. Але, што-ж меў цяпер рабiць, каб гэтаму запабегчы? Нiчога. Зробленага - ня вернеш. Трэба падрыхтавацца на найгоршае, а там ужо няхай будзе, што будзе, што мае быць. Добра вось, што яшчэ жменьку гэтых залаценькiх неяк захаваў. Мо на помач прыйдуць. Дый калi-ж не яны, у выпадку няшчасьця, дык хто-ж тады мае памагчы? Трэба сьцерагчы й хаваць iх, быццам сваё вока. Можа, у iх будзе пачатак i канец ягоных непрадугледжаных цяжкасьцяў? Абавязкова, абавязкова трэба дапiльнаваць, каб не адабралi. Гэта-ж, можа, апошнi ратунак".
      Гэтак Сьцервiн, заглыбiўшыся ў свае думкi, валачыўся з правага боку на чале калёны. Ад некаторага часу крыху звольнiў кроку i, маршыруючы амаль на ўзроўнi сярэдзiны групы, адным вухам падслухоўваў, як нешта ўсё вурчаў свайму сябру той канюх, якога прыпадкова залiчылi ў лiк дэзэртыраў i паслалi зь iмi на фронт. Не падабаўся Сьцервiну хлопец. "Хто яго ведае чаму? - думаў сабе. Можа, ён што пра мяне ведае? Чаго так уважна колькi разоў да мяне прыглядаўся? Навет i тады, калi яго арыштавалi за лiшнi выстралены патрон i калi Мураўёў ужо надвечар выклiкаў з бункера, калi ўсе афiцэры стаялi каля бараку, дык надта-ж неяк дзiўна быў уталопiўся ў мяне. Няўжо-ж мяне знае? Ня можа быць. Хлопец, здаецца, зусiм незнаёмы. Каб ведаў, каб быў пэўны, дык, можа-б, дзе тут пры фронце як-небудзь набок яго ўдалося? I чаму ён мне не падабаецца? Мо таму, што заголасна заўсёды выказваецца са сваiм патрыятызмам? Гэта-ж i ад Рэшатава пару разоў пра яго й пра ягонага, сябру чуў. А патрыёты - асаблiва цяперашнiя, беларускiя - гэта-ж вар'яты. Яны там за нешта ўзьнёслае, уяўленае, няiснуючае стаяць, дык i гатовы добраму, практычнаму, такому, як ён, чалавеку крыўды прынесьцi".
      Сьцервiн уважней наставiў вуха й стараўся слухаць, што гаварыў канюх. Той колькi разоў пазiраў на яго i, вiдаць, нешта хацеў сказаць.
      - Спадар лейтанант, - нарэшце асьмелiўся, гаворачы чысьценька па-беларуску.
      - Ну, что?
      - Пусьцiце мяне назад у вабоз. Мяне-ж памылкова забралi.
      - Как то? Да при чем здесь я? Разве я тебя забрал?
      - Хоць, можа, i ня вы, а капiтан той, але-ж я канюхом быў i толькi прыпадкова папаўся яму пад руку. Дый конь мой застаўся сам, даглядаць за iм няма каму. Пусьцiце, спадар лейтанант.
      - Если и была ошибка, то не моя, конечно. Пускать тебя назад я не имею права.
      - То-ж вы цяпер камандзер. Як-жа не маеце права?
      - А тебе какое дело? Разве я должен тебе докладывать о том, что делаю? Пры гэтым Сьцервiн накасавурыўся i ўжо даволi пагрозьлiва зiрнуў на канюха.
      - Пакiнь ты! - таўхануў пад бок Сымона Вiктар. - Чаму ты яго просiш? Будзем во разам.
      - Я-ж думаў, што мо чалавек зразумее, ажно...
      Сымон ня сяньня заўважыў фарсiстага афiцэра. Ня змог-бы пэўна вытлумачыць, чаму той яму так не спадабаўся з выгляду. Ня йшла гаворка аб вопратцы цi аб тых блiскучках, але найбольш - аб самiм твары. Сымону здавалася, што гэта наскрозь хвальшывы чалавек. Хоць блiжэй яго й ня ведаў, назiраў адно здалёку, але-ж хто мог не спасьцерагчы ягонай празьмернай лiсьлiвасьцi да сяброў-афiцэраў, асаблiва да старэйшых камандзераў сваiх, i той абыякавасьцi, штучнай адлегласьцi, на якой трымаў сябе Сьцервiн у дачыненьнi да малодшых чынамi?
      Цяпер-жа Сымон першы раз трапiў пад ягоную ўладу. Чуў раней, што быццам Сьцервiн быў беларусам. Дык i чаму-ж, калi iншыя афiцэры гаварылi па-беларуску й па-ўкраiнску, памiнаючы ўжо толькi чыста вайсковую расейскую каманду, чаму ён - гэты францiк з шэрагам залатых зубоў наперадзе, анiяк не хацеў зь iм, Сымонам, навет i цяпер гаварыць па-беларуску? Няўжо-ж ён быў аж настолькi маскаль?
      "Эх, тут нешта ня тое. I цiкава, чаму гэты чалавек мне так не падабаецца? Цi ня варта было-б крышку больш аб iм пранюхаць?"
      V
      - Гальт! - пачулася зь цемры наперадзе, й два ручныя лiхтарыкi з абодвух бакоў дарогi вузенькiмi палоскамi сьвятла прарэзалi восеньскую цемру ды коўзалi па тварах затрыманых Сьцервiным людзей. Дарожная старожа нямецкае вайсковае палiцыi сачыла за рухам у абодвух кiрунках, лавiла й затрымоўвала падазроных й дэзэртыраў.
      Сьцервiн падыйшоў наперад да немцаў, замянiўшыся зь iмi колькiмi сказамi, i малая калёна паволi рушыла наперад. Яшчэ зрабiлi адзiн кiлямэтр. Пад узгоркам шаша павярнула дугой налева ды пасьля стужкаю выпрасталася ў кiрунку Асбаха. З правага боку, ледзь заўважныя ў цемры, тырчалi густаватыя зарасьнiкi. Дарога была пад сталым абстрэлам артылерыi працiўнiка. Ледзь заўважны цёмны гарызонт асьветлiцца водблiскам гарматных стрэлаў, да вушэй прыбяжыць сьвiст снарадаў. Гул узрываў спыняе манатонна-нуднае выцьцё асеньняга ветру. Працiўнiк страляе вобмацкам, наўгад. Вось iзноў чуваць, як дзесьцi за ўзгоркам зарагаталi жалезныя глоткi, i сотнi кiляграмаў жалеза зь няпрыемным дэмаралiзуючым енкам лятуць у кiрунку малое групы дэзэртыраў. Сьцервiн ня турбуецца. Яшчэ з Бацькаўшчыны, а то й з апавяданьняў ведае, што ня трэба баяцца тых снарадаў, сьвiст якiх чуеш загадзя. Сьвiшчуць толькi пералётныя. Тых, што могуць у цябе трапiць або не далятуць, сьвiсту нiколi не пачуеш. Дык Сьцервiн i ня турбуецца. Ня тое, каб ён адважным быў. Зусiм не. Цi раз дома даводзiлася, не аглядаючыся, назад пяткi падмазваць, а то часамi й камбiнаваць, каб дзе пад лiвень агню ня трапiць. Праўда, была ў Сьцервiна адвага iншага роду: прыкладам, у селянiна самагонку адабраць цi над жыдамi пазьдзекавацца, абрабаваць дзе каго пад час "выкананьня службовых абавязкаў". Баёвой-жа адвагай не грашыў...
      Колькi снарадаў загрымела шнурам побач дарогi. Вецер прынёс смурод пораху. Але што-ж такое? Дзе-ж гэта людзi? Азiрнуўшыся, Сьцервiн спасьцярог, што бальшыня ягоных людзей зь перапалоху пакацiлася ў прыдарожную канаву. Толькi жменька, звольнiўшы крок, ня ведае, што рабiць.
      - Эй, там! - раве на ўсю глотку лейтанант. - Кто вам приказал прятаться? Встать сейчас же, такую вашу...! Ишь ты! Вон какие с вас, значится, вояки. Подыматься! Погодите, вы еше ничего не видели! Еще, может быть, забудете, куда и прятаться надо будет!
      Не без задаволенай ухмылкi на твары параўнаў у гэны момант Сьцервiн сябе, спрактыкаванага i, паводле яго-ж самога, вельмi адважнага жаўнера, з гэтым, на яго думку, палахлiвым збродам дэзэртыраў. Аж выпрасталася з задаваленьня кароценькая шыя i раўней пайшлi ногi.
      Перад будынкам, дзе мясьцiлася каманда батальёну, падзел людзей адбыўся хутка. Усе былi накiраваныя да сваiх ротаў.
      - Глядзеце, хлопцы, ня курыце й цiха гаварыце, - перасьцерагаў зьвязны падафiцэр малую групку, у якой былi Сымон i Вiктар.
      Групка мiнула колькi цёмных хатаў, увайшла ў зарасьнiкi ды, зь цяжкасьцю выцягваючы ногi зь мяккай размоклай глiны, павярнула на край лесу, дзе ледзь вiдаць былi абрысы нейкага будынку. Падыйшоўшы, заўважылi, што была гэта невялiкая сьвятыня. Увайшлi. Вокны касьцёлу пазавешаныя былi знутры жаўнерскiмi коцамi, а ў цьмякым сьвятле адзiнокае сьвечкi, што гарэла ў куточку, можна было разгледзець пару дзесяткаў замурзаных, аблепленых засохлаю глiнай людзей, што спалi на падлозе. За алтаром, у круглай адтулiне ў сьцяне, тырчаў кулямёт, а пры iм сядзеў чалавек. Побач, у кутку, галава статуi Маткi Боскай схавалася ў рудавата-глiнястым шлеме. У куце, зьмешаныя з розным жаўнерскiм хламам, тулiлiся касьцельныя рэчы.
      - Хто тут ёсьць? Войнiк! Гэта ты? - пачаў клiкаць Сымон, прыпомнiўшы, што тут павiнна быць пару ягоных сяброў.
      - Как, Спарыш? И ты здесь? Каким образом? - пачуў хлопец няпрыемны голас курносенькага Рэшатава, што ў паўдрэмцы сядзеў на прыступках аўтара.
      - Я ня ведаю, гаспадзiн обер-лейтанант, - зьбянтэжыўся такiм спатканьнем Спарыш. Ён быў ужо крыху й падзабыўся аб iснаваньнi расейца, хоць прыгадваў, што ён тут. У сустрэчы ня было нечаканасьцi, адно зьбянтэжанасьць. Накiравалi мяне толькi аднаго з канюхоў. Цi гэта, можа, прыпадкова? Пашлiце мяне назад, обер-лейтанант. Тут адзiн не мае стрэльбы, дык я яму аддам гэту, а ў абозе маю другую.
      - О, нет! - ашчэрыўся Рэшатаў. - Ты теперь с фронта не уйдешь, будешь здесь все время. Уж будем воевать вместе...
      - Давайце строiцца тыя, што прыйшлi! - загадаў лейтанант Калмыкоў. Старшына Налепа ўзяўся за ўпарадкаваньне новапрыбылай групы.
      - Зараз пойдзеце ў вакопы, дзе маеце прасядзець у абароне па дваццаць чатыры гадзiны, - тлумачыў Калмыкоў. - Глядзеце, каб нiхто не пакiдаў пазыцыяў без загаду.
      Калмыкоў даў кароткую iнфармацыю аб баёвой сытуацыi й распалажэньнi роты. Трынаццаць чалавек, прызапасiўшыся амунiцыяй, пакiнулi касьцёл. Прайшоўшы прыблiзна дзьвесьце мэтраў, спынiлiся на самым бугру ўзгорка. Перад iмi на захадзе адкрылася далiна. Пры млявым сьвятле месяцавага сярпа Сымон заўважыў у цемры будынкi горада Альткiрха. Прыблiзна адлеглая на пяцьсот мэтраў на захад, цьмяна вызначалася стужка шашы, што бегла да пярэднiх вакопаў батальёна Мураўёва. Блiжэй у гэты бок ледзь можна было заўважыць крывулю прасёлачнай дарогi. Бугор, на якiм затрымалася група, быў даволi абрывiсты; пэўна, цяжка было-б узьлезьцi на яго танкам працiўнiка. Гэтулькi спасьцерагло маласпрактыкаванае ў вайсковай тапаграфii вока канюха Сымона. Зiгзагаватая глыбокая канава, аж па каленi напоўненая вадой, была адным з перадавых вакопаў.
      - Хлопцы, вылазьце! Зьмена прыйшла! - гаркнуў зьвязовы.
      Паволi, зь вялiкай цяжкасьцю выцягваючы з глiнястае калатушкi ногi, пачалi вылазiць з ямы запэцканыя з ног да галавы цёмныя фiгуры.
      - Але-ж вы й абляпiлiся! Чаго тут i баяцца: вас i супрацьпанцырны не ўзяў-бы! - здабыўся адзiн з прыбылых на жарт.
      - Скалi, скалi зубы. Пабачыш, як табе стане весела, тут пасядзеўшы, агрызнуўся нехта з папярэдняй зьмены.
      - Колькi чалавек прывёў? - пачуўся голас дружыновага Лакусты.
      - Трынаццаць.
      - Хто з вас знае панцырфаўст?
      - Я, - пахвалiўся Ўладзiк.
      - I я, - далучыўся Сымон.
      - Iдзеце там колькi крокаў проста наперад. Там у бункеры сядзяць трое з гэтым "шрэкамi" - зьмянiце iх. Хто трэцi? Давайце хутка, не марудзiць! Чаго стоўпiлiся так у кучу? Што, вы на кiрмашы, думаеце? Хочаце, каб вас мiнай узнагародзiлi? Давайце, хто там яшчэ, - пяць чалавек iдзеце налева. Завядзi iх, Пiсаронак, пакажы!
      Сымон, Уладзiк i трэцi, iм незнаёмы, накiравалiся наперад. З бункеру вылязьлi Войнiк, Панумарэнка й Бабрыцкi. Ногi ўлезьлi аж па каленi ў глiнястую калатушку. Упоцемку хлопцы абмацалi ў сьценах бункеру даўгаватыя полкi, высланыя ўжо вiльготнай саломай. Два Сымонавы таварышы палезлi на тыя полкi спаць, а канюх, узяўшы з сабою панцырфаўст, што называў "балдавешкай", ды "качаргу", падняўся па выразаных прыступках на перадавы назiральны пункт, каб трымаць варту. Толькi цяпер прыгадаў, што дзесь па дарозе згубiўся вызначаны, мабыць, у другi вакоп Вiктар Караткевiч.
      - Але-ж цяля, - бурчаў пад носам Сымон. - Яго, як тое дзiця, за ручку вадзi. Чаму-ж нам цяпер якраз собiла разьдзялiцца, у ваблiччы найбольшай мо небясьпекi...
      НОЧ I СЬВIТАНЬНЕ
      I
      Зольная васеньняя эльзаская ноч дыхала хуткабежнымi нiзкiмi хмарамi, хлiстала густым i назойлiвым, праймаючым аж да касьцей дробненькiм дожджыкам, там-сям шпурляла й тузалася мiнамi й снарадамi. Людзi зяблi й дрыжэлi, ляскалi зубамi, мясiлiся ў жыдзенькiм глiняным цесьце, адхуквалi й церлi пасiнелыя рукi; трасучыся ад золi, тулiлiся да акалелых i насычаных вадою сьценаў вакопаў, абрасталi рудаватаю глiнаю. Людзi, як краты. Краты ў глiне.
      Сымон Спарыш прылiп да пярэдняе сьцяны вакопу. Дрыжыкi пачыналiся зьнiзу, ад мокрых нагавiцаў i шкарпэтак. Хваляю прабягалi па сьпiне й канчалiся на пасiнелых ад сьцюжы вуснах. Цяжка было трымаць паднятымi алавяныя павекi. Мала памагаў настаўлены тонкi каўнер мундзiра. Маскавальная палатка крышку ратавала ад дажджу, але ня грэла. Навокал былi дзiч i пустка. Хмары, дождж i глiна. Золь i глiна. Зямля й цемра.
      Сымон амаль ня здольны быў думаць. Здавалася, што пад халодным шлемам празяблi мазгi. Толькi нудны й жаласны вецер сьвiстаў каля шлему, паўзучы нiзенька над самымi грудамi ральлi. Над вакопамi мiльганула нейкая цёмная шыракакрылая зьява i, пакруцiўшыся, шыбнула зь ветрам у кiрунку лесу. Здалося, што груган.
      - Цьфу на цябе! - злаваўся былы канюх. - На нядобрае ты, гад, мусiць, варожыш.
      У галаве пашарпанымi абрывамi, малазьвязанымi вобразамi перасоўвалiся мiражы: цi гэта быў брэд. Не, мусiць не. Чалавек быў у тым стане, калi анi ня сьпiць, анi ня жыве сьведама. Мусiць, i мазгi былi празябшыя, здранцвелыя, акалелыя.
      Першаы мiраж: мiска стравы. Тлустай, сытнай, гарачай. Абавязкова гарачай, хоць мо й ня так тлустай. Ах, якое то было-б багаслаўленьне для прысохлага да сьпiны жывата, для прагнучага цяпла арганiзму. I няхай бы хто папробаваў тады сказаць Сымону, што ёсьць на сьвеце лепшыя дабрадзействы за тлустую, сытную, гарачую мiску стравы. Нiчога ня было. Была адно цемра, золь, быў галодны празяблы Сымон, i ў ягоным уяўленьнi - гарачая мiска стравы.
      Дзе гэта апошнi раз давялося былому кадэту-канюху спажываць такi ўяўлены прысмак? Хiба-ж ня была гэта тая густая нямецкая гарохавая зупа ды ўжо й, пэўна-ж, ня рэдзенькiя крупы са смярдзючай канiнай. Не. Гэта было хiба шмат раней. Так. Напэўна, раней. Здаецца, так нядаўна - усяго чатыры цi пяць месяцаў таму назад, а з другога боку - цэлая вечнасьць. Гэта было ўдома, яшчэ на Бацькаўшчыне, у бацькавай хаце, калi прыехаў зь Вiльнi...
      Другое трызненьне - абед у сялянскай хаце. З-за шырокага дубовага падоўжанага стала далятае звон алюмiнiевых лыжак аб глiняныя мiскi. Сямейка, аблакацiўшыся, нахiлiўшыся над мiскамi, заядла сёрбае. Няма часу. На полi чакае жнiво, а то й малацьба. Мала хто гаворыць. Толькi кот мяўкае, круцiцца й трэцца каля ног пад сталом, назiрае, дзе й як падпiльнаваць кусочак леташняй, пахучай, на дробненькую мязгу пацёртай у зупе сьвiнiны.
      - Кастусь, не разьлiвай на кашулю, разiнька ты, - перасьцерагае й навучае бацька.
      Кастусь - самы малодшы. Ён яшчэ не ўмее добра валодаць лыжкаю. Пакуль пад'есьць - залье ўвесь перад сiняй кужэльнай кашулi. На сьцяне паволi, мераючы хвiлiны, цыкае-такае вага вялiкага, пазалочанага, прывезенага некалi бацькам з Петраграду, гадзiньнiка. Вось захрыпелi спружыны, адхiнуўся далёка назад мядзяны малаточак.
      - Бум!
      - Раз, - чуецца дзiцячы голас з-за стала.
      - Бум!
      - Два.
      - Чуем безь цябе. Глядзi ўжо, куды лыжку нясеш, разiнька, - iзноў ня вытрымаў бацька.
      Як прыемна й утульна было ў роднай хаце, хоць i беднай, але-ж сваёй. Дзе-ж яны падзелiся - родныя, дарагiя, незаменныя? Цi зьмёў iх ужо з паверхнi зямлi нячысьцiк з усходу? Госпадзi, Валадар Усемагутны! Цi-ж пры падзеле долi на гаротнай зямельцы гэтай ня выпала ў Цябе трохi больш дабра беларусу? Чаму й за што так цяжка караеш?
      Пасiнелыя вусны шэпчуць, ледзь варушачыся ў цемры...
      Уяўленьне зноў вяртае вобраз бацькi - хваравiтага, спрацаванага, згорбленага горам i несканчонай жыцьцёвай злыбядой. Зморшчаны ласкавы твар. Блакiтныя спачувальныя вочы. I словы:
      - Iдзi-ж, сынок, калi ты ўжо так пастанавiў, але помнi, што сам сабе мусiш раду даваць. Я больш ня ў сiлах. Каб во не бяда гэта й не вайна, дык, можа-б, як i памог, а так...
      I ў гэны момант, здаецца, няма мiж бацькам i сынам адлегласьцi.
      Голас зноў абрываецца. Ён- зусiм нярэальны. Цi й сапраўды калi такi быў? Усё-ж ужо нярэальнае, навет жыцьцё самое. Яно - жахлiвае, беспрасьветнае...
      Але-ж не. Некалi ня было для Сымона анi гэтай эльзаскай калатушкi-глiны, анi чужой золi, нi выючага ветру. Была сям'я, цяпло, утульнасьць, бацькоўскае й мацярынскае каханьне й клопаты. Было роднае цёплае гняздзечка, крыльле, што ахоўвала, вусны, што сьпявалi й цешылi, грудзi, што тулiлi, сэрца, што бiлася любоўю... Былi штодзённыя дробныя клопаты, звычайная будзёншчына ў сваёй сямейцы. Усё гэта, такое далёкае, непаўторнае, цяпер адыйшло ў нябыт...
      Трэцi мiраж: на Росах ледзь стаiць ужо пахiлены, збуцьвелы, падгнiлы драўляны крыж. На iм пагода амаль зьлiзала чорны надпiс. На зусiм аселую, амаль зраўнаную з навакольнай зямлёй магiлку дрыжачая юнацкая рука стаўляе запаленую сьвечку. Вецер гасiць яе. Далонь ахутвае слабое полымя. Заплылыя сьлязамi вочы яшчэ раз поўзаюць па тым зьлiзаным на крыжы надпiсе, каб упэўнiцца, што яна тут, а ня ў iншым месцы... Дарагая, незаменная, адзiная... Хоць адзiн сын знайшоў сюды сьцяжыну, каб адведаць, успомнiць. Чаму-ж лiхi лёс не дазволiў легчы табе ў роднай вёсцы, каб адведвалi дзеткi, каб штодзень зрок iхны шукаў зводдаль месца твайго супачынку?
      Калiсьцi даўно-даўненька, здаецца, назад цэлыя стагодзьдзi таму, было гэта. Сымону гадоў цi ня дзесяць тады мiнула. Вунь памагаў ужо матцы зь сярпом пры загоне перасьпелага жыта. Трэба-ж чым хутчэй. Суседзi, у якiх стае рук да працы, даўно пажалi. Памагае й самая старэйшая замужняя сястра. Рэжуць вострыя сярпы таўстыя сьцёблы, й паволi пляцецца гутарка.
      - Эх, Божа-ж мой, Божа, - уздыхае, выпрастаўшы сьпiну й навокал пазiраючы, мацi, - працуеш, працуеш век, а памрэш, дык цi ўспомнiць хаця хто...
      - Мама, мамачка даражэнькая... каб ты толькi ведала...
      Але гэтых апошнiх слоў ня чуваць было тады на жытнiшчы. Iх цяпер заглушае жаласлiвы вецер на чужой эльзаскай зямлi.
      II
      Ад самай першай сутычкi з французамi, ад часу заняцьця пазыцыяў на фронце, перабежкi людзей да працiўнiка прадаўжаюцца. Пераходзяць найчасьцей малымi групамi - па тры-чатыры. Камандзеры бачаць, як таюць шэрагi, як убываюць людзi. Рапарты аб перабежках падаюцца ўверх позна - каб адцягнуць, утаiць. Афiцэры бачаць, што мараль войска нiзкая. Адной з прычынаў зьяўляецца нiзкаякаснае й нярэгулярнае харчаваньне. I чаго-ж вартая ў баi армiя, якая навет на сталым адрэзку фронту, пры добрых магчымасьцях даставаў, ня можа наладзiць нармальнага харчаваньня?
      Няма сумлеву, што працiўнiк ад перабежчыкаў ведае колькасьць, якасьць, твар, баявую маральнасьць i распалажэньне ўсiх адзiнак на гэтым баку. Ён ужо добра зарыентаваны, што тут адно павуцiная заслона, прайсьцi празь якую ня будзе нiякiх цяжкасьцяў. Ведае, пэўна-ж, i тое, што беларусы ня маюць намеру баранiць чужой нявольнiцкай iмпэрыi. Працiўнiк, як вiдаць, спынiўся адно для перадышкi, каб падцягнуць запасы амунiцыi, харчоў, людзей. Тое з трыццатай дывiзii, што само не адпаўзе добраахвотна на той бок ды пакуль што трымаецца ў цэласьцi, жыве на пазычаным часе.
      Галодныя жаўнеры насуперак загадам зьверху лазяць па гаспадарскiх падвалах, забiраюць усё, што пападаецца пад руку зь емiны. Iншыя, забываючыся, залiваюцца вiном. Цi адзiн ужо дастаў за гэта кулю ў лоб ад немцаў. Але галодных не накормiш загадамi, забаронамi, не пашлеш у вакоп баранiць свае пятлi...
      Камандзеры батальёну Мураўёва, прынамсi, тыя, што стараюцца бачыць i думаць, ведаюць, што штучна склееная адзiнка дажывае апошнiя днi. Дзеля таго думаюць яны аб ратаваньнi свайго жыцьця ў недалёкай будучынi. Калi пачнецца апошнi акт драмы на нямецкiм баку, калi гарматнымi грымотамi адчыняцца дзьверы ў новы сьвет, трэба ўцалець пад агнём i перайсьцi на другi бок - вось асноўная iдэя, што гнезьдзiцца цi ў адной галаве.
      Лейтанант Сьцервiн зноў паклiкае на дапамогу ўсю сваю вынаходлiвасьць. Што хутка фронт крахне - у яго няма сумлеву. Застаецца адно крыху прадугледзець, а пасьля - папярэдзiць выпадкi. Трэба перабрацца на той бок - гэта ўжо ясна, ведама й пастаноўлена ня сяньня. Трэба ня толькi перайсьцi цэлым, але й захаваць усё сваё багацьце.
      Лейтананта Башмакова - камандзера зьвяза з чацвёртай роты - Сьцервiн ведаў яшчэ зь Беларусi. Разам у палiцыi доўгi час служылi. Каб яму, Сьцервiну, столькi год здаровага й шчаслiвага жыцьця, колькi яны ўдвух лiтраў самагонкi зглумiлi. Дый чаго iншага толькi ня выраблялi пад час таго глумленьня... Адным словам, гэта - "парень", зь якiм шмат чаго можна было зрабiць. Дый цi першы раз рабiць прыйдзецца...
      Ня трэба было Башмакову й двух слоў, каб зразумеў, у якi бок кiруе Сьцервiн свае аглоблi.
      - Так в чем же дело, - адказаў былы чырвонаармеец, - давай, не медля...
      Умовiлiся на сяньня. Башмакоў мае быць дзяжурным па роце, будзе цэлы час у баёвой гатоўнасьцi. Каля гадзiны адзiнаццатай сустрэнуцца на перадавых пазыцыях, на левым крыле абаронных вакопаў Асбаху. Сьцервiн будзе абыходзiць пазыцыi свае роты, а там ужо сустрэнуцца й гайда... Так, здаецца, проста й дасканала. Як пiць даць, казаў той. Ужо раней асачылi й абмяркавалi дарогу на другi бок, найбольш праўдападобныя месцы пазыцыяў працiўнiка, да якiх трэба накiравацца.
      Сьцервiн зацягнуў пару глыткоў штучна пэрфумаванага, пахучага, удушлiвага дыму зь нямецкае цыгарэты, устаў i зiрнуў на камандзера роты, што драмаў за сталом пры закуранай лямпе.
      - Думаю пройтись, Иван Павловнч, - кiнуў, быццам нехаця.
      - Да, да, хорошо, пройдитесь, - адказаў камандзер, - проверьте, как там ребята и вообще, что где слышно. Черт подери, уже двадцать три человека из роты удрало, - церабiў галаву. - Разве они не знают?.. Да, впрочем... - махнуў вялай рукой капiтан.
      Сьцервiн бярэ на плячо аўтамат i, не азiраючыся, выходзiць.
      - Але-ж i цёмна, бляха! - кляне, спынiўшыся за дзьвярыма.
      Ноч цёмная, як дзёгаць. Лейтанант пастаяў, колькi змог разгледзеўся, штосьцi памяркаваў. Рука выцягнула з-пад пазухi плоскую пляшку, а вусны ўзялiся смактаць зь вялiкай прагнасьцю. Цяплыня разьлiлася па жываце.
      Сухi вецер магутнымi крыльлямi бушаваў у цемнаце. Дзесьцi ўверсе шумелi густыя клубы хмараў, калацiлiся вяршынi аголеных дрэваў. Вецер церабiў выстаючую ў Сьцервiна з-пад шапкi грыўку валасоў.
      Нiдзе нiкога ня вiдаць. Лейтанант пастаяў, пасьля, паволi адмераўшы крокаў трыццаць у заходнiм кiрунку, павярнуў налева ў бочную, вядучую на поле, вулiчку. Ужо наблiжалася адзiнаццатая, i хто ведае, цi Башмакоў яго не чакае. Ён i ня думае паказвацца ў вакопы свае роты. Чаго? Няма дурных. "Трохi мо й занадта цёмна, але хто яго ведае. Можа, так i лепш", - мяркуе, асьцярожна ступаючы, Сьцервiн.
      Ззаду, здаецца, чуваць нейкiя крокi. Ён спыняецца й азiраецца, але нiчога не бачыць. Зрэшты, навокал-жа свае. Чаго-ж тут баяцца? Але нейкая няпэўнасьць пачала дакучаць апошнiмi днямi... Ледзь ня трывога. Нiколi так раней ня было... Эх, дурнота, - махае ён у думках рукой i для пэўнасьцi падцягвае ды трымае напагатоў аўтамат, каб у выпадку нечаканасьцi... Тулiцца блiжэй да сьцяны забудаваньняў па левым баку. Можа, так хутчэй спасьцеражэ спадарожнiка. Iзноў спыняецца й чакае момант, але нiчога ня вiдаць. "Ат, мусiць, цi не здалося мне. Дый чаго я так, як дзiця, трывожуся? Свае ж навокал..." - i ставiць смялей крокi, трымаючыся амаль самых сьцен.
      Раптам нечыя рукi, быццам стальныя кляшчы, хапаюць за шыю й цягнуць за вугал хаты.
      - Ах ты! У-у-у-ух! - вырываецца нечакана ў Сьцервiна, i ён напружвае ўсе сiлы, каб вырвацца са стальных абдымкаў. Але напасьнiк балюча крутануў назад левую руку Сьцервiна, а другой умiг ськiнуў з пляча аўтамат i трымае за горла.
      - Стой, гадзюка! - нянавiсьцю дыша голас. - Папаўся ты нарэшце!
      Ззаду хуткiм трушком зблiжаюцца нечыя крокi, й перад Сьцервiным вырастае рослая фiгура.
      - Малiся, нячысьцiк, калi ў Бога верыш! - загадвае шурпаты бас. - Бо прыйшла хвiлiна помсты. За ўсе крыўды, якiя ты прынёс беларускаму народу, за гвалчаную матку, мужа, дзiця, за расстраляных i апаганеных...
      - Пу-у... - задыхаецца i ўецца, быццам тая гадзюка ў кляшчах, Сьцервiн.
      Вочы ягоныя аж вылазяць з вачнiц, спасьцярогшы маланкавы рух правай рукi папярэдняга напасьнiка. Даўгое жыгала кантаватага штыка ўядаецца пад рэбры.
      - У-у-ух!
      Сьцервiнавы каленi гнуцца, арганiзм слабее й звужаецца, паглынае ўсё навокал начны дзёгаць.
      Дзьве постацi моўчкi пару хвiлiн стаяць над сьвежым трупам. Насок жаўнерскага чаравiка паварочвае ўверх улiплы ў балота нос.
      - Цi ня лепш было-б дзе прыхаваць?
      - Пэўна-ж. Але дзе?
      - А вось, давай, цягнем туды, - паказвае гаспадар голасу ў бок будынку з большым падстрэшшам. - Чым-небудзь накрыем. Пакуль суд ды справа, дык i ня будуць ведаць, дзе падзеўся. Падумаюць, што ўцёк. А то нашы нявiнныя хлопцы пацярпець могуць...
      - Дык давай хуценька!
      Адзiн бярэ труп за рукi, другi за ногi й цягнуць пад iншы будынак. Палажыўшы пад самай сьцяной, воддаль ад вулiцы, бяруць, што трапляецца пад рукi - усялякi хлам - i кiдаюць наверх. Штык застаецца ў грудзях.
      - Здаецца, што будзе добра.
      - Мабыць, ужо ня вiдаць, - мяркуе друтi.
      - Ты стой! - спасьцерагаецца першы. - Гэты-ж гад на сабе кучу золата пэўна. меў... Чаму-б не папароцца?
      Момант маўчаньня.
      - Можа, й праўда... Ах, - махае рукой другi, - няхай яно яму на водкуп ад чарцей у пекле будзе. Хадзем хутчэй!
      Адзiн падымае кiнуты па дарозе каля вугла хаты Сьцервiнаў аўтамат, i абое накiроўваюцца ў поле. Паволi, крадучыся, мiнаюць пярэднiя пазыцыi i, кiруючыся на захад, таюць у ночы.
      III
      Пасьля ўсяночнай варты, па каленi ў калатушцы, Сымон быў зьменены. Вярнуўшыся ў касьцёл, крышку, што ўдалося, падсушыў, адпачыў i зноў быў накiраваны з панцырфаўстам у хату, дзе з двума iншымi мелi назiраць з акна ў падвале. Тут крышку пажывiлiся. Праўда, у гаспадарскай пустой хаце не знайшлi хлеба. Тут не яны ўжо першыя былi, ды мо й не апошнiя. Адно было ўволю яблыкаў i кiслага белага вiна. Цэлы час паласкалi вiном засохлыя горлы й закусвалi фруктамi.
      Таго самага вечару, калi помста дагнала лейтананта Сьцервiна, Сымон зноў быў высланы на правы фланг у малы ненакрыты вакопчык. Зь iм пайшоў ведамы ўжо чытачу Гвардзейчык. Нiводзiн не спаў, бо й спаць было цяжкавата неяк. Каля паўночы сухi вецер пачаў разганяць хмары, i зноў паказаўся серп месяца. Мiны не давалi заснуць. Яны сьвiсталi, чаргуючыся, па ўсёй лiнii фронту. Направа ад таго месца, дзе трымалi пазыцыю Сымон i Гвардзейчык, на паўночны захад ад iх, нехта нанiзваў вогненныя пацеркi на шнурочак. Рэгулярныя дугi агнявых куляў то падымалiся ўверх i лукам спадалi да зямлi, то зноў ёмка несьлiся, прыгнуўшыся, здавалася, да самых чубоў недалёкiх кустоў. На дапамогу iм побач рагаталi снарады лёгкай артылерыi й мiнамёты. Аб'ектам працiўнiка быў мост на канале ў вёсцы Гагэнбах. Здабыўшы яго, можна зайсьцi ў тыл адзьдзелам у Асбаху, адрэзаць iм дарогу водступу. З боку "трыццаткi" агонь быў слабы. Навет няшмат зарыентаваным у вайне Спарышу й Гвардзейчыку пасьля паругадзiннага назiраньня ясна было, што працiўнiк здабыў аб'ект i вужакай улез у зробленую адтулiну. Пад дзень агонь перанёсься добрых пару пядзяў на ўсход.
      Нядзельнае свiтаньне 26 лiстапада загрымела сотнямi глотак францускiх гарматаў. Загарэлася доўгая дуга эльзаскага фронту. Французы згушчалi агонь на пярэднiх пазыцыях вёскi Асбаха, намацвалi бункеры й звычайныя вакопы. Снарады торгалi мяккiя грудзi голага поля, крышылi дрэвы. Жвавы вецер разганяў едкi сiнявы дымок пораху па-над буграмi й далiнамi. Пасьля блiзу гадзiннай артылерыйскай, амаль аднабочнай, кананады згусьцелi хвалi гукаў танкавай, аўтаматычнай i пяхотнай хуткастрэльнай зброi. Сухi ляскат "стэнаў" амэрыканскiх кароценькiх скарастрэлаў - нагадваў трэск ломаных галiнаў.
      Цяжар галоўнага ўдару пайшоў на Асбах i направа ад Сымона, праз вёску Гагэнбах, дзе ноччу працiўнiк здабыў мост на канале. З боку "трыццаткi" супрацiў быў зусiм слабы, амаль нiякi. Толькi на пярэднiх пазыцыях Асбаха кароткi час бражджэў "максiм", але й той хутка заглох. Працiўник хутка й глыбока ўядаўся ў грудзi "трыццаткi".
      Яшчэ на досьвiтку, калi хваляй пасыпалiся артылерыйскiя стрэлы, Сымон гаварыў Гвардзейчыку:
      - Ну, братка, цi ня ёсьць ужо гэта пачатак канца?
      - Так выглядае.
      - Няхай там што будзе - будзе, а кiшкi зноў пачынаюць марш падыгрываць. Варта было-б крышку iх заспакоiць.
      Гэтак памяркаваўшы, двое сяброў палезьлi ў свае сiнiя торбы, званыя хлебакамi, i памалу жавалi чорны сухi хлеб, пасьля яблыкi. Нарэшце, не спяшаючыся, закурылi, увесь час пазiраючы наперад у бок працiўнiка. Лагчына перад фронтам была пустая й спакойная. Яны ня спускалi вачэй з бочных i заднiх вакопчыкаў, зь якiх ледзь тырчалi вяршкi шлемаў. Ззаду, крокаў сто воддаль, блiзка краю лесу, тырчаў зь ямы шлем лейтананта Калмыкова, i за iм абое найбольш сачылi. Калмыкоў ад учарашняга быў на той самай пазыцыi, адкуль назiраў, каб нiхто не пакiдаў прызначаных месцаў.
      Ураганны агонь францускай артылерыi быў перанесены далей назад, а з боку Асбаху й з правага крыла ўжо далёка ззаду даляталi водгукi рэдкiх i кароткiх сэрыяў "стэнаў".
      - Слухай, цi не пара нам вылазiць? - запытаўся ў Гвардзейчыка Сымон.
      - Хто яго ведае.
      - Бач, Калмыкова ўжо няма, цi ня скрыўся дзе ў лесе. Шлёмы таксама парадзелi па вакопах.
      - Дык давай, вылазiм.
      - Падпаўзём, давай, да суседзяў налева.
      - Слухайце, дзе Калмыкоў? - пыталi суседзяў Гвардзейчык i Сымон, асьцярожна аглядаючыся навокал.
      - А я ня ведаю, - адказаў адзiн.
      - Дык чаго тады сядзець? Давайце ў лес. У лесе далучылiся да вялiкай групы - каля паўсотнi чалавек. Былi тут обер-лейтанант Рэшатаў, Калмыкоў, дружыновыя Лакуста, Булько, Вiткоўскi й iншыя падафiцэры. Новапрыбылыя хутка даведалiся аб трапнасьцi сваiх ранейшых мяркаваньняў. Працiўнiк заняў вёску й абкружыў ззаду лес: завязаў мяшок, як казалi. Доказам гэтага быў трэск i грукат разнаякай зброi, перанесены далёка на поўнач за канал. Да групы цэлы час далучалiся новыя. Радзiлiся, як найлепш й найбясьпечней трапiць у палон.
      - Так вот, ребята, - пачаў курносенькi Рэшатаў, - желаем мы этого или нет, у нас только один остался теперь путь - это в плен. Мы окружены. Слышите стрельбу со всех сторон? Удирать нам уже некуда. Только и кранись, как всех нас перестреляют. Нужно сдаваться. Ваша судьба, конечно, лучшая, чем у нас, офицеров. Кто знает, что с нами сделают. Но вы сами знаете: я мог давно удрать, да ведь остался только для вас. Потому и остался, что вас жалко...
      - Каб табе скула ў бок, як ты праўду гаворыш, ты, крывадушны маскалюга! злосна загрымеў былы Рэшатаў канюх Спарыш.
      Обер-лейтанант раней гаварыў, гледзячы больш сабе на мыскi хромавых боцiкаў, чым у вочы людзям, а цяпер, пры такой нечаканай рэакцыi, цi навет, як магло яму здацца, пагрозе, яўна зьбянтэжыўся й на момант зусiм зьбiўся з панталыку. Кiнуў вокам перш на былога свайго канюха, пасьля на Калмыкова й рэшту людзей, быццам чакаючы ад iх слоўнай дапамогi.
      З групы пачулiся галасы:
      - Кiнь ты, Спарыш, цяпер не пара на гэта.
      - Перастань, Сымон.
      - Дык чаго тады чакаць? Давайце, iдзём, - запрапанаваў адзiн з групы.
      - Все согласны? - пасьмялеў маскалёк i зiрнуў яшчэ раз на Сымона.
      - Давайце.
      - А погоны нужно сорвать, я думаю, - гаварыў Калмыкоў Рэшатаву.
      - Да зачем? Разве солдаты не знают или не скажут? Пущай уже, что будет все равно.
      - Давайце тады не чакаць, бо могуць па нас страляць, - перасьцярог Булько.
      - Паслаць аднаго да iх. Хто тут умее крыху па-француску? Няхай iдзе й скажа, што мы тут чакаем.
      - Кiдаем зброю! - крычэў голас.
      - Давайце сюды ў кучу. Пасы, патранташы - усё чысьценька. Не разыходзьцеся.
      - Только не кричать! - супакойваў сам неспакойны Рэшатаў. - Могут услышать - они здесь близко - тогда дело плохо.
      - Кто там пойдет к ним?
      - Лоеў, давай ты, ты-ж крышку гаворыш...
      - Давай, Лоеў!
      Таго, каго называлi Лоевым, ня трэба доўга намаўляць. На хаду адкiнуў пас, хлябак i накiраваўся лясной дарожкай у кiрунку Асбаху.
      IV
      Ськiдаючы з пляча стрэльбу й пас з патранташамi ды шлём, Сымон Спарыш адчуваў, што закрывае яшчэ адзiн разьдзел у сваiм жыцьцi. Шкадаваць ня было чаго, й перад сумленьнем ня трэба было рабiць справаздачы: сiлай апранутае адкiдалася набок, на ваенны сьметнiк. Адно, што юнак думаў, - гэта тое, што не адкiнуў-бы так лёгка зброi, калi-б змагаўся за Бацькаўшчыну. Сьвядомасьць сiлы, як права, ужо даўно была асвоеная яшчэ гадамi зялёным юнаком. Для Сымона стрэльба была больш чымся прылада, якой можна было забiваць; гэта быў сымбаль прыналежнасьцi да тых, якiя нейкае права маюць цi мець могуць, да тых, што змагаюцца за быт i людзкiя правы, а зусiм не да тых, што надужваюць сiлу для паняволеньня й прыгнятаньня слабейшых. Стрэльба ў Сымонавых вачах - гэта перадусiм прылада абароны, адстойваньня сваiх правоў у тых месцах i абставiнах, дзе лiчылiся толькi з моцнымi, зброю маючымi.
      Юнак стараўся мяркаваць, дзе й на якiх пазыцыях ён быў i куды пойдзе ў будучынi. Як-нiяк - знаходзiўся на парозе няволi. Цi ў няволю йдзе дабравольна цi пад прымусам - менш iстотна. Сымон цешыў сябе, лепш сказаць - ашукваў сам сябе тым, што йдзе ў няволю дабравольна... Дык i стрэльбу трэба было дабравольна адкiнуць.
      У хуткiм часе вярнуўся Лоеў. Ногi ягоныя ледзь валачылi цяжкiя драўляныя клумбы, што французы далi ўзамен за чаравiкi.
      - Гляньце, гляньце! Ужо ўспелi пераабуць! - зьдзiвiўся хтосьцi з натоўпу.
      - Нявузка, брат! Якiя ёмкiя дзеравяшкi!
      - Это плохо, что они сапоги снимают, - заўважыў Рэшатаў i з жалем, развiтальным поглядам кiнуў на свае хромавыя боцiкi.
      - Давайце хутчэй! - загадаў Лоеў. - Далi мне пятнаццаць хвiлiн часу й папярэдзiлi, што калi за гэты час не прывяду вас, то будуць страляць. Станавецеся тройкамi!
      Два разы ня трэба было паўтараць. Усе сталi тройкамi й рушылi дарожкай, кiруючыся ў вёску.
      - Падымайце рукi ўверх! - крыкнуў Лоеў, iдучы наперадзе й махаючы ня зусiм ужо чыстай i ня надта белай насаткай.
      Сьпераду, з прыдарожных кустоў, вырасла некалькi фiгураў i, гарлапанячы на розныя лады незразумелай мовай, падняўшы ўверх аўтаматы, наблiжалiся да калёны палонных. Адзiн, старэйшы рангам, паказаў рукой, каб спынiлiся.
      - Афiцэры, наперад! - загадаў па-нямецку.
      Успомненыя выйшлi на чало калёны.
      - Цi зброi ў каго няма?
      - Няма.
      - Марш наперад! I не гаварыць! Рукi трымаць уверсе!
      Калёну з двух бакоў абступiла больш дзесятка французаў. Некаторыя зь iх хiсталiся на нагах, вiдаць, былi падпiўшы. Два былi апранутымi ў чорныя цывiльныя штаны, у аднаго ў похве пры баку вiсеў доўгi нож. Усё гэта было малое, хударлявае, мiзэрнае. Мiж iмi - тры чорныя. Як даведалiся палонныя пазьней, тут было шмат мараканцаў, сенегальцаў i iншых афрыканцаў.
      Сымону зь першага пагляду не спадабалiся гэтыя "вызвольнiкi". "Што-ж, разважаў ён, iдучы, - каб хаця йшоў чалавек у палон ды да нейкага сапраўды людзкога войска. Парабак i той добрым панам ганарыцца. А тут во нейкая нявыразная плеўка, казаў той. Аж сорамна да такiх у палон iсьцi. Цi-ж гэта войскам яно называцца мае права? Вунь гэны паўцывiльны й паўвайсковы, а гэты во з нажом ходзiць... Цьфу ты, нячыстае! Бандыты нейкiя, дый годзе. Вось каб было за што ваяваць, дык адпсяюрылi-б што называецца, паказалi-б мы iм, дзе добрае войска. Вы гэта ня думайце, што нас зброяй перамаглi..."
      Найбольш балючым i панiжаючым у Сымонавым разуменьнi было тое, што вось гэтыя, хто ведае адкуль пазбiраныя ў адну кучу бандыты думалi, што зброяй перамаглi й прымусiлi здацца ў палон такiх рослых, дужых, але - на iх думку баязьлiвых i малавартасных жаўнераў...
      FORT BREVILLE
      I
      Ад швайцарскае мяжы аж да паўдзённых Вагезаў 26 лiстапада 1944 году прарваная была лiнiя нямецкае абароны. Павуцiньне пяхоты, мясцамi толькi падтрыманае артылерыяй, ня выказала значнага супрацiву. Адно штаб Зiглiнга й рэшткi некаторых адзьдзелаў мелi час i магчымасьць адступiць. Масы беларусаў жаўнераў трыццатае дывiзii - хлынулi ў адчыненыя французамi й амэрыканцамi дзьверы, узыйшлi на парог новага сьвету. З вакопаў i бункераў, з умацаваных будынкаў, з узгоркаў i далiнаў, адусюль, дзе знайшоў iх хаўрусьнiцкi агонь, па адным, меншымi й большымi групамi валаклiся гэтыя новыя нявольнiкi пад зброю францускiх i амэрыканскiх канвойных. Вочы iх гарэлi-сьвяцiлiся ад непраспаных начэй, запалыя шчокi, бледныя твары сьведчылi аб недаяданьнi й вялiкiх фiзычных цярпеньнях. Кожны цягнуў на сваёй вопратцы па пару кiлаграмаў глiны цi чорнай гразi. Шмат каго канвойныя пазбавiлi чаравiкаў, абулi ў танныя дзеравянкi, а то й пакiнулi ў шкарпэтках цi анучах.
      Група Рэшатава й Калмыкова кiравалася галоўнай вулiцай Асбаху ў бок Альткiрху. Пры ўваходзе ў вёску, налева побач дарогi, францускiя танкiсты старалiся выцягнуць зь вязкай гразi цяжкi амэрыканскi танк "шэрман". Па абодвух баках яго вежы бялелi лёрэнскiя крыжы - прынятыя дэ Голем знакi Вольнай Францыi. Вёска была перапоўненая цывiльнымi й войскам. Па вулiцы ва ўсходнiм кiрунку паволi паўзьлi танкi й машыны. Жаўнеры, седзячы на iх зьверху, насалоджвалiся хвалямi радасных галасоў i прывiтаньняў жыхароў, якiя падносiлi iм хлеб i вiно. Маладыя дзяўчаты, якiх жаўнеры трыццатай дывiзii рэдка й бачылi, кiдалiся ў абдымкi да афрыканцаў, голасна сьмяялiся й дарылi iх сакавiтымi пацалункамi.
      Група Рэшатава са сьлiмачай хуткасьцю пасоўвалася па самым краi вулiцы. Яе праводзiлi крыкi, гiгiканьне, лаяньне й зьдзеклiвыя насьмешкi чорных афрыканцаў. Адна цi другая жанчына з натоўпу разьюшана падскоквала да калёны з кулакамi. Мужчыны кiдалiся зь яўным намерам, каб ударыць каторага палоннага. Канвойным цяжка было трымаць воддаль цывiльных. што раптам набралiся адвагi. Жыхары Асбаху хацелi, вiдаць, адпомсьцiць галодным жаўнерам "трыццаткi" за тое, што адважылiся на працягу апошняга тыдня заспакойваць свой голад куском iхняга хлеба цi агароднiны.
      Сымон заўважыў у натоўпе жанчыну гадоў сарака з дзiцём на руках. Яна, прыглядаючыся да палонных, горка плакала. Хто-ж мог увайсьцi ў тайнiцы ейнага гора ў гэты дзень i час? Магчыма, што дзесь на далёкiм фронце, мо на другiм баку Эўропы, мела сына цi мужа ды ўяўляла, што й ён дзесь галодны, празяблы, а мо й хворы пляцецца ў лiку палонных пад чужым канвоем. А мо ўжо была ўдавой...
      Адно двух- цi трохгадовае дзiця, нiчога не разумеючы, чаму навокал такая вялiкая суматоха, шырока расплюшчанымi нявiннымi вочкамi, толькi дзецям уласьцiвым поглядам, пазiрала навокал.
      На заходнiм баку Асбаху, зьлева, дымiлi яшчэ галавешкi хаты, а ў суседняй вываленая была цэлая сьцяна. Магчыма, што якраз адгэтуль заiкаўся халоджаны вадою стары бальшавiцкi "максiм" пад час раньняга наступу францускiх адзьдзелаў. Далей дарога зьбягала ў лагчыну. Па абодва бакi яе валялiся снарадныя лускi, нямецкiя шлемы, шапкi, патранташы. Крыху воддаль, налева й направа ў вадзе ляжала колькi пашматаных на кавалкi францускiх жаўнераў. Як давялося даведацца пазьней Сымону, французы ранiцою, зусiм бяз элемэнтарнай асьцярожнасьцi, вiдаць, п'янаватыя, iшлi тут групамi ў наступ. Адзiн з пярэдняе абароны батальёну Мураўёва пачаставаў iх парай панцырфаўстаў, ды, пэўна-ж, i той, ужо раней прыгаданы "максiм" таксама наступоўцаў не пагладзiў.
      Плетучыся паволi побач бясконцай калёны машын i танкаў, пад дзiкiя крыкi й насьмешкi мараканцаў, палонныя мiнулi на рэчцы новапабудаваны мосьцiк i накiравалiся ў вялiкi двор фабрыкi пры ўваходзе ў Альткiрх. У варотах двара групе загадалi спынiцца й пачалi вобыскi. Акрамя канвойных, падыходзiлi да палонных i iншыя, што спынiлiся з машынамi. Яны шукалi па кiшэнях, выцягвалi запальнiчкi, ножыкi, забiралi з рук гадзiньнiкi, а некаторыя навет выкiдалi ў гразь усякую непатрэбную iм дробязь. Праз увесь гэты час палонныя былi прымушаныя трымаць рукi ўверх.
      Непадалёк на адкрытым джыпе сядзеў афiцэр i штосьцi балбатаў у радыёперасыльны апарат. Магчыма, гэта быў карэспандэнт, а мо й афiцэр сувязi.
      - Вы откудова? Вы русские? - адлажыўшы набок трубку, раптам спытаў ён па-расейску.
      - Не, беларусы.
      - Да всякие есть, - паправiў iншы.
      - А чего же вы за Гитлера воевать пошли?
      - Да мы не пошли. Он нас сам забрал.
      - Да уж ожидайте, пока вам поверим, - скрывiўся афiцэр.
      Адзьдзел, да якога трапiў Рэшатаў са сваёй групай, як выясьнiлася, складаўся пераважна з мараканцаў. Было сярод iх шмат чорных, а таксама расейцаў, палякаў, а магчыма, што й беларусаў. Зрэшты, дзе пад час Другое Сусьветнае вайны ня было славянаў? Ваявалi яны пад усiмi сьцягамi й па ўсiх тэатрах вайны.
      На вялiкай фабрычнай плошчы група спынiлася. Пачаўся ўжо другi i яшчэ больш грунтоўны кантроль з боку канвойных. Бедны быў той, хто меў добрыя боты: хутка давялося зь iмi разьвiтацца. Сымон быў задаволены, што меў адно падношаныя чаравiкi. Разутыя найчасьцей не атрымоўвалi нiчога ўзамен. Французы, вiдаць, запасалiся абуткам, каб пры нагодзе было за што выпiць.
      Воддаль ад новапрыбылых стаяў натоўп - сотнi мо тры - раней ужо прыгнаных з трыццатай дывiзii. Сымон спасьцярог там Налепу й шмат iншых са свае роты. Афiцэры стаялi ў асобнай групе побач. Лейтанант Башмакоў нiяк не мог дапытацца, дзе згубiўся лейтанант Сьцервiн. Камандзер роты Багданаў цьвердзiў, што пазаўчора каля гадзiны адзiнаццатай Сьцервiн сабраўся ў абход пазыцыяў i ад гэтага часу яго не бачыў. Думалi, што пазьней выясьнiцца, што мо на гэты бок забадзяўся, ажно й тут няма. Чалавек як у ваду кануў. Нiхто зь iх так i не даведаўся, што сталася са Сьцервiным, а тыя, што ведалi, тым часам маўчалi.
      Пасьля блiзу гадзiннага чаканьня ўсiх палонных накiравалi ў горад пад канвоем мясцовае палiцыi. Прайшоўшы колькi вулiцаў, спынiлi iх перад будынкам каманданта. Афiцэраў паклiкалi на допыты. У гэтым часе францускiя жаўнеры, што праходзiлi й праязджалi, шнырылi ў людзей па кiшэнях. Ужо зусiм сьцямнелася, калi загналi палонных у падвал нейкага вялiзнага будынку. Там прасядзелi мо пару гадзiн, атрымаўшы першую страву па гэтым баку - па лыжцы нясмачнай полiўкi.
      Заладаваўшы людзей на шматлiкiя транспартныя машыны, завезлi iх за паўдзесятка кiлямэтраў у нейкае мястэчка, дзе разьмясьцiлi на начлег (як Сымон назаўтра даведаўся, прыгледзеўшыся) у пустой жыдоўскай сiнагозе. Пры ўваходзе ў яе яшчэ раз лазiлi людзям па кiшэнях, i ў шматлiкiх беларусаў вытварылася iдэя, што французы - дасканалыя кiшанёвыя майстры.
      Сымон апынуўся наверсе, у вялiкiм бочным пакоi. Людзей напакавалi туды, як у бочку селядцоў. Праз вокны сьвiстаў вецер. Было цёмна. Людзi клалiся адпачываць на сьцюдзёнай падлозе. Ногi й галовы так паблыталiся, што цяжка было-б i разгледзець, што да каго належыць.
      У адным кутку чуваць было нямецкую мову.
      - Ты куды нагу ўпёр мне ў плечы! - жалiўся адзiн голас.
      - Павярнiся-ж ты хаця крышку, каб i я прылёг.
      - Вось дык i жывём, - уздыхнуў трэцi.
      - Камэрад, камэрад! Дас iст фаў драй! - дражнiў немцаў Рэшатаў.
      Колькi чалавек гучна засьмяялася.
      II
      Ранiцою Сымон разгледзеўся. Бажнiца была паўнюсенька набiта народам. Балькон, нiжняя заля, бочныя каморкi - усё было перапоўнена.
      - Слухай! - гукнуў Сымона Пiсаронак. - Караткевiч тут ёсьць.
      - Так? Дзе ён?
      Знайшлi Вiктара на бальконе. Сядзеў i, пазяхаючы, разглядаўся. Усмiхнулiся, паздароўкалiся, моцна пацiснулi рукi.
      - А калi-ж ты трапiў? - пытаў Сымон.
      - Учора апаўднi.
      - Дык дзе-ж ты так доўга быў заваляўся?
      - Братка, каб ты толькi ведаў, - пазяхаў iзноў той. - Хацеў я ўжо быў заставацца ў селянiна. Дамовiўся, усё абцяпаў, як належыцьца. Начаваў у яго цэлую ноч. Дзе-ж ты, братка, такое бачыў... Як пасядзеў адну пару ў тых вакопах - вады па каленi... Не, думаю, не такi я дурань, каб калець на сьцюжы. Дык ведаеш, пайшоў да Рэшатава й прашу, каб даў мне боты. Ён кажа: дам табе боты, дык хутка нi цябе, нi ботаў не ўбачу. Зараз змыешся, кажа. Як узяла мяне, братка, злосьць. Не, думаю, скула-ж табе ў бок. Калi так, думаю, дык i фiгу мяне больш убачыш. Забраўся я да мужыка ў пуню на сена й выспаўся як належыцьца. Спаў да васьмi. Ранiцаю ўстаў, папiў культурна кавы, пасьнедаў у гаспадара дый толькi ўжо збiраўся ў цывiльнае пераапранацца, як тутака табе й пачалося. Ад хаты да пунi не было як перабегчы: мiны кругом клалiся, кулi навокал сьвiсталi...
      - А я-ткi думаў, чаго яны так моцна ў тым баку страляюць? - жартаваў Сымон, ведаючы, што сябра заўсёды дабаўляе й перахвальвае. - Ажно гэта яны цябе старалiся зь бясьпечнага сховiшча вывудзiць. От яно як!
      - Ты сьмейся ня сьмейся, - крыху зьбянтэжыўся Вiктар, - а надта смачна й ня было. Гаспадар дамовiўся мне цывiльную вопратку ў пуню прынесьцi. Дык дзе там! Ня было як. Цi то ня мог прайсьцi, цi то пабаяўся. Ягоная хата была якраз з таго боку вёскi, дзе найбольш абстрэльвалi. Што-ж тады мне заставалася рабiць? Залез я, ведаеш, у хлеў i схаваўся пад бычкоў за карыта...
      - Куды? Куды?
      - Схаваўся за карыта ў быкоў.
      - У быкоў? Га-га-га! - рагатаў Сымон, а Пiсаронак яму памагаў. - Але-ж зь цябе й ваяка. I даволi арыгiнальнае сховiшча. А даiць iх ня пробаваў? Га-га-Та, хэ-хэ...
      Вiктар зьбянтэжыўся.
      - Ну, апавядай далей, - спанукаў сябра.
      - Што-ж там многа апавядаць? Прыйшлi й выцягнулi.
      - Хто прыйшоў i як выцягнулi?
      - Гаспадар сказаў iм, мусiць, бо доўга чакаць - не чакаў. Прыйшло, брат, двое - чорны зь белым. Як хвацiлi мяне за рукi й ногi ды як павалаклi з-за таго карыта, дык чаго ўсiх канцавiнаў не павыкручвалi. Як убачылi, заразы, гадзiньнiк, дык чаго з рукой не адарвалi. Забралi ўсё ўсенькае: i хлябак, i шапку, застаўся во як стаю.
      - Эх, брат, ну й ваяка-ж зь цябе, - сьмяяўся Сымон. Рана пачалi ладаваць палонных на машыны. Мiж афiцэраў вiдаць было й маёра Мураўёва. Ён стараўся быць вясёлым, але гэта не надта ўдавалася. Вясёласьць была штучная. Тое-ж наглядалася й мiж iншых афiцэраў. Яны апранулi штучныя маскi бесклапотнасьцi, з-пад якiх вiдаць было няпэўнасьць цi навет i некаторую трывогу. Магчыма, што ў галовах гнязьдзiлiся ранейшыя, часта паўтараныя немцамi пагрозы, што ўсе палонныя будуць аддадзеныя ў рукi Сталiна.
      Даўгi транспарт з палоннымi, што стаялi ў кузавах аўтамашынаў, ужо каля паўдня выехаў у кiрунку Бэльфорта. Праяжджалi празь вёскi, густа ўпрыгожаныя францускiмi сьцягамi, мiма сьвяточна апранутых жыхароў i калёнаў францускага войска, што пасоўвалася на фронт. З боку як адных, так i другiх у адрас палонных чулiся дзiкае выцьцё, пагрозы й насьмешкi. Той цi iншы з французаў падбягаў i стараўся плюнуць у палонных. Хто ведае, цi сустрэчныя адносiлiся-б iнакш, калi-б ведалi, што палонныя ня былi немцамi.
      Транспарт праяжджаў празь вялiкую вёску, дзе разбурэньнi й розны хлам на вулiцы сьведчылi аб нядаўнiх баёх. Усюды было поўна цывiльных i вайсковых. На павароце аўтамашыны спынiлiся. Сымон зь сябрамi стаяў у кузаве другой машыны. Колькi цывiльных, у тым лiку адна жанчына, набраўшы поўныя прыгаршчы гразi, пачалi абкiдваць ёю палонных. Яны дзiка смяялiся й крычалi, калi гразь пападала ў мэту. Канвойныя, што стаялi па чатыры ў кожным кузаве з бакоў, з уцехаю глядзелi на тыя зьдзекi, бесьперапынна жуючы амэрыканскую гуму.
      Малы смаркаты падлетак, каб зблiзку лучыць гразёй у каторага палоннага, спрабаваў узабрацца на прыступку кабiны. Гразь, няўмела кiнутая малой рукой, адбiлася аб борт кузава й часткова трапiла смаркачу за каўнер. Пачырванеўшы ад сораму й злосьцi, ён схапiў з кучы хламу палку й зноў стараўся дастацца на прыступку, каб бiць безабаронных людзей. У гэты час адзiн старэйшы чарнавусы мужчына, прыдбаўшы добрую дубiну, пачаў абкладаць ударамi палонных на кузаве трэцяй машыны. Былi там пераважна немцы, й тым па краях добра папалася. У кузавах машынаў адбываўся ў часе гэтых пабояў рух: мацнейшыя выпiхалi слабейшых на краi, а самi цiснулiся, прысеўшы на кукарэчкi, у бяспечную сярэдзiнку. Пабоi й дзiкiя крыкi натоўпу прадаўжалiся, аж пакуль транспарт ня рушыў зь месца.
      На змярканьнi транспарт прыехаў у малое мястэчка блiзу Монтбэльярда. Вялiзарная пустая хвабрычная заля памясьцiла звыш тысячы чалавек. У лiку iх было каля чвэрцi немцаў. Вечарам былi выдадзены першыя харчы: дванаццаць бiсквiтаў (сухароў) на кожнага, вялiзная пушка - каля трох кiлаграмаў валовай кансэрвы на восем чалавек i па пушцы кансэрваванага супу на кожнага. Многiя цьвердзiлi, што паёк гэты быў лепшы, чымся ў армii пры немцах. Мелi слушнасьць. Такi-ж самы паёк атрымалi й на наступны вечар, дык i на голад не давялося жалiцца. Адчувалася адно нястача вады, якой выдавалася абмежаваная колькасьць. Пасьля валовай кансэрвы нядрэнна п'ецца, й дзеля таго кожны хацеў прапаласкаць рот. На другi дзень немцаў пачалi накiроўваць у далейшы вабоз, а новыя транспарты цэлы час прывозiлi палонных з фронту. Да Спарыша, Караткевiча й Пiсаронка далучылiся тут Жылякоўскi, Дудкевiч, Сакоўскi, Лобiк, Замочак i iншыя. Пасьля абмену весткамi выявiлася, што на фронце зь лiку былых кадэтаў зь Менскай афiцэрскай школы загiнула двое сяброў. Качаноўскi, празываны спартсмэнам, загiнуў у лесе на правым крыле ад Асбаху. Лях, што паходзiў дзесьцi з Наваградчыны ды разам з Дудкевiчам трымаў пазыцыю пры кулямёце на поўдзень ад Альткiрху, быў забiты незаўважаным навет сваймi сябрамi побач. Вiдаць, снайпер узяў яго на мушку. Як сядзеў пры кулямёце, якога не манiўся выкарыстоўваць, так i ўзьлёг на яго. Сябры думалi, што задрамаў. Пасьпелi яшчэ пахаваць. Нiхто ня мог з пэўнасьцю сказаць, цi хто з былых кадэтаў адступiў зь немцамi на ўсход.
      III
      Дзьве пары прабылi палонныя ў пустой хвабрыцы й на трэцi дзень пехатой былi накiраваны ў Монтбэльярд, дзе затрымалiся на вялiкiм школьным панадворку. Тут-жа былi ўжо ўсе палонныя афiцэры. Адлучыўшы немцаў у асобную групу, француз у цывiльным адзеньнi загадаў сваiм людзям пры дапамозе палонных афiцэраў перапiсаць асобна палякаў, а асобна расейцаў. Беларусаў i ўкраiнцаў як быццам i ня было. Выглядала, што французы мелi наўвеце дзяржаўную прыналежнасьць, а не нацыянальнасьць. Гэткi загад паставiў у тупiк шматлiкiх гарачых патрыётаў беларусаў i ўкраiнцаў, для якiх адмова ад собскае нацыянальнасьцi азначала шмат больш, чымся двукосьсе на ўрадавай паперы. Дарэмным было-б старацца даводзiць некаму з французаў, што акрамя палякаў i расейцаў ёсьць народы, якiя страцiлi незалежнасьць, але нiколi ня выраклiся сваёй гiстарычнай спадчыны й змагаюцца за аднаўленьне дзяржаўнасьцi. Па-першае, палоннага нiхто ня слухаў, i той, хто наважыўся-б выясьнiць справу нацыянальнасьцi, сьцягнуў-бы, пэўна, на сваю галаву больш клопату, чым дабiўся-б карысьцi, па-другое, хто-ж мог бы спадзявацца, каб нейкi францускi вайсковы цi цывiльны чыноўнiк мог разьбiрацца ў такiх справах ды шчэ ў такiх умовах, дзе ён быў поўным гаспадаром жыцьця й сьмерцi гэтых палонных...
      Разумеючы ўсё гэта, навет самыя гарачыя беларускiя патрыёты пакiнулi думкi аб тым, каб пiсацца беларусамi. Ведалi, што гэта магло-б раўняцца самагубству. Маглi-б iх палiчыць за расейцаў. Пасьля-ж, хто ведае, маглi-б выслаць да Сталiна. Усё-ж такi цяжка чалавеку рабiць гвалт над собскiм сумленьнем, тым больш калi яно да гэтага часу было чыстым перад сабою, Богам i Бацькаўшчынай. Адно ратаваньне жыцьця змусiла шмат каго на такi крок.
      Пасьля даўгаватага працэсу перапiскi выявiлася, што група расейцаў была вельмi скупая - усяго пару дзесяткаў чалавек. У iх лiку апынулася трое кадэтаў зь Менску, што да вайны гадавалiся пад маскоўскай акупацыяй. Польшча-ж значна пабагацела на новых "палякаў", на перапiску якiх пайшло шмат аркушаў паперы. "Палякамi" сталiся Сымон Спарыш, Вiктар Караткевiч i iншыя iх сябры з былое Школы Камандзераў БКА.
      Калi жарты й кпiны ў амаль бязвыхадным становiшчы сапраўды вызначаюць жыцьцяздольнасьць i трываласьць некаторых людзей, дык можна сказаць, што якраз да такiх належала бальшыня былых менскiх кадэтаў.
      - Вiдаць, братцы, выгадней будзе ад цяперашняга часу апрануць чужую скуру, - камэнтаваў адзiн перапiс i шлях у "палякi".
      - Як то чужую? А што-ж ты мо не паляк? Цi-ж ня сам гэта меў гонар радзiцца ў вялiкай i моцарствовай? - падпусьцiў другi зь няскрыванай iронiяй.
      - Цi-i-i-i-i-ха вы! - перапалохаўся трэцi. - Не забывайцеся, што могуць непаклiканыя вушы гэту гутарку пачуць. Вам тады не на жартачкi выйдзе.
      - Дык, мусiць, братцы, калi мы - "палякi", варта й на польскую гутарку памаленьку пераключацца.
      - Пся крэў! - пераключыўся ўжо адзiн.
      - Перастанеце вы нарэшце цi не? Пара ўжо вырасьцi й быць больш асьцярожнымi. А то быццам дзецi малыя, сьмешачкi ўсё...
      Ноч пераначавалi ў школьным падвале на голай падлозе. Назаўтра ранiцою, заладаваўшы палонных на аўтамашыны, транспарт накiраваўся ў Бэзансон. Ехалi той самай дарогай побач ракi Дуб, якой калiсьцi адступалi з Францыi. Пазнавалi вёскi й мястэчкi. Кадэты БКА пазналi навет тое месца, дзе бальшыня iхных сяброў перайшла да макiсаў. Шмат мясьцiнаў было цалкам разбурана й спалена. Макiсы, як вiдаць, дрэнна старалiся ўсьцерагчы маёмасьць свае краiны перад знiшчальнымi адзьдзеламi немцаў.
      У Бэзансоне аўтамашыны накiравалiся на ўсход ад гораду дарогай, што вяла на высокую гару, на версе якой палонныя пабачылi высокiя муры старой цвярдынi - Форт Брэвiль. Вужакай узабраўшыся наверх, дарога перарэзала першую старасьвецкую каменную сьцяну. Зараз за гэтай першай, даволi высокай сьцяной паабапал дарогi налева й направа вiдаць былi руiны. Другая сьцяна была яшчэ вышэйшая й мацнейшая. За ёй цягнулася глыбокая шыракаватая канава, абодва бакi якой спалучаў трывалы каменны мост. Аўтамашыны спынiлiся перад галоўнай брамай цьвярдынi, ля якой стаяў вартавы. Гэта ўжо трэцi з чаргi мур вышынi мо на мэтраў пятнаццаць быў асноўным i найлепш утрыманым. Скрыпнулi дзьве вялiкiя палавiны старое брамы, i машыны зь людзьмi пакацiлiся адна за другой на шырокi двор.
      Амаль у цэнтры яго, на невялiкiм бугры, стаяў немалы каменны двухпавярховы будынак прастакутнае формы. Крыху воддаль за iм ззаду стаяла малая каплiца. Памiж двума будынкамi, як давялося пасьля заўважыць прыезджым, знаходзiлася брацкая магiла закатаваных немцамi францускiх патрыётаў. На магiле стаяла вялiкая плiта з крыжам ды дзесяткамi iмёнаў i прозвiшчаў. Можна было меркаваць, што Бэзансонская цьвярдыня - Форт Брэвiль была ператворана немцамi ў катоўню. Муры ейныя былi апырсканы кроўю францускiх патрыётаў.
      Вялiкi двор, у цэнтры якога былi прыгаданыя намi кагадзе аб'екты, быў абкружаны двух- i трохпавярховымi будынкамi з тоўстымi каменнымi сьценамi, у прызначэньнi якiх цяжкавата было разабрацца. Сярод палонных было шмат немцаў, адасобленых ад усiх iншых. Па схудзелых i змучаных тварах можна было здагадацца, што кармiлi iх дрэнна ды што знаходзяцца яны тут ад даўжэйшага часу, збiраныя з усiх адрэзкаў фронту.
      Новую групу зноў падзялiлi паводле нацыянальнасьцяў. Групай "палякаў" заапекаваўся сярэдняга росту й веку, шыракатвары, добра адпасены мужчына, апрануты напалову па-цывiльнаму, напалову па-вайсковаму. Меў цёмна-зялёны мундзiр, шэрую вайсковую фуражэрку з жаўтаватым арлом наперадзе й чорныя цывiльныя штаны.
      - Uwaga! Bacznosc! - вырвалася з ягонае хрыплаватае глоткi. - Ustawic sie w trojszeregu!*
      * Увага! Зважай! У тры рады шыхтуй! (польск.)
      "Палякi" схамянулiся, пачуўшы новую для iх цi ўжо надта-ж даўно забытую мову й каманду, ды памалу, як авечкi, топчучыся, i не бязь лiшнiх таўхалёў, пачалi станавiцца ў калёну па трое.
      - Naprawo r-o-o-wnaj! - ня сунiмаўся новы камандзер. Беларускiя афiцэры на правым крыле, а за iмi цэлая вялiзарная калёна так-сяк выраўнялася. Камандзер з двума французамi пералiчыў усiх, пачынаючы з правага крыла, выдзелiў у асобную групу афiцэраў, параўнаў колькасьць усiх з колькасьцю прозьвiшчаў на перапiсаных лiстах i, адлiчаючы зноў па колькi дзесяткаў, накiроўваў кожную групу ў адны цi ў другiя дзьверы падвалу каменнага будынку.
      IV
      Зьмяркалася. Падвал, у якi трапiлi Вiктар i Сымон зь сябрамi, быў зусiм цёмны. Палонныя вобмацкам шукалi, дзе прытулiцца нанач. Новапрыбылыя хутка выявiлi, што падвал ня быў пусты: колькi папярэджаньняў i лаянак у польскай мове сьведчылi, што тут ужо прысутнiчала пэўная група "родакаў". Пасьля колькiх пытаньняў новапрыбылыя даведалiся, што тыя таксама служылi пры нямецкiм войску, хоць i былi палякамi, як яны тлумачылi, сiлаю забранымi з "кангрэсоўкi" або зь Сiлезii. Беларусы ўгадвалi, што быў гэта ня хто iншы, як польскiя "фольксдойчы", якiя цяпер пры зьмене палiтычнага ветру зьмянялi й нацыянальны колер.
      Людзей налезла, як селядцоў. Паветра было цяжкое, пахла цьвiльлю. Сымон i Вiктар вобмацкам знайшлi пустое месца на вялiкiм круглым камянi. Угадвалi, што быў гэта млыновы камень. Тут-жа побач яго намацалi вялiкае драўлянае кола. Усё гэта сьведчыла, што падвал некалi служыў млыном.
      - Вот, братка, будзе табе сяньня пасьцеля, - гаварыў упоцемку сярод цiхага агульнага гоману Вiктар.
      - Адно, што на галаву капаць ня будзе. Што й гаварыць - высьпiмся па-людзку.
      - Яшчэ-б! Бяда вось адно, што нiчога пасёрбаць не далi. Кiшкi марш граюць.
      - Весялей, брат, будзе спаць.
      - I што, ты думаеш, з намi будзе?
      - Вось дзiвак, яшчэ пытаецца. Усё добра будзе. Ты сягоньня памножыў шэрагi палякаў, дык яны цяпер аб табе й клапацiцца будуць.
      Удзень яшчэ, адразу пасьля прыезду ў Форт Брэвiль, "палякi" даведалiся, што ў хуткiм часе маюць быць добраахвотна высланыя ў польскую армiю ў Iталiю.
      - Так, гэта я ведаю. Мяне цiкавiць толькi, як яно там тое польскае войска выглядае, - мяркаваў Вiктар.
      - Нейкi-ж там цяпер у iх маршалак цi "вудз начэльны" ёсьць. I, пэўна-ж, такiмi, як мы, "патрыётамi" заапякуецца.
      - Чорт пабяры, але-ж, брат, i цьвёрда. Нiколi-ж не даводзiлася яшчэ на каменi спаць, - жалiўся Вiктар, паспрабаваўшы прылегчы i не зьвярнуўшы ўвагi на саркастычную нотку ў Сымонавым адказе.
      - Але ты ведаеш, - цягнуў сваё Спарыш, - нашы дарогi, мая з тваёй, значыцца, мусiць, нiколi не разлучацца. Гэта-ж я думаў, як нас там пад Альткiрхам разлучылi ды паслалi ў iншыя вакопы, што мо прыйдзе якая завiруха й згубiмся. Ажно не. Мусiць, ужо нам лёс вызначыў быць усюды разам.
      - Або як мы некалi ўмовiлiся ўцякаць у горы, - прыпамiнаў Вiктар, - i ты пайшоў, а я не. То ты пасядзеў на гары й вярнуўся. Iзноў дарогi чуць не разлучылiся.
      - Даволi дзiўна злажылася. Вiдаць, што й будучыня ў нас супольная. Давай, брат, ужо трымацца разам, што-б нi было.
      - Трымалiся ад пятае клясы, дык чаму-б цяпер ня трымацца. Але-ж, брат, i мулiць гэты камень, чорт-бы яго пабраў!
      - Гэй, сусед! Сусед! - клiкнуў Сымон у курiнку агню папяроскi, што мiгаў упоцемку. - Хто гэта? Ты, Дудкевiч? Дай i мне пару разоў смактануць, хоць вусны папячы.
      - Нiчога, браток, ужо не пацягнеш. Дастаў во сам на ногаць даўжынi тут ад аднаго збоку, - тлумачыў Дудаевiчаў голас, - адно слiнькi засталiся.
      Дзесьцi з кутка, спачатку цiха, а пасьля галасьней, дрыгаючы, заiкаючыся й захлынаючыся ў агульным бубненьнi людзкiх галасоў, прыбегла да вушэй якаясьцi песьня аб Касi й Ясю.
      - Вось табе й весялей цяпер будзе, - таўхануў Спарыш Вiктара. - Мо калiсь i сам сьпяваў ды забыўся, дык прыпомнi.
      - Глядзi во, некаму-ж i весела тут. Маўчалi-б ужо лепш. Гул у падвале паволi сьцiхаў. Нядоўга трывала й выцьцё сьпевакоў. "Няма лепшага лякарства на забыцьцё нядолi, чымся сон", - думаў Сымон, стараючыся заснуць. Адылi сон нялёгка прыходзiў. Акрамя мулкага млыновага каменя пад бакамi й галавой, сама галава была перапоўнена роем думак.
      Поўная зьмена абставiн, а самае галоўнае - тое, што воляй-няволяй давялося трапiць у "палякi", вярэдзiлi пачуцьцi й сумленьне беларускага патрыёты. Ясна, што ня было iншага выйсьця, што чалавек бачыў сябе, як нейкую дробненькую бездапаможную пылiнку на хвалях бурлiвага ваеннага мора. Але пачуцьцё не заўсёды накiруеш сьцюдзёнага й прадуманага выснаву, асаблiва калi iм кiруе гарачая й бязьмежная любоў да паняволенай Бацькаўшчыны.
      V
      Разбудзiлi рана. Пры дзьвярах падвалу, зь якiх паволi вылазiлi на двор палонныя, стаялi па тры перапiшчыкi. Сымон зь Вiктарам i iхныя сябры заўважылi пры сваiх дзьвярах Кнора - камандзера iхняга зьвяза ў Менскай Школе БКА. Зь iм быў iншы афiцэр з батальёну Мураўёва й трэцi, якiх хлопцы ня ведалi па прозвiшчах.
      - Як прозьвiшча? - спытаў Кнор па-польску Сымона.
      - Сымон Спарыш.
      - Пан зьяўляецца палякам, пане Спарыш?
      Пры гэтым Кнор зусiм выразна, але незаўважна для двух iншых афiцэраў маргнуў Сымону правым вокам.
      - Так, я ёсьць паляк.
      Пры гэткiм пытаньнi й адказе карцiла юнаку зарагатаць перад Кнорам на ўвесь голас, але асьцярожнасьць падказала iншае. Кнор адзначыў знаёмага ўжо яму амаль шэсьць месяцаў "паляка" па сьпiску й апытваў далейшых. На шырокiм двары электрычны рухавiк пампаваў ваду. Адна помпа забясьпечвала нейкiя тры тысячы палонных у мурах Форт Брэвiль. Як давялося даведацца нашым гэроям, бальшыня тутэйшых сталых палонных былi немцамi. Атрымоўвалi яны на дзень па 250 грамаў чорнага хлеба й па макулiнцы маргарыну. Два разы на дзень атрымоўвалi ваду, за якой ужо цяпер станавiлiся групамi ў чаргу каля помпы.
      З аднаго будынку двое палонных вынесьлi на насiлках цень чалавека й заладавалi на аўтамашыну, што накiравалася вонкi цераз галоўную браму. Яшчэ адна ахвяра вайны й няволi...
      Атрымаўшы сьцiплую порцыю чорнага хлеба й маргарыны, палонныя рушылi каля паўдня на Бэзансонскую станцыю. Сымон дачуўся ўжо пазьней, што маёр Мураўёў з Рэшатавым i шматлiкiмi iншымi былымi савецкiмi афiцэрамi, а таксама й група радавых, трапiлi з Бэзансонскай цьвярдынi за калючы дрот вабозу, адкуль старалiся iх выслаць да "бацькi" Сталiна. Хадзiлi чуткi, што некаторым зь iх удалося дастацца ў францускi чужаземны легiён, а некаторых везлi ў савецкую Расею, ды што не адзiн зь iх кiнуўся з борта мараплаву ў Мiжземнае мора. Усё гэта былi толькi чуткi, якiя немагчыма было вайной праверыць.
      Эшалён з палоннымi быў пад наглядам былых афiцэраў. Канвойных ня было, акрамя колькiх чалавек польскае ваеннае мiсii. Фактычна людзi ўжо ня былi палоннымi й вальней уздыхнулi. Сымона здзiвiла тое, што бальшыня людзей ўжо пераключылася на польскую мову. Калечылi яны яе, зьдзекавалiся над ёй на розныя лады - аж слухаць было брыдка. Усё-ж Сымонавы й Вiктаравы сябры, былыя кадэты зь Менску, гутарылi па-беларуску й нi перад кiм ня крылiся.
      Цягнiк з таварнымi вагонамi, перапоўненымi "палякамi", пакiнуўшы Бэзансон, накiраваўся праз Доль, Дыжон i Валенцыю ў Авiньён, што ляжыць у дэльце Роны, блiзка на поўнач ад Марсэлю. Iншым разам чалавек мог бы захапляцца хараством вiнаградных палёў ронскай далiны, жахнуцца, убачыўшы зьнiшчэньнi Дыжона й iншых спадарожных гарадоў. Цяпер усё было ахутана пакрывалам абыякавасьцi. Голад, нядоля й няволя прытупiлi рэакцыю на ўсё чутае й бачанае. Апатыя да жыцьця зьяўляецца адзiнай меркай перыяду iснаваньня, калi нармальна ня жывецца й не адчуваецца.
      VI
      Польскi транзiтны вабоз у Авiньёне меў адно заданьне: працай вайсковае мiсii, што трымала кантакты з камандамi хаўрусьнiцкiх сiлаў у паўдзённай палавiне Францыi, зьбiраць усiх грамадзян былой Рэчы Паспалiтай, так цi йнакш трапiўшых пад нямецкiя вайсковыя штандары, i накiроўваць iх у Iталiю ў Другi корпус, што ўваходзiў у Восьмую брытанскую армiю. Акрамя людзей з нямецкiх фармацыяў, вайсковая мiсiя старалася вербаваць i iншых палякаў на тэрыторыi Францыi. Вабоз быў адно зборным i перасыльным пунктам. Ня было тут анi дакладнага медыцынскага агляду, анi выдаваньня вайсковай вопраткi, анi вайсковых заняткаў. Людзей зьбiралi, кармiлi, у выпадку патрэбы давалi медыцынскую дапамогу i адсылалi мараплавамi з Марсэлю ў Нэапаль.
      У абозе былi выгодныя баракi, кухнi, лазьнi, прасторны пляц, што пад восеньскiмi дажджамi замянiўся ў жыдзенькую жаўтаватую калатушку, ды - цi не самае найважнейшае - вялiкiя канцылярыi, што гулi сотнямi галасоў, вечна пульсавалi жыцьцём бесканечнае ракi народу. Харчы былi добрыя. Праежджыя адпачывалi тут, нiчога не рабiлi, адно памалу загойвалi фiзычныя раны.
      Якiх там толькi людзей i тыпаў не давялося бачыць! Перадусiм - вопратка. Шмат было апранутых па-цывiльнаму. Iншыя дзесьцi й аднекуль, мо яшчэ зь перад вайны, захавалi ведамыя чатырохрожныя шапкi, званыя рагатоўкамi. Надта сьмешнымi выглядалi яны для непрывычных вачэй. Вялiзная колькасьць, мо больш паловы, насiла нямецкую вайсковую вопратку. Былi некаторыя ў амэрыканскiх i брытанскiх "батледрэсах". Акрамя польскае мовы, чуваць было найбольш беларускай i ўкраiнскай. Не ўсе хавалiся са сваёй мовай i нацыянальнасьцю. Хiба-ж i вайсковая мiсiя й каманда Другога корпусу ў Iталii ня ведалi, што амаль палова насельнiцтва перадваеннай Польшчы была беларусамi i ўкраiнцамi? Дык i цяпер мусiлi талерантна адносiцца да моваў i нацыянальнасьцяў.
      У Авiньёне нашы гэроi прабылi цэлы тыдзень. За гэты час адпачылi й фiзычна пахарашэлi. Чысьцiлi, мылi, латалi, вылежвалiся ў сухiх i цёплых чыстых пасьцелях або хадзiлi па абозе й зьбiралi навiны.
      На трэцi дзень пасьля прыезду сустрэлi пры санiтарным пункце Вiктара Сянькевiча й Касiновiча - двух сяброў з групы Грамыкi. Узрадавалiся iм, як братам, тым больш яшчэ, што ад iх здабылi весткi аб частцы колiшняй афiцэрскай школы, што перайшла да макiсаў. Была надзея, што зноў усе зьбяруцца ў кучу, хоць ужо на iтальянскiм беразе.
      Пасьля шасьцiдзённага адпачынку ў Авiньёне група ў лiку 418 чалавек накiравалася ў Марсэль, дзе затрымалася ў транспартным абозе блiзка порту Пару дзён пазьней прыехала з Авiньёна яшчэ 200 чалавек. Выходзiць у горад было забаронена. Забiвалi час гульнёю ў карты. На зьведаньне гораду мала было ахвотнiкаў. Ня ведалi мовы, ня мелi грошай. Нiхто не жадаў валачыцца бяз мэты. Чакалi на выезд.
      ЧАСТКА ДРУГАЯ
      БЭРЛIН-ЦЬВIЗЭЛЬ-НЭАПАЛЬ-БАЛЁНIЯ
      КЛЯЙМО НЯЧЫСЬЦIКА
      I
      Вялiкiя прасторы пустога адкрытага мора заўсёды натхняюча ўзьдзейнiчаюць на чалавека. Якi прастор! Якая вольнасьць! Якая магутнасьць! Зрок ваш блудзiць па шэра-блакiтных цi зеленкаватых бурлiвых хвалях i, не знаходзячы пункту апоры, мiмаволi паведамляе розуму пра велiч i бязьмежнасьць бачанага. Мо першы раз у жыцьцi вы бачыце мора цi акiян i ня можаце наглядзецца. Яно вас паглынае, усочвае ў сябе. Яно - вольнасьць, яно - уздым, яно - магутнасьць! Вы адрываецеся ад рэчаiснасьцi, забываецеся, што, будучы на борце мараплава, усё яшчэ зьяўляецеся часткаю людзкога й цывiлiзаванага. Блудзiце зрокам туды, дзе амаль незаўважна край мора зьлiваецца з прасторам неба. Захапляецеся стыхiяй бязьмежнае, здаецца, вады й паветра i ўяўляеце, што вы таксама частка яе. Калi вы здольныя глыбока думаць i марыць, то забудзецеся аб фiзычным iснаваньнi й станеце часткаю неабсяжнага мора, часткаю вольнае, магутнае прыроды.
      Ня дзiвiцеся, калi паэт, сутыкнуўшыся зь вялiкiм прасторам мора, гойдаючыся дзесь на мараплаве, адкоцiць такi ёмкi верш цi паэму, што вы нiколi й не падазравалi-б яго ў такiх здольнасьцях. Мора - яго натхненьне. Ён-жа абавязкова пад тым вершам цi паэмай i зазначыць, што напiсана на Атлянтычным цi iншым акiяне, дый не забудзецца аб даце, каб ведалi, маўляў, што ён быў там i што магутныя воды маюць i на яго такi самы творчы ўплыў, як на сотнi й тысячы iншых слаўных папярэднiкаў - тварцоў мастацкага слова.
      Ня дзiвiцеся, калi пачуеце, што мора мае й гаючыя ўласьцiвасьцi. Цi адзiн духова змучаны й скалечаны чалавек знойдзе ў мерных i шумных марскiх пералiвах бальзам, што гоiць духовыя раны, дапамогу ў турботным жыцьцi, раўнавагу духовае трываласьцi, знойдзе надзею й пабачыць зарысы лепшае будучынi.
      Але мора - гэта перадусiм стыхiя, сiла. Неабмежаваная, нявычарпальная. Яно ад бяспамятных часоў нiшчыла, крышыла й тапiла на сваiм шляху ўсё слабое, бездапаможнае. Нязьлiчоныя разы было загубай для чалавека. Тапiла ягоныя заакiянскiя экспэдыцыi, руйнавала ўзьбярэжную маёмасьць i здабытак. Чалавек нарэшце знайшоў сродкi бясьпечнага падарожнiчаньня па моры, але нiколi не пакарыў яго неабмежаванай сiлы.
      Сымон, едучы з Марсэлю ў Нэапаль мараплавам разам са сваймi сябрамi, першы раз быў на моры. Перад вачыма задумлiвага юнака разьлёгся новы, вялiкi й бязьмежны сьвет. Цiхае зеленкаватае Мiжземнае мора дыхала магутнасьцю, вольнасьцю. Лёгкi паўдзённа-заходнi вецер часаў грывы хваляў, асеньнiм халадком перакачваўся й разгульваў па шурпатай гладзi. Чарада чаек шнурам цягнулася ў хвасьце за мараплавам, манатонным i сумным крыкам наганяючы нейкую тугу й журботу.
      II
      Пасажыры павольна хадзiлi па палубе, заглядалi ва ўсе закануркi старога мараплава, сачылi за рутыннай працай матросаў, прыглядалiся хвалям i птушкам, гаманiлi аб тысячы й адной розных дробных справаў;
      Задуманы Сымон стаяў, абапёршыся на агароджу борту, i дзесьцi блудзiў зрокам удалечы. Лёгка-шумнае мора, журботны крык чаек i раўнамерны рух мараплаву нараджалi ў юнацкай галаве цi мала думак. Жыцьцё, як яго бачыў хлапец, было няцiкавае й невясёлае. Даўно абыякавасьцю апранулiся ягоныя пачуцьцi. Як мараплаў цяпер плыў у нейкi чужы Нэапаль, у новую прыстань, так, выдавалася яму, плыла й вялiкая, страшная хваля жыцьця. Хтосьцi аднекуль кiраваў гэтай хваляй, вызначаў ейны бурлiвы ход да нейкай мэты. Ён, Сымон, быў несены ёю мiма сваёй волi, кiданы з аднаго канца Эўропы ў другi. Вось хваля тая хутка выкiне яго на незнаёмы бераг, там падхопiць iншая ды з новай сiлаю панясе далей у няведамасьць, i так, здавалася, будзе без канца. Ня быў гаспадаром самога сябе, не загадваў курсам жыцьця й лёсу, а даўно ўжо стаў часткаю нейкай вялiкай, бяздушнай, жахлiвай пражорлiвай машыны. Яна дыхала агнём i жалезам, харчавалася смерцю й калецтвам, нiшчыла слабое й бездапаможнае, крышыла-папялiла ўсё па дарозе.
      Дык i што з таго было Сымону, што сяньня пакiнуў ззаду Марсэль, а заўтра пабачыць Нэапаль? Цi-ж iтальянская зямля магла быць для яго больш гасьцiннай, чымся француская? Або што яму з таго, што цяпер задарма падарожнiчае па Мiжземным моры? I цi-ж дарма? Цi-ж ня прыйдзе дзень, калi крывёй давядзецца заплацiць за такое падарожжа? Дзе-ж была тая крынiца надзеi й веры ў нешта вялiкае, лепшае, да чаго чалавек iмкнецца й што трымае яго пры жыцьцi? Да чаго цяпер мог iмкнуцца Сымон, ня будучы гаспадаром самога сябе й трапiўшы ў шэрагi людзей, якiх даўно навучыўся ненавiдзець за iхныя зьдзекi над беларускiм народам? Цi льга было адгадаць, што нясе будучыня?
      Даўно ўжо мiнула пяць гадоў ад часу, як Сымон, тады яшчэ чатырнаццацiгадовы школьны хлапчук, жыў пад польскай акупацыяй. З успамiнаў, што захавалiся ў галаве адносна акупанта, стараўся цяпер угадаць, як выглядае польская ўлада, войска й паны на чужыне. А ўспамiнаў гэтых было - хоць адбаўляй. Надзвычайна добра прыгадваў усё з раньняга дзяцiнства, лепш мо навет, чымся тое зь недалёкай мiнуласьцi.
      Вось, прыкладам, першы дзень у школе.
      Даўно карцiла Сымону ў школу. Будынак быў па суседзтву, i хлапец вечна то тырчаў на школьным панадворку, то падслухоўваў пад кляснымi дзьвярыма. Сачыў i слухаў, што робяць дзеткi. Зайздросьцiў iм i шкадаваў, што так паволi расьце ды яшчэ яму не пара з большымi ў школу. Кожны дзень выпытваў матку, калi-ж яна нарэшце пашле яго на навуку. Ажно прыйшоў доўгачаканы дзень.
      Матка, трымаючы босага Сымона за руку, прывяла яго ў клясу. Настаўнiца ўталопiлася ў дзiця, зiрнула на босыя бруднаватыя ногi, зрэбныя сiнiя порткi з працёртымi ўжо каленямi, саматканую кужэльную сiнюю й даволi зашмальцаваную кашулю й спынiла свае вострыя, быццам цьвiкi, рудыя вочы на пакрытым рабацiньнем твары. Правай рукою пагладзiла вялiкую на Сымонаў век галаву й спытала:
      - Поведз, як се называш?
      Сымон зьбянтэжана й нiчога не разумеючы пазiраў то на чужую, злосную, здавалася, жанчыну, то на матку.
      - Як се называш? - паўтарыла настаўнiца й сагнулася так, што рудыя вочы апынулiся на ўзроўнi хлапчуковага носа.
      - Якса называш... - паўтарыў зьбянтэжаны малы.
      - Вучыцелька пытаецца цябе, як завешся, - тлумачыла сыну матка.
      - Ну, скажы.
      - Сымон, - асьмелiўся малы.
      - Шымон? - перапытала настаўнiца. Хлапец нiчога не адказаў. - То iдзь, Шымон, i сядай тутай, - загадала настаўнiца, узяўшы малога за руку й садзячы на самай першай лаўцы, насупраць свайго стала. Сымон сеў i баяўся паварушыцца на месцы, сочачы за незнаёмай жанчынай i не разумеючы амаль нiчога зь ейнай гутаркi. Толькi тады крышку пасьмялеў, калi прынесла кавалак паперы й кавалак алавiка ды загадала маляваць сабачую будку. Па некаторым часе асьмелiўся навет зiрнуць направа й налева i, праверыўшы, што небясьпека зьнiкуль не пагражае, узяўся за маляваньне. Гэтак пачалася Сымонава навука ў польскай школе.
      Ня мог прыпомнiць, колькi было яму гадоў, калi ў вёсцы польскiя ўланы праводзiлi манэўры. Не разумеў тады, што такое гэнае "манэўры", але так усе старэйшыя называлi той вялiкi рух людзей у зялёным, што адбываўся навокал. Было тое, мабыць, пад восень, бо добра ўцямiлася хлапцу, як уланы абтрэслi й да апошняга яблычка падабралi ўвесь iхнi й суседнiя сады, патапталi агароды, панiшчылi дабро на палях. Даводзiлася бачыць, як цягалi снапы аўса з поля на корм для коней, чуць, як бацька злосна праклiнаў панаяжджаўшых, апранутых у зялёнае людзей, як сварыўся зь iмi i як гэта нiчога не памагала. Усе тыя людзi гаварылi таксама незразумелай для Сымона мовай. Ужо тады малы адчуваў, што нейкiя чужыя крыўдзяць ягонага бацьку i ўсiх у вёсцы. Ужо тады i ён пачаў iх за гэта ня любiць.
      Хлапец заўсёды быў першым вучнем у сваёй клясе. Меў неабмежаваную прагавiтасьць да навукi. Скончыўшы чатырохгодку, прасiў бацьку, каб паслаў яго ў пятую клясу ў блiжэйшае мястэчка. Настаўнiца таксама радзiла Сымону прадаўжаць навуку. Пятую й шостую клясы скончыў самым першым вучнем з узнагародамi. Адзiн раз атрымаў блвакнот, iншы - пяро-самапiску. Вельмi-ж тым ганарыўся. Але дзьверы да далейшае навукi й дарога ў сьвет былi зачыненыя.
      У мястэчку вучылася ў старэйшых клясах сямiгодкi шмат палякаў. Былi гэта дзецi вакольных панкоў, асаднiкаў, чыгуначнiкаў i ўраднiкаў. Усе яны, амаль бяз выключэньня, не важна як вучылiся, пасьля сканчэньня шостае клясы йшлi ў гiмназiю. Навука ў сярэдняй школе каштавала шмат грошай, якiх Сымонаў бацька нiколi ня мог-бы здабыць. Ясным было для хлапца, што ягоныя й самыя лепшыя ацэнкi ня былi тут дапамогай. Вучыўся той, хто меў грошы, а яны ўсе чамусьцi былi ў палякаў. Тут-жа, на перашкодзе, стаяла й веравызнаньне й нацыянальнасьць.
      III
      Вучыць праваслаўнай рэлiгii ў вясковую школу кожны панядзелак прыяжджаў з адлеглае на шэсьць кiлямэтраў царквы аднавокi дзяк. Быў гэта чалавек гадоў звыш сарака, адзiн з тых беларусаў, што разам з царкоўшчынай пашыралi сярод народа й расейшчыну, уважаючы, мусiць, што й Бог хутчэй паслухае, калi зьвяртацца да яго ў чужой мове. Прыяжджаў у школу на самакаце.
      Хаця дзяк, акрамя царкоўнай славяншчыны, стараўся гаварыць i вучыць па-расейску, усе дзецi гаварылi на лекцыi й адказвалi па-беларуску, так, як умелi з дому. Ужо пазней, два цi тры гады перад вайною, польскае мiнiстэрства асьветы загадала, каб i на лекцыях праваслаўнае рэлiгii ўжывалася адно польская мова.
      Гутарачы па-беларуску, дзеткi чулiся неяк сьмялей, быццам дома, хоць i ня ведалi, што прычынаю ўсяму была родная мова. Дзяк-жа й сам добра ня ведаў расейскае мовы ды быў дзiўны й меў свае капрызы.
      У малодшай клясе адбывалася лекцыя, тэмай якой было тварэньне сьвету. Аднавокi дзяк апытваў вучняў, як паўстаў сьвет.
      - Ну, вот ты там, - тыцнуў пальцам у самага рослага ў клясе Хведзьку, сына Сьцяпана, што меў собскую малатарню ды абмалочваў усе навакольныя вёскi, скажы, как Бог сатварыл сьвет.
      Хведзька быў найтупейшым вучнем у клясе. Шмат хулiганiў, рэдка слухаў, што гаварылi настаўнiкi, i мала калi што ўмеў. Так i цяпер ён не заўважыў-бы даўгога, ськiраванага ў яго дзяковага пальца, калi-б сусед не штурхануў у бок. Прыпадняўся паволi i ўталопiўся ў дзяка.
      - Ну, гавары! - налягаў аднавокi.
      - Што гаварыць?
      - О так, значыць, ты i не слыхал! Чэм-жа занiмаешся? Хто паўторыць, што я пытаўся? - Дзякава вока хутка павандравала па тварах усяго кляса. Паднялося некалькi рук.
      - Вот ты скажы, - тыцнуў дзяк пальцам у хлапчука з трэцяй лаўкi.
      - Ты пытаўся, як Бог рабiў сьвет, - адказаў той.
      - Як то ты на мяне кажаш "ты"? - пачырванеў дзяк. - Як трэба абрашчацца да старшых?
      - Вы...
      - Ну садзiсь.
      Дзякава адно вока зноў уталопiлася ў Хведзьку.
      - Чаго-ж стаiш? Атвiчай, как Бог сатварыл сьвет!
      Хведзька пераступiў з нагi на нагу, упiўся зрокам у павыразаныя ножыкам наверсе лаўкi розныя выкрунтасы, быццам там стараючыся знайсьцi адказ, кiнуў левым вокам на суседа й нясмела пачаў:
      - Спачатку была ноч i цьма й нiчога...
      - Как, как? - спынiў яго дзяк, бусьлiнымi крокамi мераючы ўшыр i ўдоўжкi клясу.
      - Спачатку была ноч...
      - Как ты гаворыш? Какое "спачатку"? Как нужна сказаць?
      Малацьбiтоў сын зьбянтэжыўся. Дарма моршчыў лоб. Ня ведаў, як сказаць "спачатку" ня толькi, мусiць, ён, але й бальшыня ўсiх вучняў, бо ўсе прыцiхлi, быццам тыя мышы ў нары перад наблiжэньнем ката. Сачылi, што будзе далей.
      - Ну атвiчай, атвiчай! Чаго выпяцiў глаза, как дурак! У мяне на лбе не напiсана.
      - Спачанатку нiчога не было... - пачаў Хведзька.
      - Какой яшчэ "пачанатак"? Што з табой?
      Кляса замёрла. Усе думалi, як яно мае быць: "пачатак" цi "пачанатак".
      - Спачанатку была ноч...
      - Глупы ты "пачанатак"! - узлаваўся аднавокi дзяк. - Гавару, што не так, а ты сваё. Как нужна сказаць, хто знает?
      Зьбянтэжаныя вучнi разглядалiся навокал. Як-жа магло быць, калi не "спачатку" й не "спачанатку"? Толькi адна рука паднялася да адказу ва ўсiм клясе. Належала яна Лабаковай Жэнi, брат якой быў ведамым на цэлую ваколiцу камунiстам, шмат гадоў праседзеў па вязьнiцах i дома ды наогул усюды часьценька гаварыў па-расейску.
      - Как нужна сказаць?
      - Сначала.
      - Харашо, садзiся.
      Кляса з палягчэньнем уздыхнула. Ад гэтага часу малацьбiтовага Хведзьку празвалi "пачанаткам", i мянушка прылiпла да яго ў школе на цэлы час. Сымон, што надта любiў вучыцца мовы, часьценька думаў пра тое "сначала", якога нiдзе навокал - анi дома, анi на вулiцы нiколi ня чуў. Гэтак побач польскай мовы беларускiя дзеткi калечылiся й расейшчынай з дазволу й зь ведама тых-жа самых акупантаў.
      Калi настаўнiца аднойчы аб'явiла, што ад гэтага часу ня толькi на лекцыях, але й на перапынку дзецi павiнны паслугоўвацца адно польскай мовай, хiба-ж ёй i ня сьнiлася, што нялёгка выкаранiць беларушчыну. Толькi пры гутарках з настаўнiцай карысталiся дзецi польскай мовай, а ў гутарках мiжсобку - цi то ў клясе, цi на перапынках - i ня думалi. Увядзеньне-ж польскае мовы на лекцыях праваслаўнае рэлiгii яшчэ больш зьбiла сялянскiх дзетак з панталыку, хаця й да гэтага часу былi яны зьбянтэжаныя расейшчынай.
      IV
      У вёсцы, хат дзесяць воддаль ад Сымонавага бацькi, жыла сям'я каталiкоў Грынiцкiх. Рыгор Грынiцкi быў малазямельным; жыў на чатырох гактарах малаўраджайнае зямлi. Гадоў яму было за шэсьцьдзесят, i даўно-даўненька быў удаўцом. Меў дзьве брыдкiя дачкi: адной - крышку менш, а другой ужо пераскочыла было за саракоўку. Нiводнай не пашанцавала з замужжам. Рыгор кешкаўся дзень i ноч, апрацоўваючы свае чатыры гактары, ды шкадаваў, што некалi Бог не даў яму сына. Абабiтая белай шалёўкаю хата ўжо ладна ўрасла ў зямлю, на дзiркатай страсе раслi сабачыя грыбы й там-сям па калiве травы, а гнаёўка з-пад хлявоў летам падбiралася аж пад сьцены хаты. Пасьля дажджу цяжкавата было дабрысьцi праз забалочаны панадворак да Рыгоравых дзвярэй. Бяда сьвяцiлася i ў пазапiханых анучамi вокнах, i ў перагнiлым ужо, пахiленым набок плоце, й на неўрадлiвым пясчаным полi.
      Адылi дочкi лiчылi сябе нейкай шляхтай (мусiць, таму, што былi каталiкамi), значыцца, згодна лёгiкi акупанта, - i палякамi. Ды як яшчэ тым ганарылiся! Дарма што ўсюды сьвяцiлася бяда, гэта-ж яны як-нiяк ды належалi да лепшых людзей, калi ўжо не да паноў цi падпанкаў, дык ня былi-ж i мужыкамi, а шмат лепшымi за iх. А чым лепшымi й iншымi былi яны ад навакольных беларусаў пэўна-ж, i не патрапiлi-б вытлумачыць.
      Шляхоцкасьць сваю абедзьве дэвоткi старалiся звычайна дэманстраваць ранiцою кожнае нядзелi, калi, апрануўшы, што мелi найлепшае, ды скомкаўшы чаравiкi пад пахамi, мясiлi босымi нагамi вулiчную гразь, каб не спазьнiцца ў аддалены на пяць кiлямэтраў касьцёл. Хiба што вялiкая непагода стрымлiвала iх у хаце. Iнакш ня было Божай нядзелькi, каб старэйшая Янiна й малодшая Вiкця сядзелi дома.
      - Гляньце, гляньце, вось ужо й "пшэкi" ў касьцёл пруць! - сьмяялася цi адна вясковая жанчына, спасьцярогшы старых дзевак на вулiцы. Хто й калi падгледзеў, як Янiна аднойчы ў касьцёле трымала дагары нагамi малiтоўнiк i шаптала нешта, малпуючы iншых, цяжка было дайсьцi. Адно бабскiя языкi, раз асмакаваўшыся тэмай, пачалi дадаваць ад сябе й размалёўваць. Смеху й гутаркi было на доўгi час.
      Вiкцi-ж пашанцавала й замуж выйсьцi. хаця й надта позна. Неяк, панёсшы ў мястэчка на продаж яйкi, трапiла яна на вока Антку Вiткоўскаму. Якая-ж вялiкая была старой дзеўцы радасьць, калi "каляяж", па колькiх месяцах знаёмства, пасватаўся. Дый ня ведалi ў вёсцы напэўна, цi пасватаўся ды калi тое сталася, адно зьдзiвiлiся, як Вiкця выйшла за Антка замуж. Дарма што разьведалi й разьнюхалi, што Антак кiнуў першую жонку, што пасьля доўгi час жыў напавер з жыдоўкай, што быў нячэсны чалавек i вялiкi крутадух, для Вiкцi быў гэта чалавек, мусiць, цi ня з самага неба пасланы. I гаварыў адно па-польску, а гэта ў Вiкцiных вачах было вярхамi ўсiх вярхоў. Нарэшце старая дзеўка стала сапраўднай шляхцянкай, хоць мо крышку i ў гнаi задрыпанай. Антак па нейкiм часе й "калею" пакiнуў, дарма што Вiкцi надта тое не падабалася. Прыйшоў да цясьця ў хату й пабудаваў на ўзгорачку кузьню ды час-часам й на полi тое-сёе памог. Каваль зь яго быў нiякаваты, дый браў даражэй за iншых. На доказ свае заавансаванасьцi цi прагрэсу Антак паказваў сялянам, што ён не карыстаўся звычайным кавальскiм мяхом, як iншыя, а разьдзьмухоўваў вугальле ветрачком, наганяным вялiкiм колам з ручкаю. Вiкцiн Антак вызначаўся сярод мясцовых тым, што рэдка стыкаўся дома, найбольш валачыўся ў суседняе мястэчка, дзе, як маўлялi, круцiўся з рознымi бабамi.
      Першага сынка свайго назвала Вiкця Чэсем i старалася выгадаваць зь яго добрага палячка й шляхцiца. У адным была бяда: сама ня ўмела ня толькi пiсаць й чытаць, але й добра "пшэкаць".
      Чэсю мiнула ўжо гадкоў пяць. Заўсёды i ўсiм цiкавая старэйшая Агата праходзiла неяк вулiцай, i слаба чуткае вуха ейнае ўлавiла на Вiкцiным панадворку нейкiя гукi. Гэта "шляхцянка" гутарыла з малым Чэсем. Яна калупалася зь кiёчкам у свiным вядры, а малы стаяў збоку й церабiў раскудлачаныя валасы.
      - Чэсю, свэньдзi глуўка? - пытала матка.
      Малы маўчаў.
      - Чэсю, свэньдзi глуўка, свэньдзi, аж цярэбiць.
      Як пачула Агата гэтае "свэньдзi, аж цярэбiць", дык на той-жа самы дзень сама палавiну вёскi абегла. А там яно ўжо маланкай па цэлай вёсцы разышлося. Як "шляхцянка" сына на палячка вучыла - гэта-ж сьмеху людзям было - хоць ты адбаўляй. Так i празвалi ад гэтага часу Вiкцю "свэньдзi, аж цярэбiць", бо на тую "глуўку" дык неяк i язык людзкi цяжкавата было ламаць.
      Сымон i той не дараваў. Калi ранiцою ў нядзельку "пшэкi" - Янiна, Вiкця, Чэсь i часамi Антак - iшлi ў касьцёл, выбягаў на вулiцу й пускаў iм услед: "Чэсю свэньдзi, аж цярэбiць!", "Чэсю свэньдзi, аж цярэбiць!" Яно сабе як Антак iшоў паўз хату, дык малы Спарыш i сябры ягоныя крышку асьцерагалiся з тым "свэньдзi", але ўжо-ж спаганялi, бывала, лахву, калi йшлi адно жанчыны з Чэсем. Чуць не на кiлямэтр беглi за "пшэкамi" ззаду й "свэньдзiлi" так, як адно дзецi патрапяць гэта рабiць.
      Так малыя вясковыя беларусы, i не апошнi ў iхнiм лiку Сымон, вучылiся адрозьнiваць чужое й старэйшымi высмейванае ад свайго любага й дарагога, наноснае - ад мясцовага, штучнае - ад натуральнага.
      V
      Хутар Сымонавага бацькi межаваў зь вялiкiм фальваркам польскiх ваенных асаднiкаў, братоў Жарноўскiх. Цi раз малы хлапец, пасучы кароў на вузкiм папары, прыглядаўся, што рабiлася ў асаднiкаў каля хаты й на полi. Тое, што бачыў, навет малому ў ягоных гадох кiдалася ў вочы. Там i жыта было больш рослае й буйнейшае, чымся ў навакольных сялян, там ярчэй залацiлася й ямчэй пад лёгкiм подыхам ветру згiналася цяжкакалосная пшанiца, адтуль вецер дыхаў вострым пахам цьвiтучай буйнай грэчкi, там ярчэй i весялей зелянiўся авёс, там каровы былi сыцейшыя й поле раўнейшае. А што й гаварыць ужо аб вялiкiм кавалку рослага гонкага лесу, у якi цi раз Сымону даводзiлася бегаць крадкам зьбiраць баравiкi й падасiнавiкi. На полi ў Жарноўскiх наёмны пастушок даглядаў вялiкае стада кароў. Лёгка было яму пасвiць: жарцiкi - травы вунь колькi, ды яшчэ якой! Гэта не тое што Сымонавы каровы (нiколi больш чым за дзьве зь цялушкаю ня было) вечна голага папару ў бочную ярыну цi сенажаць мецiлi.
      Хутка наядалiся каровы Жарноўскiх (было заўсёды пару дзесятак), i пастушок заганяў iх апаўднi ўлетку ў вялiкую загарадзь каля хлявоў на добрых пару гадзiн. Iнакш было з Сымонам. Папробуй адно - заганi, дастанеш ад бацькi там, дзе балiць. Дарма што каровы на папары пацелi й ледзь маглi ад рою аваднёў сяк-так адбаранiцца. Бацька наказваў хлопчыку, каб трымаў як найдаўжэй: мо дзе якую лiшнюю травiну знойдуць. Адно напаiць дамоў ганяць даводзiлася. Мацi часьценька й даiла ўдзень на полi, хоць i малака таго было як кот наплакаў. Даiлi-ж аж тры разы, каб хоць лiшнюю кропельку выцiснуць. Адкуль-жа малако, калi не ставала пашы?
      У Жарноўскiх дастатку было - хоць адбаўляй: i кароў, i коней, i сьвiней, i ўсякiх свойскiх птушак, а зямлi - мусiць, гактараў за сотню ды самай ураджайнай. Ня дзiва, што маглi пастуха за шэсьць пудоў жыта ды пару ботаў на лета наймаць цi жнеек цэлымi дзесяткамi... У час жнiва на вузкiх сялянскiх навакольных палосках тырчалi жаночыя хусткi-адзiночкi, а ў асаднiкаў - цэлая грамада ў распачатым хвасьце кiшэла. Дружныя маладыя дзявочыя галасы жнiўнымi песьнямi на цэлую ваколiцу на заходзе сонца гудзелi.
      Увосень i зiмою браты Жарноўскiя са стрэльбамi на паляваньне хадзiлi. Сабак паляўнiчых мелi некалькi. Ды хадзiлi ня толькi па сваiм, але й па навакольным сялянскiм. Хто-ж iм мог забаранiць? Яны-ж - паны i "владза". Мусiць, i стрэльбы тыя маглi адно да "лепшых" i багацейшых належаць мяркавалi суседзi.
      Меў адзiн Жарноўскi малую дзяўчынку, званую Тарэскай, што з Сымонам у адным клясе вучылася. Вучанiца зь яе была слабая, адно вопраткай вырозьнiвалася на цэлую школу. У яе сукеначкi й пальтачкi з новенькага й крамненькага былi, ня так, як у iншых: з хатняга саматканага ды яшчэ з латамi на латах. Зьнелюбiў Сымон Тарэску ад самага пачатку. Прычынаю была, мусiць, тая "панскасьць" i "лепшасьць", хоць малы Спарыш адчуваў усё тое падсьведама. .
      Калi Тарэска аднойчы йшла ў школу вытаптанай паўз мяжу Спарышовага хутара сьцежкай, то хлапец адважыўся i, падбегшы, шырока раськiрэчыўшы ногi, загарадзiў ёй дарогу. Ня тое каб адважыўся. Ня было-ж каго баяцца. Баржджэй наважыўся, чым адважыўся.
      Дзяўчынка нясьмела зiрнула на загарадзiўшага дарогу рослага хлапца, кiнула вачмi на бакi, назад i ня ведала, што рабiць. Пад пахаю трымала блiскучую новенькую скураную сумку.
      - Не хадзi тут! Гэта наша сьцежка, а ты хадзi дарогай! - грозна загадаў Сымон.
      - Пусьць мне, - плаксiвым голасам паспрабавала дзяўчынка.
      Сымон ня ўступiў, дарма што чорная карова дабiралася ўжо да суседняга аўса. Таго навет i ня бачыў, а цэлай iстотаю сачыў, што будзе рабiць "шляхцянка". У "шляхцянкi" перш задрыжэла нiжняя вусьнiна, а потым ужо й то надта раптоўна пакацiлiся па твары сьлёзы. Яна хутка крутанулася на правай назе i ўжо на бягу дамоў кiнула пагрозьлiва Сымону:
      - Я повем маме. Зобачыш ты, хаме, кацапе едэн!
      Ня першы раз давялося хлапчуку чуць такiя словы. У суседнiм мястэчку, бывала, калi праходзiў вулiцай, адлучыўшыся ад бацькоў, малыя польскiя падросткi абкiдвалi гразёй i крычалi ўслед "хаме" й "кацапе". Дык там хаця-ж былi хлопцы, а тут такая малая жаба Тарэска й тая адважылася.
      - Ах ты, шчанё, здыхлячка панская, ты мяне яшчэ празываць будзеш! Трымай яе! - кiнуўся за дзяўчынкай.
      Тарэска, уцякаючы, згубiла скураную сумку, i Сымон спынiўся. Адагнаў з аўса чорную карову й адно цяпер затрывожыўся. Сачыў за фальваркам Жарноўскiх. Хутка адтуль паказалася зноў малая фiгура Тарэскi ў суправодзе маткi. Прайшлi побач, скоса пазiраючы на Сымона.
      У тую ранiцу спазьнiўся хлопчык у школу, бо старэйшы брат занадта адцягнуў з падменай на пасьце. Трапiў на суровыя й злосныя вочы настаўнiцы. Ведаў, што ўсё пераказана й атрымае кару. Надта-ж балелi ногi, калi давялося за тое "наша" прастаяць цэлую гадзiну на каленях. Нiчога добрага для Тарэскi не варажыў Сымонаў погляд. Зьненавiдзеў ад таго часу малы хлапец яшчэ больш ня толькi Тарэску, але i ўсё, што яна й ёй падобныя рэпрэзэнтавалi.
      VI
      Чытач, якi знаёмы з абставiнамi жыцьця прыгнечаных беларускiх сялян пад польскай акупацыяй, што мо на сваёй скуры перажыў панскае панаваньне, добра павiнен ведаць мэтады гаспадараньня польскiх паноў i асаднiкаў ды адмiнiстрацыi ў прамежку мiж Першай i Другой сусьветнымi войнамi. Цi-ж льга забыцца ўсю тую смуту, застрашваньне, эксплуатацыю й панiжэньне, якiя былi спадарожнiкамi польскiх акупантаў? I хiба-ж чытач не сьмяяўся-б, калi-б мы спрабавалi вобразна паказаць, як наш малады гэрой сам усьвядомiўся сацыяльна й нацыянальна? Гэткiх рэчаў ня было й быць не магло. Поўнае сацыяльнае й нацыянальнае ўсьведамленьне магло прыйсьцi адно збоку. Дапамогай была беларуская школа, царква, свае гурткi, арганiзацыi. Толькi яны маглi паказаць беларусам дарогу зь цямнiцы, у якую заперлi палякi.
      Але цi-ж пачне хто цьвердзiць, што беларусы былi поўнасьцю нясьведамыя навет пры адсутнасьцi сваiх школ, сьвятыняў i грамадзкiх iнстытуцыяў? Школы й гурткi свае былi-ж зараз пасьля вайны, калi народ пачаў быў будаваць незалежную дзяржаву. Адно ўжо пасьля палякi iх паступова зьлiквiдавалi. Старэйшыя ўсё гэта помнiлi. I калi часам некаторыя не маглi выказацца, якой яны нацыянальнасьцi, а паводле веравызнаньняў дзялiлi сябе на "рускiх" i "польскiх", то ўсё-ж поўнасьцю ведалi адно, што яны былi "тутэйшымi", значыцца, гаспадарамi, а ўсё, што было ў школе, царкве цi касьцёле, - гэта чужое, прынесенае тымi, што запрэглi iх у ярмо. Эканамiчныя, палiтычныя й духоўныя эксплуататары беларусаў былi вечным аб'ектам iх насьмешак, казак i жартаў. Расейскi поп, польскi ксёндз i пан былi, як правiла, асноўнымi гэроямi насьмешлiвых i кусьлiвых жартаў, што нязьлiчонай колькасьцю кружылi ў народзе. У тых насмешках, жартах i казках народ знайшоў найлепшую зброю супраць акупантаў. На iх узгадоўвалiся й бедныя сялянскiя дзеткi й моладзь, бо ведама-ж, што людзi ў маладым веку найбольш цiкавяцца казкамi й анэкдотамi. Гэта была мо адна страва, якой пакрыўджаны народ кармiў i ўзгадоўваў маладое пакаленьне й якую не маглi забаранiць нi польскiя ксяндзы цi паны, нi верныя Маскве папы.
      Стары Спарыш ведаў, што ён беларус, хоць, як i прыгнятальная бальшыня iншых, спалучаў нацыянальнасьць з праваслаўнай рэлiгiяй. Першы раз пачуў Сымон слова "беларус" пры перапiсе насельнiцтва. Было яму тады гадоў каля васьмi. Хоць i не распытваў пасьля бацьку, што гэта такое тое "беларус", па-свойму запамятаў i вытлумачыў. Аднойчы давялося яму ў суседняга вясковага доктара-самавука заўважыць на сьцяне адрыўны каляндар, пiсаны лацiнкай. Вучаны ў польскай школе хлапец ня ведаў, навошта ў слове "чацвер" над абодвума, пiсанымi лацiнкай "ц" стаялi нейкiя птушкi, й прачытаў цэлае слова не "чацвер", а "цяцьвер". Толькi пасьля ўдалося распытацца доктаравага сына, свайго аднагодка, што гэта быў беларускi каляндар, якi бацька дастаў зь Вiльнi.
      Самi палякi былi сваймi магiльшчыкамi ў акупаванай Заходняй Беларусi, калi сваю апрычонасьць ад мясцовага насельнiцтва й быццам "лепшасьць" i "вышэйшасьць" выказвалi ня добрай гаспадаркай, навукай i паляпшэньнем дабрабыту насельнiцтва, а вечным, штодзённым вытыканьнем беларусам iхняга невуцтва, цемнаты, бяды й прымiтыўнае адсталасьцi. Народ, загнаны на дно матэрыяльнай галечы, ведаў, на каго паказваць пальцам, як на вiноўнiка. У паноў ляжалi тысячы гактараў слабавыкарыстоўванае зямлi, асаднiкi абразалi хутары й вузкiя палоскi, а селянiн беларускi часта-густа душыўся на пары гактарах самае неўрадлiвае зямлi, а то й зусiм быў безьзямельным ды цягнуў бяду батраком, працуючы на пана цi асаднiка. Не дарма-ж людзi вечна сварылiся й судзiлiся за зямлю, а судовы акупацыйны апарат выцягваў зь iх апошнi цяжка зароблены грош.
      Нiчога не ўтрывалiлася так у Сымонавай памяцi, як справа зь сярнiчкамi. Прадукцыя сернiкоў была ў руках манаполю. Навет на бензiнныя запальнiчкi трэба было мець дазвол, за якi салёна плацiлася. Пачка-ж сернiкоў каштавала восем грошаў. Калi параўнаць, што мужчыны пры касьбе цi жанчыны пры жнiве зараблялi ў сярэднiм ня больш за паўтара злотага, а дзесятак яек пад вясну каштаваў каля сарака грошаў, выходзiла, што сернiкi былi надзвычайна дарагiмi. Каб ашчадней было, сяляне звычайна шчапалi сярнiк на дзве, а то й на чатыры часьцi. Прыгадваў Сымон, як мацi, скончыўшы страву ранiцою, зграбала ў кучку гарачыя вугалькi ў печы, каб захаваць прысак на распалку вечарам. Здаралася-ж, што й ня было чым у хаце дроў у печы цi лямпы запалiць.
      - Бяжы, сынок, да Антанiны, папрасi пару вугалькоў, каб печ распалiць, прасiла хлопца мацi, - а калi няма, то няхай сернiкоў зь пяток пазыча.
      Прынесеную хлапцом пазычаную запалку намагалася мацi найперш падзялiць вострым нажом на колькi частак. Часьценька не ўдавалася. Найцяжэй было з галоўкаю серкi, што часта пры расшчэплiваньнi зусiм адпадала ад дрэва. Сымон нiколi не забыўся, як цяжка пры гзтым уздыхала мацi:
      - Божа-ж ты мой, от-жа якое лiха. I не ўдалося. Кажуць - дзе каротка, там iрвецца.
      Сьпяшыў назаўтра Сымон зь дзесяткам яек у мястэчка. Свая сям'я бачыла яйкi на стале адно на Вялiкдзень цi пры цяжкiх летнiх працах. Збыўшы тавар, вяртаўся дахаты хлапец з новым запасам сернiкоў, а мацi зноў старалася кожную штуку падзялiць на чатыры.
      Усе малыя дзецi цiкавяцца рознымi машынамi. Малы Спарыш любiў цягнiкi, аўтамабiлi й самалёты. Першых нагледзеўся ўволю, бо чыгунка прабягала каля вёскi. Горш было з аўтамашынамi. Хаця вёска ляжала пры галоўнай дарозе, яны праходзiлi там надта рэдка. Бывала, спасьцеражэ хлапец на дарозе вялiкi клуб пылу i - адкуль возьмуцца тыя ногi - прэ, задыхаўшыся й адвесiўшы язык, каб хаця-ж усьпець прыгледзецца зблiзку. Звычанна ехаў гэта з адлеглага на восем кiлямэтраў маёнтку пан Сьлiвiнскi. "Якi-ж бы я быў шчаслiвы, - думаў Сымон, калi-б гэны пан спынiўся хоць на мiнутку й дазволiў прыгледзецца да самаходу, а мо й дакрануцца да яго".
      Колькi чуў хлапец пра магутнасьць польскае дзяржавы, колькi наслухаўся ад настаўнiцы гiсторыi апавяданьняў аб польскiм гэройстве ў мiнулым, аб сiле Польшчы ў сучасным. Ад мясцовых панкоў i ўсякай адмiнiстрацыйнай дробязi чуў, што Польшча мае самую найсiльнейшую армiю ў Эўропе, што такой не маюць нi немцы, нi расейцы. Былi ў палякаў, паводле iх, i моцныя танкi й самалёты, i падводныя лодкi "Ожэл" i "Сэмп", i iншая зброя.
      - Няхай адно цяпер адважацца швабы цi кацапы ступiць на нашу польскую зямлю! - вымахвалi кулакамi панкi й падпанкi. - Не дамо нiводнага гузiка ад нашага польскага плашча.
      I хутка прыйшла нагода. У палякаў забралi ня толькi ўсе "гузiкi", але й сам "плашч". За два тыднi зьгiнула "вялiкая моцарствовая", якую паны так нядаўна манiлiся яшчэ разбудаваць "ад можа да можа". Польскi акупацыйны апарат, быццам тая пена, зьнiк зь беларускага цела, а маскоўская чырвань, дазволiўшы сялянам на парумесячную перадышку, хапiла iх за горла абцугамi калгаснае сiстэмы. Запоўнiлiся на станцыях гаротнiкамi-беларусамi цяплушкi-вагоны, i ўчора яшчэ прыгнятаны панамi беларускi селянiн ехаў сяньня ў Сiбiр следам тых-жа прыгнятальнiкаў.
      Калi раней Сымон Спарыш мяркаваў, што палякi ёсьць фальшывыя, эксплуататары, нялюдзкiя ў дачыненьнi да слабейшых, дык за часамi гiтлераўскае акупацыi, сочачы, як верна служылi немцам i дзе маглi вынiшчалi беларусаў, пераканаўся, што было сярод iх цi мала подлых. З агiдай глядзеў, як людзi, якiх ведаў са школы, што раней пагражалi "швабам", сяньня за кавалак хлеба гатовыя былi лiзаць iм пяткi, зьдзекавалiся над безабароннымi, абы выслужыцца новым панам.
      "Так, - думаў юнак, прыглядаючыся зеленкавата-шэрым хвалям Мiжземнага мора з мараплава, што вёз яго цяпер у Iталiю, - вельмi-ж цiкава, як выглядаюць i што робяць цяпер "пшэкi" й цi хоць крышку зьмянiлiся, навучылiся й паразумнелi за вайну. Дый глядзець цяпер ужо буду iншымi вачыма. Колькi-ж за час вайны набраў чалавек жыцьцёвай практыкi. Гэта-ж ня тое, што калiсьцi - сьвет быў закрыты. Галоўнае, што прыйшла нарэшце нацыянальная сьведамасьць i што з поўнай разумовай сьпеласьцю магу цяпер добра ацанiць колiшняга акупанта".
      НА СОНЕЧНЫМ УЗЬБЯРЭЖЖЫ
      I
      Нэапаль! Колькi на працягу стагодзьдзяў валадары пяра прысьвяцiлi табе слоў, колькi кампазытары складалi аб табе песьняў, колькi маляры спэцкалi фарбы, стараючыся адлюстраваць тваё прыгожае аблiчча. А ты ўсьмiхаўся празрыста-блакiтнаю гладзьдзю шырокае паўкруглае затокi, вiтаў падарожных залатымi праменьнямi ўзыходзячага з-за твае сьпiны сонца, супiўся шэрымi, па гарбатым сьхiле раськiданымi мурамi ды вечна пагражаў цёмным сiлуэтам велiчна-маестатычнага Вэзувiя.
      Уяжджаючы ў Нэапалiтанскую затоку з захаду, мiнаеце па дарозе з правага боку малы скалiсты абток* Капры. Недарма ў даўнейшыя часы служыў ён добрым сховiшчам i абароннай цьвярдыняй для пiратаў. Стратэгiчнае палажэньне забясьпечвала рабаўнiкам хуткi й зручны доступ да ўсiх пунктаў горнага пахiлага ўзьбярэжжа, а лябiрынт водных злучэньняў пад скаламi абтоку быў дасканалым сховiшчам для нарабаванай здабычы, зброi й ваенных матэрыялаў.
      * Востраў.
      Зьмянiлiся спосабы людзкiх войнаў i разбояў, а разам зь iмi й прызначэньне абтоку Капры. У выгодных вiлах, санаторыях i на летнiшчах адпачываюць багатыя замежныя госьцi з усяго сьвету, лечацца й дужэюць змучаныя й хворыя, упiваюцца сонцам i палошчуцца ў крыштальна чыстай вадзе падарожнiкi, кiшэнi якiх патрапяць вытрымаць немалыя кошты. Абток Капры славiцца па цэлым сьвеце ў песьнях, памiнаецца ў назвах вулiц, мiльгае сьвётламi нэонаў на вулiхац вялiкiх гарадоў у рэклямах самых разных прадуктаў. Абток Капры лагодна казыча прыемныя ўспамiны цi аднаго з багачоў, якому ўдалося правесьцi там у выгадзе й пяшчотах сонечныя часы жыцьця.
      Адылi для звычайнага чалавека, што праяжджае паўз Капры ў Нэапаль, абток застаецца ў памяцi нярэальным, нявыразным сiлуэтам ахутаных ранiшнiм туманам скалаў. Затое Нэапаль - гэта ня зьява, а рэальнасьць, даступная бальшынi хаця-б таму, што зьяўляецца галоўнай брамай, празь якую замежнае людзкое мора плыве на сонечныя берагi Апенiнскага паўабтоку.
      Нельга не захапляцца прыгожай панарамай Нэапаля ўдзень, а ўжо зусiм немагчыма ўстрымацца ад захапленьня ўначы. Тады старажытны горад забаўляецца золатам мiльёнаў сьвётлаў. Калi вам давялося-б увечары прыглядацца месту з мараплаву, пэўна-ж, вы iмкнулiся-б адрознiць верхнюю мяжу, дзе электрычныя сьвётлы зьлiваюцца зь яркiмi зоркамi, i другую мяжу ўнiзе, дзе яны выразна адлюстроўваюцца ў спакойнай вадзяной роўнядзi. Падумаеце, што нечая магутная рука шчодрай жменяю рассыпала кавалкi золата ў небе, на зямлi i ў вадзе.
      Кiньце вокам на паўдзённы бераг, што дугой абгiнае затоку. Розныя збудаваньнi непарыўным шнурам абселi бераг, як сягнуць вокам - аж да Сорэнто. Колькi-ж разоў сьпiхаў людзей i iхныя збудаваньнi ў мора магутны двухгаловы Вэзувiй. Яны зноў мабiлiзавалi сiлы й сродкi ды дзяўблi чорную вулканiчную ляву, зноў узьбiралiся вышэй i вышэй на падножжа вулкану. Так i цяпер самыя найадважнейшыя, а мо й найбяднейшыя пасялiлiся аж на мяжы небясьпечнае зоны. Пражыць iх сонца зьверху й пячэ чорная лмiльёнамi ўсякнутых праменьняў чорная лява зьнiзу. Яны першымi адчуваюць кожнае дыханьне, кожны ўздрыг небясьпечнага суседа. Вунь тросься-ж ён iзноў пад вясну ў 1944 годзе. I цяпер заўважыць можна малых хлапчукоў па вулiцах Нэапаля, Пампеi й суседнiх мясцовасьцяў, што ў шкляных прабоўках прадаюць на сувэнiры турыстам па жменьцы гэтае апошняе, чорнае, да дзёгцю падобнае лавы. Дый хто пэўны, што гэта лява, дый якраз апошняя? Мо каторы набраў, дзе чаго пад руку папала. Iм-жа, малым, босым, паўгалодным, абарваным, абы тую лiру здабыць, абы з дня на дзень пражыць.
      Калi Нэапаль вiтае вас тварамi незьлiчоных будынкаў i палацаў, затока аж кiшыць рухам усякiх мараплаваў i лодак. У порце людзi ўвiхаюцца над выладоўваньнем транспартных суднаў. Ваенныя матэр'ялы й прадукты едуць з-за акiяну, з Ангельшчыны. Трэба кармiць вялiкую ваенную машыну, што намагаецца цяпер выпхнуць немцаў зь iтальянскага бота на поўнач. Мараплавы халодзяць свае жываты й грэюць бакi каля берагоў прыстаняў. Каля iх мiтусяцца малыя лодкi быццам тыя парасяты каля сытых сьвiнаматак. Гудзе рой людзей, цывiльных i вайсковых - быццам у гарачую летнюю пару пчолы каля вульля. Мiж портам i абтокам Капры рэгулярна курсуюць пасажырскiя зь дзвюма палубамi, адкрытыя параплавы. Яны заўсёды запоўненыя народам. Гледзячы на той людзкi мурашнiк, можаце ўявiць важнасьць гэтай арганiчна-жыцьцёвай артэрыi, празь якую перанаселеная Iталiя, а цяпер пад час вайный звыш мiльённая армiя, лучыцца й супольна жыве з вонкавым эўрапейскiм i заакiянскiм сьветам.
      Гледзячы на Нэапаль i ваколiцу, можаце дзiвiцца, якiм гэта чынам сабраў Творца сюды столькi цудаў прыроды. Хто ведае, цi ў працэсе тварэньня ня спыняўся ён тут на адпачынак i цi не пазносiў тыя скарбы ў гэтае месца наўмысьля, каб налюбавацца-нацешыцца вынiкамi свае працы...
      II
      Ня гледзячы на тое, што ўжо палова сьнежня мiнула й што ў далёкай Беларусi, пэўна, пануе лютая зiма, Нэапаль купаецца ў сонцы. Вулiцы ягоныя брудныя й пыльныя. Па асфальтах бражджаць i стогнуць вялiкiя зялёна-шэрыя грузавiкi. Дзесьцi далёка на поўначы шалее бесьперапыннае змаганьне. Тут-жа адно цягнецца тоўстая нiтка, што вядзе да гэтага клубка агню й смерцi. Па ёй плывуць сокi, што стала ўзмацняюць i папаўняюць неабходнымi калёрыямi ўсе клетачкi вялiкага арганiзму ваеннае машыны. Побач гэтай нiткi таўчэцца самая бедная, абадраная й звычайна зладзейская гарадзкая Нэапалiтанская галеча. Прагнымi вачыма сочыць, цi дзе няма якое прорвы, цi не пацячэ набок, каб накiнуцца, нарабаваць. А калi само дзе не пацячэ, то й дзiрку пастарацца зрабiць, дапамагчы, абы нажыцца.
      Вялiкая каляна "палякаў", выладаваўшыся ў порце, паўзе ў кiрунку чыгуначнай станцыi. Зацiкаўленая публiка затрымлiваецца на тратуарах i стараецца ўгадаць, што гэта за яны такiя ў нямецкай вайсковай вопратцы. Вока шукае й не знаходзiць канвойных. Наперадзе калёну вядуць два польскiя афiцэры ў ангельскiх апранахах. Загадка разьвязана. Гэта палякi, што ваявалi за Гiтлера, а цяпер, мусiць, цi ня будуць ужо памагаць ангельцам. Гэтак падумаўшы, зацiкаўлены з тратуара прадаўжае сваю дарогу. Ад калёны адно не адстаюць падшыванцы - малыя хлапчукi. Iхняе заданьне зусiм празаiчнае: што-небудзь дзесьцi ўпаляваць. Усё-ж i ў гэтых палякаў сёе-тое ды мусiць быць.
      Калёна чакае на станцыi. Вунь ужо паўзе даўгаваты вуж вагонаў, хутка заладуюцца ды паедуць. Гавораць, дзеляцца ўражаньнямi, закурваюць. Розныя хатулi бязь нiякага парадку параськiданыя ляжаць на плятформе. Воддаль стаiць не адна й ня дзьве, а некалькi групаў босых, замурзаных, абарваных малых iтальянцаў. Прыглядаюцца жаўнерам, горача мiжсобку перакiдваюцца словамi. Адважнейшыя ледзь заўважна прыблiжаюцца да клункаў.
      - Гэй там! Глядзi! Глядзi, вунь цыганё пляцак папёрла! Лавi яго! - раве нечы голас.
      Малы басаногi хлапчук, схапiўшы пляцак, колькi сiл у нагах прэ цераз чыгуначныя рэйкi. За iм зрываецца зялёная фiгура й вось-вось, глядзi, як дагонiць. Злодзей кiдае хатуль i сам дае ходу. Iншыя групкi хлапчукоў як быццам хто мятлой падмёў. Ня дурныя яны цяпер тырчаць пад носам у жаўнераў, калi аднаму не ўдалося.
      III
      У самым куточку мiж абцасам i падноскам iтальянскага бота ляжыць вялiкi й стары партовы горад Таранто. Колькi кiлямэтраў на поўнач ад яго, побач галоўнае шашы на Бары, у часе Другой сусьветнай вайны знаходзiўся вялiкi пераходны вайсковы абоз* Ёлянда. Ляжаў ён на камянiстай, парослай алiўкавымi дрэвамi раўнiне. Дробныя кусты й алiўкавыя дрэвы складалi тут асноўную флёру. Зямля навокал адно месцамi была культываваная. Там-сям каля дарогi заўважыць можна было адзiнотныя каменныя, з плоскiмi вярхамi будынкi. Там жылi наёмнiкi й арандатары вялiкiх фэрмаў, што належалi да багатых абшарнiкаў, уласнасьцю якiх была большая частка паўдзённае Iталii. На ўзгорках пасьвiлiся, пабрынькваючы званкамi, козы й авечкi, раслi алiўкавыя дрэвы, а на ўраджайнейшых глебах - вiнаграднiкi й аранжавыя сады.
      * Лягер.
      Абозам Ёлянда была вялiкая колькасьць сярэднiх, пераважна васьмiасабовых, шэрых брызентавых палатак. Толькi кухня й харчовы склад былi мураваныя зь белай каменнай цэглы. Навет склад вопраткi й абозная канцылярыя былi разьмешчаныя ў палатках. Абоз прымаў рэкрутаў, надзяляў iх вопраткай, клясыфiкаваў паводле здольнасьцяў i зброi ды высылаў у базы вайсковага шкаленьня - асноўным чынам у пяхотную 7-ю дывiзiю, папулярна званую базай "сёмкi", што была ў адлеглым на нейкiх пятнаццаць кiлямэтраў па дарозе ў Бары абозе ў мясцовасьцi Сан-Базыльё.
      У Ёляндзе рэкруты затрымлiвалiся нядоўга: найбольш каля двух тыдняў. Тут ськiдалi старую, пераважна нямецкую, вопратку й атрымоўвалi цёмна-зялёныя ангельскiя "батледрэсы", праходзiлi медыцынскi агляд, першыя канцылярскiя фармальнасьцi й чакалi далейшага прызначэньня.
      Транспарт людзей з Францыi, выладаваўшыся на чыгуначнай станцыi ў Таранто, за пару гадзiн усьпеў пехатою ў Ёлянду. Пры ўваходзе ў абоз прыбыўшыя заўважылi спорную групу людзей. Тыя выглядалi сярод новапрыбылых сваiх сяброў i знаёмых. Чулiся ўсхваляваныя выкрыкi й голасныя вiтаньнi. Знаходзiлiся раней згубленыя.
      Амаль усе жыхары абозу насiлi на галовах скручаныя накшталт шапак зялёныя шалiкi, а пры баках - прычэпленыя да портак вялiкiя чорныя нажы-складанчыкi. Хто й калi ўвёў тут такую моду - няведама. Шалiк, служачы галаўным уборам, тлумачыўся хiба адсутнасьцю берэтаў, якiх тут новым рэкрутам не выдавалi. Але чаму нажы былi ў кожнага прычэпленыя якраз з правага боку й вiселi ды гойдалiся пры хадзьбе - гэта цяжэй было паясьнiць. Некаторым з новапрыбылых, што ўбачылi такую групу людзей пры ўваходзе ў абоз, - усiх зь зялёнымi шалiкамi на галовах i нажамi-складанчыкамi пры бакох - магло здацца, што, пэўна-ж, было гэта ўжо тут устаноўлена нейкiм загадам, а калi не, дык няйнакш увайшло ў традыцыю, няведама калi й кiм пачатую. Гэтак i новыя пасьля насьледавалi ранейшым жыхарам.
      Для адмiнiстрацыйных мэтаў новая група людзей была падзеленая на дзьве вялiкiя роты. Сымон Спарыш трапiў у 84-ю, а Вiктар Караткевiч i Дудкевiч - у 85-ю.
      IV
      Як нi разглядалася наша тройка сярод жыхароў абозу, не магла знайсьцi анi сяброў з былой Школы Камандзераў БКА, анi iншых з трыццатай дывiзii.
      На трэцi дзень пасьля прыезду зьвязовы папрасiў Спарыша памагчы пры перапiсцы людзей. Сымон быў заняты ў канцылярыi, седзячы задам да дзьвярэй, як ззаду раптам нехта абедзьвюма рукамi закрыў яму вочы якраз так, як робяць пры гульнях дзецi.
      - Адгадай - хто! - пачуўся ў беларускай мове перамешаны са сьмехам ззаду нечы бас.
      - Пусьцi. Далiбог, не адгадаю.
      Сымон адвярнуўся. Перад iм стаяў нявысокi ростам сябра са Школы Камандзераў БКА, прозьвiшча якога нiяк ня мог прыгадаць. Помнiў, што той уцёк у Францыi ў горы. Сябра ўсьмiхаўся.
      - Пазнаеш?
      - Чаму-ж не? Здароў.
      Хлопцы моцна сьцiснулi на прывiтаньне рукi.
      - Якiм-жа чынам ты тут апынуўся? - зацiкавiўся Спарыш.
      - Зусiм проста. Так, як i ты, толькi што раней, - сьмяяўся той.
      - Мо Дзежку бачыў?
      - А вось ён стаiць, - паказаў знойдзены сябра ўбок.
      Сымон выглянуў з палаткi. Усьмiхаючыся, стаялi там Дзежка й Лабун. Хлапец хацеў кiнуцца да сяброў, каб прывiтацца, ды спынiў яго голас зьвязовага:
      - Пiш, пан, пiш!
      Прайшло каля дзесяцi хвiлiн, пакуль Сымон змог закончыць свой абавязак i кiнуцца да хлапцоў, каб з асалодаю пацiснуць iхныя рукi.
      - А бадай-жа на вас! Вось дзе дык сустрэча. Шукалi мы вас тут на месцы й не спадзявалiся, што так хутка.
      - Ну, ну. Iзноў наша тройка сабралася.
      - Але цiкава, што Дзежка й да гэтага часу ад Лабуна не адкацiлася.
      Хлопцы дружна зарагаталi.
      - Дзе-ж вы пасялiлiся? - цiкавiўся Сымон.
      - У школе падхаронжых, кiлямэтраў дваццаць адсюль. За нейкiх пяць хвiлiн наш воз ад'яжджае.
      - Шкада, што так хутка. Нiчога ня зробiш. Думаю, што хутка ўбачымся.Скажыце, як вы там выжылi? Як вялося?
      - Зусiм добра. Працаваў у амэрыканцаў на кухнi, - казаў Дзежка.
      - I цэлы час чакаляду налева сьпiхаў, - памог Лабун.
      - Цiкава, аднак, што табе амэрыканцы гумары з галавы ня выдурылi.
      - Не, братка. Жывём.
      Iзноў засьмяялiся.
      - Мне цiкава было ведаць, як вам вялося да таго часу, пакуль да амэрыканцаў трапiлi, - пытаў Сымон.
      - Гэта, братка, доўгая гiсторыя. Раскажам, як трапiце да нас.
      - Дык вы ў школе падхаронжых?
      - Фактычна дык ня школа, а кампанiя, зь якой iдуць у школу. Там усе зь сярэдняй асьветай.
      - Дык, мусiць, i мы туды трапiм.
      - Пэўна-ж. Старайцеся. Ганi Дудкевiча й Караткевiча ды рэшту. Гэта патрэбна для нашай справы й будучынi. Трэба, каб там было як найбольш беларусаў.
      Сымон запiсаў адрас, i сябры разьвiталiся.
      Сустрэча пад алiўкавымi дрэвамi ўзбагацiла Сымонава жыцьцё й падняла ягоны дух. Няма ў жыцьцi нiчога больш каштоўнага, чымся ў незнаёмых людзкiх джунглях, выкiнутаму на чужы бераг й адзiнокаму, сустрэцца з дарагiмi сябрамi.
      У гэны-ж самы дзень, надвечар, адбыўся ў роце падзел па зброi й вайсковых адзьдзелах, у якiя мелi накiроўвацца рэкруты. Сымон Спарыш, Вiктар Караткевiч i Мiкола Дудкевiч трапiлi ў тую роту "цэнзусоўцаў", у якой раней апынулiся Дзежка, Лабун i iншыя былыя кадэты зь Менску.
      V
      Вечар на Куцьцю быў хмарны й ветраны. Але вецер i хмары былi сухiмi, а надвор'е - цёплае. Жыхары Ёлянды гудзелi каля палатак, быццам тыя пчолы каля вульляў пасьля гарачага працавiтага дня. Кожны па-свойму стараўся вызначыць урачысты вечар, калi не пры стале й сярод сяброў цi найблiжэйшых родных, дык, прынамсi, у думках. Сам дзень у абозе нiчым ня розьнiўся ад iншых дзён чаканьня на далейшы лёс. Адно пры атрымлiваньнi сухiх прадуктаў, акрамя звычайнага пайка, кожны атрымаў па мяшочку iтальянскiх гарэхаў i пачцы салодкiх фiгаў. Тыя, што былi абжыўшыся й ведалi мясцовыя хады, прыдбалi аднекуль iтальянскага вiна - белага "Б'янка" цi навет лепшага чырвонага "Россо". Гудзелi ў групах пры сьвечках у палатках i пад голым небам. Падпiтыя няроўнымi шурпатымi галасамi заводзiлi калядкi.
      Сымон сядзеў, абапёршыся сьпiною аб камель алiўкавага дрэва, й моўчкi лушчыў гарэхi. Побач яго, на разасланым на траве коцы, выцягнуўшыся, як парсюк пасьля яды, ляжаў Вiктар. Лёгкi вецер казытаў дробныя лiсточкi нiзенькiх алiўкавых дрэўцаў. Хлопцы маўчалi. Мо ня было аб чым гаварыць, а мо й гаварыць ленавалiся. Дый аб чым? Цэлы час разам былi, разам цярпелi й перажывалi. Хiба-ж прыпамiнаць i паўтараць абодвум ведамае? У гутарках разумелiся на паўслове.
      Калi-б у гэны час раптоўна перад iхнiмi насамi прарваўся зь зямлi водны фантан, то хiба й таму ня зьдзiвiлiся-б. Адно мо зварухнулi-б галовамi, каб пераканацца, што ня страцiлi здольнасьцяў распазнаваньня навакольных зьяў. Даўно перасталi ўсяму дзiвiцца. Жыцьцё за апошнiх колькi месяцаў прынесла столькi неспадзевак, што тыя прымалiся ўжо як звычайныя зьявы й на ўсё глядзелася зусiм абыякава. Добра вось, што iх цяпер пакiнулi ў супакоi, што колькi часу могуць пабыць вольнымi. А гэткiя-ж часiны надта рэдкiя, проста выпадковыя.
      Кожны з хлапцоў быў пры сваiх думках. Вiктар, як звычайна, лянуецца думаць i адно прымружанымi вачыма паглядае ўверх на зрэб'е хмараў. Ён задаволены, што можа паляжаць i што нiчога ня трэба рабiць. Што яму да таго, што недзе ў некага цяпер Куцьця й што недзе й некалi там нарадзiўся Збавiцель. Вiктар наогул мала думае. У галаве, быццам кавалкi хмарнага зрэб'я ўверсе, зьяўляюцца лапiкi ўспамiнаў. Яны нясуцэльныя, нязьвязаныя. Вiктар не манiцца iх вязаць. Навошта? Трэба было-б тое-сёе аналiзаваць, хвалявацца, перажываць яшчэ раз, а на гэта ў Вiктара няма ахвоты. Дык няхай i мiльгаюць, i перасоўваюцца.
      Сымон тым часам зусiм не пад алiўкавым дрэвам, а далёка, на Бацькаўшчыне. У бацькавай хаце сiвы дзед мароз тоўстым слоем лёду пазалеплiваў шыбы ўсiх вокнаў i намаляваў-павыводзiў на iх усялякiя ўзоры-выкрутасы. На дварэ лютая сьцюжа, мо па каленi цi па пояс сьнегу. Сам стары, барадаты, сiвы дзед мароз таўчэцца каля акон i чакае, пакуль паклiчуць яго ў хату куцьцю есьцi. Вунь засланы ўжо сенам i накрыты чысьценькiм белым абрусам доўгi й шырокi стол. Гусьцеюць на iм першыя стравы. Глыбокая мiса з куцьцёй, быццам каралева, расьселася ў самым цэнтры. Побач - другая з салатай-вiнегрэтам. На талерках, быццам парсюкi, серабрацца селядцы, абложаныя пакроенай i палiтай iльняным алеем цыбулькай. Навокал шэрагам парастаўлялiся талеркi, паляглi нажы й вiдэльцы. На краi стала спачывае спорная баханка чорнага жытняга хлеба. Дзесь там на прыпечку ў катле, пры грамадзе глiняных мiсак, чакае полiўка з грыбамi.
      Вось сядае за стол уся сямейка, i бацька адмаўляе малiтву. Усе набожна хрысьцяцца. Месцы навокал стала занятыя, акрамя аднаго. Мусiць, пакiнулi для яго - Сымона. Сон гэта цi рэальнасьць? А мо няма нi стала таго, нi хаты, няма й цэлай сям'i...
      Але не, не! Яны мусяць быць! Яны жывуць? Ня мог-жа Бог дапусьцiць! Вунь, усе за сталом. Так, усе чысьценька, адно яго, Сымона, не стае. Часта пазiраюць на пустое месца. На ягонае, Сымонава. Хоць яго й няма сярод iх целам, але-ж ён прысутны духам. Ох так, напэўна. А цi-ж яны ведаюць, што Сымон жыве? Адкуль-жа? Колькi-ж бы хлапец цяпер даў, каб ведалi, што ён жыве й што зусiм цэлы, што хаця сядзiць у паўдзённай Iталii пад алiўкавым дрэвам, але што ён зь iмi ўсёй iстотай, усiм сваiм iснаваньнем.
      Колькi-ж гэта часу мiнула ад дня, калi й Сымон дзялiўся куцьцёй з роднымi за бацькоўскiм сталом? Год? Два? Ня быў-жа на Каляды дома i ў мiнулым годзе не ўдалося зь Вiльнi бяз пропуску цягнiком даехаць.
      Вунь пачалi ўжо цягнуць з-пад абруса сена й варажыць. Найдаўжэйшую травiну выцягнула найменшая Сымонава сястра. Усе прарочаць ён шчасьце i ўсмiхаюцца. Бацька выцягнуў найкарацейшую й зажурыўся. Iншыя нешта сказалi, й стары павесялеў. За Сымона цягне малодшы брат. Усе пiльна сочаць за ягонай рукой. Выцягвае доўгую, сухую, пакручаную, тонкую травiну. Задумаўшыся, прыглядаюцца i ўздыхаюць. Цi-ж могуць угадаць Сымонаў лёс? Сам Бог ведае. А традыцыя традыцыяй.
      Далёкi бацькоўскi дом, Бацькаўшчына. Якое яно ўсё цяпер нерэальнае. Здаецца, што й зусiм нiчога рэальнага няма на сьвеце, апрача гэтых сытных iтальянскiх гарэхаў, салодкiх фiгаў i алiўкавых дрэваў. Дый самая тая Куцьця. Гэта-ж сяньня Куцьця каталiцкая, а праваслаўная - аж за два тыднi.
      Дык усё гэта няпраўда. Дарма. Мо й шкада ў галаве ярзолiць. Мо лепш так, як сябра Вiктар - парсюком выцягнуўшыся, на зрэбныя рэдзенькiя хмары ўпоцемку ўглядаецца...
      Хмары былi ў мiнулым, плывуць яны бесьперапынна цяпер, хмары й на гарызонце будучынi...
      VI
      - Дык расказвай, як i дзе вы там гадавалiся ў Францыi, - прасiў Сымон Кастуся Дзежку. Было гэта па пераезьдзе ў Сан-Базыльё. На ўзьмежжы кустоўя сядзелi на крушнi: Лабун, Дзежка, Спарыш, Дудкевiч i Караткевiч.
      - Гадавалiся, няма чаго й казаць. Ладнае ты, братка, слова падабраў, уздыхнуў Дзежка.
      - Дык як сказаць? Iснавалi?
      - Гэта будзе блiжэй да праўды.
      - Колькi вас было тады ў групе?
      - У той, што перайшла?
      - Так.
      - Добрая рота, братка, мусiць, за сотню спарней. Ня праўда, Лабун? Нашых са школы больш паловы было, а рэшта з суседняе роты, што побач стаяла. Помнiш?
      - Але-ж.
      - Ну, дык вось.
      - I куды вы тады пайшлi?
      - Тады ўночы мы нiкуды надта не пайшлi. Адышлiся ад абозу, выставiлi варту й прычакалi дня. Пераспалi, як хто мог i як папала. Паршывенькi дождж надта дакучаў. Назаўтра разгледзелiся й папаўзьлi далей, выбiраючы, дзе зацiшнейшыя мiжгорныя сьцяжыны.
      - I як вы, усе разам iшлi?
      - Ясна, што гуртам старалiся трымацца.
      Дзежка тут даволi падробна расказаў, як быў навязаны першы кантакт з макiсамi i як пазьней беларусы хавалiся ад немцаў.
      - А цяпер, хлопцы, хачу бачыць перад сабой дзесяцёх з цыгарэтамi, паўжартам спынiў Кастусь апавяданьне.
      - А свае дзе падзеў? Ужо ў макароньнiкаў?
      - Мусiць, не ў макароньнiкаў, а цi ня ў карты прабулiў.
      Кожны жаўнер на тыдзень атрымоўваў па сто штук цыгарэт. Апрача таго, дазвалялася купiць пяцьдзесят штук па нiзкай цане, бо не плацiлася падатку. Навет найбольш апэтытным курцом такой колькасьцi хапала. Некаторыя-ж прадавалi свае цыгарэты iтальянцам, каб здабыць грошы на вiно, карты й iншыя прыемнасьцi.
      - Дык што-ж гэта вы? Хочаце мо, каб вам задарма апавядаў? - жартам злаваўся Дзежка.
      Перад ягоным носам зьявiлiся тры пачкi з цыгарэтамi.
      - Паволi, паволi! Не пхайцеся, станьце ў чаргу! Не магу-ж я кожнаму з вас зрабiць гонару. А цяпер сотня з агнём!
      Зьявiўся й агонь. Усе закурылi.
      - Ну й што далей? - пытаўся Караткевiч.
      - Далей... аж жах прыпомнiць, братка. Няхай мне цяпер каторы ўладыка стане аб пекле рассасульваць, то хуценька разьвiтаецца ён з барадой. Няма хiба нiдзе горшага пекла за тое, што мы бачылi.
      Дзежка цяжка ўздыхнуў i, спахмурнеўшы, зiрнуў на Лабуна.
      - Няхай вось ён скажа.
      - Што ж то ўжо было за пекла там такое?
      - Цэлы месяц трупаў зьбiралi й закопвалi... - дапамог Лабун.
      - Трупаў?
      - Самых сапраўдных. Да таго-ж часамi ўжо такiх гнiлых i сьмярдзючых, што аж табе тое галоднае нутро вырывала. А цьфу!
      - Немцаў цi амэрыканцаў?
      - Усялякiх. Гэтыя заразы - францускiя макiсы, сiфiлiс гэты, выдалi нас амэрыканцам, як палонных сваiх. Надулi, дый годзе. Што-ж зробiш... З Грамыкi камандзер быў нiякi, усю зброю французам аддаў, да таго-ж нiхто мовы па-людзку ня ведаў. Ну i ўпялiлi-ж нас амэрыкашкi - на могiльнiк! Падзялiлi на групы, й гайда - адны ямы капаць, iншыя трупаў каля фронту зьбiраць, трэцiя ў мяшкi iх апранаць, чацьвёртыя - закопваць. А то-ж то восеньскае надвор'е - дождж, золь, не дай ты, Божа. Вопратка - самi ведаеце якая. Прамоклыя заўсёды да апошняй нiткi хадзiлi, зуб на зуб не пападаў. Часта няпрытомныя былi ад голаду, як напрацуешся, то кiшкi аж да пазваночнага слупа, здаецца, лiпнуць.
      - Мала есьцi давалi?
      - Давалi, братка. Наясiся таго, каб iм здароўе такое. Дадуць якую пушку кансерваванай фасолi й булку белага хлеба на дзень на васьмёх. Хлеб той быццам вата якая, не тое што жытнi, на наш беларускi сялянскi жывот ён не пасуе. У гнiлых трупах вунь па кiшэнях паролiся, каб якую скарынку знайсьцi. Ня жартачкi гэта!
      - А як вы гэных трупаў цягалi?
      - Звычайна, братка. Возьмеш вяроўку, прывяжаш да ног, калi яны цэлыя, i цягнеш у выкапаную ямiну. Гэта нямецкiх так. Амэрыканскiх дык ладавалi на машыны й адвозiлi на могiльнiк. Немцаў дык у агульныя ямы закопвалi. Сьлiзка, брат, глiна мокрая. Запэцкаешся, бывала, ад ног да галавы, што й родная мацi цябе не пазнала-б.
      VII
      - Колькi, братцы, цiкавых выпадкаў было. Каб гэта калi пры нагодзе сеў ды апiсаў так, як яно было, валасы з жаху на галаве станавiлiся-б, чытаючы. I найцiкавейшае тое, што чым чалавека больш крыўдзяць, чым больш над iм зьдзекуюцца, тым больш, здаецца, хочацца жыць. Чалавек стаiць на парозе таго сьвету: апаганены, скрыўджаны, аплёваны, даведзены да самай страшнай фiзычнай i маральнай галiты. Здаецца, што мiж iм i чорнай маткай зямлёй няма ўжо нiякай розьнiцы. Ледзь ногi валачэ: хадзячы труп. Адной нагой пераступiў ужо парог сьмерцi. Перад iм няма наймалейшай надзеi, найдрабнейшай макулiнкi пацехi зь зямнога жыцьця. I тады, калi прыходзiць той апошнi штуршок, iмпэт якога перавядзе цябе цераз мяжу жыцьця й сьмерцi, тады ў гэты момант iнстынкт фiзычнага самазахаваньня й утрыманьня пры жыцьцi выяўляецца з найвялiкшай, самай дынамiчнай сiлай. Тады крышацца на кавалкi моцныя характары, топчуцца апошнiя сьляды ўсяго таго, што называецца чалавечай годнасьцю, аблiччам цi як хочаце назавiце... Чалавек перамяняецца ў самую нiзкую жывёлу, у нiкчэмнага паўзучага чарвяка, у самую подлую iстоту, гатовую зрабiць усё, каб утрымацца пры жыцьцi. У слабым, здаецца, ужо няздольным на нiякi адпор арганiзме знаходзiцца столькi сiлы, што нiколi не паверыў-бы. Уся гэта сiла ўжываецца на тое, каб утрымацца пры жыцьцi. Як той клешч за цела, так хапаецца ён за апошнюю нiтачку ратунку. Як гэта страшна, як жахлiва, як брыдка!
      - Што, ты бачыў каго так, у такiм стане?
      - Яшчэ-б, каб ня бачыў! Няхай Лабун скажа. Да гэтага-ж якраз i вяду, каб на прыкладзе паказаць. Вы ўсе хiба добра помнiце Курца?
      - Гэтага злодзея, што ў Альбэртаў у немца гуркi пакраў?
      - Таго самага.
      - Чаму-ж не помнiм.
      - Дык ён-жа ўжо тут ёсьць.
      - Так?
      - А што, ты не заўважыў?
      - Здаецца, што бачыў.
      - Дык што-ж было з тым Курцом?
      - Як нармальна, як кожны дзень, працавалi мы пры зьбiраньнi трупаў. Амэрыканец канвойны загадаў яму памагаць выцягваць трупы зь ямы. Той заваляўся, мусiць, цi трапiў ня туды, куды трэба было. Курэц мусiў узяцца за гнiлую, запэцканую, сьмярдзючую вяроўку. Гэты гультай наогул ухiляўся ад працы й, дурань, узяў ды адмовiўся. Амэрыканец, доўга не думаючы, яго пад стрэльбу й гонiць воддаль ад нас, каб застрэлiць. Людцы-ж вы мае, каб вы бачылi, што гэты падла вырабляў! Енчачы, скуголячы, як той благi сабака, скакаў перад канвойным, просячы лiтасьцi. Цалаваў яму ногi, рукi, плакаў, стагнаў. Выняў зь кiшэнi нейкi абразок i, махаючы iм часта ды цалуючы, крычаў немым голасам: "Я полiш (паляк, значыцца) - хачу жыць! Даруй, даруй мне, мiленькi!" Енчыў ён i вiзжэў то на каленях, то ўчапiўшыся аберуч за амэрыканцаву нагу, то вытвараючы не-праўдападобныя грымасы й фiгуры ў падскоках. Бачыў хто з вас, як раптам курыцы тапаром галаву адсячэш i кiнеш на зямлю, як яна падскоквае? - якраз гэтак. Калi-б канвойны й хацеў яго застрэлiць, то, мусiць, рады не даў-бы. Жывёла гэта ўчэпiцца яму то за бот, то за шынель - нiяк адагнаць ад сябе ня можа. Было-б тое вiдовiшча надзвычайна сьмешным, калi-б не такiм жалюгодным i трагiчным. I як льга было зьмiлавацца над такой нiкчэмнай iстотай? Гэта-ж, гледзячы на гэтага гультая й злодзея, трэба было саромiцца, што такая нiкчэмнасьць ходзiць на дзьвюх нагах i залiчае сябе да роду людзкога. Госпадзi ты мой, як гэта брыдка! Шкада слоў. Ды цi наогул ёсьць адпаведныя словы, каб трапна схарактарызаваць такога, прабачце, "чалавека"?
      Дзежкавы разважаньнi глыбока кранулi сяброў. Добра ведалi Курца, але мала хто мяркаваў, што так нiзка той мог упасьцi. У думках асуджалi маральны бок гэтага ўчынку. Трэба заўважыць, што гэтыя, векам яшчэ маладыя хлопцы найвышэй за ўсё цанiлi гонар i асабiстую маральнасьць. Жыцьцё духова iх ня зьвiхнула, дарма што калечыла фiзычна й ставiла на найцяжэйшыя, самыя рэзкiя духовыя выпрабаваньнi. Ваенная вiхура ўзмоцнiла й адшлiфавала шляхотныя бакi характараў, зрабiла адпорнымi на розныя лiхалецьцi так, як шлiфуецца сталь добра загартаванага мяча ў частых i густых бiтвах. За шэсьць месяцаў, ад Менску, фактычна перажылi некалькi гадоў. Прысьпешаны жыцьцёвы працэс ламаў i нiшчыў духова слабых, яшчэ больш узмацняў стойкiх i моцных. Прывязанасьць да акрываўленай Бацькаўшчыны, вялiкая iдэя ейнага будучага вызваленьня не маглi iснаваць там, дзе замест гонару, чыстага сумленьня, любовi й веры ў Бога гнязьдзiлiся задаткi подласьцi, здраднiцтва й нiкчэмнасьцi.
      - А што-б зрабiў ты, калi-б быў на ягоным месцы? - спытаў Кастуся Дзежку пасьля агульнага парухвiлiняага маўчаньня Вiктар Караткевiч. Усе зноў углядалiся ў апавядальнiка. Той блiснуў злосным поглядам у кiрунку Вiктара. Румянец разьлiўся па твары.
      - Ты мяне сьмееш гэта пытаць? - зашыпеў нiзкiм, быццам зьмяiным, голасам. - Хiба-ж табе ня ясна? Чакай, - схамянуўся ён, нешта быццам прыпомнiўшы. - А можа, й сапраўды ня ведаеш, што трэба было-б зрабiць. Яй-богу, мусiць, ня ведаеш. Дык вось слухай, брацец ты мой. Накруцi сабе гэта на вус. Перадусiм. я ня быў-бы такi дурны, каб адмаўляцца выконваць загад канвойнага. Я-ж безабаронны чалавек. Дык якiм гэта чынам магу сказаць яму, што ня буду рабiць таго, што загадвае? Хiба-ж бяду на сябе сьцягваць? Па-другое, калi-б ужо здарылася так, як з Курцом, то зрабiў-бы адно з двух: або без пратэсту атрымаў бы кулю ў лоб, або калi-б хацеў захаваць жыцьцё, - а гэта зусiм ясна, што так было-б - то не чапаўся-б яму за рукi й ногi, не цалаваў-бы апаскуджаных чаравiкаў i рук, не прасiў-бы ў яго лiтасьцi. Хутчэй за ўсё ўчапiўся-б яму за стрэльбу, якую намагаўся-б адабраць, i, калi-б Бог мне дапамог, налева махнуць. Вось што я стараўся-б зрабiць, грамадзянiн Вiктар Караткевiч. Зразумела вам? - закончыў, уталопiўшы вочы ў Вiктара, узьнятым голасам Дзежка. - Нiколi! Паўтараю: нiколi, - пры гэтых словах ён моцна стукнуў сябе кулаком у грудзi, - не скацiўся-б я да такой подласьцi й нiзасьцi, да такой быдлячай нiкчэмнасьцi, каб у нейкага, можа, мяне нявартага, амэрыканца, скуголячы, як той сабака, падскокваючы, як клоўн у цырку, жыцьцё мне дараваць прасiць! Гэта-ж тое самае, што апляваць i апаганiць ня толькi самога сябе, але свой цэлы род i Бацькаўшчыну. Толькi чалавек, якi ня мае гонару, што правалiўся маральна, так зрабiць можа. Зрэшты, калi-ж ты, жывёла, меў сьмеласьць адмовiцца ад працы, дык чаму-ж не адважыўся атрымаць за гэта належную кару? Ах, цьфу! - махнуў на заканчэньне рукою. - Шкада й гаварыць.
      - Ну не, брат, гаварыць не шкада. Гаварыць аб такiх рэчах трэба. Гэтак толькi й навучышся, - паправiў Дзежку Лабун.
      VIII
      - Мне ўчора неяк давялося гаварыць з гэтым самым злодзеем Курцом, - пачаў Мiкола Дудкевiч. - Ён ня толькi скрываецца й ня прызнаецда, што беларус, але й беларускай мовы высьцерагаецца.
      - Ну й дзякуй Богу, што беларусы такой цацы пазбылiся. Насьвiнiць ён i палякам.
      - Гэта iстота зусiм перамянiлася. Дарма шукаць у яе нечага людзкага. Удае цяпер найлепшага й найцьвярдзейшага паляка. Але калi-б заўтра iзноў трапiў у небясьпеку й дзеля ратаваньня свайго нiкчэмнага жыцьця трэба было замянiцца ў нейкага там папуаса, дык зрабiў-бы гэта бяз хвiлiны хiстаньня. Нам трэба яго абмiнаць i высьцерагацца.
      - Ён можа на нас навет i ўладам даносiць.
      - Яшчэ-б, каб не. Такi ўсё можа.
      - Мне здаецца, што гэта адносiцца не да аднаго Курца, Ёсьць i iншыя, што неяк дзiўна захоўваюцца, - адазваўся Сымон. - Можа, гэта якi часовы дурман цi зь перапалоху, а можа, й сапраўды думаюць палякамi парабiцца. Адным словам, тут нечым нявыразным пахне. Ня хочуць навет гаварыць па-беларуску.
      - Аб кiм ты гэта?
      - Ды хаця-б аб гэтым франце... як яго...
      - Маклюку?
      - Так, аб iм. Нейкi-ж вельмi дзiўны ён цяпер. Спатыкаю ўчора, прыглядаюся дый пазнаць не магу: твар Маклюка, а вопратка "гарцэрская". Здароў. Маклюк, кажу. А той да мяне: "Як се маш?" Я, братцы, аж анямеў ад зьдзiўленьня. Стаю, рот разявiўшы, дый ня ведаю, што тут казаць. Ён дык мне проста ў вочы саромiцца глянуць. Выглядае так, быццам-бы ў кiпучы вар трапiў. "Што гэта з табой? - пытаюся. - Што гэта за такiя шматы ты апрануў? Цi не сабiраешся дзе на якi маскарад?" "Запiсалэм се до гарцэжы", - тлумачыцда, быццам сабаку праглынуўшы. "Што з табой? - кажу. - Цi ня з глузду ты зьехаў?" На гэта ён анi словам, быццам вады ў рот набраўшы. А пасьля, ужо крыху адвагу вярнуўшы: "Веш, цо было то пшэшло, а тэраз ест цось зупэлне iннэго". Тут мне, братцы, як быццам хто доўбняй па галаве. Стаю, пазiраю на гэтага дзiвака й ня ведаю, што далей гаварыць цi рабiць. "Ну як-жа маешся?" - пытаюся вось так сабе, абы нешта сказаць. "Добжэ", - адказвае мне ўсё яшчэ па-польску. Я думаў спачатку, што прыкiдваецца цi якой халеры, ажно й сапраўды да мяне цэлы час па-польску пшэкае. Гэта мяне, урэшце, як сьлед узлавала. Што ты, кажу, па-людзку гаварыць забыўся, цi што? Ён пачырванеў, як бурак, i стаiць ды бельмамi лыпае, у сабакi вочы пазычыўшы. Я плюнуў i пайшоў.
      - Маклюк у "гарцэжы" запiсаўся! Га-га-га! - паехаў на ўсю глотку Караткевiч, якi ня мiнаў нагоды, каб зарагатаць.
      - Я-б табе, Вiктар, зь вялiкай ахвотай памог сьмяяцца, калi-б тут было што камiчнае. Па-мойму, не сьмяяцца, а плакаць трэба.
      - Што я - дурны? Плакаць, што той "гарцэжам" зрабiўся? Сьмяяўся й сьмяяцца буду.
      - Няма чаго кiдацца ў крайнасьцi, - спасьцярог Дудкевiч. - Анi смяяцца, анi плакаць ня трэба. Мо гэта часовая хвароба, i хлапец ачуняе.
      - Якая часовая хвароба? - усхваляваўся Спарыш. - Што ён дзiця, цi мо неадукаваны, цi нясьведамы? Можа, ня ведае, хто ён ёсьць?
      - Чакай, чакай, гэта зусiм ня тое. Трэба не забывацца, што мiж намi ня ўсе былi духова моцнымi й патрыётамi. Адныя мо хочуць проста прытарнавацца да новых абставiнаў, а iншыя мо не пазбылiся яшчэ запалоханасьцi, што палякi нагналi на нас некалi. Ды ў кожным стадзе знойдзецца паршывая авечка.
      - Гэта ты трапна сказаў. Па-мойму, нам трэба асьцерагацца такiх паршывых авечак, не гаворачы аб самых звычайных свiньнях. Варта было-б i адасобнiць iх ад стада.
      - Мы ня маем цяпер такiх магчымасьцяў, каб загадваць некаму, што мае рабiць, як называцца цi якой мовай гаварыць, - умяшаўся Лабун. - Тых, што стараюцца прытарнавацца да абставiнаў, як нехта з вас сказаў, варта iгнараваць, але нельга зусiм адкiдаць. Магчыма, што некалi вернуцца ў сваю сям'ю...
      - Карысьцi зь iх будзе, як зь перадойкi малака...
      - Цяпер галоўнае, каб усе тыя цьвёрдыя, заядлыя патрыёты трымалiся разам i жылi дружна.
      - Праўду гаворыш, Лабун. Ты мне проста словы з вуснаў выняў, - шлёпнуў Дзежка Лабуна па плячы. - Трымаймася, хлопцы, разам, жывём дружна. У групе ў нас будзе сiла. А цяпер стараймася ўсе дастацца на школу падхаронжых, каб тое, што пачалi ў Менску, скончылi тут. Нашай Бацькаўшчыне афiцэры будуць патрэбныя, няважна, дзе й якiя вайсковыя школы яны здабудуць.
      - Вось гэта дык мне падабаецца, - дапамог Сымон. - Згода, хлопцы?
      - Абсалютна ясна, што будзем трымацца.
      - Слухайце, яшчэ хвiлiну ўвагi! - прасiў Дзежка. - Я вам цяпер апавядаў, як мы цягалi й закопвалi нямецкiя й амэрыканскiя трупы. Вось i заўважце: нас ужо ворагi на працягу стагодзьдзяў стараюцца задушыць i закапаць, а мы ўсё яшчэ жывём, наша Бацькаўшчына церпiць i змагаецца. Вось давайце й пастановiм зрабiць усё ў нашых сiлах, каб не сталася так, каб перад канцом вайны нехта нам паховiны спраўляў. Выжыць i ўтрымацца ў групе - гэта самае галоўнае. А пасьля прыйдзе яшчэ наша змаганьне.
      - Але-ж ты й маладзец! Ёмка, брат, сказаў. Вiдаць, што ты пры трупах часу не трацiў, а цэлы час аднекуль чэрпаў мудрасьць. Дык вось, братка, прыйдзецца мне паставiць табе не чарку, а цэлую пляшку! - жартаваў Сымон.
      - Сьмех набок, а Канстантын Дзежка - маладзец. Разумна гаворыць. Варта так рабiць, як некалi нехта сказаў: кроў за Бацькаўшчыну пралiваць трэба, адно не сваю, а чужую.
      Калi-б хто, ня ведаючы, аб чым iшла гутарка ў малой групе, прыглядаўся ёй зводдаль, то мо й зьдзiвiўся-б, што ўсе, паўставаўшы й голасна гаворачы, трэслi ўверх кулакамi, быццам некаму пагражаючы, пачалi сьцiскаць адзiн другому рукi й пасьля, ужо зусiм супакоiўшыся й закурыўшы, памалу паплялiся ў кiрунку шэрых жаўнерскiх палатак.
      СКРЫГОТЫ I ЎЗДРЫГI
      I
      У вялiкай канцылярыi базы сёмай дывiзii ў Сан-Базыльё поўна людзей. Сюды й туды снуюць меншыя й большыя начальнiкi, скрыпяць дзьверы, шоргаюць падковы, нярэдка чуваць стук запяткаў. Пры двух шэрагах сталоў сядзяць пiсары. Капаюцца ў паперах, прыводзяць у парадак гэтак званую эвiдэнцыю - пэрсанальныя гiсторыi рэкрутаў. У невялiкiм шэрым сшытку жаўнер А цi Б мае запiсанае ў асноўным усё, што датычыцца ягонага паходжаньня, адукацыi й шмат iншага ад часу нараджэньня. Шэрыя сшыткi, званыя эвiдэнцыйнымi, пасьля будуць стала папаўняцца: там будуць значыцца ўсе зьмены ў вайсковым статусе А цi Б, водгукi афiцэраў, поступы па вайсковай лесьвiцы, удзелы ў баях, мэдалi й iншае.
      Перад самым крайнiм сталом канцылярыi ад раньня стаiць чарга. Рэгiструюцца найнавейшыя "ахвотнiкi" другога корпусу - тыя, што трапiлi сюды з-пад сьцяга свастыкi. Адзiн капрал, не сьпяшаючыся, выпаўняе фармуляры, другi выпiсвае вайсковыя кнiжкi. Iдуць пытаньнi й адказы.
      - Ваша iмя й прозьвiшча?
      - Спарыш Сымон.
      Пасьля йдзе месца й дата нараджэньня.
      - Веравызнаньне?
      - Праваслаўны.
      Капралава пяро асьцярожненька крутлымi прыгожымi лiтаркамi запiсвае адказы. Сымон сочыцць за ягоным кончыкам. Калi яно пад рубрыкай "нацыянальнасьць" пачынае "п", "а" i ўжо пераходзiць да "л", з вуснаў юнака зрываюцца словы:
      - Хвiлiнку, пане капрал!
      - Што такое?
      Пяро адрываецца ад недакончанага "пал" i павiсае ў паветры.
      - Я па нацыянальнасьцi беларус, а не паляк.
      Твар капрала выражае зьдзiўленьне. Глядзiць на Сымона, быццам на вар'ята, i, нарэшце, зьвяртаецца да лейтананта, загадчыка секцыi:
      - Пане лейтанант.
      - Слухаю вас.
      - Можна да пана з пытаньнем?
      - Калi ласка.
      Капрал падыходзiць да афiцэра з фармулярам у руцэ ды кладзе на стале перад носам.
      - Гэты рэкрут кажа, што ён не паляк, а беларус. Як маю пiсаць?
      Афiцэр адказвае не адразу. Перш глядзiць на фармуляр, пасьля акiдвае зрокам Сымона.
      - Праваслаўны? Гм... - мармыча пад носам. - Запiшыце яго беларусам.
      Капрал вяртаецца да свайго стала. Пяро перачырквае тое незакончанае "пал" i выводзiць слова, да напiсаньня якога рука надта нязвыклая. Сымон уздыхае з палёгкай i пазiрае на сяброў, што стаяць за iм. "Ага, бачыце, як трэба? Крышку сьмеласьцi - i ўсё будзе ў парадку. Паспрабуйце-ж цяпер вы запiсацца палякамi", - гаворыць ягоны зрок.
      - Наступны! - загадвае капрал. - Як прозьвiшча?
      - Жалудовiч.
      - Жолондовiч?
      - Не Жолондовiч, а Жалудовiч.
      - Па-польску будзе Жолондовiч, - нецярплiвiцца капрал.
      - Я-ж не казаў, што хачу зьмянiць прозвiшча.
      - То ня зьмена. Вы былi раней Жалудовiчам, а цяпер будзеце Жолондовiч! гаворыць капрал з нацiскам, якi не пакiдае нiякiх сумлеваў, што пытаньне вырашана.
      Жалудовiч, заклапочаны, цярэбiць за вухам, аглядаецца на сяброў, што ледзь заўважна ўсьмiхаюцца, i ня ведае, што рабiць.
      Капралава пяро прыгожымi роўненькiмi чорнымi нiтачкамi напiсала пад рубрыкай "прозвiшча" Жолондовiч.
      - Як iмя?
      - Аляксандар.
      - Веравызнаньне?
      - Каталiк.
      - Рыма-каталiк?
      - Так.
      - Нацыянальнасьць - паляк? - глядзiць капрал на Жалудовiча з усьмешкай, што быццам гаворыць "Папрабуй-жа сказаць, што не".
      - Не паляк, а беларус.
      - Пёрруне! - лае пiсар, злосна кiдаючы асадку аб стол. - А цо то за звежэ? Рыма-каталiк i беларус? Як то можа быць?
      - Звычайна, - не трацiць раўнавагi "Жолондовiч". - Рэлiгiйная прыналежнасьць - рыма-каталiк, а нацыянальнасьць - беларус.
      - Няма каталiкоў беларусаў! - злосна трымае сваё капрал. - Усе каталiкi гэта палякi.
      - Так? - зь iронiяй адказвае "Жолондовiч". - Дык тады запiшыце, пане капрал, i ўсiх французаў, iтальянцаў i гiшпанцаў палякамi. Яны-ж таксама каталiкi.
      Пiсар, зьдзiўлены й анямелы, талопiцца ў Жалудовiча, быццам яму хто мокрай анучай зьехаў па твары.
      - Пся крэў! - гарачыцца ён бездапаможна. Падбягае зноў да лейтананта, й абое паўголасам доўга абменьваюцца думкамi. Капрал вяртаецца да свайго стала, i ў эвiдэнцыйным фармуляры польскае армii родзiцца яшчэ адзiн беларус.
      II
      База другога польскага корпусу, званая "сёмкай" у Сан-Базыльё, займала звыш трохсот гактараў плошчы. Заўсёды была па берагi перапоўненая рэкрутамi, што вялiкiм адмiнiстрацыйным апаратам дзялiлiся тут на розныя зброi й адзьдзелы, i або на месцы атрымоўвалi перашкаленьне ў майстэрстве пяхотнае зброi, або высылалiся, пасьля сэгрэгацыi, у iншыя цэнтры шкаленьня. Камянiстая раўнiна была ўсеяна тысячамi палатак. З паўдзённага боку абозу шыракаваты каменны вал адзьдзяляў абоз ад нiкому няпрыдатных карлаватых кустоў-зарасьнiкаў.
      У цэнтры абозу, пасярод вялiкае плошчы, знаходзiўся даволi вялiкi, збудаваны зь белых вапнякоў будынак. У буднiя днi быў ён кiнатэатрам, у нядзелю - касьцёлам. Пры польным алтары ксяндзы па чарзе служылi там iмшу. Войска не магло памясьцiцца за адзiн раз у будынку, й дзеля таго iмша паўтаралася.
      Адылi ня ўсе жаўнеры iдуць у касьцёл. Праваслаўныя маюць сваю каплiцу побач галоўнае шашы. Iх невялiкая жменя, дый тая пад час службы не мае даволi месца ў палатцы, дзе ледзь памясьцiўся алтар. Сьвятар, стары сiвенькi 70-гадовы мужчына, прыбыў сюды з палякамi, вывезенымi калiсьцi з акупаваных Польшчаю зямель Заходняй Беларусi i Ўкраiны ў глыб Савецкага Саюзу. Як i ксяндзы, ён мае ступень капiтана й бярэ капiтанскi "жолд". Заданьне ягонае духовая апека над праваслаўнымi "палякамi" й iншымi.
      Сьвятар служыць лiтургiю па-славянску, а казаньнi гаворыць па-польску. Язык змагаецца зь няпрывычнай мовай. Выходзiць зусiм ня гладка. Здаецца, што ў кожны момант накiнутая сiлай у царкву польшчына заглохне ў вуснах старога, язык адмовiцца слухаць гаспадара й пераключыцца на чысьцюсенькую расейшчыну.
      Мiж наведвальнiкаў праваслаўнае каплiцы бальшыня радавых. Рэдка стрэнеш падафiцэра, а афiцэраў хоць ты са сьвечкай шукай. На грамнiчнае сьвята 1945 года сабралася каля сямiдзесяцi чалавек. Некаторыя ўцiснулiся ў каплiцу, iншыя прыслухоўваюцца да службы блiзка ўваходу, а бальшыня стаiць групкамi воддаль. Мова ў бальшынi польская, рэдка беларуская або ўкраiнская. Адно самыя сьмелыя й сьвядомыя ня толькi не хаваюцца, а быццам наўмысьля дэманструюць сваю няпольскую нацыянальнасьць.
      Усё гэта выдаецца нейкiм нярэальным. Сказалi-б вы, што перад вамi стаяць ценi людзей, якiя баяцца самiх сябе. Выкрыўленая сьвятаром мова камiчна пераплятаецца з калечаньнем яе вернiкамi. Адчуваецца, што нечая нябачная рука прыдушыла, але зусiм не зламала яшчэ гэтых людзей. Дзесьцi ў глыбiнi сэрца засталiся родныя парасткi, якiм дай добрую пажыву, сонца й глебу - вырастуць i зацвiтуць сваiм родным.
      Зусiм зразумела, што Сымона Спарыша цiкавiць, якiя тут людзi. Дзе-ж ужо тады, калi ня тут сваiх шукаць. Ён i цяпер, паслухаўшы й пэўна ацанiўшы сьвятара, лянiва блукае мiж малымi групкамi й прыслухоўваецца. На вока трапiла тройка, якiх па веку й выгляду назваў-бы спарахнелымi грыбамi. Па iх рухах i павольнай сьпеўнай гутарцы, па берэтах, што, быццам тыя сялянскiя круглыя аладкi, нязграбна ляжаць на пасiвелых галовах, Сымон дагадваецца, што гэта дзядзькi-сяляне. Капрызны лёс некалi адарваў iх ад плугоў, кiнуў на Сiбiр цi ў Нямеччыну, а пасьля прынёс аж сюды.
      Адзiн зь iх, росту сярэдняга, гадоў каля пяцiдзесяцi, выцягнуў зь кiшэнi чырвоную вайсковую кнiжку й штосьцi паказвае сябрам. Гаворыць па-польску. Сымон незаўважна асьцярожненька прыблiзiўся.
      - А я падаваўся беларусам, - кажа той, трымаючы ў руках кнiжку, - але пакуль запiсалi ў кнiжку, дык палякам зрабiлi.
      - Ты беларусам падаўся? - пытае вастраносы, мо саракагадовы субяседнiк.
      - Так. I паглядзiце - тут напiсалi паляк.
      Тоўстым нязграбным пальцам тыцкае ў кнiжку. Сымон пазiрае цераз плячо. У дзвюх рубрыках, дзе павiнна быць паказана нацыянальнасьць маткi й бацькi паводле нараджэньня, густым чорным чарнiлам замазаныя два словы, а пад нiзом фiгуруе па-ангельску "полiш" (паляк).
      - А вось ты не беларус, - цьвердзiць гаспадару кнiжкi вастраносы.
      - Чаму так?
      - Ну, бо ў Польшчы жыў. Я таксама праваслаўны, але не беларус. Я табе скажу вось што: дзе быў польскi касьцёл, там ня было беларусаў, а дзе была царква - там былi.
      - Дык што гэта ты пляцеш? - адазваўся трэцi. - Гэта-ж цi ня помнiш, што ў нас праваслаўных рускiмi называлi? Так i казалi - польскiя Каляды й рускiя Каляды. Iначай я i ня чуў...
      - Дык тыя, што называлi рускiмi, то й былi беларусы.
      Сымон спачатку манiўся ўмяшацца ў гутарку, але пасьля памяркаваў, усьмiхнуўся й вярнуўся да сваiх сяброў.
      III
      Давялося за апошнiх колькi месяцаў нашым гэроям навучыцца глядзець праз пальцы на шмат якiя рэчы, праходзiць безьлiч фармальнасьцяў i дзеля таго, калi пасьля двухнядзельнага побыту загадалi iм стаць да прысягi "на вернасьць Рэчы Паспалiтай" у тым кiна-касьцёле, загад ня выклiкаў вялiкiх супярэчнасьцяў. Мо паўгода назад, калi-б нехта сказаў iм, што змушаныя будуць прысягаць на бел-чырвоны сьцяг, не адзiн плюнуў-бы гэтаму некаму ў вочы. Сяньня ўважалi акт прысягi простаю фармальнасьцю без значэньня, неабходным злом, якога нiкому зь iх ня мiнуць. Важнае было тое, што гарэла ў сэрцы, а не безьзьмястоўныя для iх гукi шаблённае прысягi ў чужой мове й чужому пану.
      Адылi мы далёка размiнулiся-б з праўдай, калi-б сказалi, што нiводнаму зь iх гэта прысяга не лягла цяжкiм болем на сэрцы. Дарма што лёгiка жыцьця падказвала iншае - у сэрцах не пагасла юнацкая любоў да Радзiмы й блiзкiх. Прысяга была той тупой iржавай пiлой, што бязьлiтасна шоргала па крывавячых духовых ранах. Калi вусны аўтаматычна паўтаралi ксяндзовы словы "на вернасьць", уся духовая iстота пратэставала супраць такога гвалту. Дзесьцi з самага жыцьцёвага нутра ўпэўнены голас супакойваў, што гэта ўсё адна фармальнасьць i дурнiца, што галоўнае - гэта прысяга пачуцьця, сумленьня й гонару. Але й цяпер, як раней у Францыi, калi, трапiўшы ў палон, трэба было запiсвацца палякамi, уся натура старалася баранiцца перад новым i яшчэ горшым гвалтам.
      У чацьвёртай роце ўсе рэкруты былi зь сярэдняй асьветай. Зьбiралi iх сюды, каб накiраваць пасьля ў афiцэрскiя школы, званыя падхаранжоўкамi. У першай палове студзеня 1945 году ў роце было каля паўсотнi былых кадэтаў зь менскае Школы Камандзераў БКА. Прыходзiлi групамi й паасобку: тыя, што перайшлi былi да макiсаў у Францыi, i тыя, што пасьля папалiся ў палон з трыццатае дывiзii. Усе, быццам змовiўшыся, накiроўвалiся ў чацьвёртую роту. Чым больш прыходзiла старых сяброў, тым было весялей.
      Бальшыню зь iх ня зьвiхнуў бурны лёс - яшчэ больш памужнелi, набралiся практыкi, дасведчаньня, пасталелi розумам. Хоць ня кiдалася цяпер так у вочы тое патрыятычна-юнацкае злучво, дзякуючы якому некалi перамаглi супольна так шмат цяжкасьцяў, хоць, здавалася, ня было мiж iмi сяньня такой спаенасьцi, як некалi, iх трэба было лiчыць адзiным i моцным целам. Трымалiся й сябравалi мiж сабою, часьценька сьпявалi родныя песьнi й зь вялiкiм недаверам адносiлiся ня толькi да польскiх камандзераў, але й да палякаў наогул. Сваiмi рэнегатамi пагарджалi й iгнаравалi iх.
      Найсьмялейшымi былi Кастусь Дзежка й Сымон Спарыш, першы мо навет больш, чымся апошнi. Дзежка, дарма што надта пацярпеў у амэрыканскiм палоне, ня страцiў ранейшага гумару. Больш таго - ён цяпер патрапiў быць здольным цынiкам. Нiколi й нiкому ня ўступаў, асаблiва-ж калi ведаў, што слушнасьць на ягоным баку. Выразна разумеў, што сьмех - гэта ня толькi здароўе, але й найлепшая зброя ў дасьведчаных руках. Сымон, што на свой век быў занадта сур'ёзным, шмат думаў i перажываў, ня мог адразу зразумець таго-сяго зь Дзежкавага захаваньня, аж пакуль адно здарэньне ня выясьнiла шмат чаго раней загадкавага.
      У палатцы, дзе памяшчалiся Дзежка, Лабун, Самароб i Яронскi - чатыры менскiя кадэты - жылi й чатыры палякi: жартаўлiвы й звычайна ветлiвы, паходжаньнем дзесь з Пазнанскага краю, Чарнецкi, паважны й цiхi Фост'як, бесталковы й балбатлiвы Скронскi й бурклiвы, вечна незадаволены сын асаднiка з Заходняй Беларусi, беларусаед Мыдлеўскi. Ён ад свайго бацькi атрымаў у спадчыну тое пачуцьцё "вышэйшасьцi", панскасьцi й "лепшасьцi" ў дачыненьнi да сялянскага беларускага народу, не гаворачы ўжо аб неталеранцыйнасьцi да ўсяго беларускага ды iншых адмоўных "цнотах". Не абмiнаў нагоды, каб пазьдзекавацца над "кацапамi". Пад слова "кацапы" падводзiў ня толькi расейцаў, але й беларусаў i ўкраiнцаў. Хаця нейкiм чынам трапiў у роту "цэнзусоўцаў", некаторыя сумлявалiся, што меў сярэднюю асьвету. Пабыўшы ў Сiбiры, надта зьненавiдзеў расейцаў. Разам умацавалася ў яго й ранейшая нянавiсьць да беларусаў, на целе якiх некалi ўзрос i гадаваўся.
      У Дзежкавай палатцы часьценька гулялi ў карты, пераважна ў ачко. Стаўкаю былi цыгарэты, але таму, што яны ў банку нiшчылiся й брудзiлiся, дык гулялi сернiкамi, якiя пасьля зменьвалi на цыгарэты. Гэтак у адзiн студзеньскi падвячорак, пасьля дзённых рэкруцкiх заняткаў на полi, аматары картаў заселi вакол малога столiка. Дзежку выдатна шанцавала, i пасьля няцэлай гадзiны перад iм ляжала з паўтузiна выйграных пачак цыгарэтаў. Ён паклiкаў аднаго зь сяброў, што сачылi за гульнёй, i, пашаптаўшыся, сунуў таму ў кiшэню тры пачкi. Праз паўгадзiны сябра вярнуўся з дзьвюма пляшкамi добрага вiна. Дастаў яго, пэўна-ж, ад iтальянца, шмат якiх цэлы час круцiлася каля базы, каб якi гандаль зрабiць.
      - Ну, хлопцы! - пачаў Дзежка, трымаючы ў кожнай руцэ па пляшцы вiна. Ведайце добрае сэрца радавога Канстантына Дзежкi. Не хацеў-жа я абгульваць вас сяньня, але калi вы, проста сказаць, напрасiлiся, дык дазвольце мне хоць пачаставаць вас.
      - Брава! Маладзец! - гукнуў Скронскi, што надта-ж любiў пацягнуць вiна, асаблiва дармавога.
      - А за што-ж п'ём? - пытаўся Фост'як.
      - Увага, панове, увага! - падняў уверх руку Дзежка. - Вып'ем сяньня за новы беларускi ўрад!
      - Урад? А дзе-ж ён?
      - А вось зараз зарганiзую.
      - А мiнiстраў маеш?
      - А во зараз будуць. Колькi-ж гэта мне патрэбна? Чакайце хвiлiнку: найперш мушу мець мiнiстра вайны, пасьля гандлю, гаспадаркi, замежных справаў, асьветы, нутраных справаў, - лiчыў на пальцах. - Цьфу на цябе! Ужо шэсьць трэба, а ў мяне пад рукою адно чатыры беларусы.
      - Прэм'ер-мiнiстрам хiба-ж сам будзеш? - падказваў Скронскi.
      - Абсалютна ясна, зразумелая рэч.
      - У вас, у цэлай "Кацапii", цi знойдзецца столькi разумных людзей, каб на ўрад хапiла... - кiнуў з кутка Мыдлеўскi. Ён сядзеў воддаль ад гульцоў i ўшываў гузiк. Хлопцы й забылiся-б аб ягоным iснаваньнi, калi-б цяпер не адазваўся.
      Арганiзатар "урада" зiрнуў на шляхцюка.
      - Ты ня бойся. Наш просты дзядзька цябе гэткага разумнага шляхцiца прадасьць, купiць i грошы палiчыць.
      - Зьдзiсек, перастань ты! - гукнуў да Мыдлеўскага Фост'як.
      - Я гэтых хамаў знаю... - буркнуў той у адказ.
      Дзежка ўдаў, што ня чуў апошнiх слоў.
      - Ну дык давайце, хлопцы, вып'ем. Бяры, Чарнецкi, ты гэту пляшку, - сунуў Дзежка суседу вiно, - ты самы тут у нас, мабыць, паважнейшы й пачынай, а я буду з гэтай.
      - Дык ты-ж ураду ня скончыў арганiзаваць, - спасьцярог Самароб.
      - Няважна, братка, зарганiзую пасьля, а цяпер вып'ем за ягоныя посьпехi.
      У гэты час Спарыш, пачуўшы знадворку шумiху, увайшоў у палатку.
      - А вось i яшчэ адзiн мiнiстр, - паказаў на новапрыбылага Скронскi.
      - Так, братка, - хлопнуў Дзежка па плячы Сымона, - добра, што на час зьявiўся. Арганiзую беларускi ўрад i якраз раздаю мiнiстэрскiя партфелi. Хочаш цёпленькую пасаду?
      - То як гэта ты? - усьмiхнуўся Сымон. - З пляшкаю ў руцэ ўрад арганiзуеш?
      - Ну, ведаеш, трэба-ж за здароўе й за будучыя посьпехi аблiць крышку. Дык давайце, хлопцы: за здароўе новага беларускага ўраду! - падняў Дзежка ўверх пляшку й прапаласкаў горла. - На, цягнi, Самароб, i перадавай далей.
      - За здароўе беларускага ўрада! - гукнуў Скронскi й нахiлiў пляшку. Абедзьве пляшкi пайшлi па руках. Кожны, не шкадуючы, стараўся добра пацягнуць.
      - Давай-жа мне, а то ўсё вып'еш! - адбiраў наступны.
      - То як-жа там з партфэлямi? - пытаўся Скронскi.
      - Няхай сабе то й жарт, - заўважыў Чарнецкi, - але як беларускi народ будзе нас паiць, дык, можа, й нашы суседзкiя дачыненьнi ўнармалiзуюцца.
      -Ясна, абы пабольш вiна й водкi.
      Усе дружна засьмяялiся.
      - Дык вось што да мiнiстраў цяпер, панове, - прадаўжаў Дзежка, - Самароба назначаю мiнiстрам гандлю, Яронскага - вайны. Сымон Спарыш будзе ў мяне мiнiстрам юстыцыi - надта-ж паважная й вялiкая ў яго галава. Кацялок, панове, у яго варыць, што называецца. На мiнiстра юстыцыi падходзiць. Згода, панове?
      - Згода, брава! - памог Скронскi.
      - Лабуна... чакайце, што-ж тут даць Лабуну?
      - Дай яму гаспадарку, - прапанаваў Чарнецкi.
      - Куды ён. Гаспадар зь яго нiякi. Беларусь галадаць будзе, - жартаваў Дзежка. - Вы-ж не забывайцеся, што й вам, палякам, харчы прадаваць будзем, бо ў вас-жа на тых голых мазурах нiчога надта не расьце. Не, мусiць. На мiнiстра гаспадаркi я каго iншага знайду, а цяпер мушу Лабуна партфелем забяспечыць.
      - Дай яму вонкавыя справы.
      - Дай яму партфель хамскае асьветы. Будзе вучыць кацапаў, як клапоў i вошы ганяць, - параiў гэтым разам ужо надта-ж голасна Мыдлеўскi.
      Усе ў палатцы сьцiхлi й пазiралi на Дзежку. Той змоўк i пачырванеў. Ледзь заўважна дрыгнула нiжняя губа. У вачах зьявiлiся маланкi. Мыдлеўскi ня першы раз дапякаў Дзежку й iншым беларусам i цяпер цi не перабраў мерку.
      - Ты агiдны, сьмярдзючы паразiт! - прашыпеў зьмяёй арганiзатар "ураду". Ты гнiль з падонкаў жыцьця людзкога! Я-б цябе, гада...
      Мыдлеўскi ня даў скончыць. Маланкаю кiнуўся на Дзежку. Беларус адступiў пару крокаў убок, а былы асаднiк з разгону, зачапiўшыся за нейчую нагу, бразнуўся вобземлю. Дзежка хутка накiнуўся на яго й пачаў таўчы кулакамi.
      Усё гэта сталася так хутка, што адно цяпер прысутныя спасьцераглi сур'ёзнасьць выпадку. У палатцы падняўся крык i вэрхал. Змагароў пачалi разбароньваць, а Фост'як, выбегшы на двор, клiкаў службовага. У дзьвярах пачуўся прарэзьлiвы гук сьвiстка й вырасла высокая фiгура капрала падхаронжага зь бела-чырвонай павязкай на левым рукаве.
      - Зва-а-жай! Што тут такое дзеецца? Што за балаган?
      Змагары стаялi пасярод, засопшыся, i абтрасалi з вопраткi пясок.
      - Ён на мяне накiнуўся, пане падхаронжы! - жалiўся Мыдлеўскi.
      - Я на цябе накiнуўся? Ах ты, лгар! Няхай во хлопцы скажуць! - баранiўся Кастусь.
      - Цi ня бойка гэта тут была? - распытваў службовы.
      - Нiхто ня бiўся, пане падхаронжы, - асьмелiўся Лабун.
      - Як то не бiўся? Ён мяне бiў! - крычаў паляк. - Пане падхаронжы, я ня лгу. Я яму гэтага не дарую.
      - Хадзеце вы двое за мною ў канцылярыю.
      IV
      Камандзерам чацьвёртай роты "цэнзусоўцаў" быў сярэдняга росту, лысаваты й гарбаносы лейтанант Эдвар Цясьлюк, празваны жаўнерамi Эдзем. У войску ёсьць два роды афiцэраў: франтавыя й заднiя або школьныя. Эдзё быў дасканалым прыкладам апошняга роду. Належаў да тых, што любяць капацца ў паперах, прытрымлiвацца лiтараў загадаў, сачыць за найменшымi дробязямi; пiльнаваць, каб блiшчэла на кожным рэкруце вышлiфаваная спражка й зьзялi выглянцаваныя чаравiкi; дагледзець, каб на мушцы стрэльбы ня было анiводнай пылiнкi, каб былi зашпiлены ў жаўнерскiх мундзiрах усе гузiкi й аплiкi; спасьцерагаць, каб на паголенай жаўнерскай барадзе ня было анiводнай валасiнкi i каб у шэрагу роты, пастаўленай на "зважай", не зварухнулася без загаду анiводная постаць. Эдзё належаў да тых, што робяць усё магчымае, каб агарчыць i абрыдзiць жыцьцё рэкрутам розных ваенных школаў. Можна было-б сьмела залажыцца, што калi-б Эдзё нейкiм чынам трапiў ваяваць на фронце ў лiку рэкрутаў, якiх школiў на жаўнераў, то першая куля, якую яму давялося-б атрымаць, прыляцела-б ня з боку працiўнiка, а ззаду ад сваiх людзей. Мо з гэтай прычыны школьныя афiцэры й ня высылаюцца на фронт, хiба ўжо ў самыя крытычныя часы, калi вычарпаюцца афiцэрскiя рэзэрвы.
      Адылi Эдзё, акрамя спраўнага вока на розныя неабходныя й лiшнiя дробязi, валодаў яшчэ й iншым талентам, - яму, прынамсi, здавалася, што гэта быў талент, - красамоўства. Калi не ўяўляў сябе Цыцэронам, то ўжо найменш Пятром Скаргам. Бяз сумлеву лiчыў сябе адным са слупоў узгадаваньня вызвольнай польскай армii, а дзеля гэтага акрамя найстражэйшага выкананьня загадаў i розных, часамi аж камiчных драбнiцаў, уважаў здольнасьць прамаўленьня за адзiн з найважнейшых сваiх атрыбутаў. Калi-б Эдзё, з гэтымi прамоўчымi здольнасьцямi, апынуўся нейкiм чынам на перадвыбарчай плятформе мiтынгу ў дэмакратычнай краiне, то здарылася-б адно з двух: або пасьля колькiх хвiлiн прамаўляў-бы да пустых крэслаў, або прамоўца быў-бы абшлёпаны памiдорамi й гнiлымi яйкамi. Але Эдзё быў вайсковым афiцэрам. У войску-ж цi табе хочацца цi не, падабаецца цi не, а слухаць мусiш. Афiцэр тое выкарыстоўваў i хiба сам адзiн у найбольшай меры насалоджваўся собскiмi прамовамi.
      Амаль кожнае ранiцы, пасьля агульнае раньняе малiтвы, сьнеданьня, падлiку людзей i рапарта чацьвёртая рота хаця-нехаця мусiла слухаць колькiхвiлiнныя Эдзевы прамовы. У лейтананта было шмат тэм, сярод найбольш улюбёных былi - аб чысьцiнi й парадку, аб падпарадкоўваньнi загадам i аб розных духовых "цнотах".
      Выпадак зь Дзежкам i Мыдлеўскiм адкрыў перад Эдзем новыя небакраi. Чампiён пашырэньня й узгадаваньня розных духовых "цнотаў" убачыў перад сабою новыя вялiкiя магчымасьцi выяўленьня сваiх прамоўнiцкiх здольнасьцяў.
      Перш за ўсё назаўтра два вiноўнiкi былi паклiканы да карнага рапарту. Мыдлеўскаму лейтанант даў адно вуснае папярэджаньне, а Дзежку пакараў чатырма гадзiнамi гэтак званае "стойкi ў поўным рыштунку". Кастусь адбываў кару на працягу чатырох дзён у абеднюю пару - па адной гадзiне кожны дзень. Роўна а дванаццатай адзначаўся ў службовага падафiцэра роты. Апрануты быў як для паходу, улучна з плецаком, шлемам, патранташамi й стрэльбай. Пляцак напакаваны быў прыпiсаным жаўнерскiм рыштункам. Вопратка мела быць вычышчаная й выпрасаваная, як з-пад iголачкi. Службовы падафiцэр пасьля iнспэкцыi адводзiў Дзежку ў цэнтральнае месца на пляцы перад палаткамi роты, дзе ставiў пакаранага на "зважай" са стрэльбаю на левым плячы, i ў гэтай пазыцыi юнак мусiў адстаяць цэлую гадзiну. Каму здаецца, што гэта лёгенька, няхай паспрабуе пастаяць гадзiну, як сказаў-бы селянiн, улегцы, а ня то што наладаваўшы на сябе мо пуды два рознага знарадзьдзя. Пакараны ня мае права зрабiць найменшага руху, акрамя морганьня вачыма. Галоўная небясьпека - млявасьць, што праз пэўны час апаноўвае пакаранага. "Стойка" ў асноўным i палягае на змаганьнi ўкаранага з млявасьцю i драньцьвеньнем цела. Апрача ротнага службовага падафiцэра, што ня спускаў зь Дзежкi вока, заглядаў у роту дзеля дапiльнаваньня адбыцьця кары й батальённы службовы афiцэр.
      На наступны дзень пасьля пакараньня Дзежкi Эдзё наважыўся асьвяжыць свае прамоўнiцкiя здольнасьцi. Нагодаю была раньняя зборка пасьля сьнеданьня перад заняткамi ў полi.
      - Рэкруты! - пачаў да пастаўленай на "вольна" роты самародны Цыцэрон. Учора пакараў я радавога з нашай роты сумай чатырох гадзiнаў "стойкi ў поўным рыштунку пад стрэльбай". Ведаеце, што гэта адна з найцяжэншых караў, якiя ёсьць у войску, але я кажу, што за ягоную вiну - гэта кара надта лёгкая. Так, пане, гэта лёгкая кара, якую я мог адмераць за тое, што ён зрабiў. Нiколi, паўтараю, нiколi, колькi часу служыў я афiцэрам у войску, ня было мне мiла караць падуладных. Заўсёды аб гэтым зазначаў, казаў i вам колькi разоў, прасiў, каб вы захоўвалiся й трымалiся ўсiх рэгулямiнаў* i загадаў. Калi караю, дык толькi ў меру крайняй неабходнасьцi, толькi тады, калi падуладны ня бачыць, што ўсё, што я раблю, гэта дзеля ягонага дабра. Так, пане, дзеля ягонага дабра й сам заслугоўвае кары.
      * Статутаў.
      Гарбаносы лейтанант паправiў сваю напалеонаўскую паставу, кашлянуў разоў пару, прачысьцiў прасочанае алькаголем горла й пасьля, акiнуўшы суровым зрокам тры шнуры твараў, працягваў:
      - Вы, можа, думаеце, што рэкрут Дзежка адбывае кару за звычайную бойку, пад час якой без правакацыi накiнуўся на невiнаватага сябру? Кажу вам, што не. То ня была бойка зь нейкае звычайнае прычыны. Бiлiся не таму, што падпiлi цi не падзялiлi дзяўчыны. Прычына была другая. Над ёй хачу й затрымацца.
      Другi польскi корпус пасьля цяжкiх i зацяжных гэройскiх баёў у паўночнай Афрыцы пад Тобрукам i ў Iталii, асаблiва пад Монтэ Касына й на Лiнii Готаў, страцiў тысячы, а мо й дзесяткi тысяч сваiх найлепшых жаўнераў. Дарога наша са зброяй у руках да вольнай Айчыны яшчэ далёкая. Прайшлi мы, можа, толькi палавiну яе. Так, пане, хто ведае. Таму й армiя наша патрабавала новых папаўненьняў, сьвежых сiлаў. Таму, ведаючы, што акупант Польшчы сiлаю забiраў у свае шэрагi нашых "родакаў" i што яны цяпер, карыстаючы зь пераможнага маршу хаўрусьнiкаў, пераходзяць да iх масамi ў палон i жадаюць далучыцца да нас, наша каманда даўно папаўняе шэрагi корпуса палоннымi зь нямецкае армii. З гэтага дваякая карысьць: i для тых, што прыходзяць, i для нашай армii, бо яна расьце й мацнее. Найбольшая-ж з таго карысьць для нашай Айчыны Польшчы, бо ейнае дабро толькi ляжыць у нас на сэрцы.
      Але не забывайцеся, што гiтлераўскi акупант Польшчы разьядаў i нiшчыў цела нашага народу. Вынiшчыўшы мiльёны голадам i ў канцэнтрацыйных абозах, ён уводзiў розьнiцу й сеяў нязгоду сярод жывых. Адным з мэтадаў такога "ружнiчкаваньня" быў вынаход на тэрыторыi Польшчы нацыянальнасьцяў, якiх раней ня было або якiя ня выявiлiся. Некаторыя людзi, якiм убiта ў галовы, што яны не палякi й што палякi - iх ворагi, трапiлi й да нас. Яны ёсьць прадукт гiтлераўскае палiтыкi, аб чым найчасьцей i ня ведаюць. Я скажу вось што: пара было-б iм прыпомнiць тыя дабрадзействы, якiмi iх надзялiла перадваенная Польшча, i забыцца...
      - Ачхi! А-ачхi! А-а-апсiк! - пачулася гвалтоўнае кашляньне пару дзесяткаў асоб у роце. Эдзё раптоўна змоўк i, злосны, зачырванеўся. Былыя менскiя кадэты зрабiлi анёльскiя мiны й чакалi далейшага.
      - ...кажу, варта было-б iм прыпомнiць тыя дабрадзействы зь перадваеннай Польшчы, - працягваў са злосным нацiскам афiцэр, - i выкiнуць з галавы гiтлераўскiя "бздуры". Так, пане, асаблiва цяпер, калi наша армiя ўзяла iх пад крыльлi свае апекi, павiнны яны быць удзячнымi Польшчы. Але здаецца, што яны яшчэ ня ўсвоiлi лекцыi. Пад нямецкай акупацыяй маглi пашыраць розныя дурнiцы й марыць аб нейкiм "ружнiчкаваньнi". Для нас-жа яны былi й будуць польскiмi грамадзянамi. Iхнi абавязак, так, як i наш, змаганьне за вызваленьне польскай Бацькаўшчыны. Таму дзiўна, што некаторыя зь iх, трапiўшы навет цяпер у нашыя адзьдзелы, стараюцца дэманстраваць нейкiя нацыянальныя розьнiцы. Я не хачу гэтага чуць i бачыць у сваёй роце! - крыкнуў, ледзь не запенiўшыся, нашчадак езуiта Скаргi. - Хачу папярэдзiць тых, што хочуць уводзiць у нас розьнiцы й нязгоду, што мусяць спынiць гэта неадкладна! Няхай выкiнуць з галавы гiтлераўскiя "бздуры" дзеля свайго дабра. Або яны будуць добрымi жаўнерамi й добрымi польскiмi грамадзянамi, як усе iншыя, або, калi будуць далей прадаўжаць бруднае палiтыканства, для iх знойдзецца месца па-за рамамi армii. Так, пане. Запiшыце гэта сабе на лбе, да каго гэта адносiцца!
      Чампiён духовых "цнотаў" спынiўся, каб адсапнуцца, пераступiў з нагi на нагу й закончыў такiмi словамi:
      - Вы ўсе ёсьць жаўнеры, й аб тым, што маеце рабiць, думае армiя, у даным выпадку думаю я. Жывеце, працуйце, захоўвайцеся як жаўнеры. У войску няма й не можа быць нiякай палiтыкi. Ясна цi не?
      Рота стаяла нямая. Злосны й зьбялелы Дзежка, здавалася, каб мог спапялiў-бы зрокам i разьвеяў бы цень Эдзi.
      - Пане старшыня, - звярнуўся камандзер да старшынi роты, старэнькага, але чэрствага сяржанта харонжага, - дайце дыспазыцыi да дзённых заняткаў.
      V
      Вечарам таго-ж дня Сымон Спарыш заглянуў у палатку да Дзежкi. Там аж у дзьве партыi рэзалi ў "ачко". Сымон пакруцiўся i, лiчачы сваю асобу лiшняй, наважыў наведаць Лабуна. Застаў яго адзiнокага ў пустой палатцы. Пры млявым сьвятле сьвечкi нешта разглядаў у кнiжцы. Лабун належаў да людзей, якiх слушна называюць кнiжнай мольлю. Калi ня бываў п'яны цi падвыпiты (што часьценька здаралася), вольныя хвiлiны прысьвячаў кнiжкам. Быў надзвычайна здольны й начытаны. Сымон часьценька клiкаў яго прафэсарам.
      - Здароў, прафэсар! - прывiтаўся.
      - Здароў, брат, здароў. Хадзi й прысаджвайся.
      Сымон сеў побач i прыглядаўся да матэматычных фiгур у Лабуновай кнiжцы.
      - Вось, братка, гэта дык неспадзеўка. Хто ў чым: адзiн у карты, другi на выпiўку, трэцi да дзяўчат бяжыць, а ты тут зь нейкiмi перапутанымi матэматычнымi фiнцiклюшкамi забаўляешся. Як цябе нешта такое цiкавiць можа ў такi час?
      - Кожнаму, братка, сваё, як ты сам сказаў, - блiснуў матэматык акулярамi.
      - Дык гэта ты называеш сваiм?
      - Пэўна-ж. Я люблю матэматыку.
      - Ну ведаеш ты што? Я-б хутчэй зразумеў, каб ты якi цiкавы раман чытаў, цi што... Не магу ўявiць, як нехта ў такiх абставiнах i пры такой атмасфэры матэматыку грызьцi можа...
      - Дык вось ведай, што ёсьць адзiн такi, - распрамянiўся Лабун сьмехам, нагадваючым грымасу.
      - Пахвалiся-ж хаця, як далёка залез ты па матэматычнай драбiне.
      - Глядзi вось сам, - падсунуў хлапец Сымону кнiжку ў мяккай рудой вокладцы.
      - Ого, братка, - кiваў Спарыш галавою, - ты ўжо так далёка, што я нiчога не разумею. Вышэйшая матэматыка? Гм... Ня ведаю, хвалiць цi ганiць. Навошта табе яна?
      - А вось няхай будзе. Што навучуся - маё, нiхто не адбярэ, - адказаў Лабун абыякава.
      - У школу iсьцi манiшся?
      - Будзе вiдаць. Пакуль што няма магчымасьцяў.
      - Можа й, выпадала-б табе пазайздросьцiць, што такую хлёсткую маеш мазгаўнiцу. Я каб i хацеў, то ня мог-бы, асаблiва ў такiх абставiнах.
      - Невядома, цi лепшыя будуць.
      - Я ня гэта меў на думцы. Мяне страшна прыгнятае тое, што мы воляй-няволяй папалiся да гэтых пшэкаў, i ты бачыш, якiя яны. Вазьмi гэты выпадак зь Дзежкам. Што ты думаеш наконт яго?
      - Паводле нашага Эдзi, дык ён заслужыў.
      - Эдзю маю ў... Пытаюся, як паводле цябе.
      - Думаю, што гэта крайняе сьвiнства з боку Эдзi, вялiкая несправядлiвасьць. Шляхцюк даўно правакаваў i прасiў аплявухi. Але, ведаючы гэту псiну, цi можна было чаго iншага спадзявацца?
      - Хлопцы нашы ўсе такой думкi, а палякi глядзяць па-рознаму. Можна выпадак ацэньваць з двух бакоў: як чыстую бойку - i ў даным выпадку Мыдлеўскага поўная вiна, бо ён першы на Дзежку скочыў, - або дашукоўвацца матываў i правакацыю разглядаць правакацыяй. Як нi вазьмi, якiм бокам нi абярнi, усяроўна кругом вiнаваты панок гэты. А Эдзё з поўнай сьведамасьцю судзiў аднабакова: прыпiсаў Дзежку ўсю вiну й знайшоў матывы ў нейкiм гiтлераўскiм выхаваньнi й "бздурах". Вось дык судзьдзя, каб ты галавой налажыў! Гэта-ж проста зьнявага й аплявуха для нас, беларусаў. Гэта, братка, найбольш i балiць. Якi-б ён дурны, гэты сукiн сын, нi быў, але тут прызнаць выпадае, што ведае, дзе ўдарыць у балючае месца. Хутчэй за ўсё ён кiраваўся абшарнiцкай логiкай: я тут пан, а ты - хлоп, ня варты майго польскага пса. Правоў нiякiх не маеш i дзеля таго мусiш лiзаць ногi свайму пану й яму падпарадкоўвацца. Вось як усё гэта выглядае.
      - I з гэтага ты надта зьдзiўлены?
      - Прызнацца - так. Чалавек шмат чаго нядобрага ведаў i бачыў у палякаў, але спадзяваўся, што мо вайна зрабiла на iх нейкi дадатны ўплыў, навучыла чаго. Кажуць - дасканалiшся ў нядолi. Можа, яно не адносiцца да палякаў, а мо Эдзё - вынятак. Калi-ж яны ўсе такiя, тады трэба iх пашкадаваць, бо не скарысталi зь вялiкай гiстарычнай лекцыi.
      - Ведаеш, я не фiлязоф i ня гiстарычны тэарэтык. Але тое-сёе ў гэтым разбiраюся. Успомнi дачыненьнi палякаў да беларусаў мiж гэтымi войнамi. Польскiя паны, дзякуючы сваiм iнтрыгам, дурной палiтыцы ў дачыненьнi падбiтых народаў i бяздарнай гаспадарцы, зруйнавалi ня толькi сваю "Карону", але й Вялiкае княства Лiтоўскае. Лагiчна вынiкала-б, што доўгая няволя пад Маскоўшчынай мусiла-б спрычынiцца да пераацэны iмi дагэтуляшнага шляху, знаходу памылак, канкрэтнага перабудаваньня палiтычнай псыхiкi вядучае клясы, пастаўленьня новых вехаў да лепшае будучынi. А яны - што? Гiстарычная лекцыя ня была засвоена. Адразу пасьля здабыцьця незалежнасьцi ў васямнаццатым годзе прагавiтыя панкi i iншая трухлядзь, кiруючыся абшарнiцка-рабаўнiчымi iнтарэсамi, узялiся абрабоўваць наш бедны сялянскi народ, адбiраць у яго апошнюю зямельку, школы, цэрквы й iншае. Iмкнулiся да поўнага зьнiшчэньня нашай апрычонасьцi, да асiмiляцыi. Ты, зрэшты, ведаеш, як было. Там вось i былi зародкi iхняга няшчасьця, новае вялiкае трагэдыi, якая адбывалася й цяпер адбываецца на нашых вачох. Мы, братка, не пазналi яшчэ добра палякаў цяпер, ня ведаем добра, якiя ўплывы зрабiла на iх вайна. Прытым заўваж, што маем тут справу зь мiлiтарыстамi. Ня трэба забывацца, што пасьля першай вайны якраз легiянеры-пiлсудчыкi былi тымi асаднiкамi, што прыехалi ў Беларусь i паадбiралi ў нашых сялян найлепшую зямельку. Калi-б гэтай хэўры ўдалося адваяваць Польшчу хоць у перадваенных межах, дык нашы сяньняшнiя афiцэры былi-б заўтрашнiмi асаднiкамi. Такi Эдзё лавiў-бы беларускую рыбку й паляваў-бы на беларускiх зайцаў, а ты й я вывозiлi-б ягоны гной i гадавалi-б збожжа.
      - У тым-то й сук. Яно-то й самае цяжкое. Для нас якая з таго карысьць, што палякi сяньня, стараючыся адваяваць дзяржаву, адначасна ўжо руйнуюць i ейныя асновы? Ад таго часу, калi лёс спалучыў шляхi беларускай дзяржавы з польскай, наша нацыянальная зорка перастала ясна свяцiць, а цяпер амаль зусiм зьнiкла. Толькi маскалi на тым скарысталi. Польскiм панком варта было-б зрабiць парадак у сваiм катушку, пакуль у чужы пхацца. Нiколi нiкому ня прынесьлi яны дабрабыту. А цяпер, дзякуючы сваёй палiтычнай недасьпеласьцi, самi лятуць у бездань i iншых за сабой цягнуць!
      - Нам трэба зь iмi мець як найменш супольнага. Як ты кажаш, будуць цягнуць нас за сабою ў бездань.
      - Гэта ўсё справы будучынi. Цяпер вось трэба неяк ператрываць, асьцерагацца, каб панскiя "псы" цябе ня ўкусiлi. Можа, варта вучыцца на iхных памылках. Гэта цi ня будзе найбольшая карысьць для нас у польскай армii. Прыйдзе канец вайны, й хто ведае, як будзе сьвет выглядаць. Але што-б нi сталася, тое, што навучыўся, - тваiм будзе, а для нашай Бацькаўшчыны патрэбныя спрактыкаваныя людзi. Вучыся на памылках ворага. Як прыйдзе час - будзеш ведаць ягоную моц i слабасьць. Змаганьне зь iм ня будзе тады вялiкай праблемай.
      - Ты-ж хаця не пачынай змагацца цяпер, пакуль на iхным хлебе сядзiш.
      - На iхным хлебе? Але-ж i дурань ты, хлопчык мой. А на чыiм яны? Ангельцы iх кормяць, i фактычна яны цяпер ня больш чым наймiты.
      - Няхай сабе.
      - Дык вось i "няхай сабе". Не зрабiлi яны для нас нiякай ласкi, прымаючы ў армiю. Кiравалiся сваймi iнтарэсамi й ня маюць чаго цяпер з чорнага рабiць белае. Ня быў-бы ты патрэбны iм за "пахолка" - фiгу цябе ўзялi-б.
      - То праўда. Разумна гаворыш. Аж не пазнаю цябе часамi.
      - Ну, ты ўжо кпiнкi ня строй, браце. Ясна, што праўда. I чаго-ж цяпер маюць зь сябе шляхоткаў удаваць, калi адзiным матывам iхнiм было выкарыстаньне нашых людзкiх сiл. Тут i прабiваецца, як пад вясну вада празь лёд, тая фальшывасьць, гнiлiзна й недаспеласьць iхнага палiтычнага характару. Заўсёды кiравалiся й кiруюцца лёгiкай таго нэгра, што сказаў: "Калi я ў каго ўкраў карову - дык гэта добра, а калi хто ў мяне ўкраў карову - дык гэта дрэнна".
      - Ведаеш, я гаварыў зь Дзежкам, i ён раiў, каб мы абое падалiся ахвотнiкамi на фронт, - перайшоў на iншую тэму Лабун.
      - На фронт? Ахвотнiкамi? Як гэта разумець?
      - Ня ведаю й сам... Надакучыла гэта вазьня рэкруцкая, абрыдла, агоркла проста. Вечна толькi "зважай" ды "вольна". Чацьвёрты цi пяты раз ад таго самага пачынаем. Нейкай перамены трэба было-б.
      - Але-ж Дзежкава башка й зварыла. Цi, можа, i твая тут памагла?
      - Можа...
      - Яго псiна гэта карае, а ён на фронт пайшоў-бы. Якая-ж тут лёгiка?
      - Кажа, што асабiстыя прычыны.
      - Кiнь ты. Няма ў яго асабiстых прычынаў, выдумкi толькi. Я лепш яго знаю, чымся ты. Зрэшты, калi ззаду можна тое-сёе зманкiраваць, то на фронце ня ўдасца. Цi мо пайшлi-б пры нагодзе ў палон да ранейшага пана? Ах, - махнуў Сымон рукою, устаючы, - я ня думаю, што гэта вы паважна.
      - Была такая думка.
      - Думкi могуць быць. Асаблiва ў Дзежкi дык аж роiцца ад iх у галаве. Ён, брат, такi гарачы. Як нешта пастановiць, дык зараз загараецца саламяным агнём. А праектаў i думак - цьма. Не хачу слухаць. Слухай, цяпер хачу аб больш празаiчным. Цi ня грызе цябе чарвячок часамi?
      - Прызнацца, - пацерабiў Лабун за вухам, - дык грыэе. Варта было-б замарыць.
      - Вось цяпер толкам гаворыш. А маеш за што?
      - Павiнна дзесь быць.
      - Ты-ж ня курыш. У цябе цыгарэтаў, пэўна-ж, i свiньнi не ядуць. Цягнi, брат, хутчэй. А я зараз знайду дзесь макароньнiка, й крышку заморым чарвяка.
      - Чарвякоў, - паправiў Лабун, - бо й твайго таксама.
      - А ты думаў, я аб якiм гэта? Ну дык ты насалоджвайся матэматыкай, пакуль я вярнуся, - казаў Сымон, узяўшы ад Лабуна дзьве пачкi цыгарэтаў i выходзячы па вiно.
      VI
      Кожная вёска мае сваiх баб-пляткарак, а кожны вайсковы абоз дзiвакоў-гэрояў. У Сан-Базыльё найбольш папулярным i ведамым гэроем быў ня хто iншы, як сам камандзер базы 7-й дывiзii генэрал Пшэўлоцкi, празваны Прашка. I прычынаю гэтага ня была яго пазыцыя як камандзера абозу, а зусiм iншае. Цi то ён сапраўды быў камiчным, цi то выглядаў камiчным у вачох жаўнераў - было, мабыць, адно й другое. Стаўся аб'ектам показак, жартаў i насьмешак...
      Пшэўлоцкi распачаў вайсковую кар'еру яшчэ ў расейскай царскай армii. Быў чалавекам расейскай культуры i ўзгадаваньня. Як нi сьцярогся, расейскiя словы ўсё роўна траплялi ў ягоную мову, як i тая "пряжка", што сталася ягонай мянушкай. Генэрал меў слабасьць да блiскучых жоўта-залатых спражак, што аздаблялi шырокабрызентавыя ангельскiя вайсковыя пасы. Гэтак, сустрэўшы ў абозе жаўнера ды кiнуўшы вокам на брудны пас i спражку, генэрал нахмурыўся.
      - Гэй, стшэльцу! - гукнуў радавога, калi той адсалютаваў.
      - Я ёсьць, пане генэрал! - выпрастаўся радавы.
      - Чаму ходзiце з такой бруднай пряжкай?
      Радавы, зьбянтэжыўшыся, нiчога не адказаў.
      - Пытаюся, чаму пряжка брудная? - падняў голас на нотку вышэй Пшэўлоцкi.
      - Не разумею, пане генэрал.
      - Як гэта не разумееш? Хто за цябе мае чысьцiць?
      - Што чысьцiць, пане генэрал?
      - Дурнем прыкiдваешся? Пряжку чысьцiць, пся косьць!
      - А што гэта такое "пряжка"?
      - Пряжка то ёсьць... гэта ёсьць спшоншка, стшэльцу, - растлумачыў, на момант зьбянтэжыўся Пшэўлоцкi.
      Ад гэтага часу мянушка прылiпла да старога афiцэра.
      Расейшчына часьценька прабiвалася наверх то ў генэралавай гутарцы, то ў навыках. Аб расейскiм узгадаваньнi Пшэўлоцкага сьведчыў сапраўдны факт, што здарыўся пры адкрыцьцi курсаў для жаўнераў корпусу ў Мачэраце. Генэрал прамаўляў да вучняў, звяртаючы асаблiвую ўвагу на тое, каб не марнавалi часу, казаў, што патрабуе iх Бацькаўшчына, а дзеля таго ён лiчыць патрэбным падкрэслiць трагiзм Польшчы ў мiнулым.
      - Польшча патрабуе асвечаных i квалiфiкаваных кадраў як у войску, так i ў iншых дзялянках дзяржаўнага апарату. Старайцеся й вучыцеся, каб гэныя кадры папаўняць, каб народ наш быў мацнейшы, каб у будучынi апяклi рукi тыя, што палезуць па наша дабро.
      - На працягу гiсторыi, - палез Пшэўлоцкi ў мiнулае, - Польшча пацярпела тры распадзелы. Здарылася яно так таму, што мы ня былi пiльнымi. Першы распадзел быў у 1772 годзе, другi за дваццаць гадоў i яшчэ за пару гадоў апошнi. Нашы непрыяцелi пачацьвярцiлi Польшчу на тры няроўныя палавiны. З захаду, - тут генэрал намаляваў у паветры нейкую крывулю, быццам дэманструючы дзе, - немцы забралi Памор'е й Пазнаншчыну, з паўдня другi кавалак узялi аўстрыякi, а з усходу мы таксама ўзялi кавалак... цьфу! - запозна спасьцярогся генэрал. - Я хацеў сказаць, што з усходу росыяне забралi кавалак.
      Тое неспадзяванае "мы", замiж расейцы, зьбiла генэрала з панталыку, i ён пачырванеў. Шмат хто з прысутных, ня тоячыся, зарагатаў. Ня ведама, што больш сьмяшыла: цi тое, што Польшчу "пачацьвярцiлi на тры няроўныя палавiны", ш тое, што пузаценькi афiцэр прыдзялiў сябе да расейцаў, распадзельнiкаў Польшчы.
      Акрамя "пряжак", Пшэўлоцкi зьвяртаў цi не найбольшую ўвагу на салютаваньне. У базе сёмай дывiзii прыгадвалi iншае здарэньне, што магло адпавядаць праўдзе.
      Пры армii была дапаможная жаночая служба, афiцыяльна ведамая як "Помоцнiча Служба Кобеца" (у скарочаньнi ПСК - пээска). Ад гэтых скаротаў усiх жанчын пры войску ахрысьцiлi "пэсткамi". Пару сотняў было iх у Сан-Базыльё.
      I вось, апавядаюць, выяжджае Пшэўлоцкi джыпам з абозу на шашу. Сьпераду шафёр, а ззаду, развалiўшыся на сядзеньнi, выставiўшы кругленькi жывоцiк, сам генэрал. Сьпераду джыпа, на самым цэнтральным месцы над радыятарам, хвалюецца ў ветры малы генэральскi сьцяжок. Высокi пасажыр, пагладжваючы жывоцiк, разглядаецца навокал.
      Непадалёк за брамай абозу трапляе яму на вока маладая дзяўчына ў вайсковым адзеньнi. На вялiкае генэралава здзiўленьне, яна ня толькi не салютуе, але, здаецца, навет не спасьцерагае генэралавай машыны, анi пасажыра ў ёй.
      - Стой, Збысю! - загадвае шафёру генэрал.
      Машына борзда затрымоўваецца, а Збысь узiраецца ў камандзера.
      - Кранi машыну назад да гэнай "пэсткi", - паказвае зрокам афiцэр дзяўчыну, што засталася крокаў больш дваццацi ззаду.
      Аўтамабiль едзе назад i затрымоўваеца каля "пэсткi".
      На твары ў дзяўчыны зьяўляецца цень зацiкаўленьня. "Няўжо-ж ён вярнуўся, каб мяне ўзяць ды падвезьцi?" - думае, вiдаць, яна.
      - Охотнiчко! - пачынае высокiм тонам Пшэўлоцкi.
      - Так ест, пане...
      - Хадзi блiжэй!
      Дзяўчына падыходзiць.
      - Паглядзi сюды! Едзе генэральскае аўта, на перадзе фур-фур повева хоронгеўка i генэрал сядзiць, як бык... а охотнiчка для чэго не салютуе?
      "Пэстка" зусiм анесьмялела й згубiла язык, асаблiва таму, што генэрал параўнаў сябе да быка.
      Хутка па абозе Сан-Базыльё ды незадоўга й па цэлай армii пачалi "пэстак" дражнiць генэралам-быком. Iдзе, бывала, якi Ясё цi Здзiсё й сустрэне "пэстку".
      - Гэй, охотнiчко! - гукне. - Едзе аўта, хоронгеўка повева фур-фур, генэрал сядзiць, як бык, а охотнiчка што на гэта?
      Да гэтага аматары анэкдотаў дабаўлялi часьценька зусiм няцэнзурныя варыянты.
      У першых тыднях 1945 году рота "цэнзусоўцаў", акрамя шматлiкiх вайсковых заняткаў, здавала экзамены, каб пацьвердзiць сярэднюю адукацыю. У суседняй вялiкай палатцы штодзённа зьяўлялiся сябры вайсковай школьнай камiсii.
      Вiктар Караткевiч пад час экзаменаў зь лiтаратуры пахвалiўся, што польскай лiтаратуры ня ведае, адно беларускую. Настаўнiк адаслаў яго да мiзэрнага з выгляду, дробненькага, худога калегi.
      - Раскажыце мне, што вы ведаеце аб "Пану Тадэвушу", - пачаў апытаньне новы экзаменатар.
      - Я-ж казаў таму другому пану, што вучыўся ў беларускай гiмназii...
      - Дык вы ведаеце беларускую лiтаратуру?
      - Так.
      - Дык раскажыце, што ведаеце пра Пранцiша Аляхновiча.
      Караткевiч быў адным з вучняў Вiленскае Беларускае Гiмназii, што побач зь сяброўкай-гiмназiсткай нёс адзiн з дзесяткаў хаўтурных вянкоў за дамавiнай вялiкага беларускага мучанiка й драматурга, застрэленага бальшавiцкiм агентам зiмою 1944 году. Крышку зьдзiвiўся з такога пытаньня.
      - Магу гаварыць па-беларуску?
      - Калi ласка, - адказаў па-беларуску афiцэр. Пасьля выяўленьня сваiх ведаў аб творчым багажы Аляхновiча Караткевiч расказаў аб трагiчнай сьмерцi драматурга й паховiнах, у якiх браў удзел. Афiцэр чуў аб гэтым першы раз i вельмi зацiкавiўся. Пазнаёмiлiся. Караткевiч даведаўся, што настаўнiк быў некалi блiзкiм сябрам замардаванага пiсьменьнiка, што сам быў вывезены ў Сiбiр у 1939 годзе, што быў беларусам, заслужаным у беларускiм адраджэнскiм руху. Быў гэта прафэсар Гук.
      VII
      Пасьля экзаменаў, у канцы студзеня рознымi загадамi 4-я рота "цэнзусоўцаў" пачала разьдзяляцца. З групы колiшнiх менскiх кадэтаў чалавек дзесяць, у тым лiку Сымон Спарыш, Кастусь Дзежка й Аляксандр Лабун, трапiлi на падафiцэрскi курс у 21-шы батальён. Вiктар Караткевiч i Мiкола Дудкевiч трапiлi ў лiку iншых у школу падхаронжых у недалёкую Матэру. Доўта iм там не давялося пабыць. Палякi, заўважыўшы, што ў афiцэрскую школу трапiла блiзу паўсотнi беларусаў, выдалi загад, што вайсковыя ўлады не маглi прызнаць ступеняў адукацыi, здабытых пад нямецкай акупацыяй. Зацiкаўленыя ў будучынi, паводле таго-ж загаду, могуць складаць заявы на курсы, што мелi быць зарганiзаваныя пры войску, а тым часам, хiба яшчэ пасьля некаторага вышкаленьня, мелi папоўнiць франтавыя адзьдзелы. Гэтак палякi, у час спасьцярогшыся, не дапусьцiлi ў афiцэрскую школу беларусаў, хоць тая самая прычына, г. зн. адукацыя, здабытая пад нямецкай акупацыяй, не перашкодзiла iм затрымаць у Матэры ўсякiх "слёнзакаў", "поможакаў" i "кашубаў". Шматлiкiя былыя менскiя кадэты, уцалеўшы ў апошняй фазе вайны, падалi ўсё-ткi заяўкi на курсы й пасьля пасьпяхова iх пакончылi.
      Другая рота 21-га батальёну - фактычна падафiцэрская школа - праходзiла навуку прысьпешаным тэмпам. Выглядала, што на фронце патрабавалiся людзi й што вучнi недарма елi белы хлеб. Вестка аб сканчэньнi шкаленьня прыйшла ў канцы лютага. Камандзер роты, лейтанант Олесь, ранiцою пасьля сьнеданьня сабраў людзей у прасторнай сьвятлiцы школы i, прыняўшы рапарт, пачаў гаварыць да вучняў:
      - Сабраў я вас, хлопцы, дзеля таго, каб паведамiць, што сяньня нам, на вялiкi жаль, прыйдзецца разысьцiся. Хачу таксама ў кароткiх словах закрануць i нашу палiтычную сытуацыю. Няма чаго хаваць, што палажэньне наша сягоньня крытычнае. Вы самi гэта ведаеце. Iнфармую вас згодна з загадам вышэйшых кiраўнiкоў армii. Палажэньне наша проста трагiчнае. Гэта не значыць, што мусiм апускаць унiз галовы. Былi ў нашай гiсторыi цяжэйшыя моманты, й мы ператрывалi, дзякуючы гэраiзму нашага народу. Ператрываем i гэты. Дый ня толькi ператрываем, але й дасягнем намечанае мэты.
      Слухаючы, здавалася, што й сам лейтанант Олесь ня надта верыў у гэтае "ператрываньне" й перамогу.
      - Крымская афэра, як вам ужо ведама, паказала, да чаго здольны тыя, якiх мы ўважалi за сваiх хаўрусьнiкаў. Яны зрабiлi з ворагам гандаль нашым коштам. Яны нас здрадзiлi. Выглядае цяпер, што Ангельшчына й Амэрыка перастануць прызнаваць наш адзiнапраўны лёнданскi ўрад. Але гэта ня значыць, што й мы перастанем прызнаваць яго. Ялта цi ня Ялта, ён - адзiны ўрад, вакол якога згуртаваны ўвесь польскi народ. Мусiм згуртавацца ля яго яшчэ шчыльней, каб з большай упэўненасьцю iсьцi да мэты. Лёнданскi ўрад - адзiная наша апора й адзiны легальны ўрад Польшчы.
      Для паiнфармаваньня чытача мусiм прыгадаць, што падчас Другой сусьветнай вайны Сталiн утварыў з польскiх камунiстаў, гадунцоў Масквы, гэтак званы Люблiнскi камiтэт, перайменаваны пазьней у Варшаўскi ўрад. На канферэнцыi ў Ялце Сталiн дамагаўся ад заходнiх хаўруснiкаў прызнаньня гэтага камунiстычнага твора як адзiнапраўнага ўраду Польшчы. Хаўруснiкi ня надта настойвалi, што эмiграцыйны ўрад у Лёндане, пад загадам якога быў другi корпус у Iталii, першы корпус Мачка ў Галандыi, нешматлiкi марскi флот й паветраныя сiлы, ды (пакуль яно трывала) збройныя сiлы Варшаўскага паўстаньня, быў адзiным легальным польскiм урадам. Справу разьвязалi кампрамiсам.
      Да часу вольных выбараў у парлямант у акупаванай савецкiмi войскамi Польшчы наважылi ўтварыць урад з двух iснуючых урадаў. Гэткiм чынам польскi вызвольны фронт поўнасьцю прайграў, а маскоўскi чырвоны дыктатар атрымаў вольную руку ў акупаванай краiне.
      Пасьля абвешчаньня Ялцiнскае ўмовы на Захадзе вялiкая частка палякаў страцiла надзею на вызваленьне Польшчы. Нашчадкi Касьцюшкi й Пiлсудзкага добра ведалi цану маскоўскiм словам, i адно самыя наiўныя маглi верыць, што Польшча пасьля вайны нейкiм чынам станецца вольнай. Да такiх наiўных, як выглядала, лейтанант Олесь не належаў.
      - Я раней казаў i цяпер кажу, - прадаўжаў ён, - што канфлiкт мiж заходнiмi хаўруснiкамi й Масквой нямiнучы. Гэта толькi справа часу. Мусiм ня трацiць веры, мусiм захаваць свае сiлы да апошняга бою.
      Афiцэр адчытаў спэцыяльны загад камандзера Другога корпусу генэрала Ўладыслава Андэрса, якi закранаў Ялцiнскую канферэнцыю, ейныя пастановы ў справе Польшчы й заклiкаў жаўнераў ня толькi прадаўжаць няскончанае змаганьне зь Нямеччынай, але вытрываць i мацавацца духам у далейшым.
      Вучнi падафiцэрскае школы таго-ж самага дня разышлiся па сваiх адзьдзелах. Нашы гэроi, вярнуўшыся да Эдзi й прабыўшы там дзьве пары, атрымалi загад выяжджаць на фронт i ў канцы лютага паехалi ў Брындызi - суседнi порт на Адрыятычным моры, каб адтуль мараплавам накiравацца на поўнач.
      ВЭГЭТАЦЫЯ
      I
      Найцяжэйшым i найбольш страшным момантам, што пабуджае глыбокiя духовыя перажываньнi для трапiўшага першы раз у жыцьцi за краты вязьня, ёсьць першая хвiлiна сьведамасьцi пасьля абуджэньня з начнога сну. Яна больш жахлiвая за той момант, калi чалавек перакрочыць першы раз парог турмы. У вязьнiцу чалавек уваходзiць усё-ж падрыхтаваным да гэтага; ён пагаджаецца, што ў сiлу нейкiх нямiнучых абставiн сустрэне за гэтым парогам няволю, зьдзекi й цемру. Адмоўна зарэагуе ён на абставiны, новае навакольле за цяжкiмi ржавымi жалезнымi дзьвярыма, можа, зь перапалоху зробiць iнстынктыўны крок назад адно таму, што ўяўленьне раней не змагло адлюстраваць у сьведамасьцi ўсiх нечаканасьцяў, якiя яму цяпер наканавана перажыць. Адно - ён ня можа дакараць сябе за тое, што ня ведаў, куды яго вядуць. Тым часам, будзячыся рана пасьля першай ночы ў вязьнiцы, адкрыўшы вочы, не адвыкшы яшчэ ад вольнага жыцьця й хатнiх абставiнаў, у гэную першую хвiлiну соннай паўсьведамасьцi пачне чалавек вадзiць зрокам па шэрых турэмных сьценах i столi i зь вялiкай натугаю старацца ўгадаць, дзе знаходзiцца. Першыя пасьля сну промнi сьведамасьцi пастараюцца паклiкаць на помач памяць, каб разьвязаць загадку. Паволi падымецца галава; вочы ськiруюцца на адзiны сноп сьвятла, што падае знадворку ў камэру праз густыя краты маленькага ваконца; розум пачне адрознiваць людзей, рэчы, навакольле, i ажно тады прыйдзе страшнае разуменьне, што чалавек знаходзiцца ў вязьнiцы.
      Iнстынкт самазахаваньня падкажа розуму, што гэта цi ня ёсьць адно непрыемная зьява, мiраж; недавер у момант авалодае галавою. На момант заплюшчацца вочы й зьявiцца борзда народжаная надзея, што няпрыемная зьява, пэўна-ж, зьнiкне, што гэта, мабыць, толькi благi, кашмарны сон. Паволi й нясьмела зноў пачнуць адкрывацца вочы, а зьява ўсё-ж не аддалiцца. Наадварот ворганы чуцьця пачнуць з упэўненасьцю дэманстраваць, што першая зьява была канкрэтнай i цалкам рэальнай; ценi вязьняў пачнуць рухацца й гаварыць; моцныя жалезныя краты ў цеснай адтулiне ўсё яшчэ тырчаць, разрэджаныя хмарным снапом сьвятла; з-за цяжкiх турэмных дзвярэй прылятуць гукi мерных крокаў турэмнага вартаўнiка, лязгат турэмных ключоў - усе самыя розныя гукi й водгулле раньняй вязьнiчнай беспрасьветнай будзёншчыны. Разбуджаны навiчок, канчаткова ўпэўнiўшыся, што ён знаходзiцца ў катушку, будзе сядзець нейкi час нярухома, рукою падпёршы падбародак; пазяхаючы ды ўздыхаючы, пачне шкадаваць, чаму салодкi сон забыцьця ня трываў далей, чаму на зьмену прыйшоў бязьлiтасны кашмар сапраўднасьцi. У гэны момант як нельга лепш ацэнiць ён волю й нiколi ўжо ня зможа забыцца, якую вартасьць мае сон, забыцьцё, нябыт, летуценьнi. Калi мае крылатае ўяўленьне, дык пры дапамозе яго, магчыма, зробiць выснаў, што найлепш змог-бы адсядзець у вязьнiцы, калi-б увесь час мог спаць або знаходзiцца ў забыцьцi. Яшчэ ўчора, ведзены ў вязьнiцу, уяўляў, пэўна-ж, гэту няцiкавую сапраўднасьць, фiзычную нядолю. Адылi й цяпер ужо, пасьля першага пачуцьцёвага ўструсу, здолеў пагадзiцца, што хаця-нехаця, а мусiць зжыцца з абставiнамi, што гэтыя абставiны iснуюць i iснаваць будуць ад яго зусiм незалежна. Ён ужо дасьць гэтым абставiнам правы грамадзянства дзесьцi ў малой каморачцы свайго пачуцьця й розуму. Зразумее, што й сам цяпер зьяўляецца арганiчнай, шэрай, бястварай часьцiнай гэтых абставiнаў, што мусiць падрыхтавацца фiзычна й духова, прытарнавацца найвыгадней i найлепш, каб перажыць з найменшай для сябе стратай той быт-нябыт.
      Але непераможны й заўсёды прысутны iнстынкт самазахаваньня вечна шэпча й падказвае iншае, заўсёды намагаецца ратаваць, абнадзейваць, цягнуць з прадоньня. Ён - падсьведамы й, здавалася-б, неазначаны, але заўсёды прысутны i ў момант фiзычнага цi духовага крызiсу сьпяшае людзкой iстоце на хуткi ратунак. Паколькi фiзычнае iснаваньне чалавека бязвыхаднае, ён цягне пачуцьцёва-разумовую людзкую iстоту цераз адзiн парог часовага ратунку, пераносiць яе ў зусiм iншы сьвет - туды, дзе сам чалавек зьяўляецца поўным i абсалютным валадаром быту й нябыту - у сьвет мараў i лятуценьняў. Кожны чалавек, няхай будзе ён найбольшы скэптык, самы заядлы пэсымiст i нявера, мае гэткi сьвет - менш або больш абмежаваны. Туды ён у найбольш цяжкiя й крытычныя хвiлiны ўцякае ад назойлiвай сапраўднасьцi, там валадарыць i як магутна крылаты арол бушуе па неабсяжных прасторах летуценьняў. Шматочкi парваных i разьбiтых надзеяў саўюцца ў тонкую пражу нейкай суцэльнасьцi, з руiнаў разбуранага й разьвеянага духовага самабыту пачнуць вышукоўвацца рэшткi, макулiнкi веры ў лепшае й сьвятлейшае. Паўстануць падпоры й масты, празь якiя зьняможаны духовы арганiзм пачне памалу, вобмацкам крочыць праз безданi да будучынi. Адно нявера можа затрымацца над непраходным прадоньнем, а ў веруючага народзiцца надзея, аснованая на вечнай, адзiнай i незаменнай боскай справядлiвасьцi. Нефартунны духовы мучанiк даверыць сябе ў рукi апекi й ласкi Найвышэйшага i Ўсемагутнага. У гэты час духовага ўпадку й фiзычнага крызiсу ён пачне мацнець любоўю да Адзiнаправiльнага Валадара. Iнстынкт самазахаваньня, узброiўшы гэткiм чынам прагнучага дапамогi, прынясе яму найбольшую ўслугу якраз тым, што ў першапачатковай стадыi свайго дзеяньня зьяўляецца штуршком, пабуджальнiкам успамагальных сiлаў духовае натуры, мабiлiзатарам крынiцаў супрацьдзеяньня й абароны перад цяжкой рэальнасьцю.
      II
      У нармальных мiрных умовах дзяцiнства, пакуль чалавек не стане на собскiя ногi, навет падбiраючыся, а то й пераскочыўшы жыцьцёвую дваццатку, ён рэдка мае змогу з аб'ектыўнасьцю заглянуць жыцьцёвай рэчаiснасьцi ў вочы. Абапiрае свае мяркаваньнi й крокi на слаба абгрунтаваных, а то й фальшывых поглядах, бачачы твар жыцьця праз сваю, асаблiвую адно для яго, прызму. Адсюль такiя шматлiкiя ў юнацкiм веку памылкi, рашчараваньнi цi iншыя няшчасьцi.
      Сымон Спарыш мала меў часу, каб дасьпяваць у нармальных спакойных абставiнах ды паўтараць тыя памылкi, што рабiлi раней i будуць прадаўжаць рабiць пазьней юнакi ранейшых i будучых пакаленьняў.
      Сусьветны катаклiзм кiнуў яго ў лiку iншых сяброў на скрыжаваньнi пякельных дарог, туды, дзе разьюшаная сiла й гвалт. Там ня мелi вагi анi пачуцьцё, нi розум. Сiла была правам, а права - сiлаю. Магутны цыклён-гiгант душыў i цёр на мязгу ўсё падатнае й слабое, арганiчна хворае, фiзычна нятрывалае й крохкае. Трывала й буйнела адно моцнае й непахiснае.
      Як малая, цьвёрда зьлепленая снежная куля, кiнутая па зьмякчаным адлiгаю снегу з высокай горнай вяршынi, буйнее, таўсьцее й набiрае разгону й сiлы па дарозе ды крышыць пасьля й нiшчыць усё жывое й мёртвае, гэтак раздзьмуханая сiла ваеннага гвалту й зьнiшчэньня, здавалася, што далей, то больш набiрала моцы й iмпэту. Дэструкцыйнасьць ваеннае сiлы ня можа быць рацыянальнай, поўнасьцю накiраванай цi кантраляванай. У меру павялiчэньня ейнае разьюшанае гвалтоўнасьцi першапачатковыя дзейнiкi, што выклiкалi яе з пэўнымi вызначанымi мэтамi, трацяць над ёю навет частковы кантроль. Гэтаксама, як у групе падвыпiтых дзецюкоў паб'юцца двое, пасьля-ж на дапамогу цi проста, каб узяць нейкi ўдзел, прыйдуць усе непаклiканыя, й зробiцца неразбярыха такая, што пад канец няведама, каго вiнавацiць, - таксама i ў вялiкiх войнах. Пасьля пэўнае мяжы сiла гвалту выклiкае дзейнасьць пабочных элемэнтаў, дзеля розыгрышу асноўнае стаўкi непатрэбных. Гэтак бандыты рабуюць i забiваюць, выкарыстоўваючы ваеннае бязладзьдзе там, дзе няма пiльнага вока ўлады; садысты страляюць i жыўцом паляць людзей не дзеля таго, што гэта неабходна, а таму, каб насыцiць сваю зьвярыную прагавiтасьць сьмерцi й зьнiшчэньня iншых. Нарэшце навет найбольш нэйтральныя, што, як кажуць, "Богу духа вiноўныя", дзеля свае абароны змушаны прыняць удзел у агульнай разьнi й забойствах. Хто-ж пасьля гэтага здолее разабрацца - дзе, хто i ў чым вiнаваты? У Беларусi падчас Другой сусьветнай вайны бальшыня сялянскiх вёсак, пераважна зь лясных раёнаў краiны, пайшла з дымам. Жыхары - або там-жа жыўцом паленыя, або страляныя - не жадалi браць удзел у чужой для iх вайне двух тытанаў. Хiба-ж iхняя вiна палягала ў тым, што ня сумелi ў час абаранiцца...
      Маладому Сымону ў галаве не мясьцiлася, што цывiлiзаваны чалавек можа перайсьцi ўсе межы дзiкасьцi й быць рухавiком такога ўсеагульнага гвалту купацца ў крывi, засьцiлаць касьцьмi нявiнных мiльёнаў прасторы сьвету й пры гэтым яшчэ сьпяваць гiмны й оды вялiкiм i малым катам. Гэта звярыная крайнасьць людзкой натуры да глыбiнi скаланула й зрушыла нясьмелыя яшчэ погляды юнака, паставiла перад iм цэлы сьцяг пытаньняў, на якiя нельга было знайсьцi гатовых адказаў.
      "Чалавека, што забiвае, называюць зьверам, - думаў юнак, - але-ж зьвер, калi ён забiвае, то ня без патрэбы. Найчасьцей спажывае здабычу, пасьля адпачывае й не мае патрэбы зьнiшчаць iншых дзеля самога толькi зьнiшчэньня. Iнакш кажучы, зьвер робiць толькi бiялагiчную функцыю, забiвае для ўтрыманьня пры жыцьцi свайго арганiзма, робiць тое, да чаго паклiканы ў прыродзе, рэдка цi навет нiколi ня выходзiць за рамы бiялагiчных нормаў iснаваньня. Зусiм iншае з чалавекам. Ён паклiканы не для забойства, а для сужыцьця зь iншымi ў любовi. Бог стварыў яго, даў розум, каб дасканалiўся й наследаваў Творцу. Да забойства пхае яго прагавiтасьць, ненасычанасьць. Раз распачаўшы гвалт над iншымi, ня ведае межаў. Калi, такiм чынам, параўноўваць чалавека са зьверам, то параўнаньне выпала-б на карысьць апошняга. Больш таго: калi-б зьвер меў розум i ведаў, што ягоным iменем празываюць чалавека-забойцу, то, пэўна-ж, моцна пакрыўдзiўся-б. Было-б гэта для яго цi не найбольшай зьнявагай".
      Пасьля такiх крайнасьцяў у сваiх роздумах i выснавах Сымон мяркаваў, што чалавеку добраму, якi трымаецца Божых прыказаньняў, няма на зямлi месца. Ён заўсёды будзе крыўджаны й эксплуатаваны, таптаны й бiты iншымi. "Сярод ваўкоў вый па-воўчаму", - прыходзiла на думку старая народная мудрасьць. Перад уяўленьнем прабягаў шлях беларускага народу за апошнiх пару стагодзьдзяў шлях нядолi, крыўдаў i зьдзекаў з боку чужынцаў.
      Цi беларус выйграў што-небудзь таму, што ня бiў i ня гвалцiў, што служыў чужым панам? Чым менш супрацiўляўся, тым больш зносiў крыўдаў. Сьвет, аснованы на сiле, лiчыцца адно зь сiлаю. Нiхто нiколi ня ўважыць слабога, няважна, колькi-б ён малiўся цi прасiўся, колькi-б нi даводзiў аб сваiх правох, аб дабрынi, чысьцiнi душы й сэрца.
      III
      Як таму вязьню, што першы раз абудзiўся з начнога сну ў вязьнiцы, здавалася часамi Сымону, што ўся гэта жахлiвасьць гвалту й сiлы, гэты жудасны рогат сьмерцi, панарамы папялiшчаў i могiльнiкаў, людзкой нядолi й енкаў зьяўляюцца адно благiм сном, што ня можа-ж гэта быць, што ёсьць-жа нейкiя нормы маралi, iснуе-ж нейкая любоў на сьвеце, дабрата ў сэрцы чалавечым. Пытаўся ня раз сам сябе: цi дзякуючы нейкаму нявытлумачальнаму прыпадку ня сьнiць ён часамi, цi прост-напраст ня здурэў?
      Да агульных гэткiх перажываньняў далучалiся зусiм асабiстыя, сямейныя. Постаць старога, хваравiтага, спрацаванага бацькi рэдка пакiдала юнакова ўяўленьне. Сьнiў страшныя сны: то капаў бацьку магiлку, то бачыў бацьку ў дамавiне, то выносiў тую дамавiну й спушчаў у яму. Цэлы цыкл сноў ад часу выхаду з Бацькаўшчыны аж да Iталii й далей заўсёды круцiўся навокал бацькi.
      "Цi не завiнiў я часам перад iм? - пытаў сябе. - Цi ня мусiў я застацца ў хаце й быць яму падпораю, дапамогаю на старасьцi? А мо, - i пры гэтай думцы аж дрыжэў хлапец з жаху, - мо бальшавiкi ўжо зьвялi яго са сьвету за тое, што я пакiнуў дом i што, будучы яшчэ дома, нiдзе ня крыўся са сваймi антыбальшавiцкiмi паглядамi? Цэлая-ж вёска аб тым ведала. А цi-ж ня было ў вёсцы здраднiкаў-юдаў, дрэнных людзей?"
      Думкi пра бацьку й сям'ю не давалi хлапцу супакою. Часьценька ўночы, сасьнiўшы бацьку, найчасьцей мёртвага, з дрыготамi будзiўся й выцiраў з твару халодны пот. Доўга пасьля ляжаў, адплюшчыўшы вочы, углядаючыся ў цемру й раздумваючы над цяжкiм лёсам. Адылi як мага падбадзёрваў сябе й мацаваўся на духу, прысягаючы на бацьку, радзiму i ўсiх сьвятых, што выкарыстае рэшту свайго жыцьця, не пашкадуе сiлаў, каб у будучынi служыць пакрыўджанаму й паняволенаму народу, каб адпомсьцiць крыўдзiцелям i катам - чужым i сваiм. I ў той момант сьведамасьць бясьсiльнасьцi радзiла бязьмежную злосьць i нянавiсьць на ўсiх тых, што старалiся й цяпер яго, Сымона, выкарыстаць для сваiх шкодных мэтаў.
      "Каб гэта з Божай дапамогай, - думаў хлапец, - я стаўся нейкiм вялiканам або замянiўся ў непераможныя мiльёны, ведаў-бы, што рабiць. Пазьбiраў-бы па зямлi ўсе цацкi, званыя гарматамi, самалётамi й iншымi прыладамi зьнiшчэньня, пераплавiў-бы iх на плугi, машыны й iншыя прылады мiру й жыцьцёвага дабра, а ўсiм чысьценька людзям загадаў-бы працаваць i паводле запрацаванага атрымоўваць так, як вызначыў Бог. Даў-бы вольнасьць усiм народам i не дазволiў-бы на нiякiя крыўды цi зьдзекi. Любоў блiжняга сталася-б асноваю ўсяго жыцьця".
      IV
      Сымон часта параўноўваў сябе да пабочнага гледача, якi для задаваленьня цiкавасьцi выйшаў на гарадзкi ходнiк, каб прасачыць вялiкую й бурлiвую хвалю натоўпу, што бушавала й iмкнулася некуды да вызначанай мэты. Натоўп быў чужы, як i чужым было для яго змаганьне, на якое сьпяшылi хвалi людзей. Ён вось толькi сабе так, з простай, людзкой цiкавасьцi выйшаў з памяшканьня, каб блiжэй прыгледзецца, што навокал рабiлася й што азначала вялiкая мiтусьня. А мiтусьня й гармiдар павялiчвалiся, хвалi людзей нясупынна прабягалi мiма, дзесьцi чуваць было стралянiну, аднекуль несьлi параненых, цягнулi забiтых. Усё мацней бушавала й
      буйнела людзкое мора. Яно разьлiлося ня толькi на шырыню прасторнай вулiцы, але пачынала паглынаць i тратуары. Шумела й пагражала, гвалтаўнела й раўло.
      Пабочны глядач Сымон адчуваў i ведаў, што яго з тым морам нiчога ня лучыла, нiякiм чынам ня мог быць удзельнiкам, маленькаю пешкай у агульнай бушуючай стыхii. Стоячы гэтак i раздумваючы, не спасьцярог, як яго тоўхаюць i штурхаюць. Напаўдзiкая хваля, што ў чужой для яго мове тысячамi глотак крычала й раўла нейкiя лёзунгi, iмчала наперад, гусьцела й буйнела навокал. Ня прыйшло яму ў час у галаву, што можа паглынуць i панесьцi яго разам з сабой, дый не заўважыў, як, штурханы й пiханы чужымi локцямi й целамi, апынуўся ў самай яе гушчы - пасярод вулiцы. Сярэдзiна вулiцы была хрыбтом хвалi - плынь тут была найбольш ёмкая. Адно цяпер юнак спасьцярог, куды трапiў. Ногi яго, падбiваныя чужымi, чапалiся адна за другую, хаця-нехаця памалу крочылi ў агульнапрынятым кiрунку. У галаве мiльганула думка, што трэба за ўсякую цану ратавацца, вырвацца, прабiць неяк дарогу набок, iзноў апынуцца на ходнiку цi дзе далей зусiм збоку, адно каб у спакойным i зацiшным месцы. Калi ня ўдасца, ён дорага можа заплацiць за такую неасьцярожнасьць, бо воддаль вiдаць было ўжо мора агню, чуваць стрэлы гарматаў i дробнае зброi. Спрабаваў кiнуцца ў адзiн бок i ў другi, але людзкое мора так згусьцела, што трэба было разьвiтацца з думкамi аб ратунку. Хваля мела адзiн кiрунак i зь вялiкай гвалтоўнасьцю несла на хрыбце сваiм усё жывое. Нельга было ўстаяць i на месцы, бо вось тысячы людзей могуць павалiць цябе й растаптаць у жыдзенькае цеста. Выбару ня было - адно рухацца наперад ды за любую цану пры небясьпечнай нагодзе старацца захаваць жыцьцё.
      Нейкая нябачная сiла кiравала той дынамiчнай хваляй, штурхала яе наперад да вызначанай мэты. Людзi, здавалася, ап'янелыя прагавiтасьцю бою й крывi, напралом валiлi па дарозе ўсе стрэчныя перашкоды. Там, дзе на небакраi гарэла ў моры агню й рагатала тысячамi гарматных глотак зямля, крышылiся апошнiя ўмацаваньнi. Натоўп ведаў, што пасьля канчальнага збурэньня iх зможа ступiць на сонечны бераг недзе яшчэ далей, што й было ягонай мэтай.
      Але вось раптам прыляцелi зусiм iншыя галасы. Сьпераду прыбегла вестка, што навет пасьля лiквiдацыi асноўнай перашкоды ня ўдасца нiкому ступiць на сонечны бераг, бо той ужо заняты быў чужымi цёмнымi сiламi, адгароджаны бар'ерам, якi нiколi ня ўдасца скрышыць сiламi натоўпу, навет калi-б ён i ўдзесяцярыўся.
      "Здраднiкi! Прадалi нас, ашукалi! - крычалi сьпераду на розныя лады. Куды йдзём? Да якое мэты? Навошта цяпер бязсэнсоўныя ахвяры?" Ды ня было выбару. Рух наперад прадаўжаўся па ранейшай iнэрцыi.
      Гэтак Сымону Спарышу ўяўлялася польская армiя й ягоны ў ёй удзел.
      V
      Кароткi перапынак - калi льга так назваць перашкаленьне ў Сан-Базыльё скончыўся. Пешкi ў натоўпе - жаўнеры Другога Андэрсавага корпусу, хоць i ведалi ўжо, што iх здрадзiлi й Бацькаўшчыну бальшавiкам прагандлявалi, прадаўжалi свой сьмяротны марш. Загады зьверху гучалi, як i раней: наперад, да перамогi над ворагам!
      Недзе на поўнач, у ваколiцы Рымiнi, цёк Рубiкон. Калiсь магутны Цэзар, пераправiўшыся цераз раку, сказаў: "Жэрабя кiнута" i пайшоў на пераняцьце ў свае рукi ўлады ў Рыме. Беларускi юнак таксама мусiў перайсьцi Рубiкон, але на другiм баку чакалi яго цемра й няпэўнасьць, небясьпека й безнадзейнасьць. Адылi ў сэрцы тулiў i песьцiў рэшткi разбураных надзеяў, як мага ўзмацняў веру ў першапачатковыя iдэалы, вынесеныя з далёкай, цяпер ужо нанава чужнiкамi крываўленай Бацькаўшчыны. Вера ў сьветлую будучыню свайго народу вызначыла мяжу мiж духовым жыцьцём i сьмерцю, мiж цяперашнiм ператрываньнем-перажыцьцём усёй падарожнай злыбяды й цярпеньняў i поўным падзеньнем у бездань.
      Нiколi, нi на адзiн кароткi момант ня прыйшло юнаку ў галаву, што ў гэтай вайне мог-бы ён загiнуць. Ня мог-жа, проста ня меў права! Было-ж прызначэньне. Там-жа наперадзе быў яшчэ хто ведае якi вялiкi прастор часу, на прасьцягу якога давядзецца аддаць свае здольнасьцi, сьцiплыя веды й сiлы для пакрыўджанага народу. I шлях гэты цяперашнi... Хто-ж там ведаў, што собiла Богу ў галаву прыйсьцi. Можа, гэта дуга цераз колiшнi эльзаскi, а цяпер iтальянскi агонь была патрэбная, мо дарога ўжо павярнула на Бацькаўшчыну. Час i будучыня пакажуць. Цяпер адно: захавацца цэлым i непакалечаным i ператрываць!
      Зрэшты, калi ўжо йдзе пра той самы натоўп, дык нельга цьвердзiць, што ён, Сымон Спарыш, трапiў у яго сярэдзiну, у той вялiкi i, як цяпер ужо было вiдаць, бязсэнсоўны вiр, зусiм прыпадкова, дзякуючы нейкай неасьцярожнасьцi. Першы-ж крок - той, зь Вiльнi ў Менск, - залежаў адно ад яго й больш нiкога iншага. Зрабiў яго сьведама. Мала таго - стараўся й сяброў з сабою цягнуць. Тое, што прыйшло пасьля, пэўна-ж, ад яго не залежала. Стаўся, як i сотнi тысячаў iншых людзей, пешкаю, дробненькаю макулiнкай, кiданай ветрам вайны па цэлай Эўропе.
      Дык калi нельга было прытулiцца ў зацiшнае месца, не гаворачы ўжо аб поўным ратунку, трэба было неяк адно перажыць, захавацца цэлым, дый найлепш, каб зусiм непакалечаным. У будучынi патрэбныя будуць маладыя сiлы для яе адной, найдаражэйшай i наймiлейшай, што цяпер так моцна цярпела.
      Значыцца - абы ператрываць!
      БЕЛАРУСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ РАДА Ў БЭРЛIНЕ
      ГЕНЭРАЛ ЕЗАВIТАЎ, АСТРОЎСКI Й ШУВАЛАЎ
      I
      Беларуская Цэнтральная Рада пакiнула Менск 28 чэрвеня 1944 году. Працаўнiкi Рады пасьля шматлiкiх падарожных прыгодаў чыгуначным транспартам прыехалi ў Кэнiгсбэрг, дзе мелi iнструкцыi затрымацца. Радаслаў Астроўскi са сваймi ад'ютантамi й найблiжэйшымi даверанымi людзьмi накiраваўся аўтамабiлямi ў Лодзь. Меў там шмат знаёмых сьцежак-дарожак яшчэ з часоў перадваеннае Польшчы, калi зь Беларускае Гiмназii ў Вiльнi, дырэктарам якое працаваў, пераведзены быў туды на настаўнiка. Затрымаўшыся ў Лодзi, праседзеў там аж да прыблiжэньня фронту з усходу.
      У пачатку верасьня 1944 году Бёларуская Нэнтральная Рада была накiраваная з Кэнiгсбэргу ў Бэрлiн, дзе атрымала ў карыстаньне малапашкоджаны бамбардаваньнем будынак на прадмесьцi Вайсэнзэе. У iм размясьцiлiся ня толькi канцылярыi БЦР, але i ўсе ейныя працаўнiкi са сваймi сем'ямi. Адно Радаслаў Астроўскi выслаў сваякоў у невялiкае мястэчка Гекстар у Вестфалii, мусiць, цi ня ўгадваючы будучыню.
      Беларуская Цэнтральная Рада дзялiлася на розныя рэфэраты, якiя зарганiзавалi на Вайсэнзэi свае канцылярыi й паступова прыступалi да працы. Трэба было зьвязваць канцы розных нiтак, парваных-патузаных пад час эвакуацыi зь Беларусi. Характар працы шмат розьнiўся ад таго, якi быў на Бацькаўшчыне. Як-нiяк Беларуская Цэнтральная Рада была беларускiм прадстаўнiцтвам на выгнаньнi. Былi свае людзi, раськiданыя па ўсёй тэрыторыi Нямеччыны. Паўставала шмат праблемаў, калi льга азначыць, юрыдычнага характару.
      Калi на Бацькаўшчыне Рада мела пэўныя атрыбуты незалежнасьцi цi навет цень самастойнасьцi ў некаторых галiнах, дык тут, у Бэрлiне, немцы звыклi лiчыць яе ня больш чым сваёй агенцыяй у зносiнах зь беларусамi, празь якое намагалiся праводзiць у жыцьцё розныя свае мерапрыемствы. Гэтак амаль галоўным заданьнем i працай Рады было вышукваньне й рэгiстрацыя беларускiх уцекачоў, уладжваньне iх на працы цi ў войску.
      II
      З прычынаў ваеннае сытуацыi немцы, пад загадам якiх была Беларуская Цэнтральная Рада, а таксама й сам Астроўскi зьвярталi найбольш пiльную ўвагу на ваенныя справы. Ня дзiва тады, што найбольшая праца кiпела ў вайсковым рэфэраце. Палягала яна на вышукваньнi ў Нямеччыне беларускiх вайскоўцаў i канцэнтраваньнi iх у Бэрлiне. Камандатура гораду прыдзялiла беларусам для гэтай мэты вялiкi будынак на Лiхтэнэрштрасэ. Шматлiкiя беларусы ў Нямеччыне, дачуўшыся, што Беларуская Цэнтральная Рада ў Бэрлiне, самi туды зьяжджалiся. Усе яны, амаль бяз выняткаў, залiчалiся ў войска й накiроўвалiся ў беларускi гарнiзон на Лiхтэнэрштрасэ, дзе атрымоўвалi харчы й кватэру. Быў зарганiзаваны Першы кадравы батальён для перашкаленьня жаўнераў.
      У разгары гэтае працы ў вайсковым рэфэраце БЦР здарылiся перамены. Прыехаў генэрал Канстантын Езавiтаў i запрапанаваў Радаславу Астроўскаму свае паслугi.
      Iмя генэрала Канстантына Езавiтава цесна зьвязана з парой самавызначэньня беларускага народу ў 1917-1918 гадох. Адылi беларускiя гiсторыкi-незалежнiкi надта-ж коратка, амаль мiмаходам, прыгадваюць адно, што Езавiтаў, разам з пазьнейшым прэзыдэнтам Беларускае Народнае Рэспублiкi Васiлём Захаркам, арганiзаваў у Менску беларускiя вайсковыя адзiнкi, што мелi быць апорай новага ладу ў беларускай незалежнай маладой рэспублiцы. Варта дзеля таго хоць тое-сёе прыгадаць з жыцьця генэрала Езавiтава.
      Нарадзiўся Канстантын Езавiтаў у сям'i капiтана царскае армii ў Вiцебску 5 лiстапада 1894 года. Хаця бацька хацеў бачыць сына ў кадэцкiм корпусе, юнак выбраў iншую дарогу i, маючы 17 год, скончыў настаўнiцкую сэмiнарыю, пасьля чаго пару гадоў працаваў у сельскай школе настаўнiкам. Толькi дзякуючы Першай сусьветнай вайне малады Кастусь апынуўся ў ваеннай школе, i напрыканцы вайны бачым яго ўжо ў чыне паручнiка. Сын палюбiў бацькаву прафэсыю i, будучы добрым патрыётам свайго народу, мяркаваў толькi, як-бы гэта аддаць свае здольнасьцi й сiлы на службу Беларусi. Нагода прыйшла ў 1917 годзе, калi ў шэрагах здэзарганiзаванай царскай армii пачынаецца арганiзацыя беларускiх вайскоўцаў. Езавiтаў зь вялiкiм запалам i адданасьцю прыкладаецца да працы i ўжо 31 кастрычнiка 1917 году ўдзельнiчае ў зьезьдзе беларускiх вайскоўцаў у Менску. Там-жа выбiраецца адным з заступнiкаў старшынi прэзыдыюму выканаўчага камiтэту, што станавiўся сталым кiраўнiчым ворганам беларускiх вайскоўцаў.
      Езавiтаў бярэ ўдзел у Першым Усебеларускiм Кангрэсе ў сьнежнi 1917 года й выбiраецца ў выканаўчы камiтэт Кангрэсу, пасьля пераназваны ў Раду Беларускай Народнай Рэспублiкi. Удельнiчае ў гiстарычнай сэсii Рады БНР уночы з 24 на 25 сакавiка 1918 году, што абвясьцiла незалежнасьць Беларускае дзяржавы. Пры фармаваньнi першага ўраду БНР Канстантын Езавiтаў быў паклiканы на пасаду мiнiстра вайсковых спраў. Таму-ж, што меў замалы чын на мiнiстра, на чарговых паседжаньнях Рады атрымаў ранг палкоўнiка.
      Разам зь iншымi сябрамi першага ўраду Беларускай Народнай Рэспублiкi Езавiтаў апынуўся на выгнаньнi i ўжо пазней атрымаў чын генэрала. Калi ў 1944 годзе стаў вайсковым рэфэрэнтам пры БЦР у Бэрлiне, прэзыдэнт Астроўскi гэны генэральскi чын пацвердзiў.
      III
      Вучнi беларускiх школ у Латвii прыгадваюць Езавiтава ня толькi як высакаякаснага настаўнiка. Для iх ён быў перадусiм нацыянальным бацькам.
      - Чаго ходзiце такiя згорбленыя, скрыўленыя, быццам-бы цяжар усяго сьвету на сваiх хрыбтах цягалi? - дапякаў часьценька настаўнiк Канстантын Барысавiч (вымагаў, каб так яго называлi) вучням. - Палякi цi маскалi няхай так ходзяць, але ня мы, беларусы. Нiколi не забывайцеся, што на нас, беларусаў, увесь сьвет глядзiць i таму мусiм як найлепш рэпрэзэнтаваць свой народ. Выпрастайцеся, трымайце галовы ўверх, сьмела заглядвайце кожнаму ў вочы, бо вы сыны й дочкi вялiкага й слаўнага народу. Гэтым вы павiнны ганарыцца, а ня горбiцца ды ўглядацца ў зямлю.
      Настаўнiк Канстантын Барысавiч, будучы вядомым патрыётам i дзеячам беларускай гiсторыi, найбольш увагi аддаваў на выхаваньне беларускае моладзi ў патрыятычным духу й на добрую апрацоўку асноўных бакоў яе характару.
      Варта аддаць справядлiвасьць аб'ектыўнасьцi й прыгадаць, што ў дваццатых гадох, калi паўстала пад бальшавiцкай акупацыяй БССР, Езавiтаў ня ўсьцярогся той, ледзь не агульнай для беларускага нацыянальнага актыву па-за межамi БССР памылкi i часова быў паверыў, што пад бальшавiцкiм ярмом будуецца, як прынялося ўжо называць, Беларускi дом. Адылi, будучы асьцярожным, у БССР ехаць не манiўся ды, прыгледзеўшыся пасьля, што бальшавiкi зрабiлi са звабленымi ў Менск беларускiмi навукоўцамi й выдатнымi нацыянальнымi працаўнiкамi, борзда ачуняў ад часовага дурману.
      У пачатку трыццатых гадоў адбыўся ў Латвii судовы працэс, званы беларускiм, дзе на лаве абвiнавачаных апынуўся i Езавiтаў. Закiдалi яму, што ў школах i мiж грамадзтва пашырае думкi аб тым, нiбыта Латвiя няпраўна акупавала частку Беларусi, што загадвае вучням на мапах вызначаць раёны, суцэльна заселеныя беларусамi, i што ледзь не намагаецца адарваць гэтыя раёны ад Латвii. Езавiтаў выйшаў з-пад суду апраўданы, хаця й давялося да пачатку яго праседзець больш году ў вязнiцы.
      Ад вайны да 1922 года (гэта значыць, да часу ейнага закрыцьця) Езавiтаў быў дырэктарам Беларускае гiмназii ў Люцыне. Пазьней доўгiя гады працаваў настаўнiкам Беларускае гiмназii ў Рызе.
      З характару й выгляду быў ён калi не дамiнуючым, дык, прынамсi, наскрозь аўтарытэтным, будзячы да сябе давер i пашану. Ростам высокi, моцна збудаваны, самавiты, паважны. У вачах iншых выглядаў арыстакратам. Валасы меў цёмныя, твар - поўны, вочы - пранiклiва-шэрыя. Заўседы трымаўся раўнамернага вайсковага кроку й таму ад вучняў атрымаў мянушку "Браняносец". Натуры быў наогул лагоднай, але ня той, што распагаджваецца абы-якiмi малаважнымi жартамi-драбнiцамi. Умеў трымацца сукрыта й нiколi не гаварыць цi выяўляць лiшняга, адно якраз столькi, колькi было трэба. Быў чалавекам надзвычайна высокае асабiстае маралi, нацыянальнага гонару й духовае чысьцiнi. Не належаў да хваравiтых амбiцыянераў. Верыў, што вызначэньнем вартасьцi чалавека зьяўляецца найперш праца, а таму й не шкадаваў сiлаў у тым кiрунку, куды найбольш хiлiлася сэрца й нацыянальная душа. Хоць быў жанаты, дзяцей ня меў, а жонку страцiў у часе вайны.
      Як працаўнiк беларускага школьнiцтва ў Латвii Езавiтаў шмат пiсаў. Тэматыка абмяжоўвалася пераважна навучальна-ўзгадаваўчымi матэрыяламi. Найчасьцей можна было чытаць яго ў школьным квартальным часопiсе "Беларуская школа ў Латвii". Падчас Другой сусьветнай вайны супрацоўнiчаў з часопiсам "Новы Шлях", выдаваным у Рызе. Езавiтаў пiсаў i паэзiю пад мянушкай Кастусёнак. Тое зь ягоных твораў, што можна сяньня там-сям знайсьцi, паказвае, што i ў гэтай галiне быў нядрэнным майстрам.
      IV
      Калi Беларуская Цэнтральная Рада ўзнавiла працу ў Бэрлiне, немцы вымагалi ад яе, каб праводзiла мабiлiзацыю беларусаў у Беларускую Краёвую Абарону на абшары Райху. Гэтай працай i заняўся Езавiтаў як рэфэрэнт вайсковых спраў пры БЦР. Шматлiкiя дзеячы яшчэ да сяньняшняга часу закiдаюць Астроўскаму й Езавiтаву, што мабiлiзавалi беларусаў у войска для немцаў, хаця было ўжо ўсiм ясна, што вайну яны прайгралi. Генэрал Езавiтаў рассылаў мабiлiзацыйныя карткi ўсiм мужчынам-беларусам, дзе-б iх не знайшоў. Вярбоўнiкi ягоныя езьдзiлi й па працоўных лягерах. Адылi гэта акцыя давала малыя вынiкi, бо беларусы даўно перасталi верыць i немцам, i ў iхнюю перамогу. Затое знайшлося было шмат старых афiцэраў, што былi ў "Самаахове", БКА, а навет i зусiм апошнiмi часамi ня былi ў войску. Прыбылыя высылалiся ў распараджэньне палкоўнiка Кушаля, камандуючага БКА, на Лiхтэнэрштрасэ. Кушаль ня меў пры сабе нiякiх апекуноў зь нямецкага боку. Ён распрацаваў скарочаную праграму вышкаленьня й стараўся ў межах наяўных магчымасьцяў праводзiць яе ў жыцьцё.
      Восеньню 1944 году расейскi генэрал Уласаў, што калiсь перайшоў да немцаў з Чырвонае Армii, а пасьля зь iхняга дазволу i пры iхным падтрыманьнi зарганiзаваў з савецкiх ваеннапалонных гэтак званую "Русскую Освободительную Армию" (РОА), павёў моцную прапаганду для рэкрутацыi людзей у сваё войска. Прапаганда была накiраваная ня толькi да вайсковых i цывiльных расейцаў, але таксама й да беларусаў. Немцы, нiчым ня рызыкуючы, спатуралi генэралу Ўласаву i ахвотна бачылi-б рост ягонае армii, спадзяючыся, што яна дапаможа паўстрымаць бальшавiкоў на Ўсходнiм фронце. На беларусаў гiтлераўцы надта не спадзявалiся, жадаючы бачыць iх хутчэй у агульным i большым уласаўскiм катле, дарма што дазвалялi на мабiлiзацыю БКА на тэрыторыi Нямеччыны.
      Агенты Ўласава ня толькi панадзiлiся патаемна заглядаць у беларускi вайсковы цэнтр на Лiхтэнэрштрасэ, каб агiтаваць жаўнераў, але й навязалi тайную сувязь з Астроўскiм ды з тымi сябрамi Беларускай Цэнтральнай Рады, у якiх разьлiчвалi здабыць давер. Уласаўцы прапанавалi прыблiзна наступнае: БЦР застаецца так, як яна ёсьць, але прызнае Ўласава сваiм зьверхнiкам i ўсё беларускае войска аддасьць у ягонае распараджэньне.
      Радаслаў Астроўскi ўласаўскiя прапановы рашуча адкiнуў, але сярод некаторых сяброў Рады пачалiся хiстаньнi. Прэзыдэнт БЦР склiкаў паседжаньне й катэгарычна заявiў, што ня можа быць нiякае мовы аб паразуменьнi й супрацоўнiцтве з Уласавым. "Сябры БЦР, - казаў ён, - якiя пяройдуць да расейцаў, будуць уважацца за здраднiкаў беларускае справы". Некаторыя не паслухалiся Астроўскага. Да Ўласава адышлi Яўхiм Кiпель, Селях-Качанскi i прапагандовы афiцэр вайсковае рэфэрэнтуры пры БЦР Уладзiмiр Гуцька. На Лiхтэнэрштрасэ ў кантакт з Уласавым увайшлi некаторыя старыя афiцэры, прапаршчыкi запасу царскае армii. Расеец iх ня прыняў як занадта старых, а самi яны пасьля тлумачылi, што не пайшлi да Ўласава таму, што не згадзiўся даць iм жаданых чыноў.
      У кастрычнiку 1944 году ў Празе Чэскай адбыўся агульны расейскi зьезд пад старшынствам генэрала Ўласава. Выступалi там i беларусы, якiя задэкляравалi супольна з расейцамi, пад камандаю Ўласава, ваяваць за вызваленьне народаў СССР i падпiсалiся пад гэтак званым уласаўскiм манiфэстам. Быў выбраны выканаўчы камiтэт на чале з Уласавым зь беларускiм ды ўкраiнскiм адзьдзеламi.
      V
      Мiж усiх сяброў Беларускае Цэнтральнае Рады рэфэрэнт вайсковых спраў генэрал Канстантын Езавiтаў быў найстарэйшы стажам працы ў беларускiм нацыянальна-вызвольным руху. Ня толькi людзi, зь якiмi штодня меў кантакты, але навет i тыя, што яго ведалi радзей, адносiлiся да яго зь вялiкай пашанай. Больш таго, неяк агульна лiчылася, што ня БЦР падвысiла аўтарытэт гэтага старога, непахiснага й заслужанага змагара за iнтарэсы беларускага народу, а наадварот - Езавiтаў, ахвяраваўшы свае паслугi БЦР, падвысiў у вачох шырокiх масаў народу ейную вартасьць.
      Радаслаў Астроўскi, як мы ўжо раней зазначалi, прывык быць поўным гаспадаром у сваiм маленькiм апарацiку, хаця навет i прычэпленым да большага, няхай сабе й акупацыйнага апарату. А гэткiм апарацiкам ён лiчыў БЦР. Ня мог стравiць, што да ягонага падуладнага (якiм паводле займанага становiшча быў генэрал Езавiтаў) адносяцца з большай пашанай, чымся да яго самога. У Астроўскага пачаў выплываць наўзьверх зусiм няўмела затоены да генэрала Езавiтава антаганiзм. Няшмат прайшло часу, пакуль рэфэрэнт вайсковых спраў гэта спасьцярог, але, будучы чалавекам высокай асабiстай культуры, выдатна кантраляваўся й стараўся не ступаць Астроўскаму, як кажуць, на балючы мазоль. Удаваў, што й не заўважыў пагоршаных дачыненьняў з боку прэзыдэнта.
      Радаслаў яшчэ горш зьнялюбiў за гэта генэрала, i ўжо ў галаве ў яго, хаця спачатку й даволi туманная, нарадзiлася думка пра помсту. Ня мог-жа ён, такi вялiкi амбiцыянер, што вунь некалi не такiмi справамi ды грашмi варочаў, дазволiць сабе выглядаць цьмянай кузуркай у сьвятле нейкага свайго падуладнага. О не! На гэта анiяк ня мог дазволiць. Цалае жыцьцё, дзе калi ўдалося збудаваць або хоць i ўлезьцi ў некiм iншым збудаваны апарацiк, заўсёды быў у iм самым важным, галоўным i адзiным сьвятлом. Гэтак яшчэ ў Менску, стаўшы з волi гiтлераўцаў прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады, пiльна сачыў, каб сябры Рады былi хоць на прыступку менш паважаныя, ведамыя, аўтарытэтныя. Навет калi давялося й ад'ютантаў падбiраць, дык падабраў такiх, як яму здавалася, што стаялi нiжэй за яго ў вачах грамадзтва. Перш за ўсё ўзяць сабе хоць бы Мiкалая Наронскага, самага даверанага ў Астроўскага чалавека, аб якiм беларускае грамадзтва навет ня ведала - скуль узяўся й куды дзеўся. Або прыгадаць Радзевiча цi Плескачэўскага: у параўнаньнi зь iмi Астроўскi, бязумоўна, вырозьнiваўся.
      Мо Астроўскага дзесь у глыбiнi сьведамасьцi еў чарвячок сумлеву, што да сваёй асабiстай цаны. Мо таму якраз i любiў абкружацца людзьмi, сьцiпла гаворачы, меншае вартасьцi, каб было вiдаць усiм, што ён, чаго-б там нi было, але прэзыдэнт, вартасны дый зусiм аўтарытэтны чалавек. Дык i як-жа цяпер было цярпець, калi зьбегам абставiнаў яго шмат хто пачаў уважаць пешкай, а Езавiтава - ледзь ня богам?
      Вунь на днях неяк давялося Астроўскаму праходзiць калiдорам будынку, дзе месьцiлася Беларуская Цэнтральная Рада. Здалёк заўважыў каля дзьвярэй канцылярыi вайсковых спраў самога генэрала ў кампанii нейкiх дзьвюх дзяўчын. Яшчэ не даходзячы, пачуў голас Езавiтава, ськiраваны да дзяўчат, як пасьля даведаўся, ягоных колiшнiх вучанiц з Латвii: "А вось i наш прэзыдэнт".
      Цi то здалося Астроўскаму, а мо й не дачуў, але ўявiў сабе, быў амаль пэўны, што генэрал сказаў тое нейкiм пагардлiвым тонам, як быццам так: "А вось i наш пастух iдзе. Бачыце, як нос задраў".
      Астроўскi быў апрануты па-будзённаму - у чорны падношаны гарнiтур, зялёныя галiфэ-порткi й калiсьцi глянцаваныя боты з халяўкамi. Даўно ўжо адмовiлiся тыя халяўкi блiшчэць так, як гэтага ад iх вымагалася. На дзьвюх вiзiтантак прэзыдэнт выклiкаў нiякаватае ўражаньне. Падышоў, затрымаўся, пазнаёмiўся, абмянiўся параю агульнапрынятых ветлiвых слоў i пайшоў далей. Тыя-ж нейкую часiну стаялi моўчкi, пазiраючы ўсьлед, а пасьля, калi ўжо прэзыдэнтава вуха не магло выразна чуць iхняе гутаркi, ажывiлiся. Iзноў здалося Астроўскаму, што дасьцiпнасьцi пасыпалiся на ягоны кошт.
      - Эх, братка, чакай-жа! Не я буду, калi... - прабурчаў сабе пад нос прэзыдэнт, i тое "калi" неяк часова павiсла ў паветры, але зараз думка праясьнела. - Трэба паказаць яму, хто тут гаспадар, крышку хоць рогi абламаць. Гм... трэба, трэба. А там... там пабачу. Можна i пазбыцца...
      Думка, раз народжаная, пачала афармляцца й крышталiзавацца. Стаў Астроўскi мяркаваць, дзе й зь якога боку падыйсьцi, каб паказаць гэтае "хто тут гаспадар". Разважаць шмат не давялося, бо Езавiтаў, трэба ведаць, быў даволi вялiкiм фармалiстам. Заняўшы пасаду ў Беларускай Цэнтральнай Радзе, ён разбудаваў вялiкую канцылярыю i ўжо чаго-чаго, а паперы не шкадаваў. Здавалася, мусiць, шанаванаму ўсiмi генэралу, што калi шмат зроблена й напiсана ды выглядае прыгожа на паперы, дык яно мае так быць i ў сапраўднасьцi. За гэты слабы бок i ўчапiўся на паседжаньнi БЦР Астроўскi.
      Можа, крышку занадта неасьцярожна, не так, як спачатку меў намер, даволi груба пачаў Астроўскi ставiць генэралу закiды. Увесь дагэтуль затоены антаганiзм выплыў наверх. Езавiтаў, ясна, ня мог змаўчаць, i адбыўся сакавiты абмен словамi. Пасьля паседжаньня для абодвух стала ясна, што далейшае супрацоўнiцтва мiж iмi немагчымае. Астроўскi цiшком пачаў падшукваць кандыдата на месца генэрала Езавiтава. Кандыдат такi сам па сабе, быццам угадваючы думкi прэзыдэнта й зусiм незалежна ад яго, зьявiўся ў асобе палкоўнiка Шувалава.
      VI
      З паходжаньня палкоўнiк Шувалаў быў расейцам, а з пачуцьця - у тыя часы, аб якiх мова, - хутчэй палякам, чымся расейцам. Выводзiўся з калiсьцi добра ў Расеi ведамых графаў Шувалавых. Афiцэрам быў яшчэ ў царскай армii. Пасьля бальшавiцкага перавароту ўцёк да сваякоў у Польшчу. Ужо пад час польска-бальшавiцкай вайны ў 1920 годзе, дзякуючы пратэкцыi сваяцкай арыстакратычнай сям'i, атрымаў польскi чын палкоўнiка. Перад Другою сусьветнай вайной бачым яго ў вайсковым гарнiзоне Слонiма, а пасьля адступленьня са сваёй вайсковай групай з-пад Варшавы, па дарозе на Валынь, Шувалаў трапляе ў нямецкi палон.
      Адседжваў палон у абозе блiзу Бэрлiна. На пачатку 1945 году нейкiм чынам Шувалаў даведаўся, што ў Бэрлiне знаходзiцца Беларуская Цэнтральная Рада й арганiзуецца беларускае войска. Вестка моцна яго зацiкавiла. Надта-ж абрыдзеў той палон. Цэлыя вунь чатыры гады праседзеў бязьдзейна, хоць наракаць не было на што: сваякi з Ангельшчыны праз Чырвоны Крыж прысылалi розныя харчовыя прадукты, улучна з найбольш рэдкiмi й цэннымi ў тыя галодныя ў Нямеччыне часы цыгарэтамi й кавай.
      Другi-б, чаго добрага, сядзеў-бы вунь, дасыта наеўшыся ды Бога хвалячы, канца вайны чакаў. Але-ж чалавек ня камень, асаблiва яшчэ такi, як граф Шувалаў. Меў вунь чыны й пашану, усюды, казаў той, дзе патрэба была, дык i праз заднiя дзьверы патрапляў улазiць. Абрыдзеў палон, сядзеньне безнадзейнае тое, дый годзе. Прыгадалася графу, што ён "тоже белорус", бо некалi дзесь там у Магiлёўшчыне "поместье" меў. Гэткага падмацавальнага аргуманту для навазнойдзенай нацыянальнасьцi было даволi. Пачаў граф варушыць мазгамi.
      Зь нямецкiм камандантам абозу пайшло як па масле, асаблiва калi на падмацаваньне просьбы падасьпелi такiя аргуманты, як кава, цыгарэты й шакалад. Гэткiм чынам у студзенi 1945 году ў канцылярыю прэзыдэнта БЦР, у суправодзе двух нямецкiх вайскавiкоў, заявiўся высокi, стройны, худы й цёмны з твару, звыш пяцiдзесяцiгадовы расеец Шувалаў i запрапанаваў свае паслугi як выдатны вайсковы спэцыялiсты.
      Граф ня мог трапiць да Астроўскага ў лепшы час. Апошнi неяк зусiм з увагi выпусьцiў тое, што "спэцыялiст" на працягу апошнiх чатырох гадоў вайны адно бiбiкi, як кажуць, забiваў i што шмат чаго зь ягонай галавы з галiны той спэцыялiстыкi выветрыла. Расеец, ясна, ня мог ведаць матываў Астроўскага. Прыняцьцём яго ў Беларускую Краёвую Абарону й прыхiльным прыёмам быў мiла зьдзiўлены.
      Прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады пад час iнтэрвью, паставiўшы колькi зручных ключавых пытаньняў, хутка зразумеў, што ёсьць нагода адным стрэлам двух зайцаў забiць: першым зайцам быў генэрал Канстантын Езавiтаў, на якога даўно вастрыў зубы, а другiм - Шувалавы "вещественные доказательства" графскай вартасьцi (ня так ужо й сьцiплыя запасы розных харчовых прадуктаў, аб якiх палкоўнiк неаднаразова ўспомнiў, не забываючыся, ясна, падкрэслiць сваё графскае паходжаньне, сваю "беларускасьць" дый жывую крынiцу тых прадуктаў у Ангельшчыне). Астроўскi быў надта такой хадою падзей задаволены й ня турбаваўся, што новы "беларус" гаварыў нейкай польска-маскоўска-беларускай макароншчынай.
      Захады перад нямецкiмi ўладамi аб звальненьнi палкоўнiка Шувалава з палону й адданьне яго ў дыспазыцыю Беларускай Цэнтральнай Рады хутка закончылiся посьпехам. Шувалаў, акрамя прадуктаў, быў назапашаны й грашыма. Астроўскi запрапанаваў яму пасялiцца ў сваёй прыватнай кватэры. Як прэзыдэнт, так i ягоныя ад'ютанты вельмi ўсьцешылiся такому госьцю й асаблiва захаплялiся ягоным спорным багажом. Неўзабаве ў памяшканьнi ў Астроўскага пачалося новае, шмат весялейшае жыцьцё.
      Палкоўнiк Шувалаў абняў рэфэрат вайсковых спраў пры БЦР на месца Езавiтава. "Тоже белорус" зусiм нядрэнна адчуваў сябе ў новай ролi, хаця шкадаваў, што надта-ж раптоўна пачалi малёць ягоныя запасы прадуктаў. У хуткiм часе навет i працаўнiкi БЦР прывыклi да новага твару. "Няхай будзе й адзiн маскаль на завод", - жартавалi мiжсобку. Маючы такога прэзыдэнта, дык яно ўсяго спадзявацца было можна: навет i графа-расейца на становiшчы найвышэйшага вайсковага чыноўнiка БЦР.
      ДЫВIЗIЯ "БЕЛАРУСЬ"
      I
      26 лiстапада 1944 году, калi амэрыканцы й французы зрабiлi вялiкi пралом фронту на адрэзку Бельфорт - Эпiналь - Альткiрх, паглынуўшы амаль усю трыццатую пяхотную, слаба ўзброеную дывiзiю, палкоўнiк Зiглiнг выратаваўся са сваiм штабам i са жменяю жаўнераў, пераважна немцаў.
      Параза вялiкай неспадзеўкай для Зiглiнга ня была. Быў ён занадта дасьведчаным камандзерам, каб яшчэ перад няўхiльным наступам хаўрусьнiкаў мець нейкiя перабольшаныя iлюзii пра баяздольнасьць цi вытрываласьць сваiх жаўнераў. Ведаў, што войска было слаба ўзброенае навет ручной зброяй, не гаворачы ўжо аб тым, што ня мела для падтрыманьня панцырных адзьдзелаў i даволi артылерыi. У людзей ня было нiякай ахвоты да супрацiву. Масавыя дэзэрцыi ў жнiвенi й верасьнi былi яшчэ адным лiшнiм довадам, што людзi адно чакалi нагоды, каб апынуцца на другiм баку фронту. Рэпрэсii, якiя Зiглiнг змушаны быў правесьцi мiж афiцэрскага й радавога пэрсаналу, яшчэ больш зьняверылi й зьнеахвоцiлi людзей да немцаў. Людзi ня толькi незадаволеныя былi недахопам харчоў, цёплае вопраткi й зброi, яны ўжо наогул страцiлi ўсялякую ахвоту да прадаўжаньня змаганьня.
      Аб усiм гэтым палкоўнiк добра ведаў. Усё-ж лiчыў, што навет i ў гэткiм стане войска ягонае здольнае будзе паставiць, прынамсi, мiнiмальны, супрацiў. Нiяк не магло памясьцiцца ў ягонай галаве, што можа стацца так, як фактычна адбылося пазьней: амаль усё войска, акрамя немцаў, дый тых ня ўсiх, без вялiкага бою перачакала першую артылерыйскую бамбардзiроўку працiўнiка ды, калi непрыяцельская пяхота й панцырныя адзьдзелы папаўзьлi наперад, тысячамi пайшло ў палон.
      Зiглiнг, вiдаць, быў занадта аднабаковым у сваiх разважаньнях i заслаба ведаў беларусаў наогул, навет i тых, пад сваёй камандай, каб памяркаваць, што прычыны паразы былi шмат глыбейшымi. Нацыянальна сьведамыя й iдэйныя беларусы ня мелi намеру ратаваць учарашняга акупанта свае Бацькаўшчыны. Яны даўно й ясна ўявiлi, што iхнi супрацiў амэрыканцам цi французам, да якiх не адчувалi наймалейшае варожасьцi, будзе адно дарэмным кровапралiцьцем.
      Найбольшай неспадзеўкай для Зiглiнга была поўная адсутнасьць супрацiву з боку батальёна Мураўёва. Як-нiяк - гэта-ж быў пробны батальён, якi, паводле ранейшых мяркаваньняў, меў быццам-бы адкупiць вiну, за дэзэрцыi, аддаць немцам доўг за той давер, якiм яго абдарылi, паставiўшы на ўсе камандныя становiшчы афiцэраў беларусаў i расейцаў. Сам маёр Мураўёў быў добрым i давераным сябрам Зiглiнга, на яго палкоўнiк пакладаў вялiкiя надзеi, добра ведаючы ягоныя баявыя здольнасьцi й заслугi. Таму Зiглiнг i паставiў батальён на самым цэнтральным i найважнейшым адрэзку дывiзiйнага фронту - тут-жа перад варотамi iндустрыяльнага Мюльгаўзэну. Бяссупрацiўны пераход Мураўёва й ягоных людзей да французаў адабраў у Зiглiнга апошнiя рэшткi даверу, якiя ён меў яшчэ да гэтых "унтэрмэншаў".
      II
      Здаючы рапарт аб поўным разгроме свае дывiзii вышэйшаму начальству, Зiглiнг прыгадаў ня толькi аб слабым узбраеньнi, недахопе падтрымкi з боку панцырных адзьдзелаў, браку харчоў, але вялiкi нацiск палажыў i на тое, што гэтыя чужыя людзi ня вартыя былi нямецкага даверу.
      - А што-ж мы на гэта парадзiм? - запыталiся ў адказ. - Сваiмi-ж людзьмi ўсiх дзiрак не залатаем.
      Зiглiнг падаў заяву з просьбаю, каб пераслалi яго ў чыста нямецкi адзьдзел. Меў надзею, што хаця перад канцом вайны будзе мець магчымасьць змагацца побач людзей, якiм мог поўнасьцю давяраць. Быў ён чыста франтавым афiцэрам, ня любiў iнтрыгаў, ня любiў уваходзiць у розныя псыхiчныя цi iншыя прычыны непаслухмяных i недаверлiвых людзей. Хацеў быць на самым перадзе, дзе гаворыць адно зброя й дзе ведаеш, што калi ўпадзеш, дык цябе падбяруць, перавяжуць i дагледзяць, дзе твой афiцэр цi баявiк-сябра збоку - твой прыяцель, якi падобна думае, мае супольныя iнтарэсы й турботы.
      Палкоўнiк спадзяваўся на задаваленьне сваёй просьбы не таму, што нядаўна страцiў на фронце масу людзей, але таму, што лiчыў, што армiя патрабуе маладых, энэргiчных, загартаваных у баях афiцэраў. За гэткага, бязумоўна, сябе ўважаў. Быў-бы задаволены, калi-б атрымаў навет батальён. Адылi ягонай просьбе наадрэз адмовiлi. Наадварот: нядвузначна сказалi, што паколькi змог у такi рэкордна кароткi час страцiць столькi людзей, то ад яго цяпер будуць чакаць, каб у рэкордна хуткi час прывёў дывiзiю да ранейшага стану.
      Усё было амаль па-старому: Зiглiнг заставаўся камандзерам дывiзii, у складзе якой была адно жменька нямецкiх афiцэраў. Таксама, як некалi ў лiпенi пад Варшавай, трэба было папаўняць яе людзкiмi сiламi з раней акупаваных усходнiх земляў - пераважна зь Беларусi. Дый часу на рэарганiзацыю надта мала было. Гэта палкоўнiку надта-ж ня прыйшло да смаку, асаблiва цяпер, калi поўнасьцю страцiў да беларусаў давер. Калi-ж глядзець на ягоную асабiстую кар'еру, Зiглiнг вярнуўся да пункту, на якiм знаходзiўся пад час першай арганiзацыi трыццатай дывiзii каля Варшавы, з той адно розьнiцай, што ў ягонай вайсковай кар'еры зьявiлася вялiкая чорная пляма: параза ў Эльзасе. Хто ведае, цi ўдасца яе сьцерцi.
      Яшчэ адно, цi ня самае найгалоўнейшае, выявiлася пры абмяркаваньнi новай сытуацыi, у якой знайшоўся: Зiглiнг бачыў, што вайна блiзiлася да канца, параза Трэцяга Райху была нямiнучай, а значыцца, яму не стане часу, каб набраць новых людзей i прывесьцi iх хоць да частковай баяздольнасьцi. Гэткiм чынам новы загад вышэйшых вайсковых уладаў разумець трэба было як поўную адстаўку назад на пазiцыю школьна-адмiнiстрацыйнага афiцэра. Гэта й было для яго найбольшай карай, не ўспамiнаючы ўжо таго, што палкоўнiку даўно карцiла ня мець нiчога супольнага з "унтэрмэншамi" з усходу.
      III
      У пачатку сьнежня 1944 году палкоўнiк Зiглiнг разам з недабiткамi з Эльзасу прыехаў у баварскае мястэчка Гiршаў, недалёка на ўсход ад Нюрнбэргу. Зрабiўшы невялiкiя зьмены ў сваiм штабе, распачаў працу. Людзi набiралiся зь недабiткаў розных iншых адзьдзелаў, амаль з цэлай Нямеччыны. Нямецкага iнструктарскага пэрсаналу напачатку хапала. Людзi, накiраваныя да яго загадамi зьверху, былi пераважна беларусамi. Заняты плянамi адбудовы трыццатае дывiзii, камандзер не спасьцярог, як мiнуў Новы год. У пачатку студзеня атрымаў з Бэрлiну тэлеграму, каб зьявiўся туды на iнспэкцыю Першага Беларускага Кадравага Батальёну на Лiхтэнэрштрасэ дзеля магчымага ўключэньня яго ў сваю адзiнку.
      У Беларускай Цэнтральнай Радзе адбылася нарада Зiглiнга з Астроўскiм i Езавiтавым. Пасьля настойваньня двух апошнiх i кансультацыi са сваiмi ўладамi немец згадзiўся, каб дывiзiя называлася "Беларусь" i каб камандны склад быў беларускiм да камандзера батальёна ўлучна. Немцы мелi быць адно iнструктарамi. Згадзiўся й на тое, каб пры iм быў беларускi афiцэр - сувязны памiж Беларускай Цэнтральнай Радай i дывiзiяй.
      Дамовiўшыся аб усiм, Зiглiнг паехаў на Лiхтэнэрштрасэ. Уважна перагледзеўшы выстраеных беларускiх вайскоўцаў, сказаў, што старэйшых векам у дывiзiю ня прыме. Крыху пазьней зьявiўся ў Бэрлiне пасланы Зiглiнгам маёр. Атрымаўшы ад Езавiтава сьпiсы людзей, праверыў iх, пасадзiў на чыгуначны транспарт i павёз на поўдзень.
      Усё гэта зрабiла на падпалкоўнiка Кушаля - камандуючага Беларускае Краёвае Абароны - надта цяжкое, навет трагiчнае ўражаньне. Выглядала, Беларуская Цэнтральная Рада перадала немцам беларускiх вайскоўцаў, што марылi аб змаганьнi за Беларусь, як звычайнае гарматнае мяса. Ды ня было для беларусаў нiякае рады. Становiшча было цяжкае.
      На афiцэра сувязi мiж Зiглiнгам i БЦР вызначаны быў маёр Барыс Рагуля, якi тады-ж выехаў у Гiршаў, у ваколiцах якога разьмясьцiлiся жаўнеры Беларускага Кадравага Батальёну. На сваiм становiшчы маёр Рагуля быў надта коратка. Немец намагаўся быць у дывiзii поўным гаспадаром, зусiм не зважаючы на Рагулю. Атрымаўшы беларускiх афiцэраў i радавых, хутка пастараўся забыцца аб умове з БЦР i беларускаму маёру не надаваў больш вагi. Калi-ж той неаднаразова дамагаўся ганараваньня ўмовы, перадусiм забясьпячэньня адзьдзелаў беларускiм камандным пэрсаналам, немец хутка знайшоў добрую прычыну, каб яго пазбыцца. Запрапанаваў Рагулi паехаць на школу перашкаленьня штабовых афiцэраў дзесь на Памор'i.
      Маёр Барыс Рагуля чуў аб лёсе, што сустрэў капiтана Мiкулу ў Эльзасе, i ведаў прычыны яго. Наважыў, што ня было патрэбы яму стацца другiм Мiкулам, бо для беларускае справы гэта ня прынесла-б нiякае карысьцi, таму й выехаў у прапанаваную школу. Гэткiм чынам Зiглiнг застаўся поўным панам у дывiзii i, маючы ўжо звыш паўтары тысячы людзей, распрацаваў пляны ды пачаў заняткi.
      IV
      Штоначы, а нярэдка навет i пры дзённым сьвятле, безабаронны з паветра Бэрлiн цярпеў жахлiвыя налёты амэрыканскае авiяцыi. Аднойчы моцнае бамбардаваньне пашкодзiла гасподу Беларускае Цэнтральнае Рады на Вайсэнзэе. Пад час паветранае атакi працаўнiкi БЦР зь сем'ямi хавалiся ў падвале будынку. Бомба трапiла якраз над самымi галовамi, шмат хто страцiў прытомнасьць, у iх лiку й сам прэзыдэнт Астроўскi. Iншая бомба лучыла ў будынак на Лiхтэнэрштрасэ, дзе месьцiлася рэшта беларускiх вайскоўцаў. Забiтыя былi адзiн афiцэр i ягоная жонка. Пасьля гэтага сябры БЦР i працаўнiкi яе пачалi неарганiзавана пакiдаць Бэрлiн, кiруючыся на захад i на поўдзень.
      Астроўскi падмяркаваў свой выезд пад 25 сакавiка. Забраўшы ў самаход ад'ютантаў, выехаў у Гiршаў, каб адсьвяткаваць там Дзень незалежнасьцi Беларусi. Назад ужо не вярнуўся. Зь Гiршаў чыгункаю выехаў да свае раднi ў горад Гекстар. Ад гэтага часу па iм i сьлед прастыў. Зьявiўся на вочы беларусаў адно ўвосенi 1945 году, доўга пасьля сканчэньня вайны, пад прозьвiшчам Крывiцкi.
      Напрыканцы сакавiка прыехаў у Гiршаў i падпалкоўнiк Кушаль. Варта нам блiжэй пазнаёмiцца з гэтым чалавекам, дзякуючы стараньням якога пазьней усе жаўнеры дывiзii "Беларусь" удала ўратавалiся пад самы канец ваенных дзеяньняў.
      Францiшак Кушаль нарадзiўся 16 лютага 1895-га году ў сяле Пяршаi былой Менскай губэрнi Менскага павету. Паводле пазьнейшага польскага адмiнiстрацыннага падзелу быў гэта Валожынскi павет Наваградзкага ваяводзтва. Атрымаў сярэднюю асьвету. У травенi 1915-га году змабiлiзаваным быў у расейскую армiю й прыдзелены ў 29-ты запасны полк у Варонежы. Скончыўшы рэкруцкае шкаленьне й падафiцэрскую школу (г. зв. вучэбную каманду), атрымаў ступень малодшага унтэр-афiцэра. Напрыканцы таго-ж году быў адкамандзераваны ў Вiленскае ваеннае вучылiшча, што ў гэты час было эвакуаванае зь Вiльнi ў Палтаву. Пасьля чатырох месяцаў, скончыўшы гэту школу, быў авансаваны ў першы афiцэрскi ранг - прапаршчыка ды прыдзелены ў 155-ты запасны полк у Астраханi дзеля набыцьця практыкi ў камандаваньнi зьвязам i ротай. У траўнi 1916 году Кушаль накiраваны быў на нямецкi фронт, у 276-ты купянскi полк. Там служыў увесь час да лiстапада 1917 году. Будучы заўсёды на перадавой лiнii, камандаваў ротай, браў удзел у шматлiкiх баях, атрымаў дзьве баявыя ўзнагароды й даслужыўся да штабс-капiтана. Пасьля развалу царскае армii вярнуўся да сваiх бацькоў, што жылi ў Забор'i каля Налiбокаў. На гэтым скончыўся першы этап Кушалевай ваеннай службы - у расейскай армii.
      Улетку 1919-га году, калi польская армiя, адкiдаючы бальшавiкоў на ўсход, займала Беларусь, штабс-капiтан Кушаль жыў у Вiльнi. Група беларускiх дзеячаў прапанавала польскаму галоўнаму камандаваньню арганiзаваць беларускае войска дзеля змаганьня з бальшавiкамi. Палякi ў гэты час былi не аброслымi яшчэ ў пер'е, як кажуць, ды ня ведалi, цi ўходаюцца з бальшавiкамi сваймi сiламi. Згадзiлiся на прапанову й паклiкалi Беларускую Вайсковую Камiсiю, у якую сябрам увайшоў i Кушаль. Працаваў там кiраўнiком пэрсанальнага адзьдзелу, а пасьля эвакуацыi камiсii ў Лодзь, улетку 1920-га, выконваў абавязкi старшынi. Пасьля сканчэньня польска-бальшавiцкае вайны й лiквiдацыi Беларускае Вайсковае Камiсii ды беларускiх вайсковых адзiнак Кушаль увесну 1921 года выйшаў з войска й жыў у Вiльнi, бяручы там актыўны ўдзел у беларускай нацыянальна-грамадзкай працы.
      Годам пазьней уступiў у польскую армiю ў якасьцi прафэсiйнага афiцэра й скончыў афiцэрскую школу ў Варшаве. Далей скончыў спэцыяльную школу па спэцыяльнасьцi "цяжкiя кулямёты", быў прыдзелены ў 66-ты пяхотны полк, дзе й камандаваў падафiцэрскай школай. У 1932 годзе быў пераведзены ў корпус кадэтаў, дзе камандаваў ротай на працягу чатырох гадоў. Адгэтуль прыдзялiлi яго ў школу падхаронжых рэзэрву ў Пултуску. Такiм чынам праз усю службу ў польскай армii Кушаль займаў камандныя становiшчы ў вайсковым школьнiцтве.
      У 1939 годзе браў удзел у баёх супраць немцаў, галоўным чынам як камандзер батальёну ў абароне Львова. 17 верасьня на загад камандзера Львоўскага корпусу абаронцы гораду капiтулявалi перад Чырвонай Армiяй. Гэткiм чынам, апынуўшыся ў бальшавiцкiм палоне, Кушаль скончыў другi этап вайсковае службы - у армii польскай.
      Ад 1941 года пачаўся трэцi разьдзел Кушалевай вайсковай службы - гэтым разам для свайго беларускага народу. Аб гэтым чытач ведае з раней намi прыгадванага. Пасьля арганiзацыi дапаможнае палiцыi, Беларускае Краёвае Абароны, Кушаль, ужо ў рангу падпалкоўнiка, займае становiшча рэфэрэнта вайсковых спраў пры БЦР аж да прыходу генэрала Канстантына Езавiтава, пасьля чаго зноў вяртаецца на становiшча Камандуючага Беларускае Краёвае Абароны.
      V
      У канцы сакавiка 1945 году, прыехаўшы з Бэрлiну ў Гiршаў, Камандуючы БКА знайшоў дывiзiю "Беларусь" у поўным развале. Зiглiнга, як вiдаць было, папярэдняя практыка ў Эльзасе здабываць давер у беларусаў не навучыла. Як магло, прыкладна, падабацца беларускаму радавому, што першы-лепшы нямецкi капiтан загадваў падпалкоўнiку Сокал-Кутылоўскаму, камандзеру батальёна, што той мае рабiць. Сокал-Кутылоўскi, колiшнi камандзер Слуцкае дывiзii ў змаганьнi супраць бальшавiкоў, быў нацыянальным, агульнашанаваным i ведамым гэроем. Тое, што кожны немец меў верх над беларускiм афiцэрам, было ў Зiглiнга агульнай практыкай - раней у Эльзасе й цяпер у Баварыi.
      Зь мясцовасьцяў, куды надыходзiлi амэрыканцы, немцы вывозiлi моладзь, якую пачалi арганiзоўваць у новую дывiзiю СС "Нiбелунгi". Таму, што для яе ня было нi зброi, нi iншых вайсковых матэрыялаў, немцы панадзiлiся адбiраць патрэбнае ў жаўнераў i афiцэраў дывiзii "Беларусь". Пакiдалi беларусам адну стрэльбу цi адзiн кацялок на некалькi чалавек. Акцыя гэта выклiкала ў людзей падазрэньне, што немцы хочуць зрабiць зь iх рабочыя адзьдзелы дзеля капаньня акопаў.
      Камандзерам "Нiбелунгаў" назначаны быў Зiглiнг, а "Беларусi" - маёр Гэнэфэльд. Быў гэта недалужны, паклiканы з рэзэрву стары. Даў ён падпалкоўнiку Кушалю вольную руку, i гэткiм чынам камандуючы БКА стаўся фактычным камандзерам беларускага адзьдзелу.
      Кушаль неадкладна выкарыстаў новаствораную сытуацыю. У першую чаргу склiкаў сход афiцэраў. Пераканаў iх, што ў гэткiя цяжкiя й крытычныя часы мусяць любой цаной трымацца разам са сваiмi людзьмi. Адно арганiзаваным парадкам могуць супольна ўтрымацца пры жыцьцi, ды, апрача гэтага, захаваньне арганiзаванасьцi будзе мець для беларусаў вагу й з боку палiтычнага. На наступны дзень такiя самыя гутаркi ўсе афiцэры правялi ў сваiх адзiнках. Войска пачало рэгулярна выходзiць на заняткi, неўзабаве ў дывiзii "Беларусь" наладзiлася нармальнае вайсковае жыцьцё.
      Хутка пасьля гэтых падзеяў заглянуў у дывiзiю палкоўнiк Шувалаў. Насамперш забраў пакiнуты ў Гiршаў самаход Астроўскага. Надта надужваючы мову Пушкiна й Дастаеўскага, ён лаяў прэзыдэнта БЦР i ягоных ад'ютантаў за тое, што, выяжджаючы з Бэрлiну, забралi ўсе ягоныя харчовыя й iншыя запасы. Хаця-нехаця граф цяпер галадаў. Зьявiлiся ў дывiзii i ўсе старыя афiцэры, што былi раней на Лiхтэнэрштрасэ адкiнутыя Зiглiнгам як няздольныя да ваеннай службы.
      У пачатку красавiка завiтаў да Кушаля галоўны шэф Саюза Беларускае Моладзi Мiхась Ганько й паведамiў, што маса беларускае моладзi знаходзiцца непадалёк у Судэтах i што ён ня ведае, што зь ёй рабiць. Кушаль раiў прывесьцi моладзь у дывiзiю, бо ў крытычны момант найлепш быць разам. Ганько абяцаў зрабiць гэта ў найхутчэйшым часе. Адылi анi самога шэфа СБМ, анi ягонае моладзi нiхто больш у дывiзii ня бачыў. Як скрозь зямлю правалiлiся.
      НАД СЭНЬЁ
      I
      Раньняй вясной 1945 году хвалiстая лiнiя фронту ў Iталii прабягала, пачынаючы з захаду ад Генуйскае затокi, праз паўночны хрыбет Апенiнаў у кiрунку на ўсход, адразаючы над Адрыятычным морам малы паўдзённа-ўсходнi трохкутнiк ураджайнай далiны По. Гэтак званая Лiнiя Готаў - сэрыi нямецкiх абаронных умацаваньняў у паўночных Апенiнах, што сьцераглi падыход да стратэгiчна важнай далiны ракi По, - была ў шматлiкiх месцах праломаная. Дзьве зьнедужэлыя нямецкiя армii - дзесятая й чатырнаццатая - пад камандаю фельдмаршала фон Кэсэльрынга за ўсякую цану старалiся ўтрымаць пазыцыi. Таскана была ў руках амэрыканскае Пятае армii, а брытанская Восьмая, у склад якое ўваходзiў Другi корпус Андэрса, заняла частку правiнцыi Эмiлii з гарадамi Форлi. Фаэнцай i Равэннай. Старажытная Балёнiя ляжала ў адлегласьцi каля сарака кiлямэтраў ад перадавых пазыцыяў Восьмае армii.
      У сваiх стратэгiчна нявыгадных пазыцыях немцы ня мелi шансаў на працяглае ўтрыманьне фронту. Маглi адно апазьнiць пераможны наступ хаўруснiцкiх армiяў на поўнач. Румынскiя нафтавыя палi ў Плаешты, што забясьпечвалi патрэбы нямецкае армii, ляжалi ў папялiшчах. Пры недахопе палiва Вэрмахт ня мог лiчыць на падтрымку анi панцырнай зброi, анi люфтвафэ. Цяжка было й з транспартам. Жалезныя клешчы хаўрусьнiцкiх i бальшавiцкiх армiяў падпаўзалi ўжо пад Бэрлiн, душылi за гарляк Гiтлераў "тысячагадовы Райх", што дрыгаў у перадсьмяротных канвульсiях. Фон Кэсэльрынг ведаў, што абарона iтальянскага бота была безнадзейнай. Хаўрусьнiкi рыхтавалiся да апошняга рашучага наступу.
      Асноўныя надзеi даводзiлася немцам пакладаць на галодную перамучаную пяхоту. Сьцiплыя харчы й амунiцыю з прычыны недахопу палiва падвозiлi iтальянскiмi валамi. Часта й густа жылi харчамi мясцовага насельнiцтва. Дарма, што лаяўся "хаўрусьнiк" Мусалiнi - ня было iншай рады. Ды немцы на дыктатара Бэнiто не надта й зважалi. Цi-ж то не Скарцэнi ўкраў яго з горнай цьвярдынi з рук хаўрусьнiкаў пасьля адыходу на другi бок маршала Бадольё? Дык паколькi квадратнагаловы дыктатар заўдзячваў Гiтлеру сваё жыцьцё, навошта было яго на ўвагу браць? I так днi ягоныя былi палiчаныя.
      Польскiя адзьдзелы, забраўшы каля Форлi Прэдап'ё, - маёмасьць i месца народжаньня Мусалiнi, абрабавалi паселiшча дашчэнту. Быццам на апраўданьне рабункаў прыгадвалi, што Бэнiто некалi перад вайной зь вялiкай пагардай гаварыў аб iхняй Бацькаўшчыне. Цяпер-жа галава iтальянскага фашызму са сваёй каханкай Кларай Петачы хаваўся недзе над возерам Комо.
      У немцаў нiколi ня было лiшнiх iлюзiй наконт iтальянцаў i iхняй баяздольнасьцi. Паколькi, з аднаго боку, жыхары апенiнскага паўабтоку вечна славiлiся таленавiтымi творцамi й выканальнiкамi опэраў, дык з другога - iхняе ваеннае майстэрства амаль што ўвайшло ў насьмешлiвыя прыказкi. Якi-ж наiўны чалавек асьмелiўся-б спадзявацца, што яны, якiя не ваявалi навет на пачатку вайны i адмаўлялiся баранiць свае афрыканскiя калёнii, маглi раптам цяпер перарадзiцца? Фон Кэсэльрынг да такiх не належаў. Гэта-ж ня тое, што змагацца на пяскох з паўдзiкiмi ў той час i слаба ўзброенымi абiсiнцамi цi ўжо, як было напярэдаднi Другой сусьветнай вайны, схапiцца ўдужкi з грэкамi.
      На поўднi, вызвалiўшы тры чвэрцi Iталii, стаяў добра дагледжаны, накормлены, апрануты, дасканала ўзброены й вышкалены жаўнер хаўрусьнiцкiх армiяў. Навет iтальянскiя фашысты ведалi, што абарона паўночнае часткi краiны была бяссэнсоўнай. Самi-ж былi занятыя праблемаю, якую нiяк нельга было адкладваць: як змыцца ў нейтральную Швайцарыю або прыхавацца-прытаiцца ў iншым зацiшным куточку.
      Народ-жа бачыў, што ўся вайна была фактычна нямецкай. Дык няхай тады немцы й ваююць. Народу - абы захаваць у цэласьцi свой здабытак. Узяўшы-ж на ўвагу, што галодныя немцы жывiлiся рабункамi мясцовага насельнiцтва, гэта якраз i было найцяжэйшым заданьнем. Iснавала ў немцаў за плячыма, пераважна ў гарах, iтальянская партызанка. Былi партызаны нацыянальныя й чырвоныя, адны й другiя вельмi слаба актыўныя. Абмяжоўвалiся дробным сабатажам, а калi ўваходзiлi ў збройнае змаганьне зь немцамi, дык адно там, дзе былi ў абсалютнай лiчбавай перавазе.
      II
      2 сакавiка 1945 году iтальянскi мараплаў "Аргенцiна" прыбыў з Брындызi ў Анкону i выладаваў новыя рэзэрвы для франтавых адзьдзелаў Другога корпусу. Анкона ў той пэрыяд была найбольш высунутым на поўнач, вызваленым ад немцаў портам на Адрыятычным моры. У лiку прыбыўшых былi Вiктар Караткевiч, Сымон Спарыш, Аляксандр Лабун, Кастусь Дзежка й iншыя сябры. Транспартныя машыны, заладаваўшы жаўнераў, накiравалiся шырокай прыгожай шашой па самым узьбярэжжы мора, у паўночным кiрунку. Надвечар пакiнуўшы Анкону, калёна ехала цэлую ноч. Мiнула Пэсаро, Рымiнi, Форлi й павярнула ў бок на Брызыгэлю. Тут знаходзiлiся сямнаццаты й чатырнаццаты батальёны пяхотнай 6-й Львоўскай брыгады. Адзiн Караткевiч трапiў у чатырнаццаты батальён, уся рэшта сяброў - у сямнаццаты. Дзежка, Самароб i Чарнецкi былi прыдзеленыя ў другую роту, а Сымон, Лабун i Ялонскi - у чацьвёртую. Сымону не пашанцавала: ён адзiн трапiў у зьвяз "кар'ераў" роты.
      Для паiнфармаваньня чытача мусiм зьвярнуць увагу на "кар'ер". Слова гэтае, жыўцом узятае з ангельскае мовы, азначае "носьбiт". У войску "кар'ерам" называўся лёгкi панцырны, з адкрытым верхам, воз на гусенiцах. Апрача шафёра звычайна ў iм памяшчалася двое кулямётчыкаў i ставала месца на запас амунiцыi. Будучы хуткабежным i надта паваротлiвым, "кар'ер" ужываўся для перавозу амунiцыi на перадавыя пазыцыi, надаваўся на ўдарныя патрулi й наогул быў успамагальнай адзiнкай для пяхоты. Маючы такiя ўласьцiвасьцi, як вялiкую сiлу агню, хуткасьць i паваротлiвасьць, "кар'ер" часьценька выкарыстоўваўся ў пагонях за адступаючым працiўнiкам. У першыя днi побыту на фронце Сымону давялося пераканацца, што "кар'ер" служыў i iншым патрэбам, зусiм не прадугледжаным анi яго канструктарамi, анi камандзерамi.
      Адным з шафёраў чатырох "кар'ераў" у зьвязе бых звыш саракагадовы, чарнявы, сярэдняга росту, шыракаплечы Пранук Бонк. Стары жаўнер, узяты бальшавiкамi ў палон у 1939 годзе, перажыўшы шмат у Сiбiры, пасьля, прайшоўшы Сярэднi Ўсход i ваенную кампанiю ў Афрыцы, Пранук чуўся ў войску быццам дома. Меў усе прыкметы старога жаўнера: няшмат думаў, быў вясёлым, нiчым надта не клапацiўся й на вайне чуўся быццам той селянiн з касою на сенажацi. Гаварыў шмат, пераважна аб драбнiцах, вельмi любiў выпiць i пагуляць з жанчынамi. Вiна ў Iталii даволi было ўсюды, а тым больш пры фронце, дзе ў пакiнутых гаспадарках стаялi вялiкiя, напоўненыя вiном бочкi.
      Зьвяз "кар'ераў" чацьвёртае роты заняў пакiнутую iтальянцамi фэрму ў адлегласьцi 300-400 мэтраў ад нямецкiх перадавых пазыцыяў. Была раньняя вясна, навокал усё прыгожа зелянiлася. Трымалася залатая сонечная пагода. Неяк надвечар Пранук Бонк i ягоны сябра, званы Кашыбанда, вясёлыя вярнулiся ў хату, што служыла перадавым абаронным пунктам (ПАП). Iншыя то трымалi варту, то поркалiся каля зброi або кар'ераў. Пранук з самага пачатку трапiўся быў Сымону на вока як тып самага перасечнага польскага жаўнера. Ён часьценька любiў тое-сёе зацягнуць сваiм прапiтым хрыплаватым басам. Гэтак i цяпер, ужо амаль на зьмярканьнi, ззаду хаты мiж садовых дрэў заскрыпеў Пранукоў бас:
      ...наварыла майму Тонi макаронi, ого!
      макаронi, ого! Iтальяно.
      О-о-о макаронi.
      Нон капiрэ iтальяно, ого-о-о!
      Гэта пародыя на нейкую iтальянскую песьню пашыраная была па цэлай армii. Пранук з Кашыбандам ня вельмi ўжо роўным крокам прыблiжалiся ззаду да хаты.
      - Чаго ты гарлапанiш? - асьцярог падпiтага шафёра капрал, што сядзеў каля парогу.
      - Ты ведаеш што, пане капрал, - кiнуўся перад iм Пранук, - ведаеш, што мы знайшлi ў суседняй пунi?
      - Ну што?
      - Ого-о што! Ну, адгадай! - памог Кашыбанда.
      - Нямецкiя вошы? - жартаваў капрал.
      - От фраер! Вошы? Якiя там вошы, пане капрал! Цi-ж мы-б, на вошы паглядзеўшы, упiлiся?
      - Дык вы там пiлi?
      - Ня пiлi, пане капрал, але вось крышку пацягнулi, каб смагу прагнаць, вось што...
      - Вiдаць, што й казаць...
      Некалькi жаўнераў выйшла з хаты, прыблiзiлiся i тыя, што поркалiся каля кар'ераў, каб пачуць навiну.
      - Я вам кажу, пане капрал, - прадаўжаў Пранук, - вось такую, з гэтую хату, бочку вiна мы найшлi, дый не адну, вось што. Так, пане капрал, вось як...
      - Не жартуеш? - заблiшчэлi ў капрала вочы. - То надта добра. Але ты, браце, перш iдзi, дакладзi сяржанту, а пасьля аб вiне...
      - Ну, што там новага прынесьлi? - пытаўся Пранука й Кашыбанду сяржант Ядлецкi, седзячы пры стале й разглядаючы нейкiя паперы.
      - Пане сяржанце, усё добрае, - пачаў Пранук.
      - Ёсьць там хто ў той хаце?
      - Нiкога няма, пане сяржанце, толькi...
      - Толькi?
      - Нядаўна нехта там быў.
      - Як вы гэта ведаеце? - Сяржант устаў ад стала.
      - Нехта прастрэлiў вялiзную кадушку з вiном; такая вялiкая яна, што, можа, пяць тысяч лiтраў мае i больш чым напалавiну поўная. Дзюркi мы так-сяк пазаторквалi, але вiно ўцякае. Трэба было б...
      I тут Кашыбанда, дапамагаючы Бонку словамi, у якiх вычуваўся жаль п'янiцы, што ўцякае "боскi нэктар", лямантаваў, што трацiцца так цэнная й зусiм неабходная для жаўнерскага жыцьця вадкасьць. На ягоную думку, варта было-б перашкодзiць поўнай катастрофе - пад'ехаць туды на "кар'еры" i напоўнiць пару бочак вiном.
      III
      Хата, аб якой была мова, знаходзiлася на правым флянгу ад пункта зьвяза "кар'ераў", нейкiх мэтраў за дзьвесьце ўзад. Яшчэ раней сяржант выслаў Бонка й Кашыбанду ў гэны бок на разьведку й вось цяпер атрымаў такi рапарт. Разьведчыкi даводзiлi, што немцаў нiдзе ня бачылi, што вiно было сярэдняй моцы й добрай якасьцi, хоць i "б'янко" (белае), ды што яны ўжо зусiм нядрэнна, паспрабавалi.
      У гэтым апошнiм сяржант Ядлецкi ня меў сумлеваў, добра ведаючы ўсiх людзей свайго зьвязу, зь якiмi зжыўся на працягу вайны, за выняткам хiба новага Сымона.
      - Што-ж... Як хочаце, дык пад'едзьце. Толькi не цяпер, а як сьцямнее. Ды ўважайце, каб пацiхеньку, каб часамi не папасьцiся.
      Гэтага толькi й трэба было. Два разы не давялося паўтараць. Хутка на адным, звольненым ад амунiцыi й зброi "кар'еры" зьявiлiся дзве пустыя бочкi й лейкi, знойдзеныя тут-жа, на месцы. Чатыры чалавекi, у тым лiку й Сымон, якога папрасiлi дапамагчы ў такой важнай апэрацыi, ледзь маглi дачакацца цямна.
      Ноч была цiхая й цёмная. У шматллiкiх месцах фронт гудзеў перастрэламi. З польскага боку адзывалiся "брэны", а з нямецкага - "спандалы" (гэтак хаўруснiкi называлi нямецкiя кулямёты "машынгэвэр цвай унд фiрцыг" ад месца iх прадукцыi ў Спандаў каля Бэрлiну). Радзей шумелi ў паветры снарады зь мiнамётаў. Ня маючы дакладна вызначанай мэты, яны стралялiся адно з мэтай дакучаньня працiўнiку й атрымалi мянушку зводзячых.
      Па гладзенькай, вылажанай каменьнямi мiжхутарнай дарожцы несамавiта гудзеў гнаны Бонкам "кар'ер".
      - Павальней! Сьцiшы матор! - асьцерагаў шафёра адзiн зь ездакоў.
      - Надта-ж, халера, чуваць. Каб хаця швабы не аблажылi нас мiнамi.
      Ледзь пасьпеў перасьцерагчы, як непадалёк вялiкiм рэхам тарганулася начная цiшыня. Адна мiна, другая, трэцяя. Усе кулём пакацiлiся на зямлю. Пачакаўшы колькi часу, з поўначы прынесла яшчэ тры.
      - Пся крэў! Цi-ж яны не разумеюць, што не на баявое заданьне едзем?!
      - А чаго гонiш, як вар'ят!
      - Халерныя швабы! Дачакаецеся, сукiны сыны!
      - I як то нас так хутка абмацалi!
      - Усё ў парадку? Дык давайце далей.
      - Ты пад'едзь сам, а мы тут ужо трушком.
      - О'кэй!
      Мэта хутка была дасягнутая. Катастрофа ў трысьцене, дзе стаялi дзве велiзарныя бочкi, па тры мэтры вышынi й столькi ж у дыямэтры, была вялiкай. Вiно выцякала праз папрастрэльваныя дзiркi. Яно вышынёй на пядзю залiло ўжо цэлы трысьцен.
      - Пся крэў! То-ж мы заторкнулi. А Божа-ж каханы, столькi выцекла за гэты час. Як то магло стацца? - жалiўся Пранук Бонк.
      - Мусiць, мы слаба пазаторквалi, калi зноў пацякло, - паясьнiў Кашыбанда.
      - Вы самi, мусiць, не памятаеце, цi заторкнулi. Напiлiся, як бэлi, ды п'яныя назад папаўзьлi.
      - Не гавары-ж ты мне дурнiц. Як Бога кахаю, заторкнулi, - бажыўся, стукаючы кулаком у грудзi, нецьвярозы яшчэ шафёр.
      - Ну, добра. Давайце за працу! - скамандаваў капрал. - Ты, Спарыш, стой там на дварэ на варце, а мы самi справiмся.
      - Каго ты пасылаеш, такога зялёнага?!
      - Як то зялёнага? Варту ня ўмее трымаць? Дык чаго-ж тады на фронт прыехаў? Давайце за працу.
      Сымон з "томсанам" напагатове выйшаў на двор i, прыслухоўваючыся да адгалоскаў навокал, пiў зрокам цемру. У трысьцене тройка не марудзiла. Вiдаць было па iхнiх рухах, што аперацыю такую даводзiлася праводзiць не ў пяршыню. Кашыбанда вялiкiмi глыткамi сёрбаў з кожнага напоўненага вядра, а пасьля напаўняў бочкi празь лейку, зь якой аж цераз берагi цякло. За нейкае паўгадзiны абедзьве бочкi былi поўныя, добра заторкнутыя. Пасьля цяжкiх уздыханьняў, паценьняў, стагнаньняў i "псякрэваў" былi яны заладаваныя на "кар'ер". Да фэрмы, дзе стаяў зьвяз, "кар'ер" папоўз чарапахай. Матор чхаў, заiкаўся й душыўся пад цяжарам ладунку.
      Назаўтра Кашыбанда аднекуль прынёс скручаную мядзяную трубку й колькi пасудзiнаў - цэлы самагонны апарат. Разлажыўшы ў вялiкiм iтальянскiм камiнку малое вогнiшча, пачаў пераганяць вiно на сьпiрт. Сымон здагадаўся, назiраючы за працаю самагоншчыка, што той меў у гэтым прыдатным рамястве вялiкую практыку, крышку быў зьдзiўлены, што такая дзейнасьць адбываецца з дазволу сяржанта - шэфа зьвязу, што наогул нiхто таму не пярэчыў, што ўсе любiлi выпiць, i прыйшоў да выснаву, што ў такiх абставiнах было гэта зусiм нармальным.
      IV
      Зьвяз "кар'ераў" быў падзелены й высланы на старожу мастоў на невялiкiм канале - па чатыры чалавекi на кожны мост. Сымон з трыма iншымi трапiў на мост, адлеглы мо на паўкiлямэтра ад першага абарончага пункта. Канал бег паралельна да ракi Сэньё. Усе рэчкi, якiя да гэтага часу давялося бачыць Сымону, былi з абодвух бакоў абложаны высокiмi, мо на мэтраў шэсьць вышынi, процiпаводнымi насыпамi. Немцы, быццам тыя краты, павыкопвалi ў iх цэлыя лабiрынты акопаў i бункераў. Мелi адтуль добры нагляд над суседняй раўнiнай.
      Пры мосьце стаяла ангельская шасьцiфунтавая супрацьтанкавая гармата. Побач былi руiны мураванкi з падзiраўленымi снарадамi сьценамi й згарэлай страхой. У ёй кватаравалi брытанскiя артылерысты. Новапрыбылыя са зьвязу "кар'ераў" людзi двойкамi трымалi варту пры мосьце. "Кар'ер" свой i рэчы пакiнулi ў адлеглай на мэтраў дзьвесьце направа ад моста фэрме. Сымон зьдзiвiўся, убачыўшы на хутары цывiльных. Як выглядала, яны зусiм нармальна жылi, хоць мо ня зусiм нармальна гаспадарылi. Беручы пад увагу, што рака Сэньё й нямецкiя перадавыя пазiцыi былi адлеглымi не далей як на паўкiлямэтра, трэба было дзiвiцца сьмеласьцi iтальянцаў.
      Праўда, канал ня быў пярэдняй лiнiяй хаўрусьнiкаў. Наперадзе былi адзьдзелы пяхоты. Усё-ткi, калi-б пайшло на благое, калi-б разбушаваў артылерыйскi агонь, iтальянцы маглi-б пацярпець ня толькi маёмасьцю, але й жыцьцём. Немцы-ж ведалi, што войска з гэтага боку часта памяшчалася ў дамах цi iншых сялянскiх будынках. Жаўнеры неахвотна сядзелi пад голым небам, хiба ў выпадку крайняй патрэбы.
      Маючы пад бокам цывiльных, Сымон назiраў за iхным жыцьцём. Гэта быў вялiкi кантраст у параўнаньнi з жыхарамi паўдзённай Iталii. Зямля была ўраджайная, багатая садамi, вiнаградам. пшанiцаю, гароднiнай. Калi на поўднi ўсюды сьвяцiлася бяда, дык тут навет i цяпер, пад час вайны, - дастатак. Далiна По правiльна ўважалася сьвiрнам перанаселенай Iталii. Яе найлепш можна было-б прыраўнаць да вядомай ужо чытачам Эльзаскай раўнiны.
      Перастрэлка на фронце была слабая. Зь нямецкага боку актыўнасьць была мiнiмальная. Часамi прыляталi на паўдзённы бок мiны, радзей - артылерыйскiя снарады. Шмат зь iх ня дэтанавала. Факт гэты тлумачыўся тым, што ў нямецкiх фабрыках было шмат чужых i варожых немцам работнiкаў, якiя займалiся сабатажам. Людзей, такiм чынам, усьцераглi ад калецтва й сьмерцi. З боку хаўруснiкаў артылерыя была даволi актыўная. У кожны ясны й пагодны дзень над лiнiяй фронту бурчэў у паветры маленькi двухкрылы самалёт-разьведчык. Там артылерыйскi назiральнiк, звычайна афiцэр, дакладна сачыў за непрыяцелем i па радыё iнфармаваў артылерыйскiя пазыцыi. Немцы баялiся ўдзень выкарыстоўваць сваю старанна замаскаваную цяжэйшую артылерыю, трывожачыся, каб двухкрылы назiральнiк не асачыў яе.
      На другi дзень, калi Сымон i Кашыбанда вярнулiся з варты, стары iтальянец выйшаў з хаты й папрасiў iх на спагэцi.
      - Прэго, сiньёры, прэго! Манджарэ спагэцi, - цягнуў нiзенькi чарнявы гаспадар у хату.
      - Аспэто! - затрымаў яго Кашыбанда. - Ты маеш ахвоту на спагэцi? - пытаўся Сымона.
      - Ня ведаю. Нiколi ня еў. Што гэта такое?
      - Нешта падобнае да макаронаў, толькi надта даўгое й круглае. Хадзi, зараз пабачыш.
      За даўгаватым сталом сядзела ўжо цэлая сям'я - матка, дзьве дачкi й дзяцюк. Адна дачка была ў дваццатых гадох - чарнявая, круглаватая, вельмi прыгожая, iншая - падлетак. Побач старэйшай сядзеў дзяцюк.
      Калi селянiн прывёў двух жаўнераў, гаспадыня, быццам тая квактуха, усхапiлася й забегала па хаце. Каля печы наладавала дзьве талеркi горбамi спагэцi, якiя зараз-жа апынулiся на стале перад гасьцямi.
      - Прэго, прэго! - паказваў гаспадар на крэслы.
      Хлопцы селi.
      Сымон прыглядаўся да залiтых памiдоравым соўсам, пахучых спагэцi, што тоненькiмi сувоямi расплылiся па талерках. "Як-жа iх есьцi гэткiм вiдэльцам?" - думаў юнак, сочачы за iншымi. Iтальянцы чаплялi на канцы вiдэльцаў па колькi столак тоненькiх спагэцi, пасьля паволi круцiлi цаўямi, аж пакуль не нарасталi на iх тоўсьценькiя клубкi, якiя паважна несьлi ў раты й спажывалi. Кашыбанда бязь лiшнiх слоў узяўся за яду. Зусiм нядрэнна даваў сабе раду. Адно ў Сымона чырванаватыя й сьлiзкiя, быццам тыя чэрвi, спагэцi нiяк не хацелi накручвацца й трымацца. Як нi стараўся, вiдэлец заставаўся пусты. Мяркаваў, што цi ня лепш было-б пасеч iх на кавалкi, каб былi карацейшыя, ды пасьля ўжо, неяк падчапiўшы, у рот данесьцi. Хлапцу было вельмi нязручна, тым больш што iтальянцы прыглядалiся да ягонай бяздарнасьцi.
      З процiлеглага боку стала сьвяцiлiся, здавалася, зь лёгкай усьмешкай, цёмныя й прывабныя прамянiстыя вочы. Сымону раней ня было калi ўважней прыгледзецца да гэтай прыгожай дзяўчыны. Цяпер-жа, седзячы зусiм насупраць яе цераз стол, адчуваў, як нешта заказытала ў ягоных грудзях пад зялёным "батледрэсам". Сачыў за ёю больш, чымся за ейным суседам. Чамусьцi здалося яму, што дзяцюк гэты мае на дзяўчыну нейкае права, пэўна-ж, ён не брат, бо неяк i не па-брацку сядзеў побач, i беларус ужо падсьведама пачаў зайздросьцiць яму, а можа, й ня любiць iтальянца.
      Са спагэцi нiчога ня выходзiла. Дзяўчына, заўважыўшы хлапцову нязручнасьць, перапрасiла, падсунула ягоную талерку на сярэдзiну стала, узяла вiдэлец i спрактыкаванаю рукою накруцiла на яе вялiкi клубок.
      - Грац'я, - адказаў зьбянтэжаны хлапец i аж крыху пачырванеў, стараючыся нешта дагледзiць у цёмна-прамянiстых вачах.
      - Ваша дачка? - запытаўся ён, пасьмялеўшы, у селянiна.
      - Дзьве дачкi, - адказаў, выцершы рукою вусны, iтальянец. - А гэта Джузэпэ - нарачоны Анджэлiны.
      Сымон столькi ведаў iтальянскай мовы, што зразумеў.
      - Нарачоны? Дык скора вясельле будзе?
      - Пасьля вайны, як скончыцца вайна, - пасьпяшыла на дапамогу мацi.
      Кавалер паглядзеў на Анджэлiну, быццам на якi ласы кавалак. У тым паглядзе свяцiлася нецярплiвасьць няведама якога доўгага чаканьня й няпзўнасьць адносна няведамага канца вайны.
      - Але-ж якi вы бляндын! Якiя прыгожыя маеце блёнд валасы! - выказала сваё зьдзiўленьне, гледзячы на Сымонаў чуб, Анджэлiна.
      - А ў вас, iтальянцаў, няма бляндынаў?
      - Ёсьць, - усьмiхнулася дзяўчына, - толькi маляваныя.
      - Ты ведаеш, браце, - сказаў да Сымона, канчаючы свае спагэцi, Кашыбанда, - хутчэй мы iхныя ўсе бочкi асушым, чымся ў iх вырасьце бляндын. Як Бога кахаю.
      Пасьля гэтага, не зважаючы на iншых, налiў са шклянога графiна шклянку "б'янка" й вялiкiмi глыткамi прапаласкаў спагэцi.
      - Мольто грац'я, сiньёры, - дзякаваў, устаючы, Кашыбанда, а за iм пасьпяшыў i Сымон. - Спагэцi мольто боно.
      - Прэго, сiньёры, прэго, - падняўся з крэсла гаспадар.
      - Арывiдэрчы, - разьвiталiся жаўнеры й пайшлi вылежвацца на сонцы.
      V
      Прыйшоў загад у зьвяз "кар'ераў" даць пяць чалавек на падмацаваньне перадавога абароннага пункту (ПАП) на левым флянгу роты. У лiк вызначаных трапiў i Сымон.
      - Запрагай каня! - крычалi Прануку жаўнеры.
      - Конь запрэжаны. Сядайце! Хочаце, дык да самых швабскiх бункераў давязу.
      Пранук Бонк, як i заўсёды, быў падпiты. Калi ўсе ўселiся, пусьцiў у рух матор i, ад'ехаўшы з паўкiлямэтра назад, разагнаў борзды "кар'ер" на поўную хуткасьць. Густы пыл курыў па польнай жвiровай дарожцы. Праехаўшы мо кiлямэтр на захад, зусiм не зьмяншаючы хуткасьцi, крутой дугой павярнуў направа. Мясцовасьць была тут больш узвышаная, i, прыгледзеўшыся ўважней, льга было спасьцерагчы воддаль насып над Сэньё. Пяцёрка сядзела на "кар'еры", выпрастаўшыся на поўны рост. Раптам зь нямецкага боку праз гул матора пачулася густая траскатня аўтаматычнай зброi. "Кар'ер" умiг спынiўся, а ездакi, быццам тыя галовы качаноў, пакацiлiся ў бочную канаву.
      - Ты, вар'яце! - крычаў нехта. - Чаго ты прэш? З глузду зьехаў?
      - Як то - чаго прэш? Чым вальней, тым iм лягчэй узяць на прыцэл.
      - Усе цэлыя?
      У адказ зь нямецкага боку пачуўся працяжны й дэмаралiзуючы рогат "спандаву", а кулi завiшчэлi навокал пустога "кар'ера". Шасьцёрка яшчэ мацней прылiпла да зямлi няглыбокай прыдарожнай канавы. Ясна было, што немцы добра асачылi "кар'ер".
      - Давайце паўзём на гэну руiну. Чакайце яшчэ, забярэм рэчы з воза!
      Мэтраў дваццаць налева ад дарогi тырчаў мураваны шкiлет фермы. Да ПАП было ўжо недалёка, але "кар'ерам" неяк было далей ехаць. Трэба было перачакаць агонь.
      - Ты, Пранук, перачакай тут, пакуль спынiцца агонь, ды давай назад, а мы ўжо дойдзем, - загадаў Бонку яфрэйтар.
      - О'кэй, давайце.
      Яфрэйтар асьцярожна ўспоўз ззаду на "кар'ер" i па хвiлiне пачаў адтуль шпурляць клункамi й зброяй у канаву.
      - Бярыце ды паўзiце за гэныя сьцены.
      Лiшнiм было паўтараць. Хуткiмi перабежкамi пяцёрка неўзабаве апынулася за сьцяной разьбiтага дому. Усьпелi ў добры час. Адно прыселi за сьцяной, як паблiзу скалатнулася зямля, i колькi чарговых артылерыйскiх снарадаў падняло ўверх стаўбуры мяккай чорнай зямлi.
      - Скурррррр... сыны! - лаяўся адзiн з тых, што схавалiся.
      Спрактыкаванае вока магло ацанiць, што немцы ўстрэльвалiся ў "кар'ер". Пасьля двух снарадаў па баках i аднаго ззаду цяпер мусiў прыляцець наступны, якi меў папасьцi ў мэту. Гэтак звычайна артылерыст трапляў у малы нярухомы аб'ект чацьвёртым снарадам, а больш спрактыкаваны мог рызыкнуць i трэцiм. Чацьвёрты не трапiў. Выкапаў вялiкую яму мэтры два сьпераду "кар'ера" i абкiдаў зямлёю ды асколкамi машыну й канаву. Пяцёрка з-за сьцяны прыглядалася з затоеным дыханьнем. Цiкавiлiся, цi паранены быў Пранук, што застаўся ляжаць у канаўцы побач возу. Як быццам у адказ iм, з канавы найперш паднялася Пранукова галава, а пасьля й тулава. Хуткiм крокам скочыў на "кар'ер", мяркуючы, мусiць, што хутка запозна будзе ратаваць. Ня ўсьпеў ускарабкацца, як зь нямецкага боку зарагатаў "спандаў". Пранук уздрыгнуў, застагнаў, i бязладнае цела звалiлася перад гусенiцамi сьпераду.
      - Пранук! Пранук! - крычаў
      У адказ пачуўся ледзь чутны стогн.
      - Пся косьць, на чорта яму той воз, чаму не ляжаў! - камэнтаваў адзiн за сьцяной.
      Яфрэйтар маланкай перабег ад сьцяны да "кар'еру". Прылёг i памацаў рукою параненага. Пасьля колькiх хвiлiнаў ён iрвануў назад, i амаль у той самы момант, як дабягаў да сьцяны, снарад шарпануў па "кар'еры", якi ўмiг ахапiла полымя й дым. Тыя, што хавалiся за сьцяной, ужо ня мелi патрэбы пытацца, цi жыве Пранук Бонк.
      - Пся крэў! Скурр... сыны! - вылаяўся зноў яфрэйтар. - Давайце наперад, бо зараз i па нас зачнуць!
      Пяцёрка трушком i перабежкамi кiнулася наперад. З гэтага боку адазвалiся гарматы й мiнамёты. Дрыжала й калыхалася залатое вясеньняе, напоўненае смяротнымi зыкамi паветра.
      VI
      Асноваю перадавога абароннага пункту, куды зьявiлася пяцёрка, была вялiкая мураваная хата. Вокны з паўночнага боку былi пазакладаныя мяшкамi зь пяском. У кутах мура павыбiваныя былi адтулiны дастатняй вялiчынi, каб наглядаць поле абстрэлу. Зь iх тырчэлi цёмна-шэрыя рулi цяжкiх кулямётаў браўнiнгаў. Два былi на першым, а адзiн - на другiм паверсе. Нанач варта ўзмацнялася - адзiн трымаў старожу ззаду хаты, а другi - на першым паверсе дома сьпераду. Узброеныя былi ручнымi аўтаматамi "томсанамi". Камандзерам ПАП-у быў сухi ў твары, высокi й тонкi. у трыццатых гадох зьвязовы падхаронжы. Меў дванаццаць чалавек пад сваёй камандай.
      Ззаду хаты, на мэтраў пяцьдзесят воддаль, стаяў пусты хлеў i сьвiран, побач яго - абрэзаны навокал даволi тонкi ўжо, але высокi стог саломы. Гэты ПАП больш быў умацаваны, чымся суседнiя. Рака Сэньё рабiла тут дугу, й нямецкiя пазiцыi больш былi высунутымi ў глыб польскае лiнii, чымся ў iншых месцах. Да варожых пазыцыяў было адсюль каля трох сотняў мэтраў. З паўночнага боку хаты, зараз каля яе, раўналегла да абароннае лiнii бегла мiжхутарная дарога. Цяпер яна ня ўжывалася. Адно начамi хадзiлi па ёй патрулi. Згодна зь iхнымi апавяданьнямi, немцы часта падкрадалiся да самых польскiх пазыцыяў. Ночы былi найбольш небясьпечныя. Удзень абодва бакi абмяжоўвалiся лёгкiмi перастрэлкамi зь мiнамётаў, аўтаматычнай ручной зброi й зусiм рэдка з артылерыi.
      Яфрэйтар адрапартаваў камандзеру ПАП-у аб зьнiшчэньнi немцамi "кар'ера" й сьмерцi Пранука Бонка. Гэта была адно фармальнасьць, бо раней яшчэ данесьлi камандзеру ягоныя-ж людзi, што сачылi за ўсiм выпадкам. Тэлефанiчна камандзер зьвязаўся з ротным, якому перадаў няпрыемную навiну. Пасьля зьмярканьня рэшткi Пранука Бонка былi прыбраныя з дарогi людзьмi з санiтарнае часьцi.
      Сымонаў твар разьяснеў шчырай, ветлiвай усьмешкай, калi ўбачыў Аляксандра Лабуна. Гэта быў, апрача яго, адзiн беларус на ПАП. Сябры моцна пацiснулi адзiн аднаму рукi.
      - Здароў, брат, здароў. Сьцiпла называю цябе братам, але ты мне даражэйшы цяпер, як брат, - трос рукой Сымон.
      - Такiх мiлых гасьцей чымся пабольш. Ведаеш, як мне аднаму сярод чужых надакучыла.
      - Што й гаварыць.
      - Як-жа ты ўцалеў? "Кар'ер" ваш немцы разьбiлi.
      - Жартуеш? Такога загартаванага ваяку, як я, i кулi ўжо не бяруць.
      - Ня вер тым кулям, бо яшчэ, чаго добрага...
      - Ускочылi былi за сьцяну руiнаў. Толькi бядака-шафёр папаўся, бо хацеў з "кар'ерам" - наўцёкi. "Спандавам" зрэзалi.
      - Сукiны каты!
      - Вам добра дакучаюць тут?
      - Гэта месца даволi небясьпечнае, асаблiва ўночы.
      Як быццам на запярэчаньне гэтаму колькi мiн тузанула паветрам. Адна ўпала блiзка хлява, але не дэтанавала.
      - Гэй, там! - пачулася з хаты. - Чаго пасталi, як разiнькi сярод панадворку?! Бяжыце ў хату або трымайцеся блiжэй сьцяны!
      Два беларусы падыйшлi й селi ля кучы зь пяском каля самай сьцяны.
      - Ну, як ты? Ужо прывык да фронту? - пытаўся Лабун.
      - Ведаеш, братка, спачатку было страшнавата. Быў-жа чалавек ужо ня раз пад абстрэлам i на фронце - сам ведаеш. Але кожны новы раз, якi-б ты стары жаўнер ня быў, калi трапiш пад агонь, то нанава прывыкай. Здаецца, што ўсе кулi лятуць у тваiм кiрунку й абавязкова ў цябе трапяць.
      - А тая, што мае трапiць, дык так неспадзявана бзыкне, што й не агледзiшся.
      - У тым-то й сук. Толькi пасьля ўжо чалавек звыкне, што цi кулi сьвiшчуць, цi чмялi гудуць - усё роўна.
      - Кажы, што дзе новага. Бачыў каго з нашых цi чуў мо?
      - Не, братка, нiкагусенькi, - адказаў Сымон. - А ты?
      - Бачыў на днях Дзежку. Казаў, што ўсе нашы цэлыя й здаровыя. Як i раней, ня страцiў гумару.
      - Ага, вось маю i я навiну.
      - Ну?
      - Не так даўно, тыдзень мо таму назад, чытаў я ў дывiзiйнай газэтцы разьдзел пошукаў Чырвонага Крыжа. I ведаеш, каго напаткаў?
      - Каго-ж?
      - Мiкула Мар'ян шукае брата Вiталiя Мiкулу.
      - Мар'ян Мiкула?
      - Так.
      - Выглядае, што капiтан Мiкула меў брата.
      - Мусiць.
      - I што ты зрабiў?
      - Ну, што-ж мог... напiсаў у Чырвоны Крыж, што ягоны брат Вiталi быў, ведаеш, у БКА, пасьля ў трыццатай, ды што быў немцамi арыштаваны й, падобна, застрэлены.
      - Адказу яшчэ не атрымаў?
      - Ня было-ж калi.
      - Цiкава. Мы й ня ведалi, што Мiкула меў брата ды яшчэ ў польскай армii.
      - Ды яшчэ маёра.
      - Так?
      - Гэтак падаваўся ў пошуках.
      - Гм. Ён табе, напэўна, яшчэ раз напiша. Думаю, варта было-б паiнфармаваць яго дакладна, што ведаеш аб капiтану Мiкуле i што ён, ягоны брат, павiнен толькi ганарыцца Вiталем. Гэта быў адзiн з гэрояў нашага народу. Кажу "быў"... Хто ведае, мо яшчэ жыве...
      - Хадзiлi чуткi, што зьлiквiдавалi яго ў Дахаў.
      - Сам Бог ведае.
      I сапраўды за нейкi тыдзень пазьней Сымон Спарыш атрымаў ад маёра Мiкулы лiст, дзе той, пiшучы па-польску, распытваўся пра брата й прасiў, каб Сымон напiсаў усё-ўсенька, хаця-б найменш важнае, што ведае. Сымон напiсаў другi лiст на беларускай мове. У цёплых словах адлюстраваў усё яму ведамае адносна былога свайго камандзера, пачынаючы ад Менску й канчаючы Эльзасам ды пераходамi беларусаў да макiсаў. Што да далейшага лёсу шэфа штаба БКА, хлапец адно мяркаваў, бо й сам ня ведае напэўна, цi капiтан быў зьлiквiдаваны немцамi ў Дахаў. На другi лiст адказу не атрымаў.
      VII
      Пяшчотна-цёплае вясеньняе сонейка вяртала прыродзе жыцьцёвыя сiлы. Навокал абароннага пункту пачыналi зелянець сады й вiнаграднiкi, усьмiхалiся краскi. Травiца зарастала й пакрывала зеленьню сляды танкаў i "кар'ераў", няглыбокiя канаўкi ад мiнаў i снарадаў. Парваная, патаптаная, парэзаная зямля, як магла, лячыла ваенныя раны. Густым зялёным дываном буйнела на палях азiмiна. Ад ПАП у кiрунку нямецкiх умацаваньняў на насыпе ракi Сэньё роўнымi шэрагамi апраналiся ў лiсточкi яблынi, грушы й вiнаграднiк. Птушкi, часта палоханыя ўзрывамi й перастрэлкаю, маўклiва таiлiся ў садох, а то i ўцякалi ад фронту, каб у бясьпечнейшых месцах будаваць гнёзды. На гэтак званай нiчыёй зямлi - паласой мiж нямецкiмi й хаўрусьнiцкiмi абароннымi пазыцыямi - зелень дрэваў мела ўплыў на павышэньне двухбаковай актыўнасьцi патрулёў. Пад аховай зеленi людзi падпаўзалi зусiм блiзка да ўмацаваньняў працiўнiка. Вартавыя напружвалi зрок, сачылi за рухам кожнае галiнкi, каб у час спасьцерагчы ворага й не дапусьцiць яго за мяжу небясьпечнае лiнii.
      У адзiн з такiх прыгожых вясеньнiх дзён на панадворку фэрмы сядзела група жаўнераў. Бальшыня была разьдзетая вышэй паясьнiцаў i старалася здабыць першы вясеньнi загар. Чацьвёра зь iх, седзячы на траве на разасланых коцах, крокаў за восем ад задняе сьцяны дома, гулялi ў карты. Адзiн выпыльваў коц. Сымон прымасьцiўся на старым крэсле пад сьцяною каля дзьвярэй i штосьцi чытаў. Лабун стаяў побач карцёжнiкаў. Было цiха й цёпла. То з аднаго, то з другога боку адклiкаўся фронт. Мiны капалi на палях i агародах новыя канаўкi.
      Адна такая мiна раптам разарвалася крокi за два ад карцёжнiкаў i блiзка чалавека, што выпыльваў коц. Цэлая група здаровых i дужых людзей за iмгненьне да гэтага раптам замянiлася ў акрываўленых калекаў. Рэзультат быў настуюны:
      Аднаму карцёжнiку, што ляжаў на левым баку ды, выставiўшы ўверх рукi, трымаў карты, адарвала тры галоўныя пальцы правае рукi. Вiселi яны на перасечанай амаль напалову далонi, што ператварылася ў акрываўлены кавалак мяса. Другому карцёжнiку, што сядзеў задам да месца ўзрыву, асколак патузаў правае плячо. Трэцяму кавалак, жалеза зашыўся ў мякаць правага бока. Аляксандру Лабуну два маленькiя кавалачкi гарачай сталi трапiлi ў нiжнюю шчаку. Кроў тоненькiмi нiтачкамi сачылася па шыi. Чалавека, якi, трымаючы абедзьвюма рукамi за рагi, выпыльваў коц, нейкiм цудам жалеза мiнула. Адно ў руках з тоўстага суконнага коца засталiся падзюраўленыя, быццам сiта, абрыўкi. Сымону, што сядзеў найдалей ад месца дэтанацыi, нешта балюча ляпнула па цеменi на пальцы чатыры ўверх ад левага вуха. Ён памацаў мiж густых валасоў маленькi гузячок, прыцiснуў яго, зiрнуў на плямку крывi на пальцы i пераканаўшыся, што косьць была непашкоджаная i што пад скураю ня было асколку, прыглядаўся суматосе сярод параненых.
      На панадворку паднялiся енкi. З хаты выбеглi жаўнеры. Раненыя хутка так-сяк былi перавязаныя, а выклiканая тэлефонам санiтарная машына забрала чатырох на пункт першае дапамогi. Ужо на зьмярканьнi Аляксандр Лабун вярнуўся назад з аблепленай бандажом нiжняй часткай левай шчакi. Тры раненыя засталiся ў шпiталi.
      Мiна, мо адна з тысячы такiх, выпушчаных працiўнiкам, гэтым разам знайшла здабычу. ПАП паслабеў на трох чалавек. Таго самага вечара камандзер ПАП забаранiў жаўнерам бяз службовай патрэбы выходзiць па-за сьцены ўмацаванага будынку.
      VIII
      На другую ноч пасьля вышэйапiсанага выпадку, каля дзесятае гадзiны, Сымон стаяў на варце. Меў загад перш страляць, а пасьля ўжо распытвацца, хто й што. Сымонаў пост быў пры паўдзённа-ўсходнiм куце хаты. Сядзеў у сярэдзiне высокай, паўколам вылажанай гурбы мяшкоў з пяском. Адно шлем i вочы тырчэлi над краем. Перад носам - заладаваны скарастрэл "томсан", а побач яго - паўдзесятка гранатаў.
      Спевы конiкаў часта заглушалiся водгульлем ад выбухаў снарадаў i мiн. На правым фланзе, ад польскiх пазыцыяў на ўсход, кожную ноч амаль бесьперапынна гучала сымфонiя гармат. Там былi пазыцыi жыдоўскай брыгады, створанай з уцекачоў з розных краiнаў Эўропы. Адносна гэтага адзьдзелу хадзiлi мiж жаўнерскае масы розныя сьмешныя анэкдоты. Тэмай бальшынi была прыказкавая баязьлiвасьць нашчадкаў Аўраама. Якраз яна, як тлумачылi суседзi па фронце, спрычынялася да бесьперапыннай начной стральбы на жыдоўскiм адрэзку. Стралялi не таму, што немцы iх атакавалi, цi таму, што адрэзак iх быў найбольш важным i небясьпечным, а, як казалi, таму, што старалiся дэмаралiзаваць i палохаць працiўнiка згодна старой адносна iх прыказкi: "жыда ня б'юць яшчэ, а ён ужо крычыць". Гэтак i цяпер: жыдоўскi адрэзак захлынаўся агнём, хаця суседнiя хаўрусьнiцкiя адзьдзелы абмяжоўвалiся адно самай неабходнай перастрэлкай.
      Дзесь недалёка на захад i крышку наперад у нямецкi бок крычалi iндыкi. Сымону давялося раней чуць, што iндычыны гоман даносiўся з пакiнутай птушынай фэрмы, якая апынулася на нiчыёй тэрыторыi. Птушкi, трывожаныя стрэламi, а то й патрулямi, праводзiлi неспакойныя ночы. На фэрму часьценька заглядалi патрулi з абодвух бакоў, i пасьля кожнага такога вiзiту сям'я iндыкоў зьмяншалася. Бывала, што варожыя патрулi там сустракалiся. Месца было вельмi небясьпечнае. Паводле апавяданьняў, на мiнулым тыднi капрал зь iншай польскай роты, што са сваiм пяцiасабовым патрулём заглянуў на фэрму ўночы (быццам службова, але фактычна таму, каб наладаваць мяшок птушкамi), застрэлiў чатырох немцаў. Удалося гэта яму, як апавядалi, толькi дзякуючы вялiкай цьвярозасьцi й неразгубленасьцi ў крытычны момант, калi на фэрме лоб у лоб сустрэўся зь немцамi. Апавядалi далей, што капрал за гэткую вялiкую баявую заслугу быў прапанаваны да ўзнагароды крыжам "Вiртуцi мiлiтары" - найвышэйшай польскай адзнакай за адвагу ў баi. Колькi было ў тым праўды цi выдуманага, Сымон ня мог ведаць. Але ў тым, што на левым флянзе крышку ўперад iснавала птушыная фэрма й што там яшчэ й цяпер былi iндыкi - ня было сумлеву. Гэтак i цяпер гоман iхнi гучаў дысанансам у агульным сьвiсьце снарадаў, тарахканьнi "брэнаў" i рогаце "спандаваў".
      Пры сьвятле батарэйнай электрычнай лямпачкi зьвязовы падхаронжы камандзер ПАП вызначыў трасы патруля, агледзеў трох чалавек у баявой гатоўнасьцi й тэлефанiчна паведамiў камандзеру роты аб высланьнi людзей. Той у сваю чаргу меў паведамiць iншыя польскiя пасты, каб ведалi, што свае людзi знаходзяцца ў баёвай разьведцы.
      Сымон Спарыш, седзячы на варце й прыслухоўваючыся розным гукам ночы, думаў аб усiм i аб нiчым. Абыякавасьць ягонай, звычайна чульлiвай натуры зьмянiлася атупеньнем. Падобным быў да таго палена, якое нядбайлiвы гаспадар топча на дрывотнi дзясяткi разоў замест таго, каб прыхаваць у зацiшнае й сухое месца пад страхою. Аднаго дня нечакана заўважыць яго пад нагамi ды знойдзе ўжытак. Хлапец быў маленькай незаўважнай пешкай, якому дзесьцi ў будучынi на нейкiм адрэзку жыцьця прыйдзецца выканаць нейкую сваю, для яго асаблiвую ролю. У гэтым ня меў сумлеваў. Абы захаваць жыцьцё. А цяпер? Што-ж цяпер? Няхай кiдаюць i топчуць. Як бы нi тапталi, а ўжо-ж зусiм ня стопчуць. Тапталi-ж i раней, дый не такiя таптуны. Цяпер дык хоць па-людзку кормяць i апранаюць, хаця фiзычна ня прыходзiцца цярпець нястачаў. А абавязкi-ж, якiя-б яны нi былi, выконваць трэба. Аб тым, што штучна прычэплены да гэтага чужога цела, зь якiм нiколi ня зможа зрасьцiся, думаць шкада было. Даўно й безьлiч разоў раней ужо думаў i паставiў кропку над "i".
      Думкi нейкiмi нязьвязанымi абрыўкамi мiтусiлiся ў галаве. Прыслухоўваўся да заядлай стралянiны на жыдоўскiм адрэзку, пiльна ўглядаўся ў вялыя ценi садовых дрэў i час ад часу пазiраў на ясны поўны месяц, што, здавалася, маестатычна i абыякава дзiвiўся проблiскам агню на халявiне iтальянскага бота. Сымон нагнуўся й прыкурыў папяроску. Трымаў яе ў жменi, каб, баранi Бог, хто-небудзь зводдаль не заўважыў. Нiколi-ж нельга было быць пэўным, што адна цi другая пара вачэй ня прытаiлася дзесь за зеленьню.
      За сьцяной ледзь чутны быў шоргат ног i гоман прыцiшаных галасоў. У заднiх дзвярох зашастала вопратка, прыклад нечага аўтамата стукнуў аб аўшак, i Сымон заўважыў тры постацi. Крокаў амаль ня было чуваць. Абутымi былi ў лёгкiя гумовыя спартовыя атопкi, каб у выпадку патрэбы цiханька, быццам тыя ценi, падкрасьцiся да пазыцыяў працiўнiка ды, калi собiць, i ўцячы баржджэй. Трохасабовы патруль, трымаючы напагатове аўтаматы, асьцярожнымi крокамi абышоў хату й схаваўся за вуглом яе.
      Сымона нi разу ня высылалi яшчэ на начны патруль. Цяпер-жа ён пачаў думаць, як чуўся, калi-б яму давялося iсьцi ў лiку тых трох, на якую-б выстаўляў сябе небясьпеку. Шнурок ягоных думак быў раптоўна абарваны сухiм i густым трэскам нямецкага скарастрэлу "шмайсара" зь пярэдняга боку ПАП. Пару часiнаў пасьля прыляцеў адтуль нечы крык, i з-за вугла выбеглi тры жаўнеры-патрулёўцы. Адзiн зь iх трымаў сьцiснутую вышэй локця левую руку. Ледзь усьпелi ўбегчы ў хату, як цэлы ПАП зь пярэдняга боку ажывiўся цяжкiм грукатам усёй аўтаматычнай зброi. Два браўнiнгi зьнiзу й адзiн зьверху ды пара ручных скарастрэлаў сеялi жалезным дажджом па агародзе, вiнаграднiках i садовых дрэвах сьпераду. З хаты выбег камандзер зьвяза i, прабегшы каля Сымона, прысеў за яблыняй ды пусьцiў у кiрунку немцаў яркую асьвятляльную ракету. За ёй - другую й трэцюю. Пасьля пабег назад.
      Стралянiна трывала хвiлiн дзесяць. Аўтаматчыкi, заўважыўшы, што сьпераду, адкуль нехта пусьцiў пару сэрыяў са "шмайсара", ня было нiякага водклiку, далi адпачыць нагрэтым аўтаматам.
      Ужо на свiтаньнi два чалавекi высланы былi агледзець поле сьпераду хаты. Прынесьлi назад два панцырфаўсты, адзiн "шмайсар", колькi стрэльбаў i гранатаў. Не знайшлi забiтых анi параненых немцаў. Паводле iхняга апавяданьня пра пазыцыi, дзе знайшлi нямецкую зброю, можна было ўявiць наступнае: вялiкi нямецкi патруль, чалавек дзесяць цi больш, падкраўся да ПАП. Немцы йшлi вужом ля шэрагу вiнаградных кустоў, маючы на мэце акружыць i зьнiшчыць ПАП. Аб гэтым сьведчыла раськiнутая дугой на траве зброя. Колькi часiнаў, вiдаць, патрэбна iм было, каб хвост патруля падыйшоў наперад зь левага боку й каб распачаць атаку. Праслухаўшы такi рапарт, зьвязовы падхаронжы пацерабiў галаву.
      - Бачыш, дрэнi, ледзь нас не накрылi.
      - I як то яны падпаўзьлi зусiм так незаўважанымi.
      - Добра сталася, што наш патруль у той час выйшаў.
      - I яшчэ як добра.
      Ня было найменшых сумлеваў, што калi-б патруль выйшаў на пару хвiлiн пазьней... але тады зусiм ня выйшаў-бы. Два панцырфаўсты замянiлi-б хату ў вялiкае полымя. Iм дапамаглi-б гранаты. Калi-б немцы заатакавалi згодна з плянам - можна было надвое варажыць, цi ўратаваўся-б хто з ПАП.
      Два днi пасьля зь нямецкага боку прыйшлi два жаўнеры. У палон зьявiлiся самахоць, бачачы бессэнсоўнасьць безнадзейнага змаганьня. Ад iх палякi даведалiся, што дваццацiасабовы патруль, заданьнем якога было зьнiшчэньне ПАП, зь вялiкiм перапалохам уцёк з-пад граду агню. Было трое параненых. Камандзер яго, нейкi фельдфебель, у сваёй справаздачы казаў, што па дарозе трапiў неспадзявана на засаду, што мусiў як мага ўцякаць, навет зброю пакiнуўшы.
      IX
      На працягу сакавiка й пачатку красавiка хаўрусьнiцкiя адзьдзелы папаўнялiся рэзэрвамi людзей i матэрыялаў. Асфальты гладкiх дарог угiналiся пад цяжарам шматтонных вазоў, калечылiся гусенiцамi танкаў. Зьявiлiся дадатковыя сотнi цяжкiх i лёгкiх гарматаў, танкаў, кулямётаў, амунiцыi, тысячы новых людзей. Ярка-зялёныя галiнкi садоў хавалi замаскаваныя даўгiя й тоўстыя жаролы артылерыi, што неўзабаве агнём i жалезам мела зьмянiць карту Апенiнскага паўабтоку.
      Калёны ангельскiх танкiстаў пры дарозе спынялi свае "чэрчылi" й "кромвелi", каб не праваронiць "ты тайм" (гарбатны перапынак). Вайна цi мiр, а жыхар Ёркшыра цi Ланкашыра трымаўся сваiх звычак i традыцыяў. Вылазiў зь пяцiдзесяцiтонных стальных пудзiлаў, распальваў польны прымус i спажываў гарбату з малаком i бiсквiтамi. Цяпер-жа й перашкодаў ня было: двухкрылыя машыны маршала Гэрынга з недахопу палiва ржавелi на паўзьнiшчаных лётнiшчах, а хаўрусьнiцкая авiяцыя была поўным гаспадаром неба.
      Сямнаццаты батальён шостай Львоўскай брыгады сабраўся ў вялiкiм тэатры места Фаэнцы. Камандзер батальёну гаварыў аб дысцыплiне, п'янстве, вэнэрычных хваробах, карным кодэксе. Гаварыў аб неабходнай жаўнерскай маралi, аб тым, што Андэрсаў корпус стаiць напярэдаднi апошняга бою. Хутка мае распачацца наступ, што выкiне гiтлераўцаў з паўдзённага боку Альпаў. Камандзер гаварыў, што ў немцаў, паводле здабытых разьведкамi вестак, бракавала алiвы да гарматаў, палiва, харчоў, медычных прыпасаў, амунiцыi, транспарту, людзей. Камандзер запэўнiваў, што дарога ад Сэньё да Балёнii будзе шмат лягчэйшай, чымся тая, якой прыйшлi яны на поўнач ад падножжа iтальянскага бота. Жаўнеры слухалi й напаўнялi вялiкую тэатральную залу густым блакiтным дымам сотняў цыгарэтаў. Што-ж iм? Так цi iнакш пачатае давядзецца скончыць. Хоць Сталiнавы янычары ўжо панавалi ў Варшаве й Кракаве, хоць колiшняя мэта - вольная й незалежная Польшча - даўно пахаваная была ў кучы ялцiнскiх папераў, хоць зьнiклi й спапялiлiся тысячы надзеяў, дарма страчаны дзесяткi тысячаў маладых жыцьцяў пачатае трэба скончыць.
      На гэнай зборцы Сымон не дашукаўся сваiх найблiжэйшых сяброў - Кастуся Дзежкi й Вiктара Караткевiча. Згодна ранейшага загаду, паехалi яны на кароткатэрмiновыя курсы дзесь у паўдзённую Iталiю. Туды-ж накiраваўся й Аляксандр Лабун. Сымонава пасьпяховая здача экзаменаў у Сан-Базыльё спрычынiлася, мусiць, да таго, што быў пакiнуты на фронце. Апошнiмi днямi прыдзелены быў да трэцяга зьвязу свае роты, дзе зь менскiх сяброў знайшоў Ялонскага й Ялушэвiча. Было крышку весялей - усё-ж час ад часу колькiмi роднымi словамi з другiмi перакiнуцца можна будзе.
      Спарыш атрымаў "п'ят" i двух амунiцыйных на помач. "П'ятам" называлася кароткая, на мэтр даўжынi, супрацьтанкавая стрэльба. Дакладней кажучы, цяжка было назваць яе стрэльбай. Трэцюю частку даўжынi складаў паўадкрыты кодаўб, куды заладоўвалася шасьцiфунтавая бомба. У даўгi й вузкi нос бомбы ўкладаўся запальнiк, i яна тады называлася завостранай, а сама аперацыя - вастрэньнем бомбы. Другой часткай "п'ята" была даўгаватая, мо на сантымэтраў дзесяць у дыямэтры труба, закончаная паўкруглым прыкладам. У сярэдзiне мэталёвай трубы была доўгая й тоўстая пружына, якая пры нацiску курка пускала ў рух адбой, што дэтанаваў капсуль таўставатага патрона ў хвасьце бомбы. З "п'ята", пастаўленага на кароткай ножцы, стралялi лежачы. Меў максiмальны засяг на сто дваццаць мэтраў, але толькi на дзевяноста мэтраў стралец мог мець шансы трапiць у мэту. Пры выстрале прыклад "п'ята" з вялiкай сiлаю таўхаў у плячо, а паўадкрыты кодаўб, у якiм ладаваўся снарад, зусiм не заглушаў дэтанацыi патрону, пры дапамозе якога ладунак зь вялiкiм цiскам выкiдаўся да мэты.
      Неяк у адзiн дзень, пры баявых практыкаваньнях з п'ятам" недалёка ад франтавой лiнii, Сымон выстралiў дваццаць адзiн снарад. Пасьля гэтага, асаблiва-ж пасьля начнога адпачынку, надта разбалелася правае плячо. Ня мог бяз болю паварушыць рукой, а ў вушах шумела й зьвiнела цэлыя наступныя тры днi. Адылi й да гэтага трэба было прывыкаць.
      "П'ят" важыў звыш трыццацi фунтаў. На час акцыi прыдзялiлi Сымону двух амунiцыйных. Кожны зь iх меў насiць па шэсьць снарадаў. Ляжалi яны па тры штукi ў кантэйнеры, што меў палатняны пасак дзеля перавескi цераз плячо. Калiсьцi ў трыццатай дывiзii на эльзаскiм фронце вартаваў Сымон у акопах з нямецкiмi панцырфаўстамi, цяпер-жа быў таксама супрацьтанкавым стралком з ангельскiм "п'ятам". Паўставала адно пытаньне, цi будзе ў што страляць, цi мелi немцы на фронце танкi, а калi мелi, дык цi было палiва й алiва для iхняга ўжытку? Сымон пацяшаў сябе, што неабавязкова страляць у танкi; ня толькi можна, але, пэўна-ж, i трэба будзе зьнiшчаць кулямётныя гнёзды ў бункерах, акопах цi мурах. Для гэтага ж "п'ят" надаваўся зусiм ня горш, чымся для лiквiдацыi панцырнай зброi.
      НАСТУП МIЖ ЦЬВIТУЧЫХ САДОЎ
      I
      Цудоўны сонечны вясеньнi дзень 9 красавiка 1945-га году запачаткаваў апошнi разьдзел хаўрусьнiцкай ваеннай кампанii ў Iталii. Неўзабаве пасьля абеду блакiтнае бясхмарнае неба загрымела тысячамi цяжкiх ангельскiх i амэрыканскiх бамбавiкоў. Яны плылi на поўнач, каб зьнiшчыць пульс жыцьця ворага: пусьцiць з агнём ваенныя склады, чыгуначныя станцыi, раськiдаць i спапялiць канцэнтрацыйныя пункты армiй фон Кэсэльрынга...
      У праменьнях мякка-цёплага й вясёлага вясеньняга сонца зьзялi смертаносныя магутныя птушкi, напаўняючы жыцьцядайнае неба злавесным рэхам маторных грымотаў. Iх былi сотнi, а мо тысячы. Плылi роўненька й паволi. Здавалася, што нiякая сiла ня здольная зьмянiць iхняга курсу, перашкодзiць цi не апошняму ўжо падарожжу туды, дзе пасеюць сьмерць i руiны. Сымон нiколi ў сваiм жыцьцi ня бачыў столькi самалётаў. Помнiў нямецкi наступ на ўсход. Тады таксама немцы амаль закрывалi неба. Але зь цяперашнiм ня было параўнаньня. Здавалася, што ўся плошча неба была занятая, кожная вышыня над зямлёю раўла тысячамi матораў.
      З жаролаў дзесяткаў тысяч гарматаў ад Генуйскай затокi да Адрыятычнага мора артылерысты здымалi маскаваньнi й ахоўныя чахлы. А трэцяй гадзiне прыйшоў сiгнал, i хвалiстая стужка хаўруснiцкай лiнii пачала шпурляць стальлю й полымем на поўнач. Крышылiся аслабленыя нямецкiя ўмацаваньнi, пражылася зямля, й ападалi ў магутным дрыжэньнi кволыя пялёсткi кветак у цьвiтучых садах. Дбайлiвая й працавiтая пчолка, зьбiраючы мёд, губiла шлях у свае вульлi, слабы матылёк сьляпiўся пылам i дымам з разьдзiраных грудзей зямлi. Здавалася, што сатана раздзьмухаў усе вогненназьнiшчальныя моцы пекла.
      Ёсьць нешта над меру магутнае й натхняючае ў гуле й грымотах тысячаў чародных гарматных залпаў. Трэба ўявiць, што стрэлы былi настолькi густымi й частымi, што ня было мiж iмi нiводнага, хаця-б найкарацейшага перапынку. Гул гэткi ўлiвае сiлу й падымае з пасьцеляў фiзычна аслабленых i вычарпаных старых жаўнераў, змушае iх да самых крайнiх натугаў, улiвае моц i дынамiчнасьць у змучаныя арганiзмы, дэмаралiзуе й паралiзуе тых, што бароняцца. Трэба мець сталёвую сiлу волi й жалезныя нэрвы, каб, апынуўшыся пад такiм лiўнем бомбаў i агню, ператрываць колькi гадзiнаў, захаваўшы спакой i здольнасьць супрацiву.
      Зьвяз i рота, да якой прыдзелены быў Сымон, былi ўчора адклiканыя з фронту й знаходзiлiся ў адлегласьцi мо трох кiлямэтраў ад яго на хутары паблiзу вёскi Санта-Лючыя. Адсюль франтавая лiнiя ва ўсходнiм кiрунку вiдаць была на дзесяткi кiлямэтраў.
      Цiкава было назiраць, як густая лавiна перамешанага з дымам сiнявата-шэрага пылу хутка расла, буйнела ўшыр i ўвышкi ды паволi пасоўвалася ў паўдзённым кiрунку. За пару гадзiн яна зусiм пакрыла паўночны небакрай, даплыла й густой павалокай апранула вёску Санта-Лючыя, замурзала, а пасьля амаль зусiм схавала сонца, што хiлiлася за грэбень Апэнiнаў.
      - Але-ж i даюць, - гаварылi жаўнеры з Сымонавага зьвязу. - Малайцы, што й гаварыць. Так iм i трэба! Лягчэй нам будзе, - i прамочвалi глоткi "б'янкам" з пукатых пляшак.
      Бесьперапынная артылерыйская кананада трывала больш дзьвюх гадзiнаў. Пасьля парадзела, а эстафету пераняла танкавая й дробная пяхотная зброя. У гэты вечар фронт курыўся нязьлiчонымi вялiкiмi й малымi агнямi. На адрэзку шматнацыянальнай Восьмай армii працiўнiк быў выкiнуты зь першых умацаваньняў над Сэньё й iншых стратэгiчных месцаў. Найбольш заўзята баранiўся ён пры асноўных дарогах. Страты на хаўрусьнiцкiм баку былi нязначныя, на нямецкiм вялiкiя. Навет у гэту познюю пару вайны гiтлераўскiя фанатыкi заядла баранiлiся, нягледзячы на вялiкiя ахвяры.
      II
      Сымонаў амунiцыйны Кiцынскi, паляк з Лодзi, быў навiчком у польскай армii. Прыйшоў зь нямецкага боку ня так даўно. У характары ягоным зазначалася так свойская палякам пыха, пабудаваная на зусiм, здавалася-б, нязначных дробязях, нонсэнсах. Здольны быў зрабiць з мухi слана, калi гэта была муха польская. Язык ягоны камэнтаваў усё навакольнае i, быццам тыя жорны ў дужай сялянскай руцэ, бесьперапынна цёр рознае вотруб'е. Здавалася, што язык гэты й сам худаваты, сярэднi ростам, чарнявы Кiцынскi хацелi надрабiць тое, што давялося iм страцiць за час побыту пад нямецкай акупацыяй.
      - Глянь, глянь, якiя танкi! Дзе швабам да нас цяпер дараўняцца! Няхай уцякаюць, бы тыя мышы пад мятлу! - захапляўся ён на трэцi дзень, калi зьвяз рыхтаваўся да наступу на супрацьпаводны насып ракi Сантэрно, а танкi й людзi станавiлiся на выхадныя пазыцыi ў занятай учора вёсцы.
      Артылерыя пачала падрыхтоўчую атаку. Над самым насыпам ракi пiкавалi ангельскiя "спiтфаеры", такiя самыя, як помнiў Сымон, што калiсь так моцна дакучалi iм у Эльзасе. Адзiн штурмавiк шпурнуў бомбу ў бункер i, занадта зьнiзiўшыся, раптам разьляцеўся на кавалкi. Адбылося гэта ў адлегласьцi ня больш паўкiлямэтра ад выхадных пазыцый пяхоты й танкаў.
      - Пся крэў! Свая артылерыя самалёт зьбiла! Галганы еднэ! Не бачаць, цi што?
      - То не артылерыi, а самалёта вiна. Ты чуў, што яны заўчора збамбардавалi перадавыя пазыцыi трэцяй Карпацкай дывiзii й забiлi дзесяць людзей ды больш як паўсотнi ранiлi?
      - То праўда?
      - Але.
      - Дык тады яму й варта.
      - Як то яму? Гэты-ж "спiтфаер", пэўна, там ня быў.
      - Не важна, быў цi не. Усё роўна-ж гэта ангельцы палякаў пабiлi.
      - Але-ж у цябе лёгiка, як у таго асла.
      Самалёт разьляцеўся на драбнюсенькiя кавалачкi. Свой артылерыйскi снарад трапiў простым цэлам. Наступаючыя адзьдзелы, заняўшы пазьней першы супрацьпаводны насып, знайшлi на iм вялiкую выгаралую пляму i ў шматлiкiх мясцох адломкi мэталу. Нехта казаў, што адшукаў кавалкi стлелых касьцей i навет шматок чалавечай скуры. Вiдаць, сам ладунак бомбаў брытанскага штурмавiка больш чым што спрычынiўся да катастрофы.
      - Паглядзi, пан, паглядзi! - штурхануў Спарыша Кiцынскi. - Хто гэта такiя?
      Група пераважна маладых мужчын праходзiла вулiцаю вёскi. Былi гэта апранутыя ў цывiльнае iтальянцы з белымi апаскамi на левых рукавах.
      - Вiва полякi! Вiва лiбэраторы! - крычаў адзiн, махаючы капелюшом i скалячы зубы.
      - А вы хто? - пытаўся Кiцынскi.
      - Партызаны. Iтальяны партызаны. Тэдэскi вiя! Вiва полякi!
      Iтальянец, як вiдаць, быў падпiты.
      - Ты скурчы сын! Ты такi партызан, што толькi ўмееш баб падшукваць ды вiно прадаваць! - вурчаў Кiцынскi, быццам да яго толькi адносiлася тое "вiва лiбэраторы".
      Лейтанант, камандзер зьвяза, паклiкаў партызанаў i распытваўся пра нямецкiя ўмацаваньнi, iх колькасьць i iншае. Тыя самi ня ведалi. Былi яны, вiдаць, прыфрантавыя партызаны - значыцца, такiя, якiм нiколi ня думаецца партызанiць, аж пакуль вораг сам не ўцячэ. Ужо пасьля прыходу вызвольнiкаў начэплiвалi на рукавы белыя павязкi й лiчылi сябе калi ня гэроямi, дык, прынамсi, баявымi людзьмi.
      - Глядзi, калега, глядзi на гэтых гэрояў. Ня вузка табе прэзэнтуюцца скуррр... - таўхаў iзноў Спарыша Кiцынскi.
      - Перастаў-бы ты нарэшце малоць! Аж брыдка, яй-богу! - зьнецярплiвiўся нарэшце Сымон. - Вечна быццам тая малатарня. Адкуль гэта ў цябе бярэцца. Ты-ж ужо, напэўна, будзеш лепшым гэроем.
      - Лепшым цi ня лепшым, але-ж ня тое, што гэтыя макароньнiкi. За iх мы мусiм кроў нашую польскую пралiваць!
      - Але-ж ты й напралiваў ужо, жалься Богу. Ха-ха-ха! Хвалiўся-б хто пралiтай крывёю, але-ж ня ты. Ха-ха-ха! - рагатаў Сымон.
      - То-ж я не аб сваёй гавару, вуйка ты, - бурчаў малы паляк, што, здаецца, аж прыгiнаўся пад цяжарам шасьцi снарадаў. Вiдаць, "б'янка" затуманiла яму ў галаве. Шмат хто быў пад хмяльком, ня выключаючы й Сымона. Ужо "партызаны" пастаралiся пачаставаць не аднаго "лiбэратара".
      Артылерыйская кананада скончылася або часткова была перанесеная на далейшыя пазыцыi працiўнiка. Танкi рушылi ў наступ, а за iмi й побач iх пяхота. З супрацьпаводнага насыпу ракi Сантэрно там-сям адазвалася дробная аўтаматычная зброя. Танкi пару разоў спынялiся й абсыпалi пачарнелы ўжо ад агню насып градам куляў. Трушком перабягалi пехацiнцы. Тры агнямётныя "шэрманы", спынiўшыся ў адлегласьцi каля сотнi мэтраў ад насыпу, пусьцiлi наперад густыя чырванаватыя языкi полымя й лiзалi iмi ўзбочча й верх першага насыпу.
      - Так iм, сукiным сынам! Так iм трэба, швабам праклятым! - камэнтаваў Кiцынскi. Быццам у адказ яму "швабы праклятыя" з выдатнай рэгулярнасьцю дзяўблi поле наступу зь цяжкiх мiнамётаў. Мэтраў за пяцьдзесят направа ад Сымона, зараз ззаду за "шэрманам", снарад трапiў у групу людзей. Пачулiся крыкi й енкi. Зьявiлiся санiтары. Лежачы нiцма на насiлках, чалавек сьцякаў крывёю з вялiкай, вырванай ззаду аж да нырак раны. Хвiлiны ягонага жыцьця былi палiчаныя.
      Першы супрацьпаводны насып выказваў адно спарадычны супрацiў. Неўзабаве апошнiя пункты ягоныя былi зьлiквiдаваныя, й месцамi над акопамi загайдалiся на палках белыя рызманы. Наступаючыя падпаўзалi на пахiлае ўзбочча. З малых акопаў паказвалiся ўверх найперш верхнiя канцы рук, пасьля шлемы й чорнымi бародамi аброслыя, замурзаныя, худыя твары. У адным месцы чалавек намогся быў выкарабкацца з акопа, i ў той жа момант "томсан" абсыпаў яго дажджом куляў. Верхняя палова чалавека пахiснулася, уздрыгнула, рукi, быццам апаленыя, схапiлiся за грудзi, i той, што хацеў быць палонным, носам занурыў у абсмаленую агнямётамi зямлю.
      - Не страляць палонных, лайдаку ты едэн! - крычэў афiцэр. - Што ты хочаш, каб кожны зь iх змагаўся да апошняга патрону?
      Самыя сьмялейшыя з наступаючых спрабавалi вылазiць на верх насыпу. З процiлеглага насыпу чуўся грукат "спандава". Немцы трымалiся на другiм баку. Тое, што ня зьнiшчыла артылерыя, ня выбiлi танкi, мусiла выкарчоўваць пяхота. Рэчышча рэчкi Сантэрно было вузенькае, але супрацьпаводныя насыпы па баках шырокiя. Адлегласьць мiж iхнiмi хрыбтамi сягала да ста мэтраў.
      Найгоршы вораг наступаючага жаўнера - гэта нецярплiвасьць i нэрвовасьць. У гэтым на собскiя вочы мог пераканацца Сымон. Мо вiною тут быў хмялёк у галаве. Здавалася вельмi непраўдападобным, каб цьвярозы чалавек мог зрабiць так, як адзiн з жаўнераў зьвязу. Цяжка было пасьля, гледзячы на акрываўлены труп, у агнi бою варажыць, якiмi матывамi ён кiраваўся, калi раптам, падпоўзшы да самага верху першага насыпу ды асачыўшы на другiм баку "спандаў", што, быццам гарохам, сеяў кулямi, ён устаў на цэлы рост i, нешта моцна крыкнуўшы, пачаў з "томсана" абсыпаць бункер, адкуль адзываўся "спандаў".
      - Што ты робiш, вар'яце?! Кла-а-дзiся! - крычаў на яго зьвязовы. Ледзь пасьпеў падафiцэр скончыць заглушаную стрэламi перасьцярогу, як з процiлеглага берагу пачуўся грукат другой сэрыi "спандава". Неразумны польскi куляметчык ад вялiкага болю здрыгануўся ўсiм целам ад галавы да ног, рукi выпусьцiлi "томсан". Чалавек скурчыўся й пакацiўся ўнiз па даволi стромым насыпе, прыцiснуўшы рукамi залiтыя крывёю грудзi. Два жаўнеры падскочылi да яго ў часе перадсьмяротных сутаргаў. Зьбялелы, стогнучы, варушыў яшчэ вуснамi й нешта стараўся сказаць, але ня мог, а ў адкрытых вачах адлюстраваўся неспадзяваны жах. Быў гэта той самы кулямётчык, што пару хвiлiн таму застрэлiў немца, якi з паднятымi рукамi вылазiў з акопу, каб стацца палонным.
      III
      - "П'ят"! Давайце сюды "п'ят"! - клiкаў Сымона камандзер зьвязу. - Там! Бачыш? - паказваў пальцам, падпоўзшы да самага верху насыпу, афiцэр. - Гэты бункер.
      - Так ёсьць, пане лейтанант.
      - Пачастуй iх.
      На насыпе з другога боку рэчкi Спарыш заўважыў прыкрыты зверху абсохлымi ўжо зялёнымi галiнкамi невялiкi бугор. Крыху нiжэй чарнелася падоўжаная адтулiна.
      - Уважай! Ня вылазь занадта наверх! - перасьцерагаў камандзер. Сымон на жываце ад'ехаў крок назад i выставiў правую руку да Кiцынскага:
      - Давай хутчэй снарад!
      З мэталёвай пушкi, з верхняй кiшэнi "батледрэсу" выцягнуў доўгi, на сантымэтры тры, запальнiк i завастрыў бомбу. Рыжа-чарнявы насып, сьпечаны нядаўна танкавымi агнямётамi, курыў яшчэ карэньчыкамi травы. Моцна пякло зьверху сонца. Левым рукавом Сымон выцер зь iлба пот, што залiваў вочы, i паставiў на ножку "п'ят", вызначыўшы адлегласьць на шэсьцьдзесят мэтраў. Прыклад кароткай стрэльбы моцна таўхануў правае плячо, што адчувала яшчэ ранейшы боль. Снарад разарваўся,не далятаючы да бункера, крышку направа ўнiз.
      - Давай зараз другi! Не марудзь! - спанукаў лейтанант. - Калi за гэтым разам трапiш у мэту, заробiш ад мяне пляшку водкi.
      - Думаю, што траплю.
      - Дык давай.
      У гэты час цемнаватая адтулiна з супрацьлеглага боку адклiкнулася "спандалавым" залпам. Наступаючая пяхота не магла вылезьцi на верх насыпу. Дождж куляў бзыкаў па яго хрыбце, а некаторыя, адбiўшыся рыкашэтам ад рэдкага каменьня, быццам тыя жукi, страцiўшы ранейшы iмпэт, завурчалi, пералятаючы за плечы.
      Сымон падняў "п'ятаву" ножку вышэй, аблiчаючы на адлегласьць дадатковых дзесяцi мэтраў, i заладаваў другую бомбу. Прычакаўшы, пакуль сьцiхне кулямёт, на жываце пад'ехаў да самага верху насыпу i цэлiўся мо пяць секунд. Гэтым разам даўганосая, круглаватая, велiчынёю з добрую бручку хвастатая бомба трапiла проста ў вызначаную адтулiну. Стаўбур зямлi, пылу й кавалкаў дробнага сучча падняўся на мэтраў пяць уверх. Бункер ахутаўся пылам, полымем i дымам.
      - Брава! Вось маладзец! - крыкнуў у захапленьнi малады афiцэр. - Маеш ад мяне пляшку водкi.
      - Калi, пане лейтанант? - усьмiхнуўся ад задаваленьня Сымон.
      - Пасьля сканчэньня акцыi.
      - Ну, гэта дык па вадзе вiламi пiсана. Хто ведае, калi тая акцыя скончыцца.
      - Я-бы цяпер табе даў, дык уп'ешся й другi раз не трапiш у бункер, тлумачыў афiцэр, вылезшы ўжо наверх i разглядаючыся па баках.
      - Усё роўна я гэтага вам не дарую, пане лейтанант.
      Але той ужо ня слухаў. Рукамi паказваў людзям, каб вылазiлi наверх i падцягвалi для пераправы лодкi.
      - Бяры ўжо, калега, i гэтую, - сунуў Кiцынскi апошнюю з кантэйнера бомбу. Сымон узяў яе й завастрыў. На правым крыле жаўнеры спускалiся ўжо ўнiз.
      - Але-ж i душна, - жалiўся Кiцынскаму Спарыш.
      - Няхай яе кроў залье, такая сьпякота, - памог наракаць паляк. - I цягай, як той дурань, столькi ладунку на плячох. Добра, што хаця крыху ўжо выстралялi.
      Рэчка была няглыбокая й вузкая. Пантонныя лёгкiя лодкi бралi па пяць чалавек. Сымон пераяжджаў на другi бок устоячкi, перавесiўшы цераз плячо "п'ят" i трымаючы ў правай руцэ завостраную бомбу. Вельмi ўважаў на доўгi нос i чырвоны запальнiк, каб, баранi Божа, чаго iм не дакрануцца. Запальнiк быў надзвычай адчувальны, й часта бомба выбухала, стукнуўшы носам аб якую галiнку...
      На другiм баку Спарыш не хацеў бачыць, якое зьнiшчэньне зрабiла ягоная бомба ў бункеры. Хоць даўно звыкся з касьбой сьмерцi навокал, ён адно ў выпадку неабходнасьцi пазiраў на забiтых цi пакалечаных. Апынуўся разам зь Кiцынскiм i нейкiм малым тоўсьценькiм капралам у вузкiм, кароценькiм акопе, выкапаным накшталт лацiнскае пяцёркi. Раён ракi Сантэрно на гэтым адрэзку ўжо маўчаў. Адно на левым флянгу, мо на кiлямэтр цi больш воддаль, трывала самая заядлая перастрэлка ўсялякае зброi, улучна з артылерыяй. Абаронцы моста й шашы сканцэнтравалi там вялiкiя сiлы.
      Вось наперадзе над чупрынамi садоў праiмчалiся ў заходнiм кiрунку адзiн за адным тры ганчакi-"спiтфаеры", й там дзесь над шашою загрукацелi з гарматак якраз так, як калiсь, пранюхаўшы калёны трыццатае дывiзii на гладкiх эльзаскiх дарогах.
      Тыя самыя самалёты. Калiсь - чужыя, цяпер - свае. Iхнi грукат некалi напаўняў цябе трывогай, цяпер улiваў моц i сiлу. I гэта ўсё на працягу пяцi-шасьцi месяцаў. Цi-ж ня здурэў гэты сьвет? - думаў "п'ятавы" стралец.
      Пераправа пяхоты праз рэчку трывала каля гадзiны. Займалi акопы й бункеры на паўночным баку. Нiзка хiлiлася на захад сонца. Загадана было затрымацца. Шмат акопаў, як вiдаць было, абаронцы лiнii Сантэрно нiколi ня ўжывалi. Магчыма, што наступ быў занадта гвалтоўны, магчыма, што ў немцаў не хапiла людзей. Апошняе было менш праўдападобным, бо як-нiяк Сантэрно было другой абароннай лiнiяй i мусiла быць абсаджана жаўнерамi.
      На паўночны бок ад рэчкi краявiд нiчым ня розьнiўся ад таго, з паўдзённага боку. Ад акопа, дзе сядзеў Сымон, празь цьвiтучы сад вiдаць была напаўразбураная артылерыяй фэрма. Курыў, дагараючы, стог саломы й пуня. Уцалела адно белая хата-ляпянка. Меншы хутар знаходзiўся ў адлегласьцi мэтраў ста пяцiдзесяцi наперадзе крышку налева. Навокал нiкога ня было вiдаць.
      Сымон зiрнуў на ляжачы наўзверх акопа свой пуцаты завостраны "п'ятавы" снарад, на той малы хутар i звярнуўся да капрала:
      - Як вы думаеце, пане капрал, цi ня варта было-б гэтай бомбачкай смалянуць па гэтай хатцы? - кiўнуў на снарад i на хату.
      - Хто-ж яго ведае. Мо й не зашкодзiла-б.
      Падбадзёраны такiм адказам, стралок ужо стаўляў сваю пузатую стрэльбу.
      - Давай, кохасю, - песьцiў i гладзiў сварад Кiцынскi, пакуль перадаць яго Сымону, - заляцi ты туды й секанi па швабах.
      Ацанiўшы адлегласьць да абгароджанай плотам i аброслай зеленьню хаты, Сымон мяркаваў, што "п'ятаў" засяг мог быць закароткi, дзеля таго й выцягнуў ножку на максiмальную адлегласьць. Капрал моўчкi прыглядаўся. Камандзер зьвязу, што абяцаў Сымону пляшку, пайшоў дзесьцi налева, цi не да камандзера роты, каб атрымаць далейшыя iнструкцыi.
      Сымон прыцэлiўся ў самы шчыт страхi i, моцна прыцiснуўшыся да пляча прыкладам, нацiснуў курок. Снарад разарваўся ў садзе, не далятаючы да хаты на мэтраў дзесяць. Навокал амаль ня было стральбы. Усе зацiкавiлiся выбухам у садзе.
      - Эх, партач ты, калега, - скрывiў тоўстыя вусны Кiцынскi.
      - Сам ты партач! Не бачыш, што задалёка?
      Як хутка выявiлася, шчасьце было ў тым, што "п'ят" не дасягнуў хаткi. Адно сьцiхла рэха выбуху, як з хаты выбегла нейкая фiгура ў "батледрэсе" i, махаючы стрэльбай над галавой, крычала:
      - Не стра-а-а-а-ляць, вы там, скуррр-чы сыны!
      - То нашы там! - усхапiўся капрал.
      - Мусiць, - схамянуўся Сымон.
      - Пся крэў, матка Боская Чэнстахоўская, вось дык было-б! - перапалохаўся Кiцынскi.
      - Хто тут страляў?! - прыбег, засопшыся, з левага крыла камандзер роты. Пытаюся, хто тут стрэлiў цяпер у гэну хату?
      Усе навокал маўчалi. Капiтанаў зрок затрымаўся на "п'яце" й акопчыку, дзе сядзела тройка вiноўных.
      - Пане капрал, вы бачылi, хто тут цяпер стрэлiў? Капрал адказаў не адразу. Уталопiўся зрокам у Сымона, быццам мяркуючы, што сказаць, i шукаючы парады ды вырашыўшы, што была й ягоная вiна, адказаў:
      - Не, не бачыў, пане капiтан.
      - Там пайшоў наш патруль, i маглi пакалечыць сваiх людзей.
      - Пане лейтанант, - накiнуўся ён на бягучага зь левага боку камандзера звязу, - чаму не загадалi вы сваiм людзям спынiць агонь?
      - Пане капiтан, то само сабой было зразумелым, што лiшняга...
      - Мусiць, ня ўсiм было зразумела. Ледзь сваiх людзей не пастралялi. Будзьце пры зьвязе й чакайце далейшых дыспазыцыяў, - кiнуў на адыход.
      Сымону прыгадаўся дваццаты патрон, што ў батальёне Мураўёва выстралiў пад час практыкаваньняў над Рэйнам i за якi адседзеў колькi гадзiн арыштаваны ў бункеры. "Мо трэба больш кiравацца развагай, а менш iмпульсамi", - мяркаваў юнак.
      IV
      Сантэрно засталося ззаду. Ад часу той пераправы дзелiць iх ужо пару дзён. Сямнаццаты батальён зноў iдзе ў наступ. Былi прыйшлi на зьмену iншыя, памаглi. Цяпер зноў iдзе iхняя чарга. Абы хутчэй дабiць i скончыць. Слабое дрыжыць, баронiцца рэшткамi сiл, крышыцца, раздрабняецца, разьлятаецца, а нешта з паднятымi рукамi, раненае й змучанае, перасочваецца на другi бок у палон. Вызвольныя армii iмкнуццца на поўнач. Нiкому ня ўдасца ўжо iх стрымаць, аж пакуль ня дойдуць да мэты. Мэтаю - руiна праектаванага вялiкага тысячагадовага Райху. Праекты засталiся марамi, заўзятасьць i вытрываласьць, падпёртыя людзкой зьверскасьцю й безагляднасьцю да ўсяго чужога, не змаглi пабудаваць супэрiмперыi, што праiснавала-б дэкаду, ня тое што тысячагодзьдзе.
      У вялiкай i шматнацыянальнай армii iдзе наперад сямнаццаты батальён шостай Львоўскай брыгады. Чаму якраз Львоўскай? Некалi й недзе паны стварылi яе, ахрысьцiўшы назовам чужога гораду. Мусiць, не дзеля чыстага сымбалiзму, а каб зьвязаць-замацаваць за сабой чужое, каб выставiць руку па яго i ў будучынi, так як выстаўлялi ў мiнулым. Дый ня толькi выставiць, але й прыгнесьцi ды прысвоiць...
      Паны, як вiдаць, мала, а мо й нiчога не навучылiся. I сяньня паўтараюць старое, колькi разоў iмi-ж перажованае й для чужых жыватоў нястраўнае: аб бастыёне заходняе культуры на ўсходзе, аб мiсiянэрстве каталiцтва, падмуры хрысьцiянства, паклiкаюцца на Вастрабрамскую Божую Мацi й шчарбец Баляслава Харобрага...
      Пятая пяхотная дывiзiя называецца "крэсовай", а на жоўтым палотнiшчы нарукаўнага шчытка красуецца горды зубр - волат Белавескае пушчы. Ёсьць-жа й розныя iншыя "крэсовыя" палкi й брыгады, у iх лiку й Вiленскi. Паназывалi, каб трымаць у памяцi, што ў чужых краiнах ляжаў i ляжыць рэзервуар iхных багацьцяў.
      У шэрагах той шостай Львоўскай крочаць у шматтысячнай масе й Сымон Спарыш, i Ялонскi, i Ялушэвiч - колiшнiя менскiя кадэты, што пачалi змаганьне ня толькi супраць чырвона-маскоўскiх, але наогул супраць усiх рабаўнiкоў, у тым лiку й супраць паноў, магнатаў i ўраднiкаў, што пратапталi сьцежку ў Беларусь з Варшавы. Дый цi толькi гэтая тройка? Ёсьць-жа iх шмат, вялiкая маса. Некаторыя сяньня пахавалiся, прытаiлiся. Нявольнiцкi страх душыць iм грудзi. Ня ў сiлах цяпер выявiцца, клiкацца сваiм iмем. Але пры нагодзе выявяцца. Бо ў глыбiнi сэрцаў iхных - гарачая любоў да адзiнай i пакрыўджанай. Там - Вострая Брама й Жыровiцы, Наваградзкiя й Троцкiя муры, Замкавая гара ў Вiльнi й Сьвятынi Полацку. Нiхто не адбярэ тых бясцэнных скарбаў-успамiнаў.
      Нуртуе й бурлiцца гарачая любоў. Дарма, што сяньня навокал i слова роднага не пачуеш, што й песьнi чужыя прыходзiцца заводзiць, дарма, што ў чужым мундзiры - надыдзе час выяўленьня. Бо беларускi народ жыве, бо ня зьнiшчылi яго стагодзьдзямi, бо яшчэ ўчора ўсхапiўся да новага жыцьця й паслаў у баявы марш тысячы юнакоў i юначак, сотнi тысяч жаўнераў i iнтэлiгенцыi. Дарма, што на дарозе шмат перашкодаў - шэрагi вырастуць, узмацнеюць. Бо няма большае зброi на сьвеце, чымся любоў да свайго, бо яна зьяўляецца асноваю асноў, бо на ёй расьце, красуецца, даспявае й дае плён ўсе добра пачатае.
      Дык i дарма, што Спарыш, цi Караткевiч, цi трэцi й чацьвёрты iдуць сяньня ў лiку семнаццатай цi шостай Львоўскай, у лiку тых, што - калi-б не Ялта зноў прынеслi-б паняволеньне. Дарма, што й сэрцы iхныя сяньня да ўсяго абыякавыя, зачарсьцьвелыя. Прыйдзе яшчэ ўзлёт, новае аднаўленьне.
      А калi Львоўская, дык i што-ж? Былi-ж розныя й раней, будуць i пасьля. Вунь-жа на другiм баку агнявой крывулi крышацца й нявечацца сiлы такога-ж самага, што паквапiўся на занадта вялiкi кусок чужога ды пасьля праглынуць ня стала сiлы. А мо й здолеў-бы, каб часам з другога боку памяркавалi. Але-ж не дазволiлi. Дык заўсёды i ўсюды адзiн i той самы працэс - з аднаго боку прагавiтасьць, гвалт i агрэсыя, з другога - абарона пакрыўджаных, часова цi даўжэй прыгнечаных, а то й зусiм проста абарона, абы не дацца. Быў некалi-ж такi працэс i зь Лiтвой-Беларусьсю. Толькi-ж зашмат ворагаў адразу навалiлiся, прыцiснулi, ледзь зусiм не задушылi, дый цяпер яшчэ душаць з большай сiлаю, чымся калiсьцi. Але дарма iхныя натугi. Як сказаў-бы той Сымон у хвiлiну адсутнасьцi ўсялякага натхненьня, так, проста з моста: "А скулу вам у бок, гадаўё i пошасьць, хеўра цёмная! Ня ўдасца - падавiцеся!"
      Дык што-ж, калi сяньня крочыць ён сярод чужых па чужой зямлi й за чужое. Прыкрыў, захутаў абыякавасьцю сэрца, каб, крывавячыся, зусiм не аслабела, каб вытрымала, каб у часе паходаў гартаваўся дух i вера, каб мацаваўся ў днях злыбяды й вялiкiх выпрабаваньняў юнацкi характар. Прыйдзе час - спатрэбiцца. Учора цi заўчора страляў "п'ятам" па тых з гэтага боку. А якая розьнiца - за каго страляў цi па кiм? Не так даўно-ж страляў i з другога боку i таксама-ж панцырфаўстам-"п'ятам", хоць, праўду гаворачы, не страляў, бо ўдалося абысьцiся, моўчкi й бяз стрэлу на другi бок пералезьцi. А тут-жа, на гэтым баку, ня было куды й чаго пералазiць, дык i страляў, бо й трэба-ж было неяк абысьцiся.
      Але-ж вунь на другiм баку засталiся радня й сябры. I хто ведае - капрызны лёс мог-бы прынесьцi iх у гэты час i на гэты адрэзак. Дык i што? Ведаў-бы Сымон, у каго страляе? Яны-ж не са свае волi ў чужых мундзiрах, там, дзе ён быў раней... Сяньня, пэўна, галадуюць, церпяць - не так, як ён тут, на гэтым баку: усяго хоць завалiся. Падзялiлi-ж, паразганялi па ўсiм сьвеце сыноў Беларусi, разьвеялi, быццам лiхi асеньнi вецер лiсьце па полi. Самы-ж люты й найстрашнейшы з усiх страшных вунь дома бацькоўскiя гнёзды разбурае-папялiць, ды, можа, дзе й Сымонаву сям'ю ў Сiбiр на самыя страшныя цярпеньнi пагнаў. Колькi-ж зь iх, што дома пажадалi застацца, таксама загiне. А колькi пасьля буры дахаты дарогi ня знойдзе, а мо й шукаць ня будзе ды на чужыне пачне часовыя гнёзды вiць, каб змаганьне праводзiць за вольнасьць тых, што церпяць. Маса загiне, але-ж, пэўна, ня ўсе. Будуць такiя, што знойдуцца, згуртуюцца, пачнуць новы марш у новых шэрагах ды ўжо са сваiмi клiчамi й пад собскiм штандарам.
      Дык i што, калi Спарыш сягоньня ў лiку ўчарашнiх, i хто ведае, цi не заўтрашнiх захопнiкаў з "п'ятам" па чужых сьцяжынах i пад чужымi посьвiстамi куль крочыць? Прыйдзе мо хутка час, што гэты "п'ят" ськiруе супраць сяньняшнiх "апякуноў"... Дай-жа Божа! Абы хутчэй тое надышло. А што гэтага дажыве, што мусiць дажыць, дык нiколi на маленькую часiну ня сумляваўся. Бо - "скулу вам у бок, не праглынеце яшчэ раз, падавiцеся!".
      V
      Усюды вiдаць сьляды ўчарашнiх баёў i яшчэ ранейшых зьнiшчэньняў ды рабункаў. Iтальянцы наракаюць, што акупанты агалiлi iх ад усяго дамашняга статку, усяго дабытку, гвалцiлi жанчын, зьдзекавалiся над мужчынамi. Хто яго там разьбярэ, што праўда, i цi ўсё тое, аб чым гавораць, на што наракаюць, па чым плачуць - праўда. Яно-ж як зачнуць наракаць, дык разьмеры стратаў да невядомых маштабаў вырастуць. Пасьля бою гэрояў - хоць адбаўляй, а ў цывiльнага жыхарства стратаў i цярпеньняў канца ня дойдзеш. Бо чым большыя былi цяжкасьцi, тым больш гэрояў праслаўляць будуць. Дык цi-ж iтальянскае цывiльнае жыхарства хацела быць выняткам? Яно-ж таксама хаўрусьнiкам старалася выказаць, што цярпела, а ў доказ паказвала, што рабавалi, бiлi, гвалцiлi...
      Iдзе наперад сямнаццаты батальён, а ў яго лiку й Сымонаў звяз. Мiнае Мардано й прыблiжаецца да каналу (тады бязводнага), дзе займае выхадныя становiшчы да новага наступу. Першая й другая роты зьявiлiся апаўднi, пасьля нялёгкiх баёў.
      Па баках польнае дарогi стаяць дзьве хаты. На панадворку правае ад дарогi нiцма, раськiнуўшы рукi, ляжыць забiты немец. Сонца бязьлiтасна смажыць аблiтыя крывёю плечы. Мухi роем таўкуцца навокал, стараюцца далезьцi да сьвежае лiпкае пажывы. За хатай у малым акопчыку сядзiць цi, лепш сказаць, тырчыць другi немец. Пры трапным прыцэле танка засталося адно тулава без галавы. Людзi глядзяць i адварочваюцца. Крыху далей, каля пунi дагарае салома. Гэта быў стог, пад якiм нейкi праворлiвы ваяка выграб сабе ямку й сеў за "спандавам". Ваяка быў кемны. Пусьцiў першых польскiх жаўнераў у хату бяз стрэлу, прытаiўшыся й чакаючы на таўсьцейшую рыбу. I вось на долю нейкага малажавага лейтананта выпала тая цягучая стальная сэрыя, якой немец лiтаральна перарэзаў лейтананту грудзi. Лiшнiм гаварыць, што фанатык са "спандавам" ня выратаваўся, бо ня толькi застрэлiлi, але й стог запалiлi, каб там-жа падсмажыўся - сьпёкся як сьлед. Але-ж большай рыбы перад няўхiльнай пагiбельлю дачакаўся. Можа, гэта быў адзiн з тых, якога бацька ў юнацтве навучаў: "Сынок, кроў за нашу айчыну пралiваць трэба, ды лепш чужую, чымся сваю. Калi маеш загiнуць, дык з найбольшымi стратамi для ворага. Бо ведай, што няма большае шкоды й сораму ад таго, якi прыносiш сям'i сваёй i народу, калi гiнеш задарма". Дык вось мо й стараўся загiнуць з найбольшымi стратамi для працiўнiка. Хто-ж ведае...
      Нейкiх пяцьдзесят мэтраў ззаду за хатамi дымяць два "шэрманы". Немцы з панцырфаўстамi сядзелi на полi ў ямках да апошняй хвiлiны, аж пакуль маглi на цэлы рост устаць i разбiць пяцiдзесяцiтонных зьвяроў. Ведама-ж, калi нэрвова вытрымае стралок з панцырфаўстам, дачакаецца i ўстане перад танкам за пару дзесяткаў мэтраў, танк выратавацца ўжо ня здолее, бо навет замантаванымi наверсе кулямётамi гэткага адважнага ваяку не дасягне. Дык вось пару такiх дасядзелася, дачакалася, а пасьля ўсталi й з халоднай крывёй разьбiлi.
      Заходзяць людзi, у тым лiку й Сымон, у хату. У сенцах ляжаць два параненыя палонныя немцы. Абодва з адзьдзелу парашутыстаў. Адзiн зь iх, аўстрыяк, ранены ў нагу. Ёе ня можа хадзiць, але, вiдаць, i ня надта церпiць. Хтосьцi з палякаў даў ужо яму цыгарэту й гаворыць зь iм па-нямецку. Мо адзiн з тых, што сам нядаўна з таго боку перабраўся. Другi - старэйшы, чарнявы, цяжэй ранены ў плечы - варочаецца з боку на бок i стогне. Твар ягоны худы й зьбялелы.
      На парозе жаўнеры абступiлi маладую iтальянку й на ўсе лады калечаць прыгожую мову Дантэ. Дзяўчына, абкружаная такой грамадой "лiбэратараў", ня ведае, што рабiць. Быццам вось-вось злоўленае ў клетку птушанё, перапалохана-трывожным зрокам аглядаецца навокал. Хто-ж iх там ведае, што ў iх у думках пад тымi жалезнымi талеркамi-шлемамi... Тым часам "лiбэратары" пацягваюць вiно са сваiх, абшытых зялёным сукном жаўнерскiх i пуцатых гаспадарскiх пляшак.
      У хаце вялiкi гоман. Поўна дыму, гутаркi й смеху. Пусьцеюць пляшкi. Гаспадар пастачае новыя. На пасьцелi й на падлозе - крывавыя сляды. Тут ляжалi параненыя, тыя, што ўцяклi з разьбiтых танкаў, i тыя зь пяхоты, якiх раней прыбралi санiтарныя машыны. Паўп'янай грамадзе тыя крывавыя плямы абы-што. Цi-ж яны першыя, што такое бачылi, цi апошнiя, што яшчэ ўбачаць. Былi раней, ёсьць цяпер i будуць пасьля. А жывое тым часам мусiць жыць, моцнае - змагацца, маладое - весялiцца. Хутка зноў рухнуць у наступ. Дык i закурылi нутро хаты дымам, асушылi колькi пляшак, дый яшчэ асушаць. Стараюцца нацешыцца й красою дзявочай.
      Жанчына вешаецца старому на шыю з плачам: дом яе зруйнаваны, тры асобы зь сям'i забiтыя. Церпiць i крывавiцца сэрца маткi. Гармiдар у хаце не да апiсаньня. Вiно цячэ побач з кроўю, сьмех крыжуецца з плачам, пагарда да сьмерцi - побач са страхам, пералётнасьць жаўнерскiх думак - побач з трагэдыяй разьбiтых i блiзкiх патрацiўшых.
      VI
      Паўзуць наперад танкi. У канавах каля дарогi шмат трупаў, цэлых i, як-бы сказаў цынiк, падзеленых на няроўныя кавалкi. Сьмярдзiць порах i гарэлае мяса, дымяцца купiны травы, й чарнеюць сьвежыя, узрытыя снарадамi канаўкi, зьвiсае пакалечанае гальлё садовых дрэў, i засьцiлаюць бельлю траву абтрэсеныя пялёсткi садовага цьвету.
      Зьвяз даходзiць да хаты, дзе яшчэ апоўднi забралi ў палон двух немцаў са "спандавам". Нага раптоўным штуршком адчыняе дзьверы, а руля аўтамату, быццам тое жыгала ядавiтае гадзюкi, снуе навокал у паўцемры. Спацелы ўказальны палец лашчыць курок аўтамату: найменшы рух у сярэдзiне будынку й круглая стальная адтулiна зазьзяе полымем. Ногi з аўтаматам iдуць у пуню, адчыняюцца з працяглым галасьлiвым скрыпеньнем дзьверы. У прамежку мiж саломай чуваць нейкi рух, нехта карабкаецца. Ногi з аўтаматамi замярзаюць у чаканьнi, паказальны палец замiрае на курку скарастрэлу. З адтулiны найперш вылазiць пасiвелая лысiна, пасьля зарослы барадою звышпяцiдзесяцiгадовы твар.
      - О, miа bаmbinо, miо duе рiссoli bаmbini. Тedeschi non sparare?* галосiць стары iтальянец.
      * Мае дзеткi, мае два маленькiя, немцы iх не пашкадавалi. (iтал.)
      - Niento раura, niеntа раurа adessо, - адказвае жаўнер, - tutti Тedeschi viа.*
      * Не бойцеся, не бойцеся сяньня, усе немцы ўцяклi. (iтал.)
      Нехта тыцкае старому цыгарэту. Бярэ дрыжачай рукой i асмельваецца вылезьцi наверх. За iм карабкаецца падростак-хлапчук гадоў сямi, худы й мiзэрны, як бацька цi дзед.
      Няма часу. Наступаючыя iдуць далей. "Шэрманы" плююць агнём. Чуваць "спандавы" й "шмайсары". Працiўнiк бесьперапынна абкладае наступаючых зь мiнамётаў. Сымонава дружына, у лiку якой знаходзяцца сябры-кадэты Ялонскi i Ялушэвiч, вужам выходзiць з-за хаты й зiгзагамi перабягае наперад. Сымон зь Кiцынскiм мае iсьцi апошнi й яшчэ раз пазiрае з-за вугла хаты, сочыць, як пайшлi першыя, стараецца памяркаваць, адкуль немец пасылае агонь.
      У гэты момант дзесяткамi вялiкiх снарадаў з "нэбэльвэрфэра" пачынае дрыжаць i енчыць паветра. Здаецца, што недзе ў зямных нетрах адчынiлася пякельная лавiна й нейкая пачвара стараецца зь вялiкiм стогнам праз вузкую шчылiну грудзей зямлi вылезьцi-выбiцца наверх. Вельмi дэмаралiзуе сэрыя стрэлаў з "нэбэльвэрфэра". "Нэбэльвэрфэр" - гэта вязка мiнамётаў, па шэсьць у кожнай батарэi. Снарады адпальваюцца электрычнасьцю й шахаўнiцай пакрываюць поле абстрэлу. Бедны той пехацiнец, што трапiць пад такi агонь. Удар паветрам пры дэтанацыi доўгiх, больш чым на мэтр, пузатых мiнаў можа прынесьцi ня менш шкоды, чымся асколкi. За адзiн раз "нэбэльвэрфэр" можа пасеяць сьмерць на паверхнi колькi гактараў плошчы. Для неакопанай пяхоты няма тады ратунку.
      Сымон, пачуўшы прарэзьлiвы стогн, робiць пару крокаў назад i зноў хаваецца за рог хаты. Поле перад хатаю замяняецца ў разбушаванае, стогнучае пекла. Iдзе адна хваля, другая, трэцяя. Вось падымаецца зь зямлi Ялонскi, а за iм Ялушэвiч i паўзуць за хату. Першы ранены ў вуха, другi ў руку. Сымон глядзiць з сумам на сяброў. Няма часу словам перакiнуцца, бо "нэбэльвэрфэры" сьцiхлi й дружыновы загадвае пасоўвацца наперад.
      Пры наступнай хаце гарыць стог саломы. Ад нейкага часу танкiсты атрымалi загад палiць пры фэрмах усе стагi, бо выявiлася, што пад iмi звычайна гнязьдзяцца нямецкiя аўтаматчыкi. На дзьвярах хаты вiдаць разьвешанае белае палатно, але яны зачыненыя. Сыплецца сэрыя з "томсана". Зялёныя, спацелыя фiгуры ўрываюцца ўсярэдзiну. Хвiлiна цiшынi, й насьцярожаныя крокi. Раптам ажываюць усе куткi. Цывiльныя з плачам, зьмешаным з радасьцю, кiдаюцца ў абдымкi жаўнерам. Маладыя дзяўчаты прагна туляцца да вызвольнiкаў. Нейкая таўставатая дзеўка абняла Сымона й аж падскоквае, выючы з радасьцi.
      - Аsрettа, asрettа, siqnоrinа! Chе сosа?* - стараецца пазбыцца дзявочых пяшчотаў спацелы ад хуткiх перабежак Сымон.
      * Пачакай, паненка! Што такое? (iтал.)
      - Што гэта тут? Гарэм быў цi якое што? - пытаецца адзiн з жаўнераў, лепш ведаючы па-iтальянску. Тлумачаць, што гэта ўсе суседнiя. Схавалiся кагалам, каб мець большую адвагу ператрываць небясьпеку ды каб весялей было. Новыя акупанты ня дзiвяцца. Iм ведама, што iтальянцы наогул любяць бываць вялiкiмi групамi, кагаламi.
      Iдзе ў рух вiно. Сымон прамывае прасохлае горла з тыцнутай яму ў рукi пляшкi й разглядаецца. Каля сьцяны на вока трапляе вайсковы нямецкi пляцак. Падыходзiць i пераварочвае яго нагой. Адпяразвае рамянькi й выцягвае вайсковую марынарку. Вока спасьцерагае нарукаўны шчыток з надпiсам "Летува".
      Няма часу. Iзноў наперад. Войска пакiдае хату. Жаночыя галасы праводзяць яго ўсялякiмi найлепшымi пажаданьнямi. Да другога каналу адлегласьць невялiкая. Кiрунак - згрупаваньне хат. Сымон iдзе пры дарозе канаўкай, за iм валачэцца й нешта меле языком, наракаючы на вагу амунiцыi, Кiцынскi. За Кiцынскiм - зьвязны.
      Дзесь наперадзе зноў адчыняюцца грудзi зямлi й рвуцца ў паветра дзесяткi снарадаў-мiнаў. Сымон падае, а за iм i амунiцыйны.
      - Пасоўвайся наперад! Чаго там лёг? - крычыць зьвязны.
      - Снарады лятуць, дык i лёг.
      - Прасi толькi Матку Боскую, i ўсё будзе ў парадку. Я заўсёды на яе спадзяюся.
      - Сьцеражонага й Бог сьцеражэ. Не рабi зь сябе гэроя там, дзе цябе б'юць, а ты адбiвацца ня можаш, - адказвае Спарыш i, то прыпадымаючыся, то падаючы, трушком перабягае наперад. Язык, быццам у гончага сабакi, вылазiць наверх зь перасохлага роту. Пот залiвае вочы. Ледзь-ледзь ловяць грудзi паветра. Пудовы "п'ят", здаецца, пацяжэў у разоў пяць.
      Пасьля кароткага перапынку зноў чуваць "нэбэльвэрфэр". Страшэнны гул дэтанацыi тузае ўсё цела. Чуваць енк i стогн. Нехта паранены, яшчэ нехта iншы - забiты. Крыжуюцца ў паветры снарады. Побач затрымоўваецца трэцi зьвяз. Ня можа пасоўвацца наперад пад такiм густым абстрэлам змучаная пяхота. Крычыць-раве ззаду лейтанант - камандзер зьвязу. Адно танкi стала паўзуць наперад i сякуць з гарматаў i браўнiнгаў. Iм ня страшны "нэбэльвэрфэр".
      Iзноў, прабегшы колькi крокаў, Сымон падае. Адзiн кароценькi момант, i адзiн дарагi вобраз перад вачыма, а мо цэлыя мiражы ў памяцi... Гэта там, на Бацькаўшчыне. Высокая, зялёная, пахкая канюшына. Чырваньню абсыпаныя межы, бельлю ахутаныя сады. Гаючы пах прыбраных жоўтай квеценьню лiпаў. Тысячы працавiтых пчолак роем гудуць гiмн працы. Вiшнёвы сад... Гэта там... А тут? Вясна, брутальна згвалчаная чалавекам, хараство й прыгажосьць - стаптаныя сiлай. Буйныя загоны пшанiцы спаласаваныя, парэзаныя шырокiмi гусенiцамi танкаў, падзiраўленыя снарадамi, парыжэлыя ад полымя агнямётаў. Краса й зьнiшчэньне, зьнiшчаная краса...
      Але няма калi... Трэба хутчэй i далей, асьцярожна, але ўсё-ж наперад, стала й як найхутчэй, каб не даць тым, з другога боку, зьвiць новых гнёздаў, хаця-б i часовых, каб выпхнуць i дакончыць. Страшэнны гул торгае паветра. Iзноў падымаюцца й перабягаюць наперад згорбленыя, абцяжараныя рыштункам i зброяй спацелыя фiгуры, хуткiм дыханьнем ловячы ў грудзi гарачае паветра. Зьнiкае iлюзiя вясны. Застаецца адно зьнiшчэньне. Яно патрэбнае, неабходнае. Каб зьнiшчыць тых, хто нiшчыць, каб больш ня было зьнiшчэньня.
      Пад вечар быў здабыты й апанаваны з двух бакоў наступны шырокi канал. Разьведка рушыла наперад, а змучаныя людзi пазасядалi ў апусьцелых хатах на начлег.
      VII
      Выбiтыя з апошнiх слабых, на хуткую руку падрыхтаваных лiнiяў абароны, немцы былi ў агульным адступленьнi. Там-сям трымалiся малыя адзьдзелы фанатыкаў. Некаторыя-ж пераапраналiся ў цывiльнае й гэткiм чынам старалiся скрыцца ад палону. Пятая амэрыканская й Восьмая брытанская армii ўзышлi на раўнiну далiны По й сьпяшалi дарогамi да вялiкiх прамысловых цэнтраў i партоў Паўночнае Iталii. 21 красавiка 1945-га году, а гадзiне дзесятай ранiцою, адзьдзелы амэрыканцаў з захаду й палякаў з паўдзённага ўсходу сустрэлiся на цэнтральным пляцы Балёнii. Усё жывое ў горадзе вылезла на вулiцы вiтаць "лiбэратараў". Загулi дзесяткi званоў гарадзкiх сьвятыняў. У шматтысячным натоўпе зьявiлiся iтальянскiя нацыянальныя й чырвоныя камунiстычныя сьцягi. Палякi сыпанулi агнём па чырвоных сьцягах i забiлi колькi чалавек. Танкiсты выладоўвалi злосьць на камунiстах, хаця й ня тых, што паняволiлi iхнюю бацькаўшчыну.
      Корпус Андэрса атрымаў загад спынiць марш. Адрэзак перанялi брытанцы.
      - Бачыш iх, англiшмонаў гэтых, - наракалi жаўнеры, - як бiцца, дык iх ня было, ззаду сядзелi. А цяпер на гатовенькае, вызвольнiкаў гуляць, дык i яны знайшлiся. На джыпах плады перамогi зьбiраць рухнулi...
      Ангельскiя зматарызаваныя калёны, амаль не спатыкаючы супрацiву, накiравалiся дарогамi на Верону, Падую, Венецыю й Трыест, а там i ў Аўстрыю, да ракi Дравы, дзе пазьней запiсалiся ў гiсторыю няслаўнай выдачай бальшавiкам вялiкай казацкай армii, што памылкова палiчыла iх за прыяцеляў i хаўруснiкаў.
      28 красавiка на галоўным пляцы Мiлану разбушаваны й ашалелы натоўп павесiў нагамi ўверх i доўга зьдзекаваўся над трупамi Бэнiто Мусалiнi й ягонай каханкi Кляры Петачы, якiх партызанам пашанцавала злавiць пад час уцёкаў у Швайцарыю над возерам Комо.
      Напрыканцы красавiка фэльдмаршал фон Кэсэльрынг падпiсаў капiтуляцыю. Iтальянскi фронт перастаў iснаваць пару тыдняў перад канцом "тысячагадовага" Райху.
      У часе заняцьця Балёнii сямнаццаты батальён шостай Львоўскай брыгады пяхоты знаходзiўся кiлямэтраў за дзесяць на ўсход ад места. Загадалi вярнуцца й заняць кватэры на паўдарозе мiж Iмоляй i Балёнiяй. Сымон Спарыш вярнуўся ў свой зьвяз "кар'ераў". Акрамя Пранука Бонка ў акцыi загiнула яшчэ чацьвёра. Але-ж была й нейкая прыбыль.Кашыбанда, вясёлы й жартаўлiвы, як i раней, прыдбаў сабе "жонку". Так называў маладую, прыгожую ды фiгурную дваццацiпаругадовую iтальянку, што прывёз з Балёнii.
      - Ваенная здабыча, - жартаваў, сьмяючыся й абдымаючы дзяўчыну. - Будзе нам варыць i даглядаць нас.
      - О-го! А як-жа! Здабыча, i не абы-якая! - захаплялiся сябры са зьвязу. А ўжо цi надаецца яна да гатаваньня стравы - дык гэта зусiм другараднае пытаньне.
      Да чаго дзяўчына надавалася - аб тым нiхто ўголас не гаварыў. Ва ўсiх былi зусiм ндвузначныя ўсьмешкi. Камандзер зьвязу наўмысьля iгнараваў новую прыбыль i быццам не заўважаў, што ў зьвязе зьявiўся яшчэ адзiн рот.
      ЗАГУБА ГЕНЭРАЛА ЕЗАВIТАВА
      I
      Факт назначэньня расейца Шувалава рэфэрэнтам вайсковых справаў пры Беларускай Цэнтральнай Радзе быў надзвычай цяжкiм ударам для генэрала Канстантына Езавiтава. Перажываў вельмi моцна. Нiяк не магло памясьцiцца ў галаве, што прэзыдэнт БЦР здольны на такi крок. Езавiтаў на працягу свайго жыцьця ўсе сiлы аддаваў на службу беларускаму народу. Нацыянальна-вызвольная справа была для яго заўсёды важнейшай, чымся прыватныя iнтарэсы. Пад час працы пры БЦР шмат чаго бачыў i зусiм трапна ацанiў перадусiм тое, што ўчарашнi акупант Беларусi быў пры сьмерцi. Мяркаваў, што сваёй працай, гуртаваньнем беларусаў усьцеражэ й дапаможа шмат каму з суродзiчаў захаваць жыцьцё. Ведаючы добра камандуючага БКА Кушаля й поўнасьцю яму давяраючы, верыў, што змабiлiзаваных беларусаў аддае ў добрыя рукi, што навет у крытычную хвiлiну падпалкоўнiк зробiць усё, каб выратаваць сваiх жаўнераў.
      Самае крыўднае было тое, што прэзыдэнт БЦР дазволiў сабе на такую вялiкую, проста здраднiцкую нiкчэмнасьць у дачыненьнi да вельмi заслужанага змагара за волю беларускага народу. Калi-б хаця той другi быў беларусам, дык з горам напалову, як кажуць, давялося-б зь лёсам пагадзiцца. А то-ж гэны быў расейцам, што вунь вайну цэлую ў абозе ваеннапалонных прасядзеў.
      Яшчэ ў раньняй маладосьцi, будучы на становiшчы мiнiстра вайсковых справаў Беларускае Народнае Рэспублiкi, пасьля-ж будуючы беларускае школьнiцтва ў Латвii, аддаючы ўсе сiлы ўзгадаваньню сьведамага маладога беларускага пакаленьня пад чужой акупацыяй, Езавiтаў пазнаў цану кантролю над пачуцьцямi. Для некаторых пачуцьцёвы самакантроль быў рэччу цяжкой, для iншых - амаль немагчымай. Генэрал ведаў, што страта самаапанаваньня была першай перадумовай паразы. Выдатна ўсьведамiўшы гэта, ён рэдка хваляваўся, прынамсi, вонкава, а яшчэ радзей трацiў раўнавагу. Адылi гэтым разам удар быў такi моцны й балючы, ды яшчэ з дамешкаю подласьцi, што Езавiтаў даўжэйшы час ня мог апамятацца й здабыць духовую раўнавагу. Асвоiўшыся нарэшце з думкаю, што ў даным часе й месцы для прэзыдэнта Астроўскага граф Шувалаў зь ягонымi запасамi прадуктаў быў чалавекам больш прынадным i вартасным, генэрал прыйшоў у тупiк. Што-ж рабiць далей? I самае найважнейшае: як-жа паказацца цяпер на вочы беларускаму грамадзтву? Гэта-ж справа ня простая. Сказаць, што Астроўскi выкiнуў яго, каб замянiць цёпленькiм маскалём, дык яно й ня выглядае так проста. Цi-ж шмат людзей ведала асноўную iстоту Астроўскага? Прост-напраст могуць не паверыць дый, чаго добрага, - падумаць, што Езавiтаў, нягледзячы на ягоны стаж у беларускiм вызвольным руху, ёсьць нейкi недарэка цi няздатнiк.
      Астроўскi не манiўся распашырацца сярод зацiкаўленых прычынай, дзеля якой зрабiў зьмену на такiм важным становiшчы. Калi ня мог сказаць праўды, дык наогул лепш было прамаўчаць. Пэўна-ж, мог-бы тлумачыць, што Езавiтаў быў неэфэктоўны на сваiм становiшчы, што не стаяў на вышынi заданьня, што ў працы ягонай былi недахопы й падобнае, але Астроўскi выбраў маўчаньне. Магчыма, наўмысьля даў Езавiтаву нагоду, каб той мог уратаваць свой твар, дый ня сумляваўся ў тым, што стары заслужаны вайскавiк знойдзе шлях такога ратунку. I сапраўды, шмат перадумаўшы, генэрал Езавiтаў знайшоў ганаровы выхад з сытуацыi: зьявiлася вестка, што адмовiўся ён ад становiшча рэфэрэнта вайсковых справаў пры Беларускай Цэнтральнай Радзе з прычыны хваробы.
      II
      Канстантын Езавiтаў цярпеў на занядбаную правабочную грыжу. У апошнiм часе гэты анатамiчны дэфэкт пагоршыўся да тае ступенi, што ўнемагчымiў яму доўгае стаяньне, не гаворачы ўжо аб больш iнтэнсыўным хаджэньнi. Адылi стан хваробы нiяк не належаў да наглай катэгорыi, што вымагала-б безадкладнай апэрацыi.
      У гарадзкiм шпiталi ў Фiнстэрвальдэ, што ляжаў прыблiзна сотню кiлямэтраў на поўдзень ад Бэрлiну, працаваў беларускi лекар Мiкола Шчорс, якi часьценька наведваў Бэрлiн, Беларускую Цэнтральную Раду й добра зьблiзiўся зь Езавiтавым. Шпiталь быў перапоўнены пераважна вайсковымi. Была добрая нагода зрабiць генэралу аперацыю пад наглядам i апекаю свайго чалавека.
      Езавiтаў, цяпер пазбаўлены Астроўскiм свайго становiшча, хацеў пакiнуць Бэрлiн, дзе сваю прысутнасьць уважаў зусiм бязмэтнай. Мроiў аб тым, каб далучыцца да беларускiх адзьдзелаў у раёне Вайдэн каля колiшняй чэскай мяжы. Ясна, што ў гэткiм стане здароўя ня мог накiравацца ў вайсковыя адзьдзелы, дзе штодзённыя заняткi й розныя непрадугледжаныя выпадкi ў сувязi з ужо амаль пэўным развалам Трэцяга Райху вымагалi добрага здароўя.
      - Братка, са сваёй грыжай я далёка не ўцяку, - гаварыў неаднойчы Езавiтаў Шчорсу. Генэрал меў на думцы ўцёкi ад бальшавiкоў. Усходнi фронт блiзу двух з паловаю месяцаў трымаўся на месцы й прабягаў лiнiяй Одры й Нiсы. Ад раёна Губэн, дзе былi перадавыя бальшавiцкiя пазiцыi, да Фiнстэрвальдэ было менш сотнi кiлямэтраў - такую адлегласьць танкавыя адзьдзелы маглi гуляючы прайсьцi за пару дзён. Нязьменнасьць усходняга фронту, а таксама й частыя нямецкiя гутаркi аб нейкай новай, яшчэ зусiм няведамай i жахлiвай зброi - "вундэрвафэ", што была апошняй надзеяй немцаў на перамогу, у вялiкай меры спрычынiлiся да таго, што генэрал Езавiтаў наважыўся выехаць у Фiнстэрвальдэ на апэрацыю.
      Варта заўважыць, што Францiш Кушаль адраджваў генэрала ад гэтага. Калi-ж ужо Езавiтаў настойваў, дык камандуючы БКА раiў яму паехаць у Амбэрг, дзе жыла ягоная, Кушалева, сям'я, дзе было многа вайсковых шпiталяў i (мо самае галоўнае) непадалёк якраз знаходзiлiся беларускiя вайсковыя адзьдзелы з дывiзii "Беларусь". Цяжка ў гэты час было прадугледзець, што магло стацца на ўсходнiм фронце. Усе зацiкаўленыя, значыцца, перадусiм Езавiтаў, пасьля-ж Шчорс i Кушаль, не маглi ведаць, што бальшавiкi канчаюць сьцягваць вялiкiя запасы ваенных матэрыялаў i прадуктаў, каб неўзабаве пачаць вясеньнi наступ для канчатковага разгрому гiтлераўскае Нямеччыны. Кушаль даводзiў, што заўсёды iснавала небясьпека прарыву бальшавiкамi ўсходняга фронту й дзеля таго ў Фiнстэрвальдэ ехаць было рызыкоўна - больш мо навет, чымся заставацца ў самым зруйнаваным Бэрлiне. Генэрал Езавiтаў усё-ж наважыўся мець апэрацыю ў шпiталi, дзе працаваў Шчорс...
      III
      Генэрал апэраваны быў 15 красавiка 1945-га году ў Гарадзкiм Шпiталi Фiнстэрвальдэ. Дзесь на чацьвёрты дзень пасьля апэрацыi бальшавiкi пачалi генэральнае наступленьне ў раёне Губэн i Кюстрын. Весткi з фронту былi супярэчныя. Немцы цьвердзiлi, што бальшавiцкi наступ правалiўся. Адылi няшмат было наiўных, што iм верылi. Гарматны гул ня толькi ня сьцiхаў, але мацнеў i прыблiжаўся.
      Лекар Мiкола Шчорс, што пiльна сачыў за пацыентам, мяркаваў, што няма чаго чакаць. Неадкладна трэба было даваць нейкую раду. У месьце знаходзiўся ад'ютант Езавiтава Яневiч, што быў амаль неадступным ценем генэрала. Быў ён вучнем Езавiтава з Латвii. Мiж iмi былi ледзь не сямейныя адносiны - як у бацькi з сынам. Пад рукою працаваў i знаёмы паляк, санiтар i шафёр, якога Шчорс добра ведаў яшчэ з Варшаўскага шпiталю. Паляк належаў да тых, якiм можна было давяраць.
      Згодна з загадам нямецкiх уладаў, лекар Мiкола Шчорс ня мог пакiнуць шпiталь пад пагрозаю расстрэлу. Для ратаваньня Езавiтава трэба было шукаць iншых рук.
      У Шчорсавага шэфа ў гаражы стаяла аж тры аўтамабiлi. Лекар мяркаваў, што адзiн зь iх можна для такой вялiкай неабходнасьцi пазычыць, тым больш што прыгаданы шэф дзесьцi часова адсутнiчаў. Гэткiм чынам прыдбаўшы нямецкае аўта "ДКВ", давялося адно палагодзiць iншыя сьпешныя фармальнасьцi. Да iх належала перадусiм выданьне Езавiтаву (на выпадак захопу яго бальшавiкамi) фiкцыйнага дакумэнту на прозьвiшча Я-га з Гораднi. Пасьведка была выпiсаная на блянцы Беларускага Варшаўскага Камiтэту задняй датаю. Ясна, што генэрал, як i Яневiч, што быў у мундзiры лейтананта, мелi дастаткова дакументаў для немцаў. Езавiтаў быў у цывiльнай вопратцы, а свой генэральскi мундзiр трымаў у чамадане.
      Два беларускiя вайскавiкi селi на заднiм сядзеньнi. Паляк запусьцiў матор. Шчорс раiў iм ехаць проста на захад i нiдзе ня спыняцца. Ня трацiлi шмат часу на разьвiтаньне, бо было надта трывожна. "ДКВ" хутка згубiлася ў агульнай хвалi машын, што паўзьлi далей ад агню з усходу.
      Пару дзён пазьней Мiкола Шчорс i ягоная нарачоная ўзялi самакаты, запакавалi, што мелi найбольш неабходнага, на багажнiкi й накiравалiся на захад. Кiлямэтраў сорак на паўдзённы захад ад Фiнстэрвальдэ ў малым мястэчку Эльстэрвэрдэ Шчорс зусiм прыпадкова сустрэў на вулiцы Езавiтавага ад'ютанта Яневiча. Той паведамiў зацiкаўленаму лекару, што генэрал знаходзiцца ў нямецкiм палявым шпiталi ў гатэлi пад апекаю вайсковых лекараў. Мiкола Шчорс наведаў той шпiталь i сьцьвердзiў, што ў пацыентаў сувязi зь нядаўнiм пераездам наступiла загнаеньне раны. Тэмпература даходзiла да 38-мi градусаў.
      Зь хiрургiчнага гледзiшча загнаеньне раны пасьля апэрацыi нейкiм паважным ускладненьнем не зьяўляецца: прадаўжаецца працэс гаеньня й канчальнага аздараўленьня пацыента. Агульны стан здароўя Езавiтава, як пераканаўся Шчорс, быў зусiм здавальняючы.
      Генэрал Езавiтаў i Яневiч паведамiлi Шчорсу, што немцы паабяцалi iх вывезьцi ў той-жа цi заўтрашнi дзень зь iншымi хворымi нямецкiмi вайсковымi на поўдзень Нямеччыны. Шчорс у гэты час ня ведаў, што бачыўся з Езавiтавым апошнi раз.
      Ажно ў 1946 годзе, сустрэўшы Яневiча ў Нюрнбэргу, лекар даведаўся, што ад'ютант пакiнуў Канстантына Езавiтава на другi дзень пасьля Шчорсавай зь iм сустрэчы, некалькi гадзiн перад прадугледжанай эвакуацыяй шпiталя. Яневiч запэўнiваў, што пакiнуў генэрала згодна зь ягоным-жа ўласным жаданьнем таму, што нямецкiя ўлады адмовiлiся ўзяць Яневiча, як поўнасьцю здаровага чалавека, у санiтарны транспарт.
      Гэткiм чынам лейтанант Яневiч быў апошнiм беларусам зь Беларускае Краёвае Абароны, што бачыў Езавiтава жыывым i вольным. Што далей сталася - няцяжка ўгадаць, узяўшы на ўвагу, што Яневiч пакiнуў генэрала Езавiтава ў апецы нямецкiх шпiтальных уладаў 22 цi навет аж 23 красавiка. Больш чым праўдападобна, што перадавыя бальшавiцкiя панцырныя калёны захапiлi нямецкi санiтарны транспарт, а ў лiку яго й Езавiтава, у дарозе. Трэба прыгадаць тут, што мясцовасьць, у якой Езавiтаў быў затрымаўся ў палявым шпiталi, знаходзiлася за нейкiх пяцьдзесят кiлямэтраў на паўдзённы ўсход ад места Торгаў над Эльбай, дзе перадавыя амэрыканскiя й бальшавiцкiя танкавыя калёны спалучылiся 26 красавiка 1945-га году.
      Зь вялiкай насьцярожанасьцю аднесьцiся трэба да слоў Яневiча ў сьвятле таго, што выйшла наяву зараз пасьля сканчэньня вайны. Амэрыканская контрразьведка ў Нямеччыне ўстанавiла, што лейтанант Яневiч быў савецкiм агентам. Арыштаваць яго не пасьпела, бо ўцёк. Такiм чынам, найбольш праўдападобна, што Яневiч, да якога Езавiтаў адносiўся, як бацька да сына, якому поўнасьцю i абсалютна давяраў, неадступна цэлы час быў пры Езавiтаве, пакуль выдаў яго ў бальшавiцкiя рукi. Ня выключана, што й сам Яневiч не пакiнуў Езавiтава колькi гадзiн перад эвакуацыяй шпiталя з Эльстэрвэрдэ, як пазьней казаў Шчорсу, а трапiў да бальшавiкоў, а пасьля, атрымаўшы ўзнагароду ды новыя iнструкцыi, падаўся на Захад i знаходзiўся ў Заходняй Нямеччыне пасьля вайны аж да часу, пакуль амэрыканская контрразьведка яго не асачыла.
      Наступная i ўжо апошняя вестка адносна долi генэрала Езавiтава была перададзеная па бальшавiцкiм радыё дзесь напрыканцы 1945-га году. Паводле яе, "здраднiк беларускага народу й радзiмы, фашыст Канстантын Езавiтаў быў засуджаны ў Вiцебску на кару сьмерцi праз павешаньне, й прысуд быў выкананы".
      Чаму якраз у Вiцебску, а ня ў Менску? Цi-ж не таму адно, каб насыпаць беларускаму народу солi на сьвежыя балючыя раны, загубiлi маскоўскiя акупанты аднаго з найбольш заслужаных народных сыноў у месцы ягонага нараджэньня?
      Гэткi фiнал бурнага, працавiтага й ахвярнага жыцьця аднаго з самых перадавых сыноў беларускага народу. Страта была яшчэ больш балючая пры ўсведамленьнi таго, што яе можна было-б пазьбегчы, калi-б ня iнтрыгi некаторых самалюбных i амбiцыйна хваравiтых людзей. Дзякуючы iм Езавiтаў знайшоўся ў найбольш крытычны час у найбольш небясьпечным месцы на ваеннай шахаўнiцы Эўропы - на шляху бальшавiцкiх панцырных калёнаў, што як мага сьпяшылi на Эльбу, каб навязаць кантакт зь перадавымi амэрыканскiмi адзьдзеламi.
      Памiнаючы ролю Яневiча, якi зьявiўся адно дапаможным дзейнiкам, каб даставiць генэрала ў рукi Сталiна i ад якога, урэшце, апошнiя падзеi на фронце не залежалi, нельга памiнуць таго, што маральную адказнасьць за згубу генэрала Канстантына Езавiтава прыпiсаць трэба прэзыдэнту Беларусскае Цэнтральнае Рады Радаславу Астроўскаму, якi дзеля асабiстых парахункаў замянiў генэрала Езавiтава на зусiм прыпадковага чалавека, што нiчога супольнага зь беларускiм вызвольным рухам ня меў, на расейца - палкоўнiка Шувалава.
      ДЫВIЗIЯ "БЕЛАРУСЬ" ПЕРАХОДЗIЦЬ ДА АМЭРЫКАНЦАЎ
      I
      15 красавiка 1945-га году дывiзiя "Беларусь", папярэдне абяззброеная, атрымала загад маршыраваць з ваколiцаў Ваергамэра на чэшскi бок Судэтаў. Пасьля колькiх дзён прабываньня там маёр Гэнэфэльд папрасiў да сябе падпалкоўнiка Кушаля й аб'явiў, што, згодна з загадам вышэйшага камандаваньня, войска мае заўтра на досьвiтку вымаршыраваць на поўдзень у кiрунку Пассаў. Кушаль мае весьцi дывiзiю, i (таму што самаход забраў палкоўнiк Шувалаў) яму будзе прыдзеленая параконная брычка. Сам-жа маёр Гэнэфэльд мусiць назаўтра зьявiцца ў вышэйшым штабе ды дагонiць дывiзiю пазьней у дарозе.
      - А куды-ж дывiзiя перасоўваецца? - спытаў Кушаль.
      - Я таксама ведаю, як i вы, - пацiснуў плячыма Гэнэфэльд. - Мне сказалi, што далейшыя загады атрымаеце ў дарозе.
      Кушаль загадаў усiм адзьдзелам, уключна з абозам, каб заўтра ранiцою а гадзiне чацьвёртай былi гатовыя да маршу. У згаданы час беларускае войска вымаршыравала шашою ў кiрунку Пассаў.
      Доўгая калёна праходзiла паўз штаб дывiзii, дзе раней памяшчалiся немцы. Быў гэта вельмi прыгожы будынак пры самай шашы. Ужо здалёк, едучы на сваёй брычцы, Кушаль заўважыў, як жаўнеры выбягалi з маршавае калёны, забягалiся ў будынак i пасьля сьпешна даганялi сяброў. Параўняўшыся з будынкам, камандзер заўважыў на фронце яго вялiкую шыльду, на якой на чэскай мове было напiсана "Выгляды". Паводле знадворнага выгляду й разьмяшчэньня "Выглядаў" можна было мяркаваць, што даўней была тут нейкая санаторыя цi нешта падобнае.
      Калi Кушаль загадаў хурману затрымаць конi й для цiкавасьцi забегся ў вялiкi, на колькi дзесяткаў пакояў дом, перад ягонымi вачмi ў падвале зьявiўся наступны вобраз сярод шматлiкiх паразьбiваных скрынак з гарэлкай, каньяком, вiнамi, а таксама разнаякай емiнай (сыры, шынкi, цукар i хлеб) ледзь кiваўся на нагах падпiты палкоўнiх Шувалаў, а побач яго - культурна-асьветны й прапагандовы афiцэр БКА сп-р Лобiк. Пабачыўшы Кушаля, палкоўнiк Шувалаў не бязь цяжкасьцяў намагаўся прывесьцi да паслухмянасьцi ацьвярдзелы ад п'янкi язык.
      - О-о-о! Господин полковник, как хоро... хорошо, что и вас бачым. Пожалуйте-ка, просим бардзо, будьте любез... - i граф iзноў перахiлiў уверх пляшку з каньяком.
      - Што гэта ў вас за пiр i зь якой нагоды? - кiваў галавой, гледзячы на ап'янелых афiцэраў, камандзер дывiзii.
      - Да вот германцы кинули тут эта всё, так разве можна ведь не позаботиться о сохранении? Да скажыце, калi ласка, разве можно ли? - бацяляўся на аслабелых нагах граф.
      - А-а-а, понимаю, понимаю! - пераключыўся з усьмешкай на расейшчыну беларускi падпалкоўнiк. - Да и видно, вы уж очень усердно заботитесь о сохранении.
      - Да вам-то что? Вы вот ведите дивизию, а мы вас из господином Лобиком догоним. Лишь надо позаботиться об разделении этих продуктов, да и только.
      Шувалаў тыцнуў Кушалю ў руку пляшку каньяку й загадаў палажыць у хурманку паўмяха цукру. Кушаль пакiнуў двух апекуноў алькагольных напiткаў i харчовых прадуктаў у падвале. Прыабяцалi яму заладаваць частку харчоў на вазы й даставiць у дывiзiю. Сапраўды харчы, дзякуючы стараньням Шувалавага кумпана Лобiка, прывезеныя былi пасьля да Кушаля. Забралi iх хурманы з хваста дывiзiйнага абозу, што затрыманыя былi Лобiкам у "Выглядах", i пасьля дагналi галоўную калёну.
      Нiводнага з тых алькагольных i харчовых "попечителей" не пабачыў больш падпалкоўнiк Кушаль да канца вайны. Шувалаў некуды змыўся сам, а ягоны кумпан Лобiк ужо пасьля сканчэньня вайны выхваляўся, што ў Аўстрыi зашыўся дзесь да маладое ўдоўкi й сядзеў там, колькi яму падабалася.
      - Я, братцы, быў самы апошнi жаўнер зь беларускае дывiзii, што пайшоў да амэрыканцаў у палон.
      Гэткая "баёвая вытрываласьць" лейтананта Лобiка сталася пасьля прадметам жартаў у тых, якiм шмат цяжэй давялося перажываць апошнюю фазу вайны.
      II
      Звыш дзьвюх тысяч беларускiх жаўнераў былi цалкам на адказнасьцi падпалкоўнiка Кушаля. Пры кожным батальёне быў нямецкi капiтан у якасьцi афiцэра сувязi, апрача таго, па пяцьдзесят вельмi добра ўзброеных нямецкiх жаўнераў. Пад час маршу беларусы пераканалiся, што нямецкая армiя таяла на iхных вачох. Па дарозе валялася шмат пакiнутай немцамi зброi, вазоў з амунiцыяй i iншымi ваеннымi рэчамi. Беларусы дазбройвалiся знойдзеным.
      На другi дзень маршу пад вечар дывiзiя прыйшла ў Айзенштайндорф. Тут беларусы аканчальна пераканалiся, што палажэньне на фронце трагiчнае, нямецкая армiя неарганiзавана адступае цi проста ўцякае. Аброслыя, худыя немцы групамi й па адным валачылiся дарогамi, самi, мусiць, ня ведаючы куды. Адно войскi СС яшчэ трымалiся. Яны чынiлi самасуды над здэмаралiзаванымi жаўнерамi. Можна было назiраць шмат выпадкаў вешаньня эсэсаўцамi армейскiх афiцэраў, асуджаных за дэзэрцыю. Дывiзiя "Беларусь" пасоўвалася наперад, ня ведаючы, куды й чаго. Нiякiх загадаў у часе маршу падпалкоўнiк Кушаль не атрымаў. Можна было мяркаваць, што змыўся дзесь у бясьпечнае месца й сам маёр Гэнэфэльд.
      Прааналiзаваўшы крытычную сытуацыю, Кушаль наважыў далей не маршыраваць, а даў загад спынiцца ў Айзенштайндорфе i чакаць выясненьня сытуацыi. Паклiкаў да сябе нямецкiх афiцэраў сувязi й заявiў, што дывiзiя далей ня пойдзе, а калi iм гэта не адпавядае, дык яны й нямецкiя радавыя маюць вольную руку. Гэтае абвешчаньне немцам Кушаль зрабiў у прысутнасьцi свайго штабу, што складаўся з капiтана Орсiча, старшага лейтананта С. i сяржанта П. Нямецкiя афiцэры абурылiся на беларускага камандзера й пагражалi, што ён будзе за гэта сурова пакараны. Пагрозы на Кушаля зусiм не падзейнiчалi. Дывiзiя пачала разьмяшчацца па кватэрах у Айзенштайндорфё й суседнiх вёсках. Так устанавiлася ў Нямеччыне першая беларуская акупацыйная зона.
      Каля поўначы на вулiцы паднялiся крыкi й лаянка на нямецкай мове. Кушаль, пачуўшы гвалтоўны стук у дзьверы свайго пакоя, усхапiўся. Калi адчынiў дзверы, у пакой убег камандзер батальёну, ранейшы капiтан Чырвонай Армii Тамiла й адзiн зь нямецкiх капiтанаў. Тамiла скардзiўся, што немцы цiшком намагалiся забраць беларускi абоз i ўцячы, але ягоныя вартаўнiкi паднялi трывогу. Вось яны цяпер i прыйшлi да Кушаля на вырашэньне справы.
      Падпалкоўнiк загадаў беларускаму капiтану, каб у выпадку патрэбы зброяй баранiў абоз, але каб немцы спакойна адыйшлi зь беларускае дывiзii. Iм меў быць выдадзены двухдзённы харчовы паёк i прыдзелена колькi хурманак для харчоў i амунiцыi. Нямецкi капiтан на гэта згадзiўся, i гэтай ноччу немцы аканчальна пакiнулi беларускую дывiзiю.
      Кiлямэтраў за сем ад Айзенштайндорфа знаходзiлася невялiкае мястэчка Айзенштайн Маркт. Колькi беларускiх вайскоўцаў, пераапрануўшыся ў цывiльнае, былi высланыя туды Кушалем на разьведку. Вярнуўшыся, разьведчыкi прынесьлi трывожныя весткi. У Айзенштайн Маркце стаяць вельмi добра ўзброеныя адзьдзелы СС. Немцы, пакiнуўшы дывiзiю "Беларусь", паехалi туды й паведамiлi, што беларусы ўзбунтавалiся, у вынiку чаго эсэсаўцы наважылi напасьцi на беларускую дывiзiю й зьнiшчыць яе. Адначасна разьведка паведамiла, што непадалёк знаходзiцца адна дывiзiя генэрала Ўласава.
      Атрымаўшы такiя весткi, Кушаль стаў перад праблемай: або баранiцца перад эсэсаўцамi самому, маючы малыя шансы на перамогу з прычыны вельмi значнай перавагi ворага ва ўзбраеньнi, або шукаць хаўрусу з уласаўскiм адзьдзелам. З двух дрэнных выйсьцяў выбраў другое й неадкладна паехаў шукаць камандзера расейскае дывiзii. Калi зьявiўся ў штабе, сустрэў яго ад'ютант i, папрасiўшы пачакаць, пайшоў далажыць. Праз колькi часу з кабiнета выйшаў нямецкi генэрал i папрасiў Кушаля заходзiць.
      Камандзер уласаўскае дывiзii генэрал Мальцаў паходзiў зь сям'i расейскае iнтэлiгенцыi. Быў чалавекам адукаваным i добра выхаваным. Сярэдняга росту, шчуплы, з густой сiвой чупрынай на галаве, жывым выразам твару, энергiчнымi рухамi, быў ён у пяцiдзесятых гадох. Гаварыў хутка й ясна.
      Пазнаёмiўшыся з Кушалем, запрасiў яго сесьцi пры стале. У абшырным пакоi сялянскай хаты, акрамя Мальцава й вышэйменаванага нямецкага генэрала, было яшчэ пару малодшых афiцэраў. Немец хутка выйшаў.
      - Маглi-б вы паiнфармаваць мяне аб палажэньнi на фронце, а таксама выказаць вашу думку адносна нашай сытуацыi? - пачаў Кушаль.
      - Я быў-бы вельмi рады, калi-б вы маглi гэта зрабiць. Я нiчога ня ведаю, адказаў, усьмiхнуўшыся, Мальцаў.
      - Што-ж вы думаеце рабiць? - пытаўся Кушаль.
      - Я думаю... ды не, не. Можа, вы сказалi-б мне, што самi думаеце рабiць.
      - Магу вам давяраць?
      - Поўнасьцю.
      - На маю думку, нiчога нам не застаецца, як прабiцца празь нямецкi фронт i далучыцца да амэрыканцаў, - ня зводзячы з Мальцава вачэй, адказаў Кушаль.
      - Правiльна, зусiм правiльна, - ажывiўся Мальцаў i борзьдзенька захадзiў па пакоi. - Я вельмi рады, што вы з намi адной думкi. Цяпер скажу вам больш. Я ўжо навязаў лучнасьць з камандзерам амэрыканскага корпусу празь людзей, якiя гарамi й лясамi пераходзяць цераз фронт туды й назад. У даны час дамаўляюся аб канкрэтным месцы й часе прарыву нямецкага фронту.
      - А цi ведае аб гэтым той нямецкi генэрал, якога я бачыў нядаўна тут у вас у кабiнеце?
      - О, гэты, - усьмiхнуўся расеец, - ён у мяне афiцэрам сувязi зь нямецкiм штабам, ведае аб маiх плянах i салiдарызуецца з намi поўнасьцю.
      - Маглi-б вашы перамоўнiкi весьцi перамовы з амэрыканцамi й ад майго iмя дзеля пераходу беларускай дывiзii?
      - Ды чаму-ж не! Дзьве дывiзii - не адна. Гэта будзе яшчэ лепш. Нам лягчэй удасца.
      - Дык будзьце добрыя тады...
      - Абавязкова. Неадкладна загадаю. Ня турбуйцеся.
      Пасьля гэтага Кушаль i Мальцаў абмяркавалi праблему супольнае абароны ў выпадку атакi эсэсаўцаў з суседняга мястэчка. Мальцаў паабяцаў, што калi эсэсаўцы нападуць на беларусаў, ён адкрые па немцах агонь з цяжкiх кулямётаў i артылерыi. На тым гутарка скончылася.
      Вярнуўшыся ў сваю дывiзiю, Кушаль загадаў сабраць усiх афiцэраў i падафiцэраў. Паiнфармаваў сабраных аб палажэньнi, аб пагрозе з боку нямецкiх эсэсаўцаў ды аб сваёй умове з камандзерам уласаўскае дывiзii. Загадаў неадкладна правесьцi зборкi ў адзьдзелах i расказаць аб гэтым радавым. Быў прыемна зьдзiўлены, пабачыўшы на вопратках амаль усiх жаўнераў Ярылавы крыжы й "Пагонi" замест нямецкiх адзнакаў.
      Першы батальён, што быў закватараваны найблiжэй Айзенштайн Маркта (iм камандаваў капiтан Ч.), узяў абавязак выставiць моцную палявую варту й патруляваць ваколiцы аж да самага мястэчка.
      III
      29 красавiка зьявiўся ў Кушаля пасланец ад Мальцава й перадаў яму лiст. Расеец прасiў беларускага камандзера, каб разам са сваiм камандным афiцэрскiм корпусам прыехаў у ягоны штаб на пiльную нараду. Беларусы не марудзiлi. Калi зьявiлiся ў Мальцава, той, спасьцярогшы беларускiя вайсковыя адзнакi на мундзiрах, сказаў:
      - Вот вам, господа, и Лига наций.
      Некаторыя з прысутных расейцаў усьмiхнулiся.
      На супольнай нарадзе ўласаўскi камандзер падаў да ведама, што ўжо канчаткова дамовiўся з камандзерам амэрыканскага корпусу аб пераходзе цераз нямецкi фронт 30 красавiка. Абедзьве дывiзii маюць iсьцi шашой Айзенштайн Маркт - Цьвiзэль, а ў часе пераходу амэрыканскiя паветраныя сiлы й артылерыя будуць абстрэльваць нямецкiя пазыцыi. Начальнiк штабу Мальцава прачытаў дакладны парадак маршу й плян бою, калi-б немцы спрабавалi ставiць супрацiў.
      Дзень 30 красавiка быў сонечны й бязьветраны. Ранiцою абедзьве дывiзii ўпарадкавалiся ў доўгую маршавую калёну са сваiмi камандзерамi на чале кожнай i рушылi ў кiрунку Айзенштайн Маркта i Цьвiзэля. Кожны батальён дывiзii "Беларусь" нёс разгорнуты бел-чырвона-белы сьцяг.
      Пасьля трохгадзiннага маршу Кушаль пачуў ззаду сiгнал самаходу. Калi аўтамабiль параўняўся зь беларускiм камандзерам, той заўважыў у iм праз вакно таго самага нямецкага генэрала, якога кагадзе бачыў у штабе Мальцава. Самаход дасягнуў уласаўскага генэрала наперадзе, i ўся калёна затрымалася. Чакалi амаль паўгадзiны. Раптам чало адзьдзелу расейцаў завярнулася й накiравалася па шашы назад.
      - Што здарылася? - спытаў Кушаль Мальцава, калi той затрымаўся каля яго.
      - Мой афiцэр сувязi генэрал Ашбэрг атрымаў ад Андрэя Андрэевiча (Уласава) радыяграму паўстрымацца зь пераходам да амэрыканцаў, аж пакуль ён не загадае. Бачыце, мушу паслухацца загаду свайго начальнiка. Казаў мне iсьцi вунь у тыя вёскi, - Мальцаў паказаў на адлеглую на пару кiлямэтраў мясцовасьць на ўсход ад шашы, - там маем закватаравацца й чакаць далейшага.
      - Цьфу, прападзi ты, гэткi хаўрусьнiк! - ледзь не вылаяўся беларускi падпалкоўнiк. - Давайце кiнем уласаўцаў i маршыруем самi, - сказаў свайму начальнiку штаба капiтану Орсiчу. Орсiч нiчога не адказаў.
      Тым часам над доўгай калёнай войска ўверсе пачалi кружыць амэрыканскiя разведвальныя самалёты. Сытуацыя была крытычная. Небясьпечна было самiм беларусам без простай сувязi з амэрыканцамi iсьцi ў няведамае. Беларуская калёна атрымала загад завярнуць назад. Маршыравалi каля дзьвюх гадзiн. Iзноў ззаду пачуўся сiгнал, i войска абмiнуў апрануты ў цывiльнае чалавек на матацыкле. Затрымаў генэрала Мальцава й перадаў яму пакет. Калёна зноў спынiлася.
      - Камандзер беларускае дывiзii, да генэрала Мальцава! - пачулася перададзенае па лiнii.
      Кушаль з капiтанам Орсiчам, прыйшоўшы да ўласаўскага камандзера, заўважылi ягонае вялiкае зьнерваваньне.
      - Сам ня ведаю, што рабiць, - казаў той. - З аднаго боку радыяграма Андрэя Андрэевiча загадвае чакаць зь пераходам фронту, а з другога - паслухайце самi.
      Ад'ютант Мальцава, што ведаў ангельскую мову, пачынае чытаць i тлумачыць загад камандзера амэрыканскага корпусу наступнага зьместу: "Расейская дывiзiя генэрала Мальцава й беларуская дывiзiя сяньня маюць перайсьцi нямецкi фронт на шашы Айзенштайн Маркт - Цьвiзэль. Мая артылерыя пачне абстрэльваць нямецкiя пазiцыi а гадзiне дванаццатай апаўднi. У гэтым часе пачне дзейнiчаць i авiяцыя".
      - Што-ж рабiць? - пытаецца ў прысутных афiцэраў уласаўскi камандзер. Бальшыня выказваецца за пераход да амэрыканцаў. Калi-б гэтага не зрабiлi, амэрыканцы могуць зразумець падзеi, як здраду, й пачаць атакаваць з паветра. Генэрал Мальцаў канчаткова быў перакананы. Войска атрымала загад завярнуць назад i памаршыравала гэтым разам ужо без затрымак.
      IV
      Шаша бегла мiж гор. Па абодвух бакох яе быў вялiкi лес. Для паўстрыманьня наступу амэрыканскiх танкаў немцы пазразалi й панавальвалi ўпоперак дарогi шмат дрэваў. Апрача гэтага, шаша была замiнiраванай. Беларусы й расейцы пасоўвалiся наперад з хуткасьцю чарапахi, адцягваючы з дарогi дрэвы й разьмiнiрваючы яе.
      Нямецкiя пазыцыi праходзiлi ўздоўж ракi Рэген у кiлямэтрах трох ад Цьвiзэля, дзе былi ўжо амэрыканцы. На Рэгене быў мост. Адзьдзелы беларускае дывiзii мелi выйсьцi наперад, заняць мост i ахоўваць яго, пакуль пяройдзе ўся калёна. Пасьля гэтага беларусы мелi йсьцi як задняя старожа калёны.
      Рота беларускiх жаўнераў, узброеная шматлiкiмi ручнымi кулямётамi, згрупаваўшыся на краi лесу, рушыла на здабыцьцё моста, што быў адлеглы прыблiзна на паўкiлямэтра. Воддаль вiдаць быў горад Цьвiзэль. Амэрыканская артылерыя пачала абстрэльваць нямецкiя пазыцыi. Жаўнеры дывiзii "Беларусь" хутка перабягалi па чыстым полi. Калi ўжо зусiм прыблiзiлiся да моста, быццам з-пад зямлi вырас з паднятымi ўверх рукамi цэлы адзьдзел немцаў. Беларускi камандзер загадаў немцам разьмiнiраваць мост, а калi праца была закончаная, падафiцэр з дружынаю адвялi палонных у лес i адпусьцiлi iх.
      Хаця вiдаць было, што немцы ня мелi намеру супрацiўляцца, беларускiя адзьдзелы прынялi баявы парадак. Моцныя старожы былi пастаўленыя па двух бакох моста. Уласаўцы рушылi цераз мост першыя. Калёна iх была страшэнна доўгая. Асаблiва вялiкiм быў абоз. Шматлiкiя вазы запрэжаныя былi павольнымi баварскiмi валамi, што ледзь-ледзь ступалi з нагi на нагу. Ехалi жанчыны й дзецi - сем'i жаўнераў.
      На краi Цьвiзэля амэрыканскiя танкi з рулямi кулямётаў, накiраванымi на дарогу, не варажылi нiчога добрага. Каля танкаў у баявой гатоўнасьцi чакалi жаўнеры, амаль палова зь iх - чорныя.
      - Кiдайце зброю! - крычалi амэрыканцы. Бальшыня так i рабiла, не марудзячы. Адзiн зь беларусаў не сьпяшыў кiдаць свае стрэльбы. Да яго падбег амэрыканскi сяржант, выхапiў стрэльбу з рук i, бразнуўшы яе вобземлю, пачаў таптаць нагамi.
      Беларускi адзьдзел адведзены быў у будынак велiзарнае пустое фабрыкi. Жаўнеры, змучаныя цэладзённым маршам, сядзелi на сьцюдзёных цэмэнтовых падлогах; i шмат хто хутка засынаў.
      - Камандзер дывiзii! Дзе ён ёсьць? - пачуў Кушаль праз сон i раптоўна ўсхапiўся: - тут ёсьць!
      Наступаючы ляжачым на ногi, падышлi да яго два амэрыканцы, адзiн зь iх перакладчык. Папрасiлi Кушаля ў штаб камандзера амэрыканскае дывiзii. Там беларускi падпалкоўнiк спаткаў i генэрала Мальцава.
      Афiцэры бяз слоў замянiлiся паглядамi, у якiх выражалiся няпэўнасьць i неспакой. Амэрыканскi афiцэр, разгарнуўшы на стале карту, тыцнуў у адно месца пальцам.
      - У гэтым месцы зараз-жа пастроiце вашу дывiзiю, - загадаў Кушалю. Тое самае, паказаўшы ў другое месца карты, кiлямэтры два воддаль ад першага, загадаў i Мальцаву. Гэты факт быў довадам для падпалкоўнiка Кушаля, што генэрал Мальцаў сапраўды вёў з амэрыканцамi перамовы ад iмя беларускай дывiзii, як зусiм асобнай ад сваёй.
      Праз гадзiну часу, калi сонца ўжо нiзка сьхiлiлася на захад, дывiзiя "Беларусь" стаяла ў стройным парадку на вызначаным месцы. На правым крыле кожнага батальёну быў разгорнуты бел-чырвона-белы сьцяг. Ззаду за войскам дымiлi кухнi абозу. Гатавалi вячэру. Неўзабаве зьявiўся амэрыканскi маёр зь перакладчыкам. Кушаль скамандаваў на "зважай" i здаў яму рапарт. Амэрыканец уважна агледзеў дывiзiю й сказаў, што яна вельмi добра прэзэнтуецца. Пасьля таго загадаў падзялiць войска на групы па пяцьдзесят чалавек у кожнай дзеля заладаваньня на транспартныя машыны, што зараз пад'едуць.
      - А абоз наш? - спытаўся Кушаль, паказваючы амэрыканцу на кухнi, вазы й конi.
      - Застанецца тут як наша ваенная здабыча, - адказаў амэрыканец.
      З гэтага адказу беларускi камандзер зразумеў, што маюць перавезьцi iх у лягер ваеннапалонных.
      Калi войска заладавалася на аўтамашыны, што неўзабаве зьявiлiся, Кушаля пасадзiлi побач шофера ў самай пярэдняй. Калёна рушыла зь месца. Ехалi гадзiны тры. Ужо зусiм на зьмярканьнi заўважыў беларускi падпалкоўнiк на полi велiзарную грамаду народу. Гэта быў зборны пункт ваеннапалонных. Стаялi на мокрай сенажацi, месцамi аж па каленi ў вадзе й гразi. Навокал быў калючы драцяны плот. Былi тут жаўнеры розных нацыянальнасьцяў: немцы, вугорцы, славакi, сербы, расейцы, палякi, грузiны й iншыя. У гэтую загарадку загналi й беларусаў.
      Гэтак на мокрай сенажацi ў абозе ваеннапалонных скончылася беларуская ваенная эпапея. Трыццатая дывiзiя, пераназваная пасьля ў дывiзiю "Беларусь", двойчы згуртавала вялiкiя масы беларускiх вайскоўцаў - першы раз каля Варшавы, другi раз у Баварыi. Памiнаючы розную лебяду, што заўсёды стараецца ўкаранiцца побач карыснага й плённага на добрай глебе, два асноўныя iмкненьнi былi целам i душою асноўнае масы вайскоўцаў гэтай нешчасьлiвай дывiзii: жаданьне служыць пакрыўджанай i паняволенай Бацькаўшчыне й адмова ваяваць за сваiх ворагаў. Хаця першаму iмкненьню ня суджана было зьдзейсьнiцца, беларускiя вайскоўцы да канца вытрымалi бяз кровапралiцьця за чужыя iнтарэсы.
      На мокрай балотнай сенажацi каля Каму беларускiя ваеннапалонныя старалiся трымацца разам. З надыходам ночы кожны хацеў неяк прымасьцiцца й заснуць. Плецакi, шынялi й людзi вязьлi ў разьмешанай гразi. Уночы выпаў густы сьнег. Пакрытая бельлю зверху, празяблая зьнiзу шматтысячная маса людзей, хто седзячы, а хто скруцiўшыся ў клубок i прылёгшы, старалася заснуць.
      Пад ранiцу падпалкоўнiк Кушаль прачнуўся ад нязноснае сьцюжы. Ськiнуў зь сябе цэлую гурбу сьнегу, цёр здранцьвелыя рукi й ногi. Нягледзячы на фiзычныя нявыгады, Кушаль быў у душы задаволены тым, што лёс наканаваў яму падзялiць долю сваiх жаўнераў да канца.
      V
      Адылi канец гэты быў пачаткам новага. Беларусы, што добраахвотна, бяз бою перайшлi да амэрыканцаў, надзеялiся, прынамсi, на людзкiя дачыненьнi цi неадкладнае атрыманьне вольнасьцi, забыўшыся, што заакiянскi гiгант па руках i нагах быў зьвязаны ўмовай са Сталiным. Умова абавязвала амэрыканцаў выдаваць бальшавiкам усiх вайскоўцаў зь сям'i паняволеных народаў, у тым лiку й беларусаў, што так цi iнакш апынулiся на баку тых, хто ваяваў за гiтлераўскую "новую Эўропу". Амэрыканцы, абуджэньне якiх перад пагрозаю бальшавiцкае небясьпекi мела прыйсьцi на колькi гадоў пазьней, старалiся ўмову са свайго боку ганараваць.
      У першым зборным абозе ваеннапалонных каля Каму, куды акрамя беларусаў трапiла й дывiзiя Мальцава, людзi ў голадзе й холадзе цярпелi больш тыдня. Пагода была капрызная, маральна-духовы стан палонных - нiжэй нуля.
      Аднаго дня пасьля абеду прыехала ў абоз дваццаць амэрыканскiх транспартных аўтамашынаў. Тым, што жадалi ладавацца для пераезду ў другi абоз каля Нюрнбэргу, выдавалi вельмi скупыя харчовыя пакеты. Нiхто нiкога ня строiў у калёны й не падганяў. Галодныя палонныя, каб здабыць колькi бiсквiтаў цi пушку фасолi, самi падыходзiлi да аўтамашынаў i заладоўвалiся. Гэткiм чынам, не пранюхаўшы наперад, куды яны лезуць, вялiкая часьць беларусаў, мiж iмi й афiцэраў, трапiла на першы этап падарожжа за другi бок "жалезнае заслоны".
      У вялiзарным лягеры ваеннапалонных каля Нюрнбэргу жыцьцёвыя ўмовы былi яшчэ горшымi. Абоз, вельмi глiнiсты й гразкi, абстаўлены быў моцнай вартай. Людзi кешкалiся, мясiлiся ў глiне, тапталiся, каб не акалець з холаду. Перавезьлi сюды з-пад Каму адну часьць войска. Пасьля колькiх дзён накiравалi цягнiкамi пад Вюрцбург, а адтуль - пад Майнц.
      У вялiзарным лягеры каля Майнца, за дратамi й пад моцнай аховаю, было ў гэты час звыш двухсот тысяч ваеннапалонных, сярод iх шмат немцаў - афiцэраў i радавых. Тут беларусам упершыню давялося сутыкнуцца са шчупальцамi маскоўска-бальшавiцкае гiдры. У абозе было колькi сотняў падсавецкiх грамадзян, некалi вывезеных немцамi на працу ў Нямеччыне. Пасьля капiтуляцыi, перад паваротам дадому, яны заангажавалiся на помач хаўрусьнiкам, насамперш бальшавiкам у пошуках i вылоўлiваньнi як цывiльных, так i вайсковых, што не хацелi вяртацца пад панаваньне Крамля. Гэтыя людзi, прагныя помсты над немцамi, жадаючы выслужыцца амэрыканцам i бальшавiкам, апраўдаць свае собскiя вялiкiя й малыя грахi перад "бацькам", былi свайго роду "капо"* ў адносiнах да палонных. Яны рабiлi ўсё, каб пагоршыць жыцьцё й долю зьняволеных. Iм памагалi ў гэтым жыды-перакладчыкi, што служылi амэрыканцам. Зьдзекi зь людзей выражалiся найбольш у выдачах харчаваньня. Адна баханка хлеба на сто чалавек, пара пудоў сырое бульбы, для гатаваньня якое выдавалi адну палачку дрэва гэткай зброяй змагалiся з палоннымi, каб канчаткова зламаць iхны супрацiў i завабiць у бальшавiцкую пастку. Людзi грызьлi сырую бульбу, хварэлi на жываты, больш рашучыя собскiмi рукамi адбiралi сабе жыцьцё. Шматлiкiя заламвалiся. Амэрыканцы празь перакладчыкаў пыталiся, цi жадаюць ехаць "на родину". Некаторыя ўважалi, што бальшавiзм ёсьць менш страшны вораг, чымся голад, i згаджалiся. Бальшыня ўсё-ж трымалася.
      * У гiтлераўскiх канцлягерах гэтак называлi чалавека, выбранага зь лiку палонных, заданьнем якога было бiцьцё й падганяньне зьняволеных. Капо звычайна стараўся выслужыцца перад гаспадарамi i надта зьдзекваўся са зьняволеных.
      Тых беларусаў, што, бачачы перад сабою кашмарную бальшавiцкую бездань, ня выракалiся свайго нацыянальнага iмя, можна й трэба ўважаць за гэрояў. Гэты гэраiзм мо большы за той, якi жаўнер выказвае ў баi. Там ён выкарыстоўвае, акрамя духовых, i свае фiзычныя здольнасьцi. Тут-жа, стоячы на парозе гiбелi ад голаду, чалавек адмаўляецца вырачыся свайго найдаражэйшага, што духова вяжа яго з народным целам: нацыянальнага iмя й гонару. Супраць яго, слабога й апаганенага, змовiўся, як выглядае, цэлы сьвет. Заходнiя хаўрусьнiкi, непаiнфармаваныя аб Беларусi, несьведамыя вялiкiх цярпеньняў i крывавых змаганьняў гэраiчнага народу, памагалi бальшавiкам заганяць ваеннапалонных беларусаў, што добраахвотна перайшлi на iхны бок, у маскоўскую пастку.
      Былы камандзер батальёну ў дывiзii "Беларусь" капiтан Тамiла, народжаны ў Амэрыцы i ўзгадаваны ў Беларусi, што добра ведаў ангельскую мову, шмат разоў намагаўся тлумачыць амэрыканцам, што яны робяць велiзарную крыўду пакрыўджаным - фактычна iхным сапраўдным хаўрусьнiкам. Тамiлавы словы адбiвалiся аб глухiя вушы. Адганялi яго, як карова ўлетку ў часе сьпякоты адганяе назойлiвага авадня.
      Пасьля доўгiх фiзычных i духовых выпрабаваньняў палонныя беларусы апынулiся ў абозе Рэн у Францыi, а адтуль перавезеныя былi пад Шэрбург. Тут цiск на неахвотных, каб вярталiся ў Савецкi Саюз, дайшоў да кульмiнацыйнага пункту. Пасланцы генэрала Голiкава, шэфа бальшавiцкае рэпатрыяцыйнае мiсii ў Парыжы, праводзiлi допыты й дзялiлi на жадаючых i нежадаючых павароту.
      У Шэрбургу "возвращенцы" атрымалi амэрыканскiя "вiндбрэйкары". На плячах кожны меў намаляваную вялiкую чырвоную зорку. Iм дазволена было хадзiць удзень у горад, i людзi iх добра ведалi. Выкарыстоўвалi гэта пры спэкуляцыi на рынках. Ад "невозвращенцев" за ськiбку хлеба адкуплiвалi прыхаванае да гэтага часу самае цэннае й найдаражэйшае - гадзiньнiкi, пярсьцёнкi цi iншае й нажывалiся ў сотнi разоў. "Возвращенцев" вельмi добра кармiлi. Рассыцелыя й аж папухлыя ад раптоўнага прыплыву тлушчаў, яны зьяўлялiся вiдавочнай насьмешкай у вачох тых, што яшчэ трывалi й адмаўлялiся ад павароту ў рукi Сталiна. Было гэткiх у Шэрбургу звыш трыста чалавек. Iх пазнавалi лёгка па выдадзеных амэрыканцамi паласатых капялюшах, гэтак званых панамах, якiя мусiлi заўсёды насiць.
      Зь беларускiх афiцэраў, больш ведамых, трапiлi ў Шэрбург наступныя: падпалкоўнiк Сокал-Кутылоўскi, колiшнi камандзер брыгады падчас Слуцкага Паўстаньня, капiтан Орсiч, старшы лейтанант Кушняровiч, старшы лейтанант Сурнiн, старшы лейтанант Сасiновiч, што жахлiва дрыжэў пры самой думцы, што пападзе ў бальшавiцкiя рукi, бо раней быў маёрам у Чырвонай Армii, старшы лейтанант Зьмiтро Стэльмах, два лейтананты браты Чырко i старшы лейтанант Мiхаль. У лiку афiцэраў было й колькi iншых, менш ведамых сярод беларускага агулу.
      З найбольш ведамых расейцаў у групе быў насамперш сам генэрал Мальцаў, якi некалi давяраў амэрыканцам i прывёў сваю вялiкую дывiзiю ў iхныя рукi, ды маёр Бычкоў, раней два разы Гэрой Савецкага Саюзу. У Шэрбургу двух вышэйменаваных расейцаў i падпалкоўнiка Сокал-Кутылоўскага адзьдзялiлi ад рэшты афiцэраў як асаблiва важных. Трымалi над iмi спэцыяльную варту.
      Наважыўшыся, што даволi цацкацца зь "невозвращенцами", заладавалi iх у заднiя тры вагоны чыгуначнага транспарту для перавозу ў бальшавiцкую зону Нямеччыны. Транспарт прыехаў у Айзэнах - першую станцыю ў савецкай зоне. Усiх загналi ў вялiкую гестапаўскую турму, дзе днямi й начамi трывалi допыты. Там апошнi раз бачылi Сокал-Кутылоўскага, Мальцава й Бычкова, якiх некуды вывезьлi.
      Рупар на вялiкiм вязьнiчным двары абвясьцiў палонным, што "родина вам простила". Неўзабаве людзi паспыталi гэтага "прощения". Бясконцыя допыты, галадоўкi, зьдзекi, пабоi, i гэта ўсё, нягледзячы на тое, што НКВД мела ўжо дакладныя iнфармацыi й сьпiскi адносна кожнага палоннага, зробленыя яшчэ раней у Францыi. Гэтак сiта бальшавiцкае палiцыi перасейвала, перабiрала, дзялiла на групы. Пасьля пары месяцаў нешчаслiвыя людзi, якiх лёс у гэту гiстарычную пару паставiў мiж двух гiгантаў, што змагалiся на сьмерць i жыцьцё, дорага заплацiлi за давер да амэрыканцаў i за тое, што верылi ў недзе на сьвеце iсную справядлiвасьць. Сьляды iхных далейшых крокаў, для шмат каго - апошнiх крокаў жыцьця, сягоньня ўжо зацёртых, шукаць трэба пры сьценах бальшавiцкiх катоўняў, на вiсельнях цi ў халодных бязьлюдных прасторах мачыхi Сiбiры.
      VI
      Фiналам апiсаных у гэтым разьдзеле падзеяў трэба лiчыць не апошняй важнасьцi выпадак улетку 1945 года. Калi вецер разьвеяў-разьнёс дымы апошнiх ваенных пажараў, а над пакалечанай Эўропай запанаваў супакой, прэзыдэнт Беларускае Цэнтральнае Рады Радаслаў Астроўскi зазiрнуў у малы баварскi гарадок, дзе адшукаў былога камандзера дывiзii "Беларусь". Мусiць, стараючыся прадбачыць новыя плынi й кiрункi пасьляваенных хваляў i вятроў, Астроўскi замянiў сваё прозвiшча на Крывiцкi.
      Нельга сказаць, каб сустрэча Крывiцкага з Кушалем была радасная цi поцiск рук пры вiтаньнi быў надта моцным. Прэзыдэнт БЦР зь вялiкай цiкавасьцю слухаў пра лёсы беларускiх жаўнераў у апошнiя днi вайны й пра тое, як масы людзей выратавалiся, перайшоўшы да амэрыканцаў. Кушаль ня мог расказаць, дый сам ня меў вестак пра тое, як шматлiкiя выратаваныя iм вайскоўцы пасьля, дзякуючы помачы амэрыканцаў, трапiлi ў бальшавiцкiя рукi.
      Перад выездам прэзыдэнт Беларускае Цэнтральнае Рады пакiнуў гаспадару два дыплёмы, зьмест якiх падаецца.
      Першы:
      "Прэзыдэнт
      Беларускай Цантральнай Рады
      No 85/Прс Гэкстар, 2 лiпеня 1945 г.
      ДЭКРЭТ
      За мужны прарыў нямецкага фронту на лiнii Айзенштайн - Цьвiзэль дня 30-га красавiка 1945-га году 1-м беларускiм нацыянальным палком пад камандаю падпалкоўнiка Ф.Кушаля, гэтым надаецца Францу Кушалю ранга ПАЛКОЎНIКА БЕЛАРУСКАГА ВОЙСКА.
      Р.Астроўскi
      Прэзыдэнт"
      Другi:
      "Прэзыдэнт
      Беларускай Цантральнай Рады
      No 86/Прс Гэкстар, 2-га лiпеня, 1945 г.
      Камандуючаму БКА
      Сп. Падпалкоўнiку Кушалю
      ў Амбэргу
      Гэтым сьпяшаюся выказаць Вам, Сп. Палкоўнiк, сваю глыбокую падзяку за ўсе тыя мерапрыемствы, праведзеныя Вамi ў часе памiж 10-30 красавiка г. году, якiя ўратавалi нашу дывiзiю "Беларусь" перад зьнiшчэньнем яе немцамi.
      Адначасна за мужны прарыў Вамi нямецкага фронту дня 30 красавiка г.г. на лiнii Айзенштайн - Цьвiзэль надаю Вам рангу ПАЛКОЎНIКА БЕЛАРУСКАГА ВОЙСКА.
      З глыбокай пашанай
      Р.Астроўскi
      Прэзыдэнт"
      ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
      БАЛЁНIЯ - ЛЁНДАН
      ЗАРОДКI
      I
      Калi Вiктара Сянькевiча прыдзялiлi ў другую роту сёмага батальёну трэцяе дывiзii й адразу выклiкалi ў канцылярыю на рэгiстрацыю, юнак ня зьдзiвiўся. Ведаў, што пад гэтай "рэгiстрацыяй" трэба разумець допыт вайсковае дэфэнзывы ("двойкi"). Наогул Сянькевiч пасьля сваiх прыгодаў у Францыi, калi тры разы ўдалося ашукаць сьмерць, няшмат з чаго дзiвiўся. Жыцьцё сваё заўдзячваў перадусiм боскай дапамозе, а пасьля - спрытнасьцi ног i прыпадковасьцi. Тым, што ўдалося яму колькi разоў выратавацца ад расстрэлу, нiдзе надта не хвалiўся. Быў натуры сьцiплай i стрыманай. Адылi ў сэрцы заўсёды дзякаваў Богу за ратунак i мяркаваў, што не для зьбiваньня бiбiкаў на гэтым сьвеце тры разы амаль цудам захаваў сваё жыцьцё.
      Можна было-б варажыць надвое: цi ў галаве ў Сянькевiча так рана пасьля прыбыцьця ў польскую армiю ў Iталii паўстала-б думка аб пякучай неабходнасьцi арганiзаваньня сваiх суродзiчаў, калi-б ня самi палякi, дакладней гаворачы, iхныя адносiны да беларусаў. Зусiм не падазраючы гэтага, якраз палякi прысьпешылi працэс афармленьня гэткiх думак ня толькi ў Сянькевiча, але i ў шмат каго яшчэ.
      Перш за ўсё Сянькевiч прыгадваў бойку ў абозе каля Нэапалю, зараз пасьля прыезду з Францыi. Беларусаў было там больш за семдзесят. Зь iмi зьблiзiлася й трымалася разам жменька ўкраiнцаў. Беларусы былi больш-менш параськiданыя па цэлым абозе, але ў палатках жылi разам. Зразумела, карысталiся мiж сабою беларускай мовай i перад палякамi ня скрывалiся. Апошнiм надакучыла слухаць "хамскую" мову, й аднойчы вечарам група iх, добра падвыпiўшы, рушыла на палатку, дзе памяшчаўся Кастусь Дзежка зь iншымi былымi менскiмi кадэтамi, каб "даць кацапам". Бойка пачалася чаравiкамi, кулакамi, вайсковымi кацялкамi ды наогул усiм, што было пад рукамi. Трывала амаль паўгадзiны. Была выклiкана вайсковая палiцыя, i пару дзесяткаў людзей, бальшыня зь iх беларусаў, была пратрыманая ноч у вайсковым арышце. У вынiку колькi беларусаў кiнулася з аднаго агню ў другi: запiсалiся на выезд i былi адасланыя ў СССР. Бальшынi-ж, што засталася, адкрылiся вочы. Ведалi, чаго чакаць ад палякаў у будучынi.
      Прыгадваў Сянькевiч i першыя допыты "двойкi" ў Ёляньдзе. Ужо даўно пагадзiўся з тым, што быў у палякаў на "чорным" лiсьце. Лiчыў гэта за гонар. Дый цi толькi ён быў на тым лiсьце. Амаль усiх iншых сяброў па колькi разоў цягалi й тлумачылi iм, што яны ня беларусы. Колькi-ж гэта каштавала нэрваў i вытрываласьцi, каб часам ня страцiць кантролю, не ўзлавацца ды ня кiнуць iм у твар лiшняга, чаго пасьля шкадаваць давялося-б. Пасьля-ж iзноў прыходзiла на памяць тая школа падхаронжых у Матэры, куды былi выслалi, патрымалi зь нядзелю ды назад у адзьдзелы парассылалi, ня прызнаўшы атрыманай беларусамi за часамi нямецкае акупацыi асьветы. Дык i цяпер, калi быў прыдзелены ў трэцюю дывiзiю й атрымаў новы выклiк на "рэгiстрацыю", Вiктар ня зьдзiвiўся.
      II
      У канцылярыi лейтананта Пшэрэмбскага, загадчыка батальённай "двойкi", пасярод прасторнага стала, заваленага ўсякiмi паперамi, ляжаў раскрыты пэрсанальны вайсковы сшытак Вiктара Сянькевiча. Шэрая вокладка яго была шмат больш зношаная, чымся ў iншых жаўнераў - ад частага карыстаньня. На гэтую, не апошняй вартасьцi дэталь Пшэрэмбскi насамперш зьвярнуў увагу. Вiдаць, што клiентам шмат цiкавiлiся й iншыя зь пэрсаналу "двойкi". Аб гэтым сьведчыла колькi лiсткоў густа запiсаных сьледчых дадаткаў. Лейтанант Пшэрэмбскi, уважна прачытаўшы iх, не знайшоў там нiчога асаблiвага, акрамя рутынных пытаньняў i адказаў ды шаблонных справаздачаў.
      Пшэрэмбскi, што паходзiў зь сям'i польскага асаднiка ў Беларусi ды перад вайною яшчэ на службе дэфэнзывы шмат займаўся зь беларускiм элемэнтам, меў у гэтай справе набiтую руку. Ведаў народ i мову, кансьпiрацыйныя шляхi й дарожкi, мэтады працы й нацыянальную псiхiку. Розьнiца мiж Сянькевiчам i ягонымi суродзiчамi перад вайной, зь якiмi даводзiлася Пшэрэмбскаму мець справы, была ў тым, што раней лейтанант мог да падазроных прымяняць агульна-ўжываную, зьверху накiнутую формулу: абвiнавацiць iх у камунiзьме, у тым, што дзеяць на шкоду польскае Рэчы Паспалiтае, загадаць некаму з агентаў, каб падкiнулi намечаным асобам камунiстычную лiтаратуру, iншым агентам - каб ператрэсьлi й знайшлi яе, дый годзе. Справа была шыта-крыта, як кажуць.
      Тут-жа, у армii, ды на чужыне, было зусiм iншае. Старыя мэтады й формулы мелi вартасьць леташняга сьнегу. Быў вайсковы карны кодэкс, былi палявыя суды. Для абвiнавачаньня чалавека трэба былi нейкiя яўныя довады. Iх не ставала. Камунiзм тут ня мог быць тым конiкам, што быў дома перад вайной. Бо калi-б прышпiлiлi камунiзм аднаму, дык трэба-ж было-б пасьля шукаць каранёў, галiнаў дый навокал розных парасткаў. Гэта-ж быў-бы поўны абсурд. Ды i, урэшце, што можна было закiнуць Вiктару Сянькевiчу? Нiчога канкрэтнага адносна нейкай канспiрацыйнай дзейнасьцi ня было. Хлапец быў "на воку", дый толькi. Так, прынамсi, вынiкала зь iншых сьледчых запiсак. Пшэрэмбскаму кiнулася ў вочы зусiм нешта iншае, што, як мог дадумацца, трывожыла й ягоных сяброў з "двойкi", якiя раней апытвалi юнака: прозьвiшча, веравызнаньне й нацыянальнасьць. Якiм чынам Сянькевiч дый каталiк мог быць беларусам? Гэтага лейтанант нiяк ня мог памясьцiць у галаве.
      Пшэрэмбскi любiў лiтаратуру, асаблiва гiстарычную. Генрык Сянькевiч зь ягонай трылогiяй займаў некалi цэнтральнае месца ў ягоным дзяцiнстве. Прыпамiналася старая "бабця" на фальварку, што доўгiмi асеньнiмi й зiмовымi вечарамi чытала яму з тоўстых падношаных кнiжак школьнае бiблiятэкi. Уставаў перад вачыма бравурны й голасны буян Заглоба, пранырлiвы й адважны гэрой Кмiцiц ды цэлая галерэя iншых. Любiў некалi Пшэрэмбскi аж да забыцьця ўпiвацца духовымi сокамi польскае мiнуўшчыны, так, здавалася, проста й па-майстэрску адлюстраванай вялiкiм пiсьменьнiкам. Ня дзiва, што ў сэрцы ягоным для Сянькевiча захаваны быў цёпленькi куточак. I вось тут - на табе, проста цi не зьнявага да гэнiяльнага майстры: тое самае прозьвiшча, у дадатак i каталiк, дык пры чым-жа тут беларуская нацыянальнасьць? Не. Тут недзе й некiм была зроблена памылка. Калi так, дык ужо хто як хто, але ён, Пшэрэмбскi, напэўна, нейкi недагляд зможа выправiць.
      III
      У канцылярыю ўвайшоў малы ростам круглатвары бляндын.
      - Вiктар Сянькевiч да пана лейтананта! - адрэкамэндаваўся, ёмка стукнуўшы падковамi чаравiкаў.
      Юнак, як выглядала, быў зраўнаважаны й апанаваны. У ягоным спакойным, уталопленым у твар Пшэрэмбскага позiрку ня было анi ценю неспадзеўнае баязьлiвасьцi, што характэрная шматлiкiм людзям, якiм даводзiцца лоб у лоб сустракацца з гэтак званымi рукамi кары й справядлiвасьцi.
      - Прашу, сядайце, - кiўнуў лейтанант на крэсла, спачатку добра вонкава прыгледзеўшыся да "загадкi". Ня зводзячы з хлопца вачэй i лянiвым рухам касматае рукi выстукаўшы попел з даўно патухлае люлькi, ён адвалiўся на сьпiнку крэсла.
      - Ваша прозьвiшча Сянькевiч?
      - Так, пане лейтанант.
      - Па веравызнаньнi каталiк?
      - Так.
      - Дык чаму-ж вас тут запiсалi беларусам?
      - Таму, што я такiм ёсьць, пане лейтанант.
      - Вы мне хочаце сказаць, што вы каталiк i беларус?
      - Я так сказаў, пане...
      - Слухайце, давайце-ж паважна. Я ня маю часу на жарты. Вы самi ведаеце, што гэта абсурд: ня было-ж каталiкоў беларусаў у Польшчы.
      - Былi, пане лейтанант.
      - Як то?
      - Навет па афiцыяльных дадзеных польскага цэнзусу з 1931 году было шэсьцьдзесят тысяч беларусаў каталiкоў.
      - Я ня ведаю, дзе й хто вам гэта сказаў. Гэта няпраўда.
      - Наадварот, праўда.
      - Слухайце, "стшэльцу", я з вамi ня буду спрачацца. Вы лепш паслухайце маёй рады. Я бачу, што вы маеце асьвету, зьяўляецеся чалавекам зь iнтэлiгенцыi i дзеля таго, напэўна, зразумееце мяне. Да таго-ж i прозьвiшча ваша Сянькевiч. Знаеце, хто для палякаў быў Сянькевiч?
      - Чаму-ж не...
      - Коратка гаворачы, вы, будучы каталiком i маючы такое прозьвiшча, ня можаце ня быць палякам. Што вам дае вашая беларускасьць? Вы гэтым загараджваеце сабе ўсюды дарогу, дый толькi. А калi вы паляк, дык вам дарога ўсюды будзе адкрытая: i да авансаў, i да навукi, i да лепшай будучынi. Прымiце па-добраму маю раду й запiшыцеся палякам.
      - Не магу, - цьвёрда адказаў юнак.
      - Дык хто-ж можа?
      - Пане лейтанант, цi-ж вы не разумееце, што гэта справа нацыянальнага гонару?
      - Вы, як Сянькевiч, мусiце быць палякам!
      - Як гэта мушу?
      - Я думаў, што недзе была памылка. Можа, гэта вашае ваеннае ўзгадаваньне, можа, вам "бздураў" у галаву ў акупацыйных школах напхалi. Гэта-ж ня можа быць. Гэта проста несумяшчальна: Сянькевiч, каталiк i беларус! - з грымасай заключыў Пшэрэмбскi.
      Беларускi юнак зь цiкавасьцю студыяваў заклапочанага лейтананта.
      - Пане лейтанант, я цяпер узрослы чалавек. Ведаю, што гавару. Успрымайце, як хочаце. Адно нiколi ня пiшыце мяне палякам, бо я iм ня ёсьць.
      - Добра. Вы хочаце быць упартым. Рабiце, як уважаеце. Я вам скажу адно: мы можам пастарацца, каб вас адаслалi ў савецкую Расею. Як гэта вам будзе падабацца?
      - Калi вы пачуваецеся сябрамi бальшавiкоў, дык адсылайце.
      Гэткага адказу Пшэрэмбскi нiяк не спадзяваўся. Яму аж голас заняло. На момант разгубiўся й ня ведаў, што на тое сказаць. Спачатку ледзь ня кiнуўся ў гiстэрычную злосьць, але ўмiг апанаваўся. Дзесьцi ў падсьведамасьцi голас падказваў, што юнак гаворыць праўду й добра адстойвае сваё. Навет узьнiкла iскра пашаны да яго.
      Пшэрэмбскi спрабаваў зайсьцi з iншага боку, угаворваць лагодненька, спачатку адводзiць на бочнае, каб пасьля з супрацьлеглага боку падыйсьцi да галоўнага. Пытаўся пра матку й бацьку, пра мову, якой дома Сянькевiч карыстаўся, пра касьцёл, якi наведваў, на якой мове ў малiтвах з Богам размаўляў. Калi выявiлася, што ў польскай, папробаваў на гэтым факце мост доказаў будаваць, але калi зноў падышоў да галоўнага, упарты беларус адным сказам адрэзаў, што польская мова ў каталiцкiх касьцёлах на гэтак званых "Крэсах" яшчэ ня была доказам таго, што ўсе каталiкi былi палякамi. Наадварот, беларускiя вернiкi чулiся пакрыўджанымi, што ня мелi свае душпастырскае апекi. Для падмацаваньня Сянькевiч прыгадаў каталiкоў iтальянцаў, французаў i гiшпанцаў i, як здалося Пшэрэмбскаму, з пэўнай дозай кпiнаў запытаўся, чаму-ж iх усiх не запiсаць палякамi.
      Давялося Сянькевiча яшчэ раз запiсаць беларусам. Пасьля прайшло некалькi малаважных рутынных пытаньняў, i юнака давялося адпусьцiць. Лейтанант Пшэрэмбскi павольнымi крокамi пачаў мераць пакой, спынiўся каля стала, аднатаваўна апытальным лiсьце, што трэба Сянькевiча трымаць "на воку", пару разоў голасна сказаў "пся крэў", адзiн раз навет плюнуў у сьметнiцу ды зрабiў пэўныя перастаноўкi ў сваiх дагэтулiшнiх паглядах адносна беларусаў.
      IV
      У студзенi 1945 году Вiктар Сянькевiч быў прыняты ў гiмназiю трэцяй дывiзii (ДСК), што знаходзiлася ў ваколiцах Форлi. Там, на сваю радасьць, сустрэў вялiкую групу былых менскiх кадэтаў. З супольных гутарак выявiлася, што й iншыя з ахвотаю падзялялi Вiктараву думку аб патрэбе ўтварэньня нейкае беларускае арганiзацыi. Вайсковы рэгулямiн* забараняў тварэньне ў войску якiх-небудзь гурткоў. Адно, што можна было рабiць - шукаць сяброў з колiшняе афiцэрскае школы ў Менску, трымаць зь iмi сталы кантакт ды вышукоўваць у чужой армii наогул усiх беларусаў. Гэтае павучыньне сувязi ў будучынi, калi-б умовы зьмянiлiся, паслужыла-б адразу базай да ўтварэньня арганiзацыi. Гэтым група студэнтаў-беларусаў зь гiмназii й пачала займацца.
      * Статут.
      Сянькевiч вельмi шмат часу прысьвячаў перапiсцы зь сябрамi. Па-за школьнай навукай карэспандэнцыя паглынала ўвесь ягоны час. Лiсты, якiя пiсаў, былi наогул сяброўскiмi й простымi зместам. Юнак ведаў, што польская дэфэнзыва трымае яго на воку. Намагаўся быць асьцярожным. Пасьля колькiх месяцаў лiставаньня колькасьць сяброў-карэспандэнтаў перавысiла 250 чалавек. Калi ўлiчваць, што зь iх кожны меў кантакт, прынамсi, з двума цi трыма беларусамi, дык лiк асобаў, зь якiмi Вiктар трымаў сувязь, перасягнуў 700.
      Людзi з "двойкi" хутка зацiкавiлiся масавай карэспандэнцыяй Вiктара Сянькевiча. Спачатку адно назiралi. Адылi хутка ў пакой да Вiктара прыслалi новага жыхара. Быў гэта высокi, худы, зь сiнiмi вачыма бляндын. Назваў сябе Чманевiчам. Адно ў меру цiкавiўся Вiктаравай беларускасьцю i наогул стараўся быць карэктным ды, як кажуць, ня ступаць чалавеку на пальцы.
      Аднойчы Вiктар спасьцярог, што недзе зьнiкла колькi ягоных лiстоў. Свайму новаму "сябру" нiчога не сказаў, але здагадаўся, што той iх "пазычыў", каб перадаць тым, што яго прыслалi. На другi дзень пiсьмы раптам вярнулiся на старое месца. Вiктара пакуль што нiхто нiкуды ня клiкаў. У пiсьмах нiчога ня было асаблiвага, апрача хiба таго, што былi пiсаныя па-беларуску. Сянькевiч мяркаваў, што "двойцы" чапiцца да яго за карэспандэнцыю ў беларускай мове было-б нязручна. Паклiкаў сяброў i расказаў iм аб выпадку зь пiсьмамi. Пастанавiлi быць больш асьцярожнымi, а карэспадэнцыю зьнiшчаць. Вiктар падаў сваiм карэспандэнтам цывiльны iтальянскi адрас.
      Лейтанант Пшэрэмбскi зноў выклiкаў Вiктара. Цiкавiўся, чаму юнак атрымоўвае такую масу пiсьмаў. Беларус адказаў, што мае вялiкую колькасьць сяброў. Пшэрэмбскi зусiм недвузначна намякнуў, што было-б шмат лепш, калi-б колькасьць сяброў-карэспандэнтаў паменшылася.
      У гiмназii пятае дывiзii (КДП) была iншая група беларусаў. Арганiзатарам яе быў прафэсар Гук, што выкладаў у школе гiсторыю, той самы, якi некалi экзаменаваў у Сан-Базыльё Вiктара Караткевiча зь беларускай лiтаратуры. У групе было колькi былых менскiх кадэтаў. Прафэсар Гук трымаў кантакт з групай старэйшых беларусаў, якiя, як i ён сам, прайшлi праз савецкiя канцлягеры.
      Вясною 1945 года добразычлiвы ўкраiнскi сьвятар Пятрунчык дапамог прафэсару Гуку скантактавацца з групай Сянькевiча ў гiмназii 3-й дывiзii. Новая i самая асноўная нiтка кантакту мiж дзьвюма групамi была, зусiм зразумела, немалой удачай у iмкненьнi да беларускага арганiзацыйнага жыцьця й сталася прычынаю вялiкай радасьцi ў двух беларускiх асяродках. Падрыхтоўчая праца для агульнага арганiзаваньня беларусаў у польскай армii шпарчэй пайшла наперад.
      Нягледзячы на перашкоды з боку вайсковых польскiх уладаў, сетка сувязi мiж беларусамi пачала пашырацца па ўсiм Другiм корпусе. Выдатна памагалi гэтаму й два беларускiя вунiяцкiя сьвятары з Рыма - а. Сiповiч i а. Гарошка. Зь лiку турыстаў-жаўнераў у Рыме яны вышукоўвалi i вылоўлiвалi беларусаў. У сьвятароў прыежджыя беларусы сустракалiся, даведвалiся аб iншых i дзялiлiся сваймi навiнамi. Памешканьне сьвятароў служыла базай, на якую зьляталiся ўсе да гэтага часу рассыпаныя сыны Беларускай зямлi. Празь яе замацоўвалi нiцi лучнасьцi. Сюды не сягала вока польскае "двойкi", тут можна было ўволю й ад сэрца пагаварыць пра балючыя для ўсiх праблемы.
      Акцыя зьбiраньня пайшла наперад яшчэ хутчэй, калi ў Парыжы пачала выходзiць газэта "Беларускiя Навiны". Гэта быў першы праменьчык надыходзячага прадвесьня. Для змораных духова беларусаў, што насiлi мундзiры хаўрусьнiцкiх жаўнераў, яна была ня толькi газэтай, але апорай i сымбалем. Быў навязаны ў Парыжы кантакт зь сябрамi Рады Беларускае Народнае Рэспублiкi, перадусiм-жа з самiм старшынёй Рады БНР - iнжынерам Мiколам Абрамчыкам. Гэткiм чынам выгнанцы з паняволенай Бацькаўшчыны палажылi на чужыне зруб пад першую пасьляваенную нацыянальную грамадзкую арганiзацыю.
      4 сакавiка 1946 года ў горадзе Модэна, на поўнач ад Балоньi, 5-я дывiзiя арганiзавала кiрмаш "Казюка". Беларусы ўмела выкарысталi нагоду, правёўшы там канфэрэнцыю беларускiх асяродзьдзяў трэцяй i пятай дывiзiй. Устаноўлена была тактыка дзеяньня й падзелены ролi. Кiраўнiцтва абодвума асяродкамi ў армii было даручана прафэсару Гуку. Ад гэтага часу асаблiвая ўвага зьвернутая была на праваслаўныя багаслужбы па адзьдзелах армii, дзе найлягчэй было выявiць беларусаў. Хапала адно прыслухацца да гутаркi цi польскага акцэнту, каб пад вайсковай вопраткай адшукаць беларускае сэрца. Выяўленьне беларусаў шпарка йшло наперад.
      Транспарт "Беларускiх Навiнаў" з Парыжа дастаўляўся ў Рым, адтуль беларусы-вайскоўцы развозiлi iх па адзьдзелах. Намагалiся абмiнаць "двойку" й вайсковую пошту. Карысталiся цывiльнымi адрасамi прыязных iтальянцаў. Якая-ж велiзарная была радасьць атрымаць сьвежую беларускую газэту, асаблiва для тых, хто, прайшоўшы празь Сiбiр i бальшавiцкае пекла, ня мелi нагоды чытаць па-беларуску ад 1939-га году.
      Мацавалася, расло й буйнела, такiм чынам, на чужыне першае арганiзаванае беларускае цела. Адно не ставала яму афармленьня, якое прыйшло крыху пазьней зь пераездам у Вялiкую Брытанiю.
      ПАДАРОЖЖА СЫМОНА СПАРЫША
      I
      Зьвяз "кар'ераў" чацьвёртае роты семнаццатага батальёну разьмясьцiўся ў багатага фармара. Часьць войска начавала ў вялiкiм i пустым, прыбудаваным да хаты, трысьцене. Iншая памяшчалася ў палатках. Дзякуючы празорлiвасьцi колькiх жаўнераў, што яшчэ пад час акцый на фронце панацягалi таго-сяго з розных хатаў ды вазiлi ў "кар'ерах", пасьцеляў i iншага гаспадарскага дабытку было ўволю. У гэтым жаўнеры зьвязу былi больш шчасьлiвыя, чымся тыя, што ня мелi свайго транспарту. Усё, што не спатрэбiлася самiм, прадавалi.
      Лячылi ваенныя раны. "Лячэньне ранаў" ужываем тут у пераносным значэньнi. Як прыгадвалася раней, у зьвязе на фронце было адно чацьвёра забiтых. Ня было цяжка параненых, якiя патрабавалi-б мэдыцынскай i шпiтальнай апекi. Лячэньнем ранаў быў адпачынак. Трэба было перадыхнуць ад вялiкай буры, якую кожнаму давялося перажыць, падзялiцца ўражаньнямi, падмацавацца фiзiчна. Найбольш часу й трацiлася на тое мацаваньне. Хiба што й слова "мацаваньне" ня зусiм трапнае, бо хiба-ж людзi мацуюцца алькаголем? А яго-ж якраз найбольш i спажывалася цяпер, дый ня простага "б'янка" цi звычайнага фармарскага "россо", а розных лiкёраў, што куплялiся ў Балёнii. У горад езьдзiлi часта, амаль штодня, бо за транспартам ня было затрымкi. Адны ехалi пагуляць, iншыя тое-сёе прадаць на чорным рынку ды купiць напiткаў.
      I грошай было ўволю. Пасьля франтавой акцыi прыйшоў загад, каб усе падавалi свае матэрыяльныя страты з часу баёў. Пад "матэрыяльнымi стратамi" разумелася насамперш вопратка й абутак ды ўсякi вайсковы рыштунак. Гэтак кожны стараўся падаць як найбольшую лiсту стратаў, якiх у сапраўднасьцi зусiм ня было. Наадварот, дзе як дзе, а ў зьвязе "кар'ераў" быў прыбытак. Багаж ваенных здабычаў, перавожаных зь месца на месца з прычыны немагчымасьцi адразу iх збыць, уключаў такiя рэчы, як дарагiя хатнiя дываны, сталовае серабро, розную бiжутэрыю. Цяпер-жа адкрывалася магчымасьць прыдбаньня зусiм новых i поўных камплектаў вайсковае вопраткi й абутку. Кожны падаваў максiмальны лiк "страчаных" на фронце рэчаў. Камандзеры ня толькi глядзелi на гэта праз пальцы, але й самi тое-ж рабiлi. Выдаткi-ж пакрывалiся зь кiшэняў ангельскiх, а ня польскiх падаткоўцаў. Дык i чаму-ж не скарыстаць?
      - Хiба-ж не за iх ваявалi? Яны-ж i так нас у Ялце Сталiну прадалi, здраднiкi! - Гэтак апраўдвалiся тыя, што наогул лiчылi патрэбным знаходзiць нейкае апраўданьне. Большасьць-жа бяз лiшнiх цырымонiяў i разважаньняў проста карыстала з нагоды. Гэткiм чынам таўсьцелi кiшэнi iтальянскiх спэкулянтаў у Балёнii й iншых гарадох, дзесяткi тысячаў жыхароў Апэнiнскага паўабтоку насiла "батледрэсы" й цяжкi вайсковы абутак, а жаўнеры мелi грошы на алькаголь i жанчын. Да таго-ж i надта прыгожая (сказаў бы нехта - боская) пагода спрыяла таму "мацаваньню". Як-жа было ня жыць!
      Старэйшыя ваякi, што прайшлi праз ваенны агонь ад падноска ўверх па халявiне iтальянскага боту, звычайна, пахмялiўшыся, прыгадвалi самыя розныя ваенныя прыгоды.
      - Помнiш, як нам горача давялося пад Порто Рэканацi? - пачынаў адзiн, сербануўшы добры глыток алькаголю.
      - А пад Осiмо... - не заставаўся ззаду, каб выказацца гэроем, другi.
      - Нiдзе такога вы ня бачылi, як мне ўляпiлi пад Прэдапiё, калi я з "кар'ерам" папаў у самую гушчу швабскiх пазыцыяў...
      - А цi-ж вы забылiся пра Губiё?
      Гэткiм ладам пачыналася няскончаная тэма. Малявалiся самыя пiкантныя дробязi баёў, якiя маглi быць, i гэройства, якога ня было; нiколi нiхто ня прыгадваў аб страху, якi апаноўвае амаль кожнага жаўнера пад час вялiкiх выпрабаваньняў. Прыпiсвалiся сабе бязьмежная адвага, хiтрасьць i вынаходлiвасьць. Расла слава ў меру пусьценьня алькагольных пляшак i множылiся тузiнамi гэроi.
      Звычайна пасьля рэляцыяў аб ваенным гэройстве пераходзiлi да адвечна старой i вечна новай тэмы аб жанчынах. Тут ужо больш выхвалялi ня гэройства, а вытрываласьць. Выхвалялiся й параўноўвалi тыпы й прыгаство розных сустраканых ня толькi ў Iталii, але i ў Афрыцы й Азii жанчын. Ня ведаючы, хто гаворыць, слухач збоку мог-бы ўявiць памылкова, што чуе гутарку нейкiх арабскiх шэйхаў цi пашоў - валадароў вялiкiх гарэмаў. Аб якiх-жа тонкасьцях артыстызму каханьня толькi не распавядалася!
      Характэрнае палякам перабольшваньне й перабiраньне ва ўсiм меркi тут мела самыя цьвёрдыя правы грамадзянства. Тое, што магло-б быць недаравальным у iншых, скажам, мiрных абставiнах, тут прымалася за нармальнае й штодзённае. Як-нiяк гэтыя-ж людзi, як прывыклi гаварыць у Беларусi, "не з аднае печы хлеб елi".
      Пасьля шматразовага паўтараньня тых самых гiсторыяў аб гэройстве ды аб здабычах на фронце амораў па нейкiм часе лгуны самi станавiлiся першымi ахвярамi собскае маны. Былi ўжо няздольнымi адрознiць праўду ад хлусьнi, фактаў ад фантазii.
      II
      Сымон Спарыш трымаўся ад "гэрояў" збоку. Ня тое каб ня мог зь iмi зжыцца. Проста ня лiчыў патрэбным. Мяркаваў, што ў роце быў часовым госьцем, што будучыня прынясе нейкiя магчымасьцi iншых выбараў - цi то прадаўжэньне цывiльнае навукi, цi проста вайсковага шкаленьня. Людзi былi для яго чужымi як нацыянальнасьцю, так i рознымi зацiкаўленьнямi.Тыя-ж, убачыўшы, што хлапец быў маўклiвы, звычайна павольны й задумлiвы, вырашылi, што навiчок быў проста нейкiм дзiваком, i глядзелi на яго як на непрыналежнага да цясьнейшай кампанii. Iншыя, што менш ведалi Сымона - бо не маглi-ж яго пазнаць за кароткi час сумеснага жыцьця, - думалi, што юнак быў слабаадукаваны дый наогул маларазьвiты. Прыблiзна такога пагляду трымаўся й камандзер зьвязу. Быў гэта малажавы афiцэр, наскрозь франтавiк. З жаўнерамi жыў па-сяброўску й адносiўся да iх больш як да калегаў, чымся як да падуладных. Магчыма, ад гэтых "гэрояў" i пераняў ён пагляд адносна Сымона.
      Быў прыгожы вечар пад канец красавiка. Сонца хiлiлася на захад. Шмат хто з жаўнераў, як звычайна, асушваў пляшкi. Iншыя сядзелi пры фронце хаты ды назiралi, як фiгурная гаспадарова дачка мыла пры калодзезi бялiзну, гадаючы, чаму ў яе кароткая спаднiца й цi лёгкiя подзьмухi ветру падымуць яе наступным разам на пядзю цi дзьве вышэй каленяў. Камандзер зьвязу вярнуўся з паездкi да камандзера роты на суседняй фэрме i, зайшоўшы ў трысьцен, доўга гаварыў зь людзьмi. Чулiся сьмех i жарты. Нейкi чароўны дзявочы галасок з грамафоннай кружэлкi, нядаўна прыдбанай Кашыбандам, захлiпаўся мелёдыяй раманса "Бона ноттэ".
      Камандзер зьвязу паклiкаў у трысьцен Сымона.
      - Прыйшоў загад вам ехаць у Ангельшчыну ў школу падхаронжых панцырнай зброi, - пачаў бязь нiякiх прадмоў афiцэр.
      Сымон вытарашчыў вочы, глядзеў то на афiцэра, то на iншых падхмеленых сяброў i забыўся пра язык. У галаве мiльганула думка, цi не наважыўся лейтанант на якi няпрыемны жарт.
      - Пане лейтанант, вы не жартуеце? - спытаў нарэшце. - Я-ж не прасiўся й не складаў заявы ў нiякую школу.
      - Маеце сярэднюю асьвету?
      - Маю.
      - Вось пiсьмовы загад, што прыйшоў з батальёну ў роту, - пры гэткiх словах афiцэр падаў Сымону паперку, - захапiў яго, каб паказаць вам, бо думаў, што можаце не паверыць.
      Юнак хуткiм зрокам прабег зьмест паперкi. Памылкi ня было. Ён, Сымон Спарыш, разам зь нейкiм Кiршнэрам меў першага траўня быць гатовы да выезду ў Ангельшчыну, каб паступiць на школу падхаронжых панцырнай зброi. Загад быў падпiсаны камандзерам батальёну, згодна з загадам камандзера брыгады. Разьвеялiся ў юнака сумлевы. Прачытаўшы, паволi палажыў паперку на стале перад лейтанантам.
      - Ну, як? Што вы на гэта?
      - Што-ж магу сказаць, пане лейтанант... загад - загадам. Трэба будзе ехаць.
      - Заўтра рыхтуйцеся ў дарогу. Заглянiце да гаспадарчага падафiцэра. Ён скажа, што маеце з рэчаў здаць, а што затрымаць пры сабе. Пакiньце сваю зброю - яна вам больш непатрэбная.
      - Так ёсьць, пане лейтанант! - адсалютаваў Сымон i выйшаў за напоўадчыненыя засовачныя дзьверы трысьцену. Спынiўся й задумаўся над такiм нечаканым выпадкам, што мог зьмянiць усю ягоную вайсковую кар'еру.
      - I цi-ж ня дзiўна, што цяпер пачалi ўжо такiх у школу падхаронжых браць? - пачуўся з-за прачыненых дзьвярэй трысьцену голас зь вялiкiм нацiскам на "такiх".
      - Мусiць, бяруць ужо й такiх, што толькi друкаванае патрапяць чытаць, адказаў поўны iронii голас лейтананта. Iншыя засьмяялiся.
      Сымона. як быццам жыгалам хто джгнуў. Адкуль-жа лейтанант здабыў аб iм такую думку, калi не ад гэтых п'янiцаў? Ён жа навет i ў акцыi пры чужой роце з "п'ятам" быў. Ясна, што афiцэр ня мог ведаць анi ягоных здольнасьцяў, анi ведаў, анi як чалавека. Значыцца, тыя "гэроi-анткi", як у думках заўсёды называў iх юнак-беларус, увялi тое-сёе афiцэру ў вушы. Дык вось якiя яны былi! I цi не нацыянальнасьць тут прычынай?
      Хлапец далей ня прыслухоўваўся, а павольнымi крокамi пачаў шпацыраваць вокал хаты. Калi да гэтага часу быў няпэўным, цi добра зрабiў цi не, пачуўшы й так раптоўна згадзiўшыся на той загад, што быццам неспадзяваным перуном звалiўся зь неба, то цяпер гэта размова аб iм у трысьцене канчаткова пацьвердзiла, што даў сваю згоду недарэмна. Мог-жа й адмовiцца. За гэта-ж не пакаралi-б. То-ж ня быў загад у бой iсьцi, якi сьлепа трэба было выконваць. Зрэшты, й чаму-б не паехаць? Хто ведае, цi тая ваенная навука спатрэбiцца цi не, але-ж краiна (вось дзе цымус цэлае справы), краiна, куды яго накiроўваюць... Гэта-ж - Ангельшчына. Там-жа шмат чаго пазнаеш, навучышся акрамя ваеннага. Хаця-б сабе проста задаволiць цiкавасьць i зьведаць гэтую цiкавую краiну, пазнаць народ, аб якiм так шмат чуў, чытаў i якога здалёк залiчаў да больш вартасных, чымся палякаў. Вось у чым цэлая справа. Дык ясна, што варта ехаць. Бязумоўна.
      "Дык вось-жа скулу вам у бок, пшэкi вы, - адказваў Сымон у думках тым, у трысьцене. - Наўмысьля паеду. Вы зайздросьцiце й таму на мяне розныя недарэчнасьцi выдумляеце. Што-ж маю рабiць? Пiць ды па бабах лазiць з вамi, жулiкi?"
      Гэткi выснаў зрабiў Сымон Спарыш адносна свайго выезду ў ваенную школу ў Ангельшчыне.
      III
      Кiршнэр, якога Сымон сустрэў, прыехаўшы ў батальён, аказаўся вышэйшым ростам, хударлявым, гарбаносым, вельмi гаваркiм бляндынам. Паходзiў зь Львова, аб чым сьведчыла й раптоўнасьць ды прыцiсканьне некаторых складоў у гаворцы. Спачатку Сымон думаў, што быў ён жыдком, але гэта не адпавядала праўдзе.
      - Ага, то пан з чацьвёртае роты, пане кохасю, - аглядаючы Сымона, гаварыў львавяк, - дасканала, вельмi прыемна. А пан даўно складаў заяву ў школу?
      - Зусiм не складаў.
      - Як? Дык што-ж пан, пане кохасю, тут робiце?
      - Загадам накiравалi.
      - Як, як? Загадам? Што пан кажа, пане кохасю? Банальнае гэта ўсё, банальнае, кажу пану. Як то маглi пана загадам от так проста...
      Сымон нiчога ня бачыў у тым банальнага. Кiршнэр асаблiва любiў тое слоўца й часта, дзе трэба й ня трэба, iм карыстаўся.
      - А пан адкуль, пане кохасю?
      - Зь Вiленшчыны.
      - Знаў я, знаў, пане калега, многа палякаў зь Вiленшчыны. Яны так павольна й сьпеўна размаўляюць. Характэрнае гэта сьпеўнае вымаўляньне й расьцягваньне мовы для палякаў зь Вiленшчыны, пане кохасю...
      - Я не паляк...
      - Не?
      - Беларус.
      - Бялорусiн, пан повяда? Банальнае то, банальнае...
      - Што-ж у тым банальнага?
      - То значыць - я хацеў сказаць, што вельмi ладнае то ўсё, што пан бялорусiн. Спатыкаў я многа бялорусiнаў у польскiм войску. Ёсьць i ў нашай роце, меў знаёмых i ў iншых адзьдзелах. Там, на Вiленшчыне, мусiць, многа было бялорусiнаў?
      - Бальшыня.
      - Як то бальшыня? Не разумею, пане калега.
      - Больш, чымся палякаў.
      - Так? Цяжка верыць, пане кохасю. Польская статыстыка з 1931-га году запэўнiвала нас, што там больш як семдзесят пяць працэнтаў палякаў. Чаму-ж тады вы кажаце, што бальшыня бялорусiнаў, пане калега?
      - Польская статыстыка, апрача шматлiкiх праваслаўных, падала палякамi ўсiх нашых каталiкоў. Яна далёка разьмiнулася з праўдай.
      - Co pan powiada, panie kochasiu... Jak Boga kocham, nie wiedzialem tego, nie wiedzialem. Pikantny z pana typ, panie kolego. Тwierdzi pan, zе nа Wilenszczynie Вialorusinow wiekszosc i ze раnа rozkazem na podchorazowke wystael... Нm... Ваnalne to wszystko, banalne conajmniej, panie kolego...*
      * Што вы гаворыце, пане кохасю... Магу пабажыцца, я гэтага ня ведаў, ня ведаў. Пiкантны вы тып, пане калега. Вы кажаце, што на Вiленшчыне беларусаў большасьць. I што на ваш загад сталi ўсе пад сьцягам... Гм... Банальна, гэта ўсё банальна, пане калега... (польск.)
      Кiршнэр малоў бесьперапынна, быццам тыя сялянскiя жорны, й цмокаў ад зьдзiўленьня шырокiмi вуснамi там, дзе ня было чаму дзiвiцца. Сымону гэты палячок выдаўся сапраўды "банальным", калi ўжыць ягонае-ж любiмае слоўца. Сам стаўляў сабе пытаньнi, быццам накiраваныя да субяседнiка, i тут-жа зараз сам стараўся на iх адказаць.
      У пераходным абозе каля Форлi чакалi цэлы наступны дзень. Прыехала больш кандыдатаў у школу, перадусiм - уланаў з кавалерыйскiх палкоў. Трое зьявiлiся з дванаццатага палка Ўланаў Малапольскiх, пару чалавек зь нейкага Палка Швалежэраў, пару яшчэ аднекуль. На Спарыша й Кiршнэра як пехацiнцаў глядзелi яны неяк звысоку, з той ужо даўно прынятай i традыцыйнай у iхных адзьдзелах пагардай да пяхоты, да "шэрага пехура", як маўлялi. Кiршнэр са сваёй хуткай разнамоўнасьцю i аж залiшняй балбатлiвасьцю хутка праламаў лёд i ўсiх амаль парабiў сваiмi "калегамi". Сымон, як i заўсёды, больш прыглядаўся й прыслухоўваўся ды трымаўся збоку.
      IV
      Кандыдатаў заладавалi ў кузаў трохтоннага "бэдфорда", яны ўселiся на бочных лаўках, а пасярод разьмясьцiлi свае клункi. Самы найстарэйшы, чэрствы з выгляду капрал быў вызначаны камандзерам групы. Кузаў, накрыты сьпераду й зьверху плахтай, адкрылi каля кабiны, каб вецер разганяў духату ўсярэдзiне. Дарога мела быць доўгая.
      Стары сiваваты шафёр быў надта спрактыкаваны ў сваiм рамястве й гнаў машыну найменш па дзевяноста кiлямэтраў у гадзiну. Перад вачыма хутка прасоўвалася панарама прыгожай, вясной прыбранай краiны. Мiнулi званую залатой i славутую колiшняй вольнасьцю для мастакоў Фларэнцыю, даўгi й старажытны мост на Арно. Асфальтавая стужка шашы круцiлася й вiлася вужакаю мiж зялёных вiнаградных i садовых узбоччаў ды парыжэлых шчытоў Апенiнаў.
      Пад'яжджаючы да Арэццо, увязьлi ў вялiкiм натоўпе на вулiцы. Надрываўся гудок аўтамашыны, стараючыся зрабiць канал у людзкой масе. Сьвяткавалi тут канец вайны ў Iталii. Людзi махалi рукамi й усьмiхалiся жаўнерам. На шэрых мурах будынкаў чырванелiся напiсаныя рукамi палiтычных агiтатараў клiчы. Цiкава, цi дзе ў iншай краiне Еўропы было пасьля вайны выкарыстана на пэцканьне розных клiчаў на мурах столькi чырвонай фарбы, як у Iталii.
      - Глядзi, глядзiце! - паказаў на вялiкую сьцяну адзiн з уланаў. "Няхай жыве Ленiн!" - гаварылi вялiкiя чырвоныя лiтары, а побач цэлы мур цьвiў сярпамi й молатамi.
      - Вось-жа й дурны макароньнiк! Навет не парупiўся даведацца, што камунiстычны прарок ужо даўно здох!
      У натоўпе, акрамя нацыянальных iтальянскiх сьцягоў, лапаталi ў лёгкiм ветры й чырвоныя, бальшавiцкiя, зь сярпамi й молатамi.
      - Паглядзiш на гэту цёмную масу й часта маеш уражаньне, што ў Расеi знаходзiшся. Калi-б не запярэчваў гэтаму краявiд i людзi...
      - Пры такой галiце няма й дзiва. Зрэшты, ад фашызму Мусалiнi да камунiзму мосьцiк вялiкi будаваць ня трэба.
      - Цiкава, цi заходнiя хаўруснiкi зьвярнулi на гэта ўвагу.
      - Хто як хто, а Сталiн-то ўжо, напэўна, пра iх не забыўся.
      - Скурчыя сыны, макароньнiкi праклятыя!
      Наогул агульнай гутаркi было мала. Перашкаджаў гэтаму хуткi рух i гул машыны. Мясьцiнамi, дзе асфальтавая дарога была пашкоджаная й засыпаная жвiрам, аўтамабiль уздымаў за сабою вялiкi слуп пылу, што густа асядаў на прыдарожную зелень цi шэрыя будынкi. Дарога паўколам абагнула слаўнае ў гiсторыi з Ганiбалавай перамогi над рымлянамi Тразiменскае возера й праз Пэруджу, Асiж i Тэрнi зноў павярнула на поўдзень. У меру прыблiжэньня да Вечнага Гораду рух на шашы павялiчваўся. Найбольш было вайсковых транспартаў, часта мiналi цывiльныя iтальянскiя аўтобусы, а ўжо зусiм рэдка траплялiся прыватныя аўтамашыны.
      На захадзе сонца Рым усьмiхнуўся вежамi сьвятыняў i сьветла-шэрымi камянiцамi. Быццам збор цацак са сьветлай слановай косьцi, раськiнуўся ён у далiне, перарэзаны вужакай Тыбру. Велiчны купал ватыканскай сьвятынi, быццам той паважны й ганаровы гаспадар, паглядаў з цэнтру на тое вялiкае скупленьне сьвятыняў, палацаў, руiнаў, а па бакох места - высокiх жыльлёвых будынкаў. Воддаль сонца песьцiла млявы шэра-блакiтны зарыс Апэнiнаў.
      Цi прычынай старажытнасьць i слава Вечнага Гораду, цi тое, што "ўсе дарогi ў Рым вядуць" - нейкiм урачыстым i нявызначаным уздымам жыве чалавек, мiнаючы старажытную браму гораду. Зацiкаўлены намагаецца адшукаць утоены зьмест i адпячатак гiсторыi ў кожным сустрэнутым аб'екце, дагледзець у кожным камянi сэнс колiшняй магутнасьцi - у застылых суровых поглядах помнiкаў, у даламiтах i мармуры, адцыфраваць мiнулае ў зьедзеных часам i адноўленых старажытных сьвятынях. Воддаль налева высiцца Калiзей, й на шырокай плошчы талопiцца дзесь удаль вялiкi помнiк Вiктару Эмануэлю. Над фантанам застыў у каменi Нэптун, а на iншай плошчы сурова пазiрае бронзавы Марк Аўрэлiй. Таўкуцца па тратуарах грамады iтальянцаў, часта мiж цывiльных зелянiцца вайсковая вопратка. Вулiца бяжыць уздоўж Тыбра. За ракой адкрываюцца воку шырокiя брамы й вялiчэзны пляц Ватыкану. Толькi цяпер, прыгледзеўшыся зьблiзу, падарожны ўяўляе памеры сьвятынi Пятра й сталiцы каталiцкага сьвету. Сонца залоцiць круглы купал сьвятынi, i ўжо ў засенi ягонага ценю хаваюцца фiгуры апосталаў над высокiмi калёнамi.
      Аўтамашына скручвае направа цераз мост на Тыбры й лезе на ўзгорак. Тут, абгароджаны высокiм драцяным плотам, знаходзiцца пераходны вайсковы абоз. Чаму абгароджаны дротам? Гэта-ж не абоз палонных. Адказ на гэта знаходзiце, убачыўшы вялiкую групу цывiльных, пераважна жанчын, некаторых з дзецьмi, што чакаюць пры галоўнай браме абозу. Гэта - рымская бедната, што чакае нагоды, каб падабраць крошкi з вайсковых сталоў. Гэта - нашчадкi тых самых плябэяў, што калiсь насычвалiся вiдовiшчамi катаваных Неронам хрысьцiянаў i што пасьля самi падхапiлi й разнесьлi па ўсiм сьвеце хрысьцiянскае слова з катакомбаў. Як тады, так i цяпер выцягваюць яны па хлеб рукi, як калiсьцi, так i сяньня прадаецца за грошы рымская дзявочая краса. Для iх мала што зьмянiлася. Былi калiсь на дне й засталiся сяньня. Таму й абгарадзiлi калючым дротам колькi баракаў пераходнага вайсковага абозу.
      V
      Рым тулiўся яшчэ ў засенi ранiцы, калi машына мчалася ўжо па Вiя Аппiя. Дзьве трацiны дарогi з-пад Балёнii ў Нэапаль ужо засталося ззаду. Аўтамабiль выбiрае дарогу на Касыно, каб яшчэ раз кiнуць вокам на мясцовасьць, дзе бушавала найгоршае пекла Другое сусьветнае вайны й дзе сьмерць скасiла тысячы сыноў беларускай, украiнскай i польскай земляў. Ужо пад'яжджаючы да кляштарнай гары з поўначы, хаця ня бачыш яе яшчэ, навокал сустракаеш кучы каменьня П'едымонтэ. Гэта калiсьцi былi хаты. Гляньце - вунь тырчыць сярод руiнаў руля разьбiтай нямецкай "пантэры"... Направа каля дарогi на раўнiне спачываюць абгарэлыя жалезныя дамавiны амэрыканскiх "шэрманаў". Там-сям сярод рознага ламацьця й папялiшчаў вiдаць пераедзеныя ўжо iржой амунiцыйныя скрынкi й лускi снарадаў.
      Машына затрымоўваецца ля самага падножжа кляштарнай гары. Шафёр вылазiць з кабiны i, выцiраючы на твары пот, разглядаецца. З кузава выскокваюць i, топчучыся на месцы, распрастоўваюць ногi пасажыры. Разглядаюцца. Навокал нейкая магiльная цiшыня.
      - Тут калiсьцi быў гарадок Касыно, - няведама каму паясьняе сiваваты дзядзька шафёр, паказваючы на кучу злому, цэглы й рознага ламацьця на правым баку шашы. - Зраўнялi зь зямлёю.
      Вока блукае па руiнах. Пара старэнькiх жанчынаў поркаецца ў руiнах. Цяжка адрознiць, дзе былi будынкi. Там-сям ужо павылазiла наверх пустазельле. Нехта ў адным месцы зьляпiў похапкам нейкую будку. Мо якi жабрак цi пустэльнiк. Кляштарная гара панура ўталопiлася ў кучу руiнаў ля ейнага падножжа. Даволi высокая яна й зусiм недаступная з гэтага боку. На самым версе выстаўляе ўверх пацямнелыя абсмаленыя пальцы шкiлет кляштара. Зьнiзу выдаецца ён маленькiм, мiтычным i нерэальным. Можа, i ўся гiсторыя аб тым вялiкiм пекле - гэта сон? Мо й ня было тут нiякага кляштару й сьвятынi? Можа, не загiнулi тут тысячы людзей з народаў цэлага сьвету?
      Вось - жывыя сведкi. Яны тут бралi ўдзел, некаторыя былi раненыя, пакiнулi на палях сьмерцi сяброў, блiзкiх, мо й родных.
      - Там, збоку - далiна сьмерцi, - тлумачыць голас. - Немцы не давалi магчымасьцi падбiраць трупаў. Сьмярдзела на цэлую ваколiцу. Усялякая насякомая зараза жывiлася сьвежай крывёю й людзкiм мясам. Санiтары цi не санiтары немцы бiлi па ўсiх. Толькi ўпоцемку старалiся адшукваць раненых, i то нельга было схавацца пад асьвятляльнымi ракетамi...
      Глядзiш на поўдзень i дзiвiшся. Абаронцы Монтэ Касыно мелi дасканалы абстрэл на колькi кiлямэтраў у прасторным сэктары. Глыбока, быццам тыя краты, пазалазiўшы ў каменныя бункеры, маглi, гуляючы, нiшчыць наступаючых, быццам тых зайцоў, што без аховы й прыкрыцьця апынуцца на голым шырокiм полi.
      Дзесьцi з другога боку кляштарнай гары вырас шматтысячны лес белых крыжоў. Шмат зарабiлi там працавiтыя магiльшчыкi. Сакавiтае было жнiво. Ад саламяных беларускiх стрэхаў, ад украiнскiх i польскiх ляпянак вандравалi людзi праз тайгу Сiбiры, стэпы Казахстана й азiяцкiя ды афрыканскiя пустынi, каб знайсьцi супачынак тут, на скалiстым узбоччы. За што загiнулi? Думалi, што за вольнасьць... Цi-ж ведалi вы, сьвятой памяцi гэроi, што крамлёўскi тыран у той самы час душыў ужо вашы бацькаўшчыны?
      Iзноў разьдзьмуў вецер макулiнкi попелу. Спрацаваная рука бедняка iтальянца дбайлiва зьмяце набок кучы лому й зраўняе руiны. Iзноў вырасьце на гэтым месцы Касыно, а на гары - грыбы манастыра й сьвятыняў. Бедны далей застанецца бедным, а пакрыўджаны й палонены не перастане трасьцi ярмом. Як стагодзьдзямi раней, бубнець будуць у малiтвах да Ўсявышняга галасы манахаў, а магiльную цiшыню навокал будзiць будуць званы сьвятыняў. Будуць i ў будучынi, як раней на працягу стагодзьдзяў, малiцца за людзкiя грахi, за памiлаваньне, за вольнасьць ад тыранii й справядлiвасьць на зямлi. Адно тысячы белых крыжоў на ўзбоччы гары маўклiва будуць стаяць, каб вечна запярэчваць марнасьцi самых вялiкiх ахвяраў для здабыцьця мiражу-вольнасьцi.
      Чырвоныя макi на працягу доўгiх гадоў буйнець будуць яшчэ чырванейшымi з прасочанай наскрозь ахвярнай крывёю зямлi.
      Пекла тое ня вырашыла справы вольнасьцi. Рогi iншага тырана ў той час расьлi й дужэлi ў iншым месцы, за iншымi мурамi. Яны й надалей ахоўваюць гняздо, што ад часоў Калiты было крынiцаю нязьлiчоных няшчасьцяў i няволяў.
      VI
      Прыехаўшы ў Нэапаль надвечар, кандыдаты ў школу падхаронжых спынiлiся ў ангельскiм пераходным абозе "Лямi Кэмп", кiлямэтраў пяць на ўсход ад гораду па дарозе ў Пампэю. Тут затрымлiвалася брытанскае войска, што чакала мараплаваў для выезду ў Ангельшчыну. Кiраўнiк мясцовае польскае каманды паведамiў, што маюць чакаць на прыезд iншых кандыдатаў ды сваю чаргу на мараплаве - усяго звыш тыдня часу. Вестка ўсьцешыла. Была нагода адпачыць, зьведаць Нэапаль i Пампэю ды, у каго ставала грошы, загуляць па-людзку. Так i рабiлi. Ужо на наступны дзень "на зайца", гэта значыць затрымоўваючы спадарожныя вайсковыя аўтамашыны, каб падвезьлi, уся група накiравалася ў Нэапаль.
      "ОUT OF ВOUNDS"
      I
      Чытачу давялося ўжо раней, калi гэроi нашы прыехалi з палону ў Францыi, пазнаёмiцца павярхоўна з гэтым прыгожым горадам. Ад таго магло застацца ўяўленьне, што Нэапаль - найцудоўнейшы горад на сьвеце. Гледзячы зьверху - яно так. Але адно зьверху. Дзеля таго загадзя перасьцерагаем, каб ня было рашчараваньняў i нараканьняў, што аўтар уводзiць у зман. Зараз вось, давайце, возьмемся за рукi, каб ня згубiцца ў людзкiм мурашнiку, ды заглянем усярэдзiну, кiнем вокам у самыя цёмныя закануркi. Аб падарожжы нашым, запэўнiваем, ня будзем шкадаваць. Пазнаёмiўшыся блiжэй з горадам, будзем мець лепшае ўяўленьне аб цэлай краiне i ейных жыхарох.
      Праменьнi вясеньняга сонца ўперлiся ў воды Нэапалiтанскае затокi. На вулiцах вельмi горача. Хуткiя машыны, пераважна вайсковыя, уздымаюць за сабой слупы пылу. Вулiцы брудныя, засьмечаныя. На тратуарах мала людзей, а дзе ўбачыце цывiльных - дык трымаюцца групамi. Ня дзiвiцеся гэтаму. У iтальянцаў i грэкаў ды iншых паўдзённа-эўрапэйскiх народаў ёсьць такая прывычка трымацца й хадзiць вялiкiмi групамi. Асаблiва-ж калi iдуць знаёмых цi сваякоў адведваць адразу дзесяткамi.
      Зiрнiце вунь на гэтую ў сярэднiм веку жанчыну. Яна трымае за ручкi двое малых дзетак, дзяўчынку й хлопчыка. Апранутая ў нейкую сукенку, што даўно страцiла першапачатковы колер, а цяпер наогул цяжка гадаць, якога колеру была. Доўгi час, вiдаць, не бачыла мыла й праса. Дзеткi замурзаныя. На хлапчуку адны кароценькiя штонiкi, на дзяўчынцы - нейкi рызман. Яны - босыя, а ў маткi на нагах працёртыя туфлi. Усё гэта худое i, здаецца, даўно не бачыла сонца. Матка выцягвае руку да прахожых i нешта ўвесь час манатонна паўтарае. Падыдзем блiжэй i прыслухаемся.
      - Signore, uno lire per Favore, per mio bambini...* - выцягвае худую пасiнелую руку да двух вайсковых амэрыканскiх нэграў. Яны, здаецца, не заўважылi беднай. Але вось адзiн спыняецца й торкае ў выцягнутую даланю зеленаватую паперку. Жанчына ня верыць вачам. Стараецца пацалаваць чорную руку вайсковага.
      * Сiньёр, адну лiру для майго ўлюбёнца, для майго дзiцяцi - (iтал.)
      - Gracie, amico, molto gracie, Dio te benedice!* - вырываюцца словы падзякi.
      * Дзякуй, сябра, вялiкi дзякуй, няхай блаславiць цябе Ўсявышнi! (iтал.)
      У нэгра на твары ледзь заўважная ўсьмешка задаваленьня. Магчыма, што прыпомнiў галечу сваiх людзей у цесных паўразваленых кварталах Чыкага цi Сант-Люiса. Магчыма, й сам мае дома бедную старэнькую матку.
      Iтальянка далей дакучае прахожым. Мо яна ўдава, мужа дзесь страцiла на вайне? Хто-ж ведае? Цывiльныя iтальянцы не зьвяртаюць на яе ўвагi. Вось вылезьлi зь лiмузiна два добра апранутыя пузатыя дзядзькi й кiруюцца ў рэстаран. Адзiн зь iх курыць дарагую цыгару. Не спасьцерагаюць выцягнутай рукi й бледных тварыкаў. Адзiн касавурыцца на жанчыну, што загарадзiла дарогу й просiць падачы. Для iх гэта бедная, вайной пакрыўджаная iстота, роўная назойлiвай мусе, якую трэба адагнаць, калi не забiць. Адзiн зь iх голасна апавядае нешта вясёлае, раптоўна абодва выбухаюць рогатам ды хаваюцда за дзьвярмi рэстарану.
      Але чакайце. Хто-ж гэта тузае нас за край вайсковай кашулi? А вось ён! Бачыце? Малое замурзанае хлапчанё, гадоў мо восем цi сем. Ён босенькi i ў кароценькiх заношаных штанах. На iм вiсiць аж нiжэй за каленi расшпiлены зашмальцаваны вайсковы "батледрэс". На галаве цывiльная шапка зь вялiкiм казырком апаўзае аж на вушы й вочы, i хлопчык бруднаю рукою падцягвае яе на шыю.
      - Signori, volete спаць, спаць? Volete una bella Signorina?* - прапануе мурзаты.
      * Сiньёр хоча ... Хоча прыгожую сiньярыну? (iтал.)
      Чуеце? Ён ужо й слова з нашай мовы ведае. Мусiць, не пяршыня яму такi занятак. Ня дзiвiцеся. Гэта дасьведчаны агент i, нягледзячы на дзiцячы век, экспарт у сваiм рамясьле.
      Там дзесьцi ў бочных вулiцах чакае адна, а мо дзьве цi тры прыгажунi, для якiх гэты малы шукае клiентаў. Яму мо яшчэ дзевяць гадоў, але жыцьцёвай практыкай цi ня будзе на гадоў паўтузiна старэйшы. Заложымся з вамi, што ведае цэлы сьцяг розных таямнiцаў найбольш цёмных закануркаў Нэапалю. Не гаворачы аб тайнiцах каханьня, ведае, пэўна, дзесяткi розных прастытутак, цэны, якiя бяруць за адну вiзыту й за цэлую ноч, знае цэны на рынку й масу спэкулянтаў, гнёзды зладзеяў i крымiнальнiкаў. Хто ведае, колькi-б дала палiцыя за iнфармацыю, што мае гэты хлапчук, але-ж ня ўдасца ёй. Бо як-бы жылi тады дзесяткi сем'яў, бацькi й родныя, а мо й дзецi тых дзевак цi жанчын, што гандлююць целам, не гаворачы аб зладзеях i крымiнальнiках. Не! Хлапчанё гэта нiчога не перакажа палiцыi. Гэта пагражала-б i ягонаму iснаваньню.
      Мы з вамi, ясная рэч, людзi высокамаральныя, дык нас прапанаваны малым тавар ня цiкавiць. Дадзiм яму вось пару цыгарэтаў, каб не дакучаў, бо нас цяпер цiкавiць штось iншае.
      Зiрнiце вунь налева. Бачыце гэтага белага амэрыканца, якога вядуць, узяўшы пад рукi, дзьве прыгожыя паненкi? Вось ён. Прыгледзьцеся. П'янаваты. Набок апаўзла яму шапка з двума рагамi - адным сьпераду, а другiм ззаду. Ногi ягоныя няроўна неяк iдуць. Усе трое перакiдваюцца словамi й сьмяюцца. У дзевак аж грудзi пад тонкай тканiнай падскакваюць. Апранутыя-ж яны не абы-як. Вось праходзяць мiма. Чуе нос ваш пахi парфумы? Эгэ, гэта цi ня з тых лепшых, найдаражэйшых? Мо iхнi агент непадобны да таго хлопчыка, а сыты й дагледжаны...
      Амэрыканец чуецца як быццам на хмарах, пад нябёсамi. Што-ж яму... Кiшэнi трашчаць лiрамi й далярамi. Гэта-ж ён зьяўляецца грамадзянiнам найбагацейшай й наймагутнейшай краiны на сьвеце - эканамiчнага гiганта й культурнага малакасоса. За даляры-ж можна купiць цi ня цэлую зруйнаваную калыску хрысьцiянска-эўрапэйскай культуры. Вось калi захоча, дык нейкi паўгалодны беспрацоўны маэстро, што гадамi студыяваў Вэрдзi, Бетховена цi Пучынi, за жменю лiраў пачысьцiць яму чаравiкi. Гэта-ж дома ў перапоўненых сьвiрнах абжыраюцца пацукi. Мо заўтра часьць таго збожжа з ласкi "Дзядзькi Сэма" будзе прызначаная для галодных у Iндыi, Афрыцы цi хаця-б сабе й тут, у Iталii. Ён магутны валадар сьвету, уласьнiк цьвёрдай гарматнай сталi й нявычарпальных запасаў харчоў. Каго зажадае - на павадку павядзе. Для галодных-жа - адно хлеб наўме.
      Дык чаму-ж ня жваць гумы, ня цыркаць нiтачкай сьлiны праз трубачкай скручаныя вусны й не пазiраць на ўсё зьверху. Думаеце, ён ведае, што знаходзiцца ў сьвятынi эўрапэйскай культуры й яму балiць тое, што нашчадкi Рафаэлевых мадоннаў красу прадаюць па завуголлях? Анiчуць. Цi тое, што без скарынкi хлеба блукаюць падарожнiкi-творцы, што пайшлi сьцежкамi Мiкеланджала, Расiнi цi Паганiнi? Не. Ён любiць i захапляецца чорнымi выканальнiкамi джазу, што выводзiцца з афрыканскiх джунгляў, чытае Эрскiна Калдуэла й Джона О'Хару, калi наогул што чытае... Верх красы ў ягоным уяўленьнi - "мiльёндаляровыя" ножкi Бэты Грэйбл i прынадная фiгура Рыты Гэйварт. У газэтах нiчога ня чытае, акрамя комiксаў i спорту. Пасьля школы ўсьпеў забыцца ўжо той мiнiмум аб Шэкспiры й Лiнкольне.
      Дайце дарогу! Сягоньня ён гуляе. Прыгаршчамi раськiдвае даляры й лiры. Вы, найслаўнейшыя са слаўных творцаў эўрапэйскае культуры й цывiлiзацыi, чакайце й прасiце, каб кiнуў вам скарынку ля хатнiх парогаў. Недаацэньвае ён вашых статуяў i мазаiк, галерэяў i музэяў, опер i бiблiятэк. Сяньня сiльны той, у каго трашчыць жывот, хто добра апрануты й мае туга набiты кашалёк, каму гiмн гудуць прапелеры самалётаў i хто валодае гарматнай стальлю, флотамi мараплаваў ды ў каго дома склады перапоўнены запасамi харчоў... Ня вам-жа хiба крыўдзiцца, што культура ваша не прасякнула, не прабiлася праз банкавыя вогнетрывалыя сховiшчы, напоўненыя капiталам, празь сьцены вялiкiх фабрык i складоў. Ён - гадунец культуры даляра, калi яе наогул так назваць можна. I цi-ж ягоная ў тым вiна?
      II
      Нiводнае iншае месца не адлюстроўвае так добра матэрыяльнага боку жыцьця людзкога, як рынак. Тут гандаль таварамi гаворыць аб дабрабыце цi аб беднасьцi народу. Асаблiва выразныя рысы матэрыяльных розьнiцаў народу пасьля вайны. Калi не лянуецеся, заглянем тады на нэапалiтанскi рынак - не таму, што самi маем нечым гандляваць, а проста каб пацiкавiцца.
      Тут больш, чымся дзесь у горадзе, сустракаем вайсковых. Прадаюць спэкулянтам цыгарэты, некаторыя збываюць вайсковую вопратку, абутак. Асаблiва добра й лёгка iдуць вайсковыя коцы, ручнiкi, посьцiлкi. Як звычайна, трапляюць яны адразу ў рукi спэкулянтаў, што могуць плацiць большыя цэны. Гэта яны ўжо пасьля нажываюцца з тых, зь якiх якраз найменш трэба было-б нажывацца, - з самых найбяднейшых.
      Бачым тут харчавыя прадукты, пераважна розных сартоў макароны, алiвы, муку, агароднiну й iншае. Мы харчоў ня купляем i дакладна навет ня ведаем аб разьмерах бюджэту, патрэбнага на ўтрыманьне сям'i, але з таго, што бачым i чуем мiмаходам, вiдаць, што цэны высокiя. Праходзiм праз доўгiя шэрагi лавак, на якiх прадаецца ўсялякае рызьзё. Вiдаць, што рука нэапалiтанца апустошвае шафы й куфры, каб неяк пажывiцца за кошт падношанае вопраткi. У iншых мясцох вiдаць сталовае срэбра, абразы няведамых нам мастакоў. Гэтыя прыбылi сюды, мусiць, з дамоў багацейшых цi мо ад каторых аматараў зьбiраньня мастацкiх рэчаў, якiх той самы голад прымусiў расстацца зь iмi. Калi-б хто захацеў зрабiць спiс усяго, што тут ёсьць на продаж, давялося-б цi мала папацець i шмат страцiць часу. Ад сярэбраных падсьвечнiкаў да падношаных шаўковых хусьцiнак i ад нiжняга жаночага хусьця да слаўных iтальянскiх акардэонаў чаго тут толькi няма! Усе зьвягаюць, заклiкаючы магчымых купцоў, як хто ўмее й патрапiць. Над морам гэтым, што часта павыцягвала з хаты апошняе, каб збыць i прыдбаць кавалак хлеба, ды тымi, што ахапкамi скуплiваюць вайсковыя рэчы, каб пасьля нажыцца зь бедных, нясупынна стаiць вялiкi гоман.
      Вось прылiп да нас нейкi стары мужчына й выхваляе рознакалёрныя сувэнiры: розныя пацеркi, выкладаныя блiскучымi каменьчыкамi крыжыкi, здымкi Вэзувiя й нэапалiтанскага каралеўскага палацу, прыгожыя, зробленыя з рознакалёрнай плястыкi папяросьнiцы й табакеркi й яшчэ тое-сёе. Збоку хлопчык аж ахрып, выхваляючы свае цыгарэты "Нацыяналi", водар якiх падобны да смуроду бальшавiцкага "Памiра". Ён налягае на цывiльных, а ад вайсковых стараецца купiць "Плеерсы" i "Капстаны". Цана больш-менш сталая - сто лiраў за пачку з дваццацi штук. Гаворачы аб самiх грашах, варта зацемiць, што можна тут купiць якую хочаш валюту, пераважна-ж ангельскiя й амэрыканскiя папяровыя фунты й даляры. Ангельскi фунт хiстаецца ад чатырох да шасьцi сот лiраў, амэрыканскi даляр ня возьмеш нiжэй за сотню. Фунты йдуць найхутчэй пяцёркамi, а даляры дзесяткамi.
      Лiры - пераважна акупацыйныя, выпушчаныя ваеннымi ўладамi, але сустракаюцца й шырокiя ды прыгожыя перадваенныя. Асаблiва ўважайце на акупацыйныя, калi гандлюеце з цывiльнымi, бо сярод вялiкае масы капiталу ў руху прыблiзна адна трэцяя - гэта фальшыўкi. Таксама пiльна сачыце за сваiмi кiшэнямi, бо лёгка можаце стацца ахвяраю спрактыкаваных спэцыялiстаў. Тут, на гэтым рынку, ясна, можаце купiць ня толькi тое, што вочы бачаць. Пэўна, палова цывiльных, якiх бачыце з пустымi рукамi, гандлюе таварам, што ходзiць на дзьвюх нагах.
      Адылi найбольш сэнсацыйныя гандлёвыя абароты адбываюцца ня тут, на рынку, а ў дарагiх кавярнях цi начных клюбах. Там пераважна сярэднiя афiцэрскiя чыны й пераважна амэрыканскiя сустракаюцца з цывiльнымi, што кураць дарагiя цыгары, i мiльёны лiраў цi тысячы даляраў мяняюць сваiх уласьнiкаў. На наступны дзень цi вечар вайсковае транспартнае аўта заяжджае ў нейкi глухi завулак, i адбываецца пераладоўваньне цыгарэтаў, бэнзiны, алiвы цi апонаў у цывiльную машыну. Тая пасьля спяшыць дзесьцi ў склад, i прывезены ладунак развозiцца меншымi машынамi, а то й разносiцца ў шматлiкiя пункты для збыту рукамi меншых спэкулянтаў. Карыстае пры гэтым цэлая сетка. Найчасьцей тыя, што робяць свой iнтарэс у кавярнi цi начным клубе, курачы дарагiя цыгары й п'ючы лiкёры, рэдка бачаць сам тавар. Адно загадваюць сваiм лейтанантам, а ўдзень дзесьцi працуюць у бюро ды на паверхнi захоўваюць усе патрэбныя нормы добрага грамадзянiна.
      Бывае i йнакш. Калi вайсковае аўта перакiне свой ладунак у якiм цёмным завулку цi складзе на цывiльнае, то па дарозе раптам напаткае вайсковую жандармерыю. Гэта апошняя, забраўшы тавар, акружным шляхам прадае яго iншаму спэкулянту - звычайна большай рыбцы, - а там-жа зноў i ўжо iншая, здаецца, група жандармерыi ловiць цывiльных па дарозе ды зноў канфiскуе, каб пазьней колькi разоў тое-ж самае прадаць. Ня дзiвiцеся. Гэта ня выдумка, а праўда. Гэткiя "гандлi" часта адбывалiся ў Рыме, Нэапалi, Мiлане й iншых iтальянскiх ды эўрапэйскiх гарадох. Зразумела, што з боку вайсковых спэкулянтаў, што выкарыстоўваюць тут збройную сiлу над цывiльнымi, мусiла дзейнiчаць спраўная сетка дзесяткаў людзей. Небясьпека была вялiзная, але затое-ж i мiльёны грошыкаў дармавых. Рабiлiся такiя "абароты" часта пераважна амэрыканцамi. Аб якой-небудзь маральнасьцi цi сумленнасьцi спэкулянтаў наогул, а вайсковых у асаблiвасьцi, не даводзiцца й гаварыць.
      III
      Iдзём вулiцай Вiя Рома. Направа ўверх пад гару цягнуцца доўгiя й вузкiя завулкi. Яны цяпер у засенi старых муроў, дарма што нядаўна прабiла поўдзень. На шэра-цёмных сьценах пры ўваходах у завулкi чарнеюць вялiкiя калы з iксамi (X) пасярэдзiне, а пад нiзом - вялiкi надпiс па-ангельску: "Оut of bounds for all military personnel" (забаронена для ўсякага вайсковага пэрсаналу). Вайсковым, значыцца, няма туды ўваходу. Там - зусiм другi сьвет, чым на Вiя Рома. Там - бяда й галеча, прастытуцыя й гнёзды зладзеяў. Там жыве чалавек, якога капiтал i вайна сьпiхнулi на самую нiжэйшую прыступку грамадзкае драбiны.
      Мала хто з жаўнераў зважае на тое "аўт оф баўндс". Бывае, праўда, што загляне сюды вайсковая палiцыя ды адвядзе колькi адважных пад юрысдыкцыю палiцыйнага вайсковага сяржанта. Здараецца. Але-ж i палiцыя ведае, што немагчыма пералавiць усiх, калi-б навет i старалiся. Норы-ж там цёмныя, доўгiя й глыбокiя, сырыя й небясьпечныя. Дык i йдуць жаўнеры, пераважна з адной думкай у галаве, звычайна сьпяшаць за малым басаногiм замурзаным хлопчыкам. Хто там будзе ўвагу браць на тыя знакi...
      Уваходзiм у завулак. Ён вузкi й цесны. Шэрыя сьцены муроў дзесяткi гадоў ужо, напэўна, ня нюхалi вапны цi якой фарбы. Каля самага нiзу яны падзёўбаныя, быццам паабгрызаныя, месцамi шчарбатыя, з павыпаданай цэглай, быццам шчарбатыя. Брук даўно забыўся, як выглядае мятла. Каля сьцен ляжаць кучы сьмецьця, у якiх капаюцца замурзаныя, апранутыя ў рызьзё, а то й зусiм голыя малыя дзеткi. Тырчаць дзесяткi галоваў з шырокiх паадчыняных дзьвярэй. Адтуль цягне змрокам i сырасьцю. Вось пры адных такiх дзьвярах жанчына з бязладна апалым на худыя плечы й на бледны твар валосьсем дае дзiцяцi грудзi. Малое зусiм голае. Яго не падманеш сухiмi грудзьмi. Крычыць на найвышэйшай ноце слабенькiм, ад частага плачу надарваным галаском. Матка трасе яго, каб супакоiлася, i штось крычыць на падлеткаў, што непадалёк паднялi зь нейкай прычыны вэрхал.
      Туды й сюды снуюцца цёмныя ценi людзей. Пасярод вулкi курыцца малое вогнiшча. Над кароткiмi языкамi агню ў дыме стаiць на чатырох ножках рашотка. На ёй - пара гаршкоў, а побач - у адкрытых вайсковых кансервных пушках грэецца фасоля. Няцяжка пазнаць, адкуль яна: гэта - амэрыканскi "порк энд бiнс". Хто ведае, якiм шляхам сюды трапiла - мо праз рынак цi зладзейскiя кiшэнi, а магчыма, й пры пасярэднiцтве таго маленькага хлопчыка-агента. Навокал вогнiшча - згорбленыя фiгуры старых. Дзецi выглядаюць iм цераз плечы й зачаравана сочаць за пажывай у бляшанках. Паморшчаная гадамi старэчая сiняватая рука выцягвае з катла развараную, калiсьцi сушаную рыбу. Павольна пачынае кратацца й жаваць бяззубы, аброслы шчацiнаю рот. Рызман споўз зь пляча. Збоку ляжыць жабрачая кавяла, якую часамi падымае касьцiстая худая рука, каб адагнаць зьвяглiвых i назойлiвых малых.
      - Вiя! А вiя! - ледзь чутна сярод агульнага вэрхалу. Дзесьцi з глыбiнi нары-завулка захлiпаецца надарванымi i паржавелымi гукамi шарманка. Вунь здалёк зблiжаюцца з раўнамерным рытмам па каменьнях дзьве цяжкiя пары жаўнерскiх чаравiкаў, а мiж iмi тупаюць дробненькiмi крокамi ня зусiм ужо новыя, але добра яшчэ ўтрыманыя жаночыя туфлi.
      Быццам вiхор, пранёсься мiма нас басаногi малы хлапчук наўцёкi ад падлетка, якi нешта крычыць i лаецца на малога. Уверсе на шнурках сохне латаная бялiзна. Дзесьцi зь верхняга вакна жаночы голас клiча сына цi дачку. З кутка зноў далятае плач дзiцяцi. Чуваць гоман у шэрых цемнаватых сырых падвалах. Там цэлыя сем'i жывуць ва ўмовах, якiя цяжка было-б апiсаць.
      Гэта - дно жыцьця, нара, у якую ўваход забаронены - "аўт оф баўндс". Продкi гэтых беднякоў некалi пад загадам магутнага Рыма тапталi iншыя дзяржавы й народы, вышчэрблiвалi й бурылi чужыя абаронныя муры, кiравалi моцнымi людзьмi тагачаснага сьвету. Iншыя служылi ў сваёй-жа дзяржаве нявольнiкамi, даглядалi гаспадаркi й прыслужвалi пры багатых сталах патрыцыяў. Ня так даўно ганялi па пустынi абiсiнцаў, дужалiся з грэкамi й парадавалi па вулiцах са зброяй у руках пад загадам Мусалiнi. Прыйшла новая вайна - зноў-жа ня iхняя. Тысячамi забiралi iх у палон у Афрыцы ў той час, як дзецi шукалi па сьметнiках скарынак хлеба i аранжавых шалупiнаў, а маткi, жонкi, сёстры й дочкi аддавалi апошняе на продаж за сродкi для мiзэрнага iснаваньня.
      Вайна прынесла яшчэ большую галечу, сьпiхнула на яшчэ нiжэйшую прыступку. Пэўна-ж, бальшыня з гэтых пралетараў нiколi ня чула пра барадатага Маркса. Адылi сяньня рукi iхныя пэцкаюць чырвонай фарбай сярпы й молаты ды камунiстычныя клiчы па сьценах i платох цэлае краiны. Ня ведаюць, што хаця-нехаця зьяўляюцца шчупальцамi самага большага тырана, што ўслаў касьцямi мiльёнаў ахвяраў Эўропу й Азiю. Крывадушныя й зманлiвыя клiчы тыранавых служкаў не гарманiзуюцца з сэнсам казаньняў слугаў рымскага намесьнiка сьвятога Пятра. Ды хто зь iх, гэтых бедных i пакрыўджаных, ужо заўтра жадае лезьцi ў замагiльны рай? Як можа чалавек мацавацца духова, калi занадта дакучае сяньня ненакормленае й неапранутае цела?
      Вунь у тысячах сьвятыняў па цэлай краiне застылi ў мармуры i ў фрэсках статуi й воблiкi, абразы й фiгуры сьвятых i самога Валадара Нябеснага. Зьзяюць у вясеньнiм сонцы купалы й вежы касьцёлаў, енчаць, заклiкаючы на малiтву, цяжкiя званы. На стварэньне сьвятыняў вякамi адкладвалася найбольшае багацьце. Вунь стальныя жаролы й шматпрапелерныя бамбавiкi зраўнялi з зямлёю кляштар й сьвятынi Монтэ Касыно. Адылi ўцалелi валадары стальных жаролаў i самалётаў, таксама як уцалелi й собсьнiкi кляштару. Першыя спажываць будуць плёны перамогi, iншыя на руiнах кляштару пабудуюць яшчэ мацнейшы й прыгажэйшы. Адно доўгiмi гадамi сьлязьмi будзе выплакваць вочы гаротная матка цi малая сiрата, гараваць будзе ўдава цi з кавёламi цягацца па жыцьцёвых сьметнiках ваенны калека.
      Iншы тыран зь iншае зямлi карыстаць будзе зь нядолi найбяднейшага й найбольш пакрыўджанага, муцячы цёмную вадзiчку й заклiкаючы яго да нейкiх новых i яшчэ большых высiлкаў. Тыран нап'ецца больш крывi паняволеных, а ў новай вайне вырастуць новыя крыжы або й бязь iх ахутае зямля шмат бязыменных i загубленых.
      IV
      Мы, паважаны чытачу, зайшоўшы ў Нэапалiтанскi завулак i ўгледзеўшыся ў самае дно жыцьця людзкога, ня будзем плакаць па чужым горы, бо сваё цераз берагi пералiваецца. Ведаем, што родзiчы дома жывуць у такой самай, а мо й горшай галечы й што на Бацькаўшчыне рэдка знойдзеш сям'ю, што ўцалела ад вайны. Учора яшчэ ў беларускiх лясох i пушчах вецер разносiў попел зьедзеных пажарамi беларускiх вёсак, i вылi па начах над папялiшчамi ваўкi, што раней абжыралiся сьвежымi трупамi. Побач, у зямлянках, дрыжэлi ад гэтага выцьця галодныя сяляне. Вечны гаротнiк беларус парыць косьцi ў параскiданых па ўсёй Эўропе й маскоўскай Азii супольных магiлах замучаных i закатаваных, а iншы, яшчэ жывы нявольнiк на парозе сьмерцi трасе аковамi.
      Месяцамi й гадамi, днямi й непраспанымi начамi крывавiлiся нашы сэрцы аб нядолi братоў i сясьцёр, бацькоў i матак, блiзкiх i родных. Прасiлi й далей прасiць будзем Усемагутнага, каб накiраваў моц гневу свайго супраць крыўдзiцеляў i тыранаў, панявольнiкаў i iх сьведамых слугаў, ды каб не пакiнуў нас без апекi i памог спрычынiцца да выраўнаньня крыўдаў i прыспораньня ўзнагародаў найбольш цярплiвым з усiх цярплiвых.
      Мы сяньня блукаем з вамi, паважаны чытачу, па чужых краiнах, гарадах i завулках, мерачы чужую нядолю. Мы - у чужых мундзiрах i пад зяленiвам вайсковай тканiны ў сэрцах сваiх тоiм крыўду й гоiм зробленыя нам вялiкiя раны, песьцiм любоў да патаптаных i прыгнечаных, захоўваем нянавiсьць да тых, што плянуюць у будучынi iншыя няволi й iншыя бойнi.
      У нас - чыстае сумленьне, бо нiкога не забiвалi й ня крыўдзiлi, ня прыгняталi i ў ланцугi не закоўвалi. Мiралюбны сялянскi народ наш вякамi араў свае гонi й сачыў, як ягонае дабро падарожнiчала на ўсход i на захад, а сам жыў у заўсёднай нястачы. Мы ганарымся ня тым, што ўпалi i вось ужо пару вякоў у чужым ярме стогнем, а лiхi вецер разганяе-растрасае нас па прасторах сусьветных, але тым, што сьмела назвацца можам сваiм нацыянальным iмем i проста глянуць у вочы кожнаму, бо не належым да нацыянальных разбойнiкаў i афэрыстаў.
      Народ наш, у той навет слаўны далёкi час, калi меў сiлу й магутнасьць, калi межы ягоныя сягалi ад Балцкага да Чорнага мора, не падымаў рук на слабейшых i агрэсiяй не сягаў на чужое. Сталь ужываў на нарогi для плугоў i iншыя прылады, што прадуктавалi дабро, а ў школах нашых ня вучылi нянавiсьцi да блiжняга так, як у суседзкiх, але дбайна ахоўвалi прамень сьвятла, што зырка разганяў найглыбейшыя цемры невуцтва й нясьведамасьцi. Краiна наша славiлася тымi людзьмi, што ня толькi здабылi першыя дасягненьнi ў галiне асьветы дома, але й несьлi зьнiч веды ў суседнiя дзяржавы.
      Майстры нашы й скульптары будавалi сьвятынi, каб славiць Бога, школы й дамы для людзей, а не вастрылi зброi, каб пашыраць гвалт i разбой, якi нiколi ня меў асноваў у характары беларуса. Аб абаронныя пiкi й шчыты нашы разьбiвалiся татарскiя орды, крыжацкiя ордэны й маскоўскiя палкi. Трагэдыяй народу нашага было тое, што надта даверлiвы быў да чужынцаў ды занадта вялiкае й шляхотнае меў сэрца. Не спасьцярог у пару, што сiла для абароны межаў сваiх павiнна быць такая-ж моцная, як тая, што мусiла-б быць нарыхтаваная для захопнiцтва.
      Iншыя доўга вастрылi свае зубы й прагнулi нашай крывi. За неасьцярожнасьць мы дорага заплацiлi, бо кроў гэта паплыла рэкамi, i вось стагодзьдзямi ўжо ня высыхае акрываўленае рэчышча нашых цярпеньняў. Зямелька наша дарагая ўсеяна сьвятынямi ахвяраў у абароне вольнасьцi - курганамi-магiламi, руiнамi абаронных цьвярдыняў, магiльнымi камянямi. Скарбы нашы народныя спачываюць у музэях, галерэях i банках Масквы, Бэрлiну й Варшавы, а пракляты нашчадак няслаўнага Iвана Грознага й Пятра Першага апляваў i апаганiў пасад Рагнеды й Вiтаўта.
      Мы не выхваляемся вялiкiмi цярпеньнямi, бо вялiкi ня той, хто слынны ў перамозе й разбойнiцтве, а плача ў нядолi, а той, хто сьцiплым i велiкадушным патрапiць быць на шчыце свае магутнасьцi ды захавае вернасьць iдэям сваiм i мужнасьць ды вытрываласьць у прадоньнях фiзычных i духовых цярпеньняў. Мы цешымся й ганарымся тым, што нiякiя лiхалецьцi й прылады чужога гвалту над нашым народам ня перарэзалi асноўнай тканiны ягонае жывучасьцi й што сяньня непераможны беларускi арганiзм расьце новымi маладымi парасткамi, якiя ў будучынi выцягнуцца да сонца каронай пышнае вяршынi сярод чужога пустазельля.
      Нам варта ўжо раз i назаўсёды навучыцца, што дабрата, вялiкадушнасьць i любоў да iншых маюць сваю меру, асаблiва калi тымi iншымi могуць быць патэнцыяльныя нашы ворагi. Колькi-б даброцi нi мелi мы ў народным сэрцы сваiм, як моцна нi трымалiся-б законаў Валадара Зямнога й Нябеснага, мусiм не забывацца анi на хвiлiну, што знаходзiмся на зямлi й жывём сярод ваўкоў. Пастух ня хвалiць авечак сваiх за тое, што яны, зьбiўшыся ў кучу й не парупiўшыся аб абароне, бездапаможна сочаць, як пражэрлiвыя ваўкi цягаюць жывёлiн зь iхняга статка. Гэтак i Бог не пахвалiць бездапаможных з прычыны iхняе незараднасьцi. Калi на недахоп зараднасьцi ў народзе нашым наракаць не даводзiцца, то трэба адзначыць, што на этапах гiсторыii часта адкiдалi мы ўбок зброю, каб узяцца за ручкi плуга тады, як надыходзiла грозная хмара, а сяньня гаруем цераз меру з прычыны неасьцярожнасьцi ў мiнулым.
      Дбайлiва гартаць мусiм бачыны мiнуўшчыны нашай, аналiзаваць-ператрасаць памылкi продкаў, каб не паўтарыць iх цяпер i ў будучынi. Са скарбнiцы людзкой культуры й навукi мусiм здабываць пэрлы й дыяменты ведаў, карыстацца iмi, бесьперапынна шлiфаваць й песьцiць, каб яшчэ ўлепшанымi перадаць наступным нашым пакаленьням.
      Не забываймася, што акрамя прысуду Валадара Зямнога й Нябеснага будуць судзiць нас i нашыя нашчадкi. Жыцьцё наша ёсьць адно кароценькае злучво ў ланцугу бязьмежнага часу, й шкадавата трацiць яго на гадоўлю тоўсьценькага сытага жывата цi выключна на памножаньне свайго матэрыяльнага багацьця. Няма нiчога цяжэйшага для разумнага чалавека, як пры адыходзе ў магiлу мучыцца сьведамасьцю, што згнаiў жыцьцё сваё й не прыдбаў у скарбнiцу сямейную й народную нiякага духовага й матэрыяльнага, асаблiва-ж духовага, капiталу. Цяжка таму, хто пападзе ў няволю й хто ведаў вольнасьць, але не лягчэй таму, хто ў няволi родзiцца й якому не даюць расьцi й нармальна разьвiвацца. Ён не пачне капацца ў прычынах, чаму дзед ягоны цi прадзед выпусьцiў з аслабленае рукi меч, а больш парупiцца аб тым, каб памяць продкаў зганiць праклёнамi.
      Цяпер, пасьля сусьветнага катаклiзму, людзi й народы капаюцца ў руiнах ды, выцягваючы адтуль галавешкi, стараюцца адгадаць ня толькi прычыны пажару цi ўстанавiць iмёны й вiну падпальнiкаў, але й знайсьцi сьляды памылак, што зрабiў род людзкi, дапусьцiўшы падпальнiкаў да iхняе мэты. Нам больш, чым каму, пакапацца трэба ў папялiшчах ня толькi сусьветнага пажару, але, перадусiм, свайго роднага гнязда, каб распазнаць ды вывучыць крывулi, якiмi вандравалi нашы далейшыя й блiжэйшыя продкi. Адно такiм чынам зможам цяпер i ў будучынi правiльна стаўляць чарговыя вехi на шляху да вызваленьня й дабрабыту народу нашага.
      Горкая нядоля шмат чаму нас навучыла, а - найважнейшае - тое, што народ наш вытрывалы й несьмяротны, дарма што апынуўся ў найцяжэйшым i найбольш мулкiм ярме. Адсюль у нас вера, што перад iм ляжыць сьветлы прасьцяг будучынi, а вера гэта - непахiсная. Паколькi сьветласьць будучынi той у вялiкай меры залежыць ад таго, што мы за час жыцьця свайго зробiм цi чаго ня зробiм, то будзем старацца адно, каб Усемагутны прыспорыў нам сiлаў да працы, здароўя, адвагi й вытрываласьцi. А з усiм гэтым ня будуць страшыць нас на шляху нiякiя перашкоды, й нiякай людзкой сiле ня ўдасца ўжо спынiць наш рух да народнага вызваленьня й дабрабыту.
      IМГЛIСТЫЯ БЕРАГI
      I
      Зьзяе ўдзень блакiтнае Мiжземнае мора, пазалочанае сонечнымi праменьнямi. Яно - звычайна спакойнае. Адно лёганькi ветрык-гарэза гойдаецца на грыўках хваляў. Сонца ўглядаецца ў шурпатае люстэрка мiльёнамi кавалкаў золата. Кiнь зрокам навокал мараплава й заўважыш не адзiн статак дэльфiнаў. Гэтыя гулякi пырскаюцца вадою, быццам тыя гладка-падкормленыя парсюкi, выскакваюць над вадою, гоцкаюцца. У iхняй лянiва-павольнай гульнi прасочыш заадно бестурботнасьць i самаўпэўненасьць прыроды, уцеху ўсяго жывога - здаецца, каб наўмысьля пажартаваць зь вечна заклапочанага чалавеку. Маеш уражаньне, што няма ў iх клопатаў аб харчах цi розных сямейных справах. Мо яны належаць да марскiх гультаёў, а мо пажыва сама прыходзiць iм у адкрыты рот?
      Калi сонца патоне ў блакiце хваль на захадзе, вада апранаецца ў цёмна-папялясты колер. Тады яшчэ выразьней чуваць, як мараплаў рэжа спакойныя вадзяныя грудзi i як шырокая канава ззаду зьлiваецца голасным плёскатам у гладкую плошчу, пакрытую белаватаю пенай.
      Перад Сымонам Спарышом, што любiць замыкацца ў свой собскi сьвет i якi цяпер зноў, абапёршыся на апору на задняй палубе, углядаецца ў дэльфiнаў i тую канаву ззаду мараплава, адчынiўся новы сьвет невядома куды ськiраванай дарогi. Ад аднаго чужога берагу да другога, ад Нэапаля - да Лiверпуля. Так даўно, здаецца, дарога тая пачалася, так шмат прыйшлося рабiць крывуляў, ламаць перашкодаў, блудзiць. Калi-б гэты мараплаў вёз яго на вольную Бацькаўшчыну...
      Але цi-ж ён адзiн? На Апэнiнскiм паўабтоку пакiнуў пяць месяцаў маладога жыцьця, адрэзак змаганьня за чужую славу й iнтарэсы. Засталiся там блiзкiя сябры. А колькi-ж было такiх, што, выкiнутыя з Бацькаўшчыны, цераз сiбiрскую тайгу й казахстанскiя стэпы ды афрыканскую спякоту прыйшлi на сонечны бераг i там засталiся спачываць навекi...
      Спарыш асягнуў ранейшае, iм-жа пастаўленае "абы перажыць i выжыць". Дый дарога тая некалi-ж паверне на Беларусь.
      II
      Мараплаў "Самарыя", што ў лiку iншых прыблiжаўся да Лiверпуля, познай травеньскай ранiцою шукаў дарогi, плыў быццам вобмацкам, часта дрыжэў густым сiгналам. Памалу абмацаўшы сьцежку, уехаў у шырокую паласу мiж "боямi" (навiгацыйнымi знакамi). Гэта былi малыя сьпiчастыя плаўкi-вежы, што трымалiся на якарах i жаласна-манатонна, быццам тыя авечкi цi козы ў гарах, пабрыньквалi невялiчкiмi званкамi. Боi-плаўкi вызначалi трасу да порта, былi бар'ерам мiж глыбейшым i мялiзнаю. Мокра-густая iмгла тоўстаю павалокаю засланяла ўсё навокал. Дзесьцi ўверсе, на ўсходзе крышку паясьнела. Там мусiла падняцца ўжо вясеньняе сонца, што прамянямi, быццам дзiдамi, старалася пранiзаць тоўстую й шэрую мглiстую сярмягу. А сярмяга тая рухалася i, здавалася, то радзейшымi, то гусьцейшымi слаямi пасоўвалася на ўсход.
      Як пчолы перад выраем увесну суцэльнаю масаю пакрываюць вулей, так усё, што жывое было ў мараплаве, карабкалася з ягоных нетраў на палубы, дзе ледзь можна было працiснуцца. Зялёны натоўп зрокам упiваўся ў сiвую мокрую сярмягу, стараўся ўгледзець абрысы адным блiзкага, а мо й роднага, iншым - чужога порта. Чырвона-рудыя, загарэлыя пад паўдзённым сонцам твары не гарманiзавалiся з капрызным iмглiстым надвор'ем. Кнiгаўкi ватагамi кружылi навокал, напаўняючы паветра журботнымi, аднатоннымi крыкамi. Здавалася, што й крыльлямi лянiлiся махаць, адно якраз колькi было патрэбна, каб у лёце ўтрымацца.
      Неба пачало праясьняцца, й навокал вырасталi першыя партовыя ды гарадзкiя аб'екты. Былi гэта цёмныя сiлуэты высокiх партовых алеватараў, доўгiх складоў пры прыстанях, далей-жа - будынкi самога гораду. Шмат мiiнула часу, пакуль адзiнаццаць пасажырскiх мараплаваў, у тым лiку й "Самарыя", знайшлi адпаведныя месцы ля прыстаняў i пазакiдалi якары. Ваенныя караблi, што праводзiлi iх праз Атлянтычны акiян, раней яшчэ павярнулi назад, у ваенныя парты.
      Выладоўваньне дзесяткаў тысяч жаўнераў ды iхняга багажу трывала цэлы дзень. Жаўнеры пераходзiлi на чыгуначную станцыю, званую "Рывэрсайд стэйшн", што знаходзiлася тут-жа пад носам, ды разьяжджалiся ва ўсе кiрункi Ангельшчыны.
      Сымон Спарыш, таксама як i iншыя кандыдаты ў школу падхаронжых, уважна сачыў за ўсiм, што адбывалася вавокал. Перадусiм цiкавiлi яго людзi. У кожным сустрэчным цывiльным стараўся ўгледзець ня толькi твар i характар гэтага новага для яго народу, але, здавалася, i сваю будучыню на iхняй зямлi. Тое, што бачыў, не падабалася. Людзi выглядалi страшэнна бледнымi, худымi, халоднымi й шэрымi, да гэтай iмглы падобнымi. Здавалася, што калi яны сустракаюцца з роднымi й блiзкiмi, якiх даўно ня бачылi ды якiя вяртаюцца ўцалелымi й здаровымi з вайны, уся iстота iхная мусiць быць перапоўненая непамерным шчасьцем. Радасьць мусiла-б пералiвацца цераз берагi, проста ня мець межаў. А тут яно ўсё неяк ня так, як мусiла-б быць - здавалася Сымону. Праўда, вiдаць на тых бледных i загарэлых тварах сьляды радасьцi й чуваць галасы ўцехi, вiдаць цалункi жонак з мужамi, матак з сынамi. Але ўсё гэта надта-ж стрыманае, нейкае над меру асьцярожнае, сказаў-бы хтосьцi, аж залiшне абмежаванае. Цi-ж гэтак вiтаюцца беларусы, калi радня вяртаецца з далёкае ды яшчэ ваеннае дарогi?
      "Цiкавы гэта, мусiць, народ" - думаў Сымон. - "Цi-ж ня ўмеюць яны па-людзку весялiцца, радасьцi свае выказаць? А мо гэта так адно публiчна? Усё-ж завялiкая стрыманасьць. Як-бы-ж гэта я цешыўся, калi-б дапамог мне.Бог, скажам, вярнуцца ў свой Менск цi родную вёску... Я з радасьцi хадуром на галаве хадзiў-бы, можа, падскочыўшы з уцехi ў бацькоўскай хаце, столь галавой прабiў-бы... Божа-ж ты мой, Божа! Няўжо-ж не будзе канца гэтай вандроўцы? Якiмi-ж гэта сьцежкамi яшчэ прыйдзецца валачыцца й якiя лiхалецьцi перажыць, пакуль зноў, як калiсьцi, штодня iдучы ў гiмназiю, буду мець магчымасьць пакланiцца Вастрабрамскай Божай Мацi цi раўнамерным крокам мерыць менскi тратуар?.."
      III
      Вялiкi вайсковы абоз Кэтэрык Кэмп, што знаходзiўся ў Ёркшыры ў адлегласьцi кiлямэтраў чатырох ад мястэчка Рычманд, не належаў да тых, што пад час другой вайны будавалiся брытанцамi на скорую руку. Быў ён цэнтрам панцырнага шкаленьня брытанскае армii. Невялiкая часьць прыдзелена была для ўжытку польскага першага корпусу генэрала Мачка й зьяўлялася цэнтрам панцырнага вышкаленьня польскiх адзьдзелаў у Ангельшчыне. Абоз быў прыгожа расплянаваны, з добра дагледжанымi баракамi, складамi, майстэрнямi. Акрамя такiх аб'ектаў штодзённага ўжытку, як лазьнi, кухнi, сталовыя, кавярнi, меў сваё кiно й большы будынак, якi можна было назваць тэатрам. Там адбывалiся розныя выступы-вар'етэ прыежджых артыстычных трупаў. Сетка цэмэнтовых дарог i сьцежак была асаблiва важнай тут, дзе дажджы падалi часьцей, чым сьвяцiла сонца. Плошча, занятая будынкамi, сягала, пэўна, гэктараў трыста. Навокал раскiнулiся сотнi гектараў няўжыткаў, якiмi Вялiкая Брытанiя даволi ведамая. Там былi стрэльбiшчы для вайсковых практыкаваньняў i поле для аўтамабiльнай i панцырнай язды.
      У той час, калi нашы кандыдаты зьявiлiся ў Кэтэрык Кэмпе, было там ня больш трох сотняў палякаў з розных адзьдзелаў першага корпусу. Вучылiся яны рамяству танкiстаў, прычым канчалi звычайна адзiн з чатырох курсаў: танкавага стралецтва, шафёрства танкаў, курс радыёвы (бадай, найцяжэйшы, бо ў праграму навукi ўваходзiла не толькi праца з радыёперадатчыкам, але й вывучэньне ўстаноўленай сiстэмы шыфраў) ды, нарэшце, курс камандзераў танкаў, звычайна прызначаны для падафiцэраў. Аб'ектам вывучэньня быў навейшы ангельскi танк "Кромвэл", хаця знаёмiлiся з "Чэрчылямi" й iншымi ангельскiмi й амэрыканскiмi танкамi.
      Польская школа падхаронжых панцырнай зброi, што тут знаходзiлася, праводзiла навуку канвэерным мэтадам - зусiм так, як рабiлi гэта ангельцы.
      Кожныя два месяцы пачынаўся новы курс. У лiку яго было дваццаць чатыры чалавекi, якiя для штодзённых заняткаў дзялiлiся на тры роўныя лiкам групы. Адна група, прыкладам, у даны перыяд праходзiла курс радыёвы, iншая стралецкi, трэцяя - шафёрства. Кожны курс трываў чатыры тыднi. З прычыны кароткага часу матэрыялу давалася вучням вельмi шмат. Акрамя ўспомненых трох курсаў усе вучнi школы праходзiлi яшчэ курс шафёрства транспартных аўтамашынаў. Вучылiся езьдзiць, як прынята ў Ангельшчыне, па левым баку дарогi. Практыкавалiся на паўтаратонных "Бэдфордах" i "Фордсанах". Пасьля iшоў курс камандзераў танкаў i кiраваньня зьвязамi. Тапаграфiя й хуткая арыентацыя па мапах была прадметам найбольш iнтэнсыўнага вывучэньня. Ужо напрыканцы вывучаўся агульны курс тактыкi, арганiзацыi армii, стратэгii й зьвязаных з гэтым пытаньняў, што трэба было ведаць будучым танкавым афiцэрам.
      Пэрыяд навукi ў школе трываў роўна восем месяцаў. Скончыўшы яго, курсанты былi поўнасьцю падкутымi танкiстамi, што маглi ня толькi справiцца з заданьнем любога зь пяцi чалавек экiпажа танку, але й кiраваць меншымi танкавымi адзьдзеламi ды наогул мелi добрыя асновы для вайсковай кар'еры.
      Парогам, якi кожны кандыдат мусiў пераступiць, каб трапiць у школу, быў псыха-тэхнiчны экзамен. Паводде яго вынiкаў кiраўнiкi школы арыентавалiся, цi даны кандыдат надаваўся наогул у панцырную зброю, ды асаблiва на афiцэра. У склад экзамену ўваходзiлi розныя штучкi, некаторыя, здавалася-б, зусiм простыя, разьлiчаныя на пазнаньне хуткасьцi арыентацыi кандыдата. Калi пры выкананьнi адных заданьняў найбольш важнай была хуткасьць у часе, то iншыя, цяжэйшыя, мелi на мэце выяўленьне засягу агульнай i тэхнiчнай адукаванасьцi. Мы не пачнём нудзiць чытача апiсаньнем кожнага зь iх, бо ня ў гэтым ляжыць асноўная мэта нашага апавяданьня. Успомнiм яшчэ, што быў i пiсьмовы экзамен, якi меў даць кiраўнiкам школы агульны вобраз як характару, так i iнтэлектуальнага ўзроўню кандыдата. Адказы на цэлы сьцяг пытаньняў, што ацэньвалiся пунктамi*, давалi трапную ацэнку кандыдата з усiх бакоў.
      * Ачкамi, баламi.
      IV
      Для Сымона Спарыша, што пасьпяхова справiўся з усiмi заданьнямi, найцьвярдзейшым арэхам сталася якраз тое, што для iншых было наймякчэйшым. Група кандыдатаў паклiкана была ў школьны барак. Кожны атрымаў лiст паперы, на якiм стаяла наступнае пытаньне, на якое трэба было адказаць пiсьмова: "Чаму хачу быць афiцэрам панцырных адзьдзелаў польскае армii". Для палякаў адказ на пытаньне быў лёгкiм, для Сымона-ж, як яму здалося, амаль немагчымым. Гэтае вось "чаму" й было тым балючым рычагом, што падчэплiвала самыя кволыя нетры ягонае душы, беларускага й асабiстага "я", iстотнага духовага быту й нябыту. Кiнуўшы вокам направа й налева, хлапец спасьцярог, як узялiся скрабцi паперу пёры суседзяў. Як хто ўмеў, прыводзiў у адказ розныя прычыны, найчасьцей-жа любасьць да польскай бацькаўшчыны, жаданьне ўзмацненьня збройных сiл польскае армii, каб прагнаць з радзiмай зямлi ўсiх захопнiкаў яе, каб помсьцiць за крыўды й iншыя падобныя рэчы.
      Сымон сядзеў задуманы колькi часу i незаўважна для сябе церабiў галаву. I часу трацiць нельга было, каб не зьвярнуць залiшняе ўвагi кавалерыста-капiтана, што роўнымi крокамi хадзiў перад фронтам сталоў ды заглядаў то ў адно захмаранае вакно, то ў другое, часта поглядам кiдаючы на жаўнераў.
      "Што-ж тут адказаць? - мазолiў мазгi Сымон. - Няўжо-ж таксама аб патрыятызме? Пайшлi вы к чорту з вашым патрыятызмам. Навошта-ж мне крывiцца? Трэба штось кароткае й даволi хiтрае, каб надта не падкапалiся. Пэўна-ж, зьвернуць асаблiвую ўвагу на мой адказ, бо я-ж адзiн беларус сярод iх. Дык, можа, проста тлумачыць звычацным кар'ерызмам? Здаецца, так найлепш. Эх, так i быць. Памажы, Божа!"
      Сымонава пяро роўненькiмi й стараннымi, хаця й сьпешна пiсанымi лiтарамi вывела на паперы наступны адказ: "Хаця на школу падхаронжых панцырнай зброi прысланы я быў згодна з загадам вышэйшых вайсковых уладаў, аднак таму, што амбiцыя кожнага чалавека накiроўвае яго да здабыцьця вышэйшага становiшча ў асяродзьдзi, да асягненьня вышэйшае вайсковае ступенi, - таму й хачу быць афiцэрам. Не ўхiляючыся навет ускосна ад простага адказу на вышэйпастаўленае пытаньне, хачу заўважыць, што ў даным выпадку кiруюся вылучна сваёй амбiцыяй".
      V
      З выгляду й прыёмаў у адносiнах да людзей камандзер школы падхаронжых, маёр Палiшэўскi, мог-бы прыгадаць тып валаснога старшынi. Быў ён сярэдняга росту, таўставаты, пузаценькi, у саракавых гадах. Шырокi вайсковы брызентавы пас, расьцягнуты на максымальную даўжыню, ледзь здолеў абхапiць круглы жывот. Азызлы й пульхны, гладка голены твар зьвiсаў двума падбародкамi над цесна зашпiленым каўняром "батледрэсу". Рэдкiя цемнаватыя валасы, зачэсаныя сьпераду назад, ледзь пакрывалi лысiну. Жыва бегалi заплылыя, ясна-блакiтныя маленькiя вочкi. Абвiслы мяшком "батледрэс" рабiў маёра таўсьцейшым, чым фактычна быў. Рухi меў жывыя, гаворку - хуткую й адрывiстую. Паводле выразу ягонага твару вы нiкол- б не маглi сказаць, цi жартуе, цi злуецца. Значэньне нявыразнай грымасы можна было распазнаць, адно прыслухаўшыся да маёравай гутаркi.
      Палiшэўскi належаў да таго тыпу людзей, што чуюцца вялiкiмi гаспадарамi на малых гаспадарках, ня любяць пярэчаньняў з боку iншых ды проста падпарадкоўваньне цi навет i звычайнае патакваньне. Ён апынуўся-б якраз на сваiм месцы, калi-б нейкiм чынам раптам стаў валасным старшынёй. Рэзкi й крыклiвы голас выдатна памагаў-бы ў сьцягваньнi падаткаў, а натуральная вожыкава натапыранасьць - у страшаньнi жанчын i дзяцей.
      Калi Сымону, на другi дзень пасьля апошнiх экзаменаў i адказу на гэтае "чаму хачу быць афiцэрам", загадана было зьявiцца да маёра ў канцылярыю, Палiшэўскi сядзеў за сталом i мучыў у руках нейкую паперыну. Сымон, стукнуўшы моцна абцасамi й адсалютаваўшы, адразу распазнаў ва паперы характар свае рукi. Акрамя камандзера школы ў канцылярыi прысутны быў худы й бледны, здаецца, зь недахопу ў Ангельшчыне сонца, лейтанант Монiк, якi, як пазьней выказалася, быў некалi й недзе выкладчыкам у вышэйшай школе, славiўся як спэцыялiст па ангельскай мове, аматар боксу й фiзкультуры. Аднойчы меў пару лекцыяў для восьмага курсу школы, дзе намагаўся вытлумачыць асновы складу й спосаб дэтанацыi атамнае бомбы. Трэцiм прысутным быў капiтан Баяноўскi, кiраўнiк восьмага курсу, што складаўся бальшынёй з жаўнераў Другога корпусу. Быў гэта высокi, чарнявы, тонкi, але мускулiсты, спакойны й заўсёды зраўнаважаны мужчына. Ён роўнымi крокамi шпацыраваў ад дзьвярэй да акна канцылярыi й часта кiдаў зрокам на дажджлiвае надвор'е. Пры ўваходзе Сымона стаў каля стала i ўталопiўся ў новапрыбылага. Монiк сядзеў напрыканцы стала зь левага боку Палiшэўскага i, флегматычна рухаючы скiвiцамi, жаваў гуму.
      - Адкуль вы тут узялiся? - бязь нiякае прадмовы кiнуў Сымону маёр.
      - Зь Iталii, - спакойна адказаў хлапец.
      - Зь якога вы адзьдзелу?
      - Апошнi час быў на фронце ў семнаццатым батальёне шостай Львоўскай брыгады пяхоты.
      - Чаму вы не пайшлi ў школу пяхоты, а прыехалi ў панцырную?
      - На гэтае пытаньне ня ведаю, цi сумею адказаць... бо...
      - Вы прыехалi сюды ахвотнiкам?
      - Камандзер майго адзьдзелу падаў маё прозьвiшча без майго ведама.
      - А пасьля вы згадзiлiся?
      - А што-ж я меў рабiць?
      - Я вас пытаюся, пся косьць! - пачырванеў раптоўна Палiшэўскi, i на твары ў яго зьявiлася нейкая неакрэсьленая грымаса. - Адказвайце на пытаньне!
      - Калi ўжо так сталася, дык мусiў згадзiцца.
      - Значыцца, вы ахвотнiкам сюды прыехалi?
      - Думаю, пане маёр, што гэтага нельга назваць ахвотай, калi чалавека прапануюць безь яго ведама...
      - Дык як вы сабе ўяўляеце такую справу? Не маглi стаць да рапарту з просьбай, каб вас пакiнулi ў адзьдзеле, а прыехалi й хочаце давесьцi, што вас прымусам прыслалi? Га? - нэрваваўся маёр.
      На буйным твары цяжка было спасьцерагчы такую раптоўную перамену. Адно па голасе Сымон здагадаўся, што тлумачыць Палiшэўскаму аб ягонай абыякавасьцi да школы ня будзе ладу.
      - Дык як вы ўрэшце думаеце? Ахвотнiк вы цi з прымусу? - прыпадняўся маёр за сталом. - Няма чагосьцi сярэдняга. Або так, або не. На маю думку, вы ахвотнiк. Хочаце, каб за такога вас уважалi?
      - Так ёсьць, пане маёр.
      - Адкуль вы з дому?
      Сымон назваў мясцовасьць нараджэньня.
      - Хто ваш бацька?
      - Селянiн.
      - Колькi меў зямлi?
      - Дванаццаць гэктараў.
      "Чорт цябе пабяры, - думаў Спарыш, - яшчэ возьмеш загадаеш, як тыя бальшавiкi, аўтабiяграфiю, пачынаючы ад прапрадзеда, пiсаць". Ужо падымалася правая рука, каб з заклапочаньня пацерабiць патылiцу, але калi хлапец прыпомнiў, дзе знаходзiцца, хутка апусьцiлася.
      - Колькi часу вы былi на фронце?
      - Тры месяцы.
      - З чым ваявалi?
      - Зь немцамi, пане маёр.
      - Я ня пытаюся, зь кiм, але - якой зброяй, якую функцыю вы выконвалi, пачаў хвалявацца зноў верхнi маёраў падбародак.
      - З "п'ятам", пане маёр.
      - Гм... можаце iсьцi.
      Сымон адсалютаваў i, павольна павярнуўшыся, зрабiў тры крокi ды ўжо браўся за клямку дзьвярэй.
      - Спарыш! - гукнуў голас Палiшэўскага.
      - Я ёсьць, пане маёр! - адвярнуўся юнак.
      - Як то вы паварачваецеся, як тая цяжарная баба! Не можаце вы гэта жывей, рухавей? Помнiце, як вазьму вас на школу, то яйцы вам хутка ўстаўлю, пся косьць!
      - Так ёсьць, пане маёр!
      - Можаце адыйсьцi.
      Сымон хуценька крутануўся на левым абцасе, жвава адсалютаваў i жывенька выскачыў за дзьверы.
      - Як вы думаеце? - зьвярнуўся быццам да сьцяны, гледзячы на свежазачыненыя за Сымонам дзверы, Палiшэўскi. Капiтан Баяноўскi аднавiў ранейшае шпацыраваньне ды ўважна зiрнуў у вакно, быццам там намагаючыся знайсьцi адказ на камандзерава пытаньне.
      - Здаецца, у яго ў галаве крыху ёсьць, - флегматычна, усё яшчэ жуючы гуму, адказаў, выцягнуўшыся ў крэсьле, Монiк.
      - Пане лейтанант, - з уданай паважнасьцю павярнуўся да яго Палiшэўскi, будзьце ласкавы, перастаньце ў маёй прысутнасьцi ў часе службовых гадзiн жаваць гуму. Iншым часам - як сабе хочаце.
      - Перапрашаю пана маёра, - спахапiўся бледны лейтанант i, хутка выцягнуўшы зь кiшэнi кавалак туалетнае паперы, паднёс яе да вуснаў, улажыў туды жвачку ды, устаўшы з крэсла, выкiнуў яе ў кошык для сьмецьця.
      - Колькi пунктаў атрымаў ён на экзаменах?
      - Семдзесят два, - адазваўся Баяноўскi.
      - Выглядае, што трэба прыняць. З гэтай нацыянальнасьцю, пся косьць, чалавек чужога ўзгадаваньня... Як вы думаеце, пане капiтан?
      - Няма прычынаў, каб адкiнуць.
      - А вы, пане лейтанант?
      - Варта прыняць.
      - Няхай так i будзе, - заключыў Палiшэўскi.
      VI
      Калi абвешчаны былi вынiкi экзаменаў у школу, аказалася, што тры чалавекi былi адкiнуты. Кандыдаты й раней ведалi, што некага мусiлi адкiнуць, бо на дваццаць чатыры месцы было дваццаць сем кандыдатаў. Двое адкiнутых былi жаўнеры зь Iталii. Яны цэлую вайну былi ў панцырных адзьдзелах. Чулiся моцна пакрыўджанымi. Дарма што колькi разоў спрабавалi абiваць парогi ў Палiшэўскага, камандзер i гаварыць не хацеў. Да таго-ж выказалася хутка, што згодна з загадам брытанскiх уладаў восьмы курс меўся быць апошнiм. Гэткiм чынам адкiнутыя ня мелi надзеi паступiць на дзевяты, бо школа мела быць закрытая. Адзiн з гэтых адкiнутых, што па дарозе з Iталii ў Кэтэрык Кэмп пасябраваў з Сымонам, вельмi яму зайздросьцiў такой удачы, намякаючы ў гутарцы й на тое, што Сымон быў беларусам i яго прынялi, а яго - як паляка, дый, пэўна-ж, зусiм ня горшага, калi ня лепшага, - адкiнулi.
      Спарыш ня лiчыў таго за такую вялiкую, як выдавалася паляку, удачу. Наогул быў хлапцом здольным, адылi ягоныя зацiкаўленьнi ў навуцы ня былi ў кiрунку тэхнiчным - больш за ўсё любiў лiтаратуру, гiсторыю, фiлязофiю й мовы. Аднак глубока ўнутры, здавалася, навет падсьведама, ганарыўся тым, што ўдалося на жыцьцёвай дарозе пералезьцi яшчэ адзiн парог, дарма што адчыненыя дзьверы вялi ў цемру. Для яго гэта ўдача, як гаварыў адкiнуты паляк, была яшчэ адным доказам сваёй вартасьцi й разьвiтасьцi, асаблiва-ж калi параўноўваў сябе з тымi спрактыкаванымi ваякамi, бальшыня якiх выводзiлася з панцырных адзiнак. Некаторыя былi падафiцэрамi з доўгiм стажам службы, з грудзьмi, поўнымi медалёў. Яшчэ ў пачатковай i сярэдняй школе Сымон стараўся вучыцца й амаль заўсёды быў першым паводле ацэнак у сваёй клясе. Там меў справу заўсёды з аднагодкамi, значыцца, шансы былi амаль роўныя. Даваўся ўсiм роўны й да гэтага часу невядомы матэрыял да вывучэньня, i адно найбольш здольныя й працавiтыя трымалiся на вярху данае клясы. Тут-жа пры экзаменах былi людзi з усiх пластоў грамадзтва, пачынаючы ад князя Юрыя Радзiвiла (аб iм i iншых будзе мова пазьней), пераходзячы да сынкоў бюракратаў i вайскоўцаў ды канчаючы дзяцьмi сялян. Розьнiлiся й паводле сваiх гадоў, i вайсковых ступеняў, i ваеннае практыкi, i ўзгадаваньня, й навуковага падрыхтаваньня. Былi й людзi з вышэйшай асьветай. Дык у тым i меў Сымон асабiстае задаваленьне, што ня толькi наогул трапiў у школу, але паводле ацэнак апынуўся дзесь усярэдзiне.
      Быў гэта чэрвень 1945-га году. Мiмаволi прыбягаў Сымону на думку чэрвень мiнулага году ў Менску. Прыгадвалiся афiцыяльна нераспачатыя заняткi Школы Камандзераў БКА, маладыя, поўныя веры ў сябе й свой народ юнакi, што пазьляталiся былi з усiх куткоў Бацькаўшчыны, каб у будучынi стацца авангардам беларускiх збройных сiл. Як хутка ўсё тое расплылося-разьвеялася, зьмянiлася, шмат чаго спарахнела-спапялiлася, iншае зламалася, а некаторае - самае мацнейшае й пасьля вайны яшчэ больш трывалае й узмоцненае - раськiданае было сяньня па ўсiх кутках Эўропы. Была калiсь для ўсiх адна дарога, ясная й простая, быў кiрунак, было кiраўнiцтва. Сягоньня, год пазьней, стаялi на розных сьцежках, у розных месцах кантынэнту, гукалiся й шукалiся мiжсобку ў чужых джунглях. Адно хiба ў iх засталося супольнае - зьнiч непахiснай любовi да Бацькаўшчыны.
      Хоць параўнаньнi й прыгадваньнi мiнулага наводзiлi на Сымона вялiкую журботу, закрадалiся сумлевамi ў душу, напаўнялi горыччу сэрца, ня трацiў надзеi, што неба хутка праясьнiцца. Адплылi ўжо ваенныя хмары, створыцца нейкi паваенны лад i парадак, i што хаця Бацькаўшчына апынулася, як казаў той Чэрчыль, за жалезнай заслонай, усё-ж лягчэй будзе адшукаць сваiх родзiчаў, неяк выкарабкацца з чужога лябiрынту, а там ужо вiдаць будзе, ях i што рабiць. Гэткага моманту праясненьня й чакаў Сымон са сталай надзеяй на лепшую будучыню.
      Дык на даным этапе, пакуль сваiх ня было яшчэ вiдаць, пакуль ня вызначана была дарога заходняга палiтычнага сьвету, навет i такая маленькая, паводле слоў таго-ж палячка, "удача" была крынiцаю духовай падтрымкi, апраўданьня сваёй вартасьцi, жыцьцёвага дасьведчаньня, поступу й трываласьцi.
      Калi ўжо навет i сярод чужых, калi няма iншага выйсьця, дык хаця-ж каб не апошнiм. Надта-ж нядобра цягнуцца ў хвасьце сярод сваiх, хоць гэта яшчэ паўбяды, але-ж сярод чужых (ды яшчэ такiх, што вечна тыцкалi раней i вытыкаюць цяпер сваю вышэйшасьць i лепшасьць), дык гэта было-б для Сымона прост-напраст духовай катастрофай, тым больш што на палякаў глядзеў часта з пагардай, а рэдка з пашанай.
      САМАГУБСТВА РАЧЫЦКАГА Й ЛЮДЗI ВОСЬМАГА КУРСУ
      I
      Ня мiнула пары месяцаў ад пачатку заняткаў восьмага курсу, як лiк вучняў зьменшыўся на аднаго. Улан Рачыцкi пазбавiў сябе жыцьця стрэлам у рот.
      Рачыцкага памятаў Сымон з "Лэмi Кэмпу" каля Нэапалю. Улан адразу кiнуўся беларусу ў вочы таму, што хвалiўся ўжо ў той час веданьнем ангельскае мовы. Ясна, Сымон ня мог ацанiць, як добра Рачыцкi ведаў мову. У гаворцы, якую ўлан вёў быццам з сабою, быццам зь iншымi, нiчога ня ведаючымi, як Сымон здагадваўся, было шмат "лацiны", г. зн. лаянкi. Сьпяваў па-ангельску адну цi другую песьню, тое-сёе гаварыў да iншых сяброў, быццам каб пахвалiцца веданьнем мовы, i, самае галоўнае, мог навет у кавярнi дагаварыцца з ангельскiмi вайсковымi жанчынамi. Шмат хто яму ўжо тады гэтак моцна зайздросьцiў, бо як-нiяк ехалi-ж у Ангельшчыну, й кожнаму веданьне мовы прыдалося-б.
      Быў гэта шыракаскулы ў твары, чорны, сярэдняга росту, мускулiсты й добра збудаваны мужчына гадоў звыш трыццацi. Паходзiў дзесьцi з Заходняе Ўкраiны, што была пад польскай акупацыяй, быў сынам асаднiка, прайшоў савецкiя канцлягеры, трапiўшы ў 1939 годзе да бальшавiкоў у палон. Ваенны шлях ягоны цягнуўся ад Тобруку ў Афрыцы аж да Балёнii. Аб ваенных здольнасьцях сьведчылi два шэрагi берэтак вайсковых медалёў на левым баку грудзей мундзiра. Рачыцкi вельмi любiў сьпяваць i быў гаспадаром прыемнага басу. Звычайна, кончыўшы "Над Янцэ-Кянгам зьзяе месяц", пачынаў "Сагару", а часта заводзiў, наўмысьля выкрыўляючыся й сакавiта пераплятаючы "лацiнай", "Я - стары араб".
      Шырокi й злёгку пакалечаны воспай твар звычайна насiў пагодную ўсмешку, але яна часьценька й надта-ж раптоўна зьнiкала, а на яе месца зьяўлялася задуманая й сумная маска, што магла сьведчыць аб нутраных перажываньнях. Пасьля самагубства, калi сябры пачалi прыпамiнаць розныя дэталi зь ягонае размовы, выгляду й адносiнаў да iншых, вырашылi, што Рачыцкi раней насiўся з думкай аб самагубстве, адно скрытнасьць характару й зьверхняя пагодлiвасьць добра маскавалi ягоныя намеры. Тыя, што найблiжэй яго зналi, цьвердзiлi, што нябожчык даўно страцiў быў усялялую веру ў лепшае, у тым лiку перадусiм у хуткае вызваленьне Польшчы, дый, магчыма, у занадта чорных колерах уяўляў будучыню на чужыне. Як-бы там нi было, Рачыцкi павялiчыў i так ужо немалы лiк тых палякаў, што пасьля Ялцiнскай канфэрэнцыi, пазбаўленыя надзеi на лепшую будучыню свае краiны, собскiмi рукамi вызначалi апошнiя разьдзелы свайго жыцьця.
      II
      Прыступаючы да азнаямленьня чытача з удзельнiкамi восьмага курсу школы, варта спынiцца найперш на вучню найбольш ведамым i паважаным сярод iншых Юрыi Радзiвiле. Але перш яшчэ льга прыгадаць тое-сёе аб самым доме Радзiвiлаў, бо апошнiя сусьветныя буры, разам з дэтранiзацыяй старых паноў - магнатаў на зямлi беларускай, змылi з памяцi людзей i мiнулае найвызначнейшых арыстакратычных дамоў.
      Род Радзiвiлаў карэньнямi сягае ў далёкае мiнулае Вялiкага Княства Лiтоўскага. Iмёны Радзiвiлаў сустракаем сярод найвызначнейшых людзей княства ваяводаў, бiскупаў, дворных гэтманаў i князёў. Стаяць яны побач Сапегаў, Астрожскiх, Хадкевiчаў, Мiрскiх, Алелькавiчаў, Глiнскiх. Радзiвiлам належалi вялiкiя абшары беларускае зямлi - пачынаючы ад Случчыны праз Нясьвiж i Клецк, Лiдчыну i Трокi - аж да Коўна. Амаль ва ўсiх вялiкiх местах Радзiвiлы мелi свае палацы.
      Калi ўсьлед за дынастыяй лiтоўскiх князёў (пазьней-жа польскiх каралёў Ягайлавiчаў) беларускiя магнаты кiруюць позiрк на Варшаву й Рым ды пасьля зусiм пакiдаюць свой народ i шпарка адчыняюць дзьверы польскiм уплывам на Беларусь i Жамойць, Радзiвiлы знаходзяцца ў iхнiх шэрагах. Яшчэ ў 1709 годзе князь Януш Радзiвiл з Багуславам намагаюцца пры дапамозе ў той час агрэсыўных швэдаў аднавiць поўную незалежнасьць Вялiкага Княства Лiтоўскага ад Польшчы (Кароны). Палякi змаўляюцца з расейцамi i йдуць наперасек швэдам i беларусам. Iдэя Радзiвiлаў ня была зрэалiзаваная. Другi пярэхрыст з княжага дому, званы Сiроткам, пры дапамозе iнтрыганцкiх польскiх магнатаў i ордэна езуiтаў, канчаткова перахiляе вагу будучага лёсу гэтага некалi слаўнага дому ў польскi бок. Януш Радзiвiл за свае стараньнi аднавiць незалежнасьць Вялiкага княства Лiтоўскага атрымоўвае ад Варшавы мянушку здраднiка, а род Радзiвiлаў цьвёрда становiцца ў калёны iншых вялiкiх i малых магнатаў-паноў, рэнэгатаў беларускага народу.
      Радзiвiл Сiротка зачыняе ў Нясьвiжы беларускую друкарню, што ў гэты час, калi на беларускiх землях моднымi былi розныя плынi заходнеэўрапэйскай рэлiгiйнай рэфармацыi, была адным з агменяў беларускага друку й культуры. Сiротка прывозiць у Нясьвiж рыцараў польскага каталiцызму - езуiтаў. Будуе для iх вялiкую сьвятыню й езуiцкую калегiю, а для сябе распачынае будову магутнага замку. Нясьвiж дзякуючы Радзiвiлу Сiротку становiцца, бадай, найгалоўнейшым асяродкам пашырэньня ў Беларусi рыма-каталiцызму й паланiзацыi нашай Бацькаўшчыны. Ад гэтага часу аж да акупацыi Беларусi Расеяй не зарастае пустазеллем дарога зь Нясьвiжу ў Кракаў i Варшаву. Польшча пры дапамозе сваiх паноў-iнтрыганаў i езуiтаў, пры пасярэднiцтве нясвiжскiх рэнэгатаў, моцна сьцiскае абшарнiцка-паланiзацыйнае ярмо на шыi сялянскага беларускага народу.
      У 1784 годзе гасьцяваў у Нясьвiжы польскi кароль Станiслаў Аўгуст, а ў 1929 годзе - будаўнiк павэрсальскай Польшчы маршал Пiлсудзкi. Апошнi прыяжджаў быццам дзеля наведаньня i ўшанаваньня магiлы свайго слугi - ад'ютанта князя Станiслава Радзiвiла. Фактычна-ж мiж гэтымi вiзытамi ня было iстотнай розьнiцы: сьведчылi яны аб тым, якую вялiкую вагу надавалi пануючыя ў Варшаве асобы дому Радзiвiлаў. Уважалi яго супоняй таго абшарнiцкага польскага каланiзацыйнага ярма, якiм пры дапамозе беларускiх магнатаў-здраднiкаў запрэглi ў няволю беларускiя сялянскiя масы.
      III
      Вучань восьмага курсу Школы Падхаронжых Юры Радзiвiл меў у апiсаным намi часе гадоў дваццаць пяць. Быў гэта вельмi высокi ростам, тонкi чарнявы дзяцюк. Густыя чорныя бровы парасьлi малымi стрэшкамi над доўгiмi вейкамi. Цёмна-рудыя вочы сядзелi блiзка простага й тонкага носу. На высакаватым лобе ледзь заўважныя былi раньнiя маршчыны. Невялiкiя прагалiны па кутах ужо разрэджаных валасоў, чэсаныя проста назад, былi вестунамi раньняга лысеньня. Дзякуючы вялiкаму росту Юры рабiў уражаньне худога й тонкага. Вузкiя, з доўгiмi тонкiмi пальцамi рукi лёгка, быццам наскi лыжаў, маглi загiнацца ўверх. Нямала ўвагi прысьвячаў Радзiвiл сваiм пазногцям, вострым i доўгiм, заўсёды чыстым i дагледжаным. Тыя арыстакратычныя рукi, пэўна-ж, шмат пацярпелi-б, каб давялося iм падаiць з паўтузiна кароў цi падужацца пару дзён зь вiламi пры вывазе гною. Асьмелiмся цьвердзiць, што Юрыю нi таго, нi другога не даводзiлася рабiць, хоць ня будзем запэўнiваць, што ён наогул цяжка не працаваў цi фiзычна не цярпеў.
      У 1939-ым годзе дзякуючы нейкаму асаблiваму зьбегу абставiн бальшавiцкiя "вызвольнiкi" захапiлi хлапца ў Нясьвiжы. Юрыю собiла зусiм непавярхоўна пазнаёмiцца з маскоўскай Лубянкай. Як i тысячы iншых палякаў, скарыстаў з нагоды ў 1942 годзе, уступiўшы ў арганiзаваную са згоды Сталiна на тэрыторыi Расеi польскую армiю. Далейшы шлях праз Iран, Iрак i Палесьцiну прывёў у Эгiпет i Лiвiю, пазьней - у Iталiю ды Ангельшчыну. Хаця Юры браў удзел у ваенных акцыях на фронце, адылi, вiдаць, адвагай не грашыў, бо на грудзях вiднелася адно пара берэтак ваенных адзнакаў i то якраз такiх, што давалiся ўсiм жаўнерам Другога корпусу бяз увагi на тое, былi яны пад агнём цi не.
      Як казалi на курсе (што цяжка было праверыць), бацькi ягоныя з адной дачкой знаходзiлiся ў Монтэ-Карла, а старэйшы брат служыў у польскай авiяцыi. Юры здабыў сярэднюю асьвету ў Швайцарыi, там-жа студыяваў i эканомiку ва ўнiверсiтэце. Гэты рослы дзяцюк быў вельмi сьцiплага характару й абмежаваных вымаганьняў. Калi-б навет i не насiў ведамага гiстарычнага прозьвiшча, заслугоўваў-бы, бадай, на тую самую пашану, якую меў сярод сяброў. Наскрозь i заўсёды вырозьнiваўся мiж iншых жаўнераў сваёй ветлiвасьцю, ласкавасьцю й сьцiпласьцю. У мове ягонай цалкам адсутнiчала будзённая жаўнерская "лацiна". Можна было быць мiзэрным па характары й асабiстай маральнасьцi чалавекам, стаяць на найнiжэйшай сацыяльнай прыступцы, але калi Радзiвiл гаварыў з вамi, магло здавацца, што вы самi замянiлiся ў сваю адваротнасьць: зьяўляецеся чалавекам у вялiкай меры вартасным, да якога якраз таму й адносяцца з такой вялiкай пашанай. Лiшнiм гаварыць, што ад вас належылася-б чалавеку ўзаемнасьць.
      Самым вартасным у Радзiвiлавых адносiнах да людзей было тое, што анi тая ветлiвасьць, анi пашана й добразычлiвасьць да iншых ня былi вымушанымi, штучнымi, як гэта часьценька даецца заўважыць у людзей зьверху палiтураваных, а ўсярэдзiне - грубых i фальшывых. Магчыма, што частка сакрэту Радзiвiлавай этыкi ляжала ў тым, што ўсiх людзей лiчыў добрымi, залiчаў iх у свае сябры i, ужо зыходзячы з гэтага, зблiжаўся зь iмi. Пазнаўшы гэтага рослага дзяцюка, вы хутка ўсьведамiлi-б, што гэта было ўпоенае ў яго змалку, дадзенае ўзгадаваньнем, што iнакш ён ня мог, калi-б навет i хацеў. Некаторыя спрабавалi справакаваць яго на злосьць цi дрэнны язык. Звычайна не ўдавалася. Калi Юры спасьцерагаў, што наўмысьля правакуюць, тады зь ледзь заўважнай, але заўсёды пазбаўленай зласьлiвасьцi ўсмешкай збываў усё жартамi, нiколi не рэваншуючыся на тых, што намагалiся яго правакаваць. У кожным чалавеку, зь якiм так цi iнакш зблiжаўся, гэткiм падыходам здабываў сабе сябру.
      На курсе клiкалi яго "прынцам" (ад ангельскага слова "рrinсе" - князь). Другiя дзьве, заўсёды мiж людзей вельмi рэдкiя, а найбольш цэнныя якасьцi Радзiвiлавага характару - уменьне маўчаць i слухаць iншых ды - цi не найважнейшае - неятолькi не выстаўляцца сваiм "я", але зусiм мала гаварыць аб сабе. Апошняе - найцяжэйшае, бо кожны чалавек у першую чаргу - эгаiст. Таксама штука ўменьня слухаць iншых зьвязана больш цi менш з собскiм эгаiзмам i зьяўляецца мiж людзей зьявiшчам даволi рэдкiм.
      IV
      Кажуць, што багатыя людзi - таму багатыя, што ўмеюць ашчаджаць. Гутарка йдзе не пра тых, што нажываюць капiтал у спадчыну цi багацеюць нясумленнымi мэтадамi, а пра такiх, што пачынаюць зь нiчога i ўсялякую манэту горнуць пад сваю моцную апеку, хоць гэта быў-бы, як часта выражаюцца ангельцы, сhicken feed*. Да гэткiх людзей трэба аднесьцi Юрыя Радзiвiла. Казалi некаторыя з вучняў восьмага курсу, што быццам Радзiвiл меў ад бацькоў вызначаную месячную суму ў памеры ста ангельскiх фунтаў на свае патрэбы. Плётка была малапраўдападобная. Вядома было адно, што Юры нiякiх грошай ад нiкога не атрымлiваў, але ня выключана, што бацькi дзесь адкладалi на ягонае конта нейкую месячную суму. Затое было публiчнай тайнiцай, як гавораць, што Юры ашчаджаў самую найдрабнейшую манэту з вайсковай платнi, якую атрымлiваў, як i ўсе iншыя, у памеры двух з паловаю фунтаў на дзесяць дзён.
      * Курыны корм (англ.).
      Iншыя трацiлi свае грошы на пiва, курава, вечарынкi, дзяўчат, на пячэньне й каву вечарамi ў мясцовай кавярнi. Радзiвiл ня пiў i ня курыў, не хадзiў на танцы й надзвычайна рэдка заглядаў у кавярню. Затое часта ўдзень прыносiў са сталоўкi закручаны ў паперку белы хлеб. Вечарам, седзячы ў бараку пры круглай напаленай печцы, раскладаў яго на гарачым кружку i, падпякаючы з двух бакоў, быццам тоўст, спажываў з прынесенай таксама з кухнi кавай цi гарбатай. Калi каторы зь сяброў, бачачы гэта, абяцаў купiць Юрыю пару пячэньняў i кавы ў кавярнi, калi-б той быў ласкавы з iм пайсьцi, "прынц" вельмi ветлiва, але станоўка адмаўляўся - мо таму, што самому прыйшлося-б выдаткаваць пару пенсаў.
      Ашчаднасьць Юрыя не канчалася на грашох, якiя ахвотна пазычаў усiм, хто прасiў. Пад канец навукi меў iх цэлае бярэма - магчыма, ня толькi ўсе атрыманыя за восем месяцаў фунты, але й шылiнгi зь пенсамi. Ён ашчаджаў i вайсковую вопратку й абутак. Кожны жаўнер меў па два мундзiры-"батледрэсы" й па дзьве пары абутку. Адна пара прызначаная была на буднi дзень, другая - на сьвяты. Рэдка давялося-б пабачыць Юрыя навет у сьвяточны дзень у лепшай вопратцы, хiба адно тады, калi разам з усiмi iшоў на абавязковую багаслужбу. Затое часта давялося-б бачыць "прынца" з прасам у руцэ пры стале ў бараку прасаваў порткi цi горшы штодзённы мундзiр. Прас быў куплены колькiмi сябрамi для супольнага ўжытку. Трэба тут заўважыць, што бальшыня жаўнераў прасавала свае порткi саматужным мэтадам, г. зн. пакрапiўшы злёгку вадою, злажыўшы роўненька на канты, клалi порткi на сяньнiк i зьверху ў падвойную столку засьцiлалi коцам. Гэта рабiлася кожны вечар перад ночным адпачынкам. Калi чалавек праспаў ноч на сваiх портках, дык ранiцай былi яны зусiм нядрэнна выпрасаваныя, хоць, вядома, не такiмi, як можна было зрабiць пры дапамозе праса. Але на буднi дзень i такога прасаваньня было даволi.
      Калi Юры купляў паперу й канверты для карэспандэнцыi, абавязкова выбiраў найгоршае й самае таннае. Няважна да каго пiсаў - да "прынцаў" цi звычайных сьмяротных - карыстаўся тымi самымi, найбольш таннымi пiсьмовымi матэрыяламi.
      Найбольшую ўвагу зьвяртаў Юры на сваё здароўе. У Ангельшчыне, пры капрызнай i дажджлiвай пагодзе, шчасьлiвы той, чый арганiзм адпорны на звычайны катар i прастуду. "Прынц" да такiх не належаў. Часта сябры бачылi Юрыя з нейкiмi кроплямi ад прастуды ў руцэ, а яшчэ часьцей - з пластыкавай ампулкай, у сярэдзiне якой, быццам той тонкi алавiк, сядзеў медыцынскi сродак супраць прастуды. У канцы ампулкi была маленькая дзiрачка. Яна ўкладалася ў нос i моцна цягнулася ў сябе для прачышчэньня насавых каналаў. Цiкава было сачыць, як Юры сваiм доўгiм i тонкiм пальцам прыцiсьне адзiн бок носу, а ў другую дзiрку ўложыць ампулку ды колькi разоў з вялiкiм смакам пацягне носам, навет аж зморшчыцца часам. Пасьля палец прыцiсьне другi бок носу, а ампулка загляне ў другую адтулiну. Апэрацыю тую паўтарае часта й некалькi разоў. На зьмену прыйдуць густыя пахучыя кроплi з малой пляшачкi, ужываньне якiх вымагае ня менш складанай апэрацыi. Юры дасягнуў верху мастацтва пры ўжываньнi тых кропляў i ампулкi, а ўжо лiшнiм будзе прыгадваць, што ўкладаў у гэта ўсю сваю душу. У моманты, калi Юры прысьвячаў увагу свайму правiльна-роўнаму панскаму носу, здавалася, што нiчога больш, акрамя яго, на сьвеце не iснавала. Пры тым "прынц" лёгка вурчэў, наракаючы на капрызную ангельскую пагоду.
      Падсушваючы пры печцы хлеб, Юры часта заводзiў зусiм нядрэнным тэнарам iндыйскi раманс:
      When I'm calling you-u-u,
      Will you answer to-o-o...*
      * Калi я паклiчу цябе, Ты адгукнешся мне... (англ.)
      V
      Толькi адзiн Шчуроўскi любiў пажартаваць над "прынцам". Шчуроўскаму й прозьвiшча надзвычайна пасавала да ягонага вонкавага выгляду. Шылаваты нос i падбародак, што нагадваў пацукову мордачку, ды цьвёрдзенькая, заўсёды настаўбураная грыўка, што нейкiм чынам нагадвала пацуковы вушы, вузка разьмешчаныя побач шылаватага носу вочы - усё гэта, здавалася, мела сувязь з прозьвiшчам языкатага хлапца.
      - Ну, "прынчэ", як там сягоньня маецца твой панскi хрыбет? - прыйшоўшы аднойчы зь дзённых заняткаў, зьвярнуўся да Радзiвiла Шчуроўскi. - Вы ведаеце, хлопцы, сягоньня "прынц" алiву ў "Кромвелi" зьмяняў. Але-ж i стагнаў, але-ж i крактаў. Праходжу я гэта каля танка, гляджу - нечыя доўгiя ногi, быццам тыя качэргi, з-пад гусенiцаў тырчаць. Стаю ды думаю - у каго-ж гэта ў нас на курсе такiя кавёлы даўжэзныя. Гадаю гэта я ды ажно чую, што нехта крэкча пад нiзом, як тая баба пры родах. Гэй! - крычу. - Што гэта там вам, пане калега, сталася? Памагчы, можа? Ажно сунецца з-пад "Кромвеля" нейчы доўгi кодаўб, i тады я пазнаў, што гэта наш "прынчэ". Замурзаны-ж, каб вы бачылi! I стукнула-ж таму iнструктару пану Юрыю такую брудную работачку даць! Ах, ах! Як-жа, "прынчэ", чуешся?
      "Бруднай работай", аб якой гаварыў Шчуроўскi, была зьмена алiвы ў танкавым маторы. Каб выцадзiць старую алiву, трэба было зьнiзу мiж гусенiцаў залезьцi пад матор, зьняць цяжкую стальную плiтку, пасьля адкруцiць шпунт ад алiўнага збарнiка. Найцяжэйшым было гэтае адкручваньне й закручваньне, бо мiж танкавым нiзам i зямлёй было вельмi няшмат прасторы. Трэба было лезьцi пад танк на плячах, а пры працы цяжка было разагнуць рукi. Работу тую, i не адзiн раз, мусiў выканаць кожны вучань пад час вывучэньня кансэрвацыi танкавых маторных мэханiзмаў.
      - Крыху балiць мне спiна, - гаварыў, лежачы на пасьцелi й не зьвяртаючы ўвагi на зласьлiвы сьмех Шчуроўскага, "прынц". Той-сёй, прыслухоўваючыся, хiхiкаў, але хiба не так з самога "прынца", як са Шчуроўскага, а найбольш з мэтаду ягонага насьмiханьня. Тое, што "прынцу" давялося ў "Кромвелi" алiву зьмянiць, ня было сьмешным. Раней цi пазьней кожны з вучняў адбываў тую павiннасьць.
      Сымон Спарыш шмат скарыстаў з Радзiвiлавай дапамогi пры вывучэньнi ангельскае мовы. Мяркаваў, што ў будучынi гэтая мова прынясе больш карысьцi, чым вайсковыя веды. Як-нiяк вайна была скончаная, i хто мог з пэўнасьцю сказаць, калi будзе прыдатны да ўжытку здабываны цяпер запас ваенных ведаў. Затое-ж, пэўна, шмат дзе прыйдзецца карыстацца ангельскай мовай. Хлапец вельмi лёгка засвойваў новы матэрыял з дзённых заняткаў i амаль зусiм ня трацiў часу на тое "зубрэньне", як шмат iншых пасьля пятае гадзiны вечара, значыцца, пасьля сканчэньня жаўнерскага працоўнага дня. Вельмi сур'ёзна ўзяўся Сымон за навуку новае мовы. Юры Радзiвiл дасканала ведаў пяць асноўных эўрапэйскiх моваў: нямецкую, францускую, гiшпанскую, iтальянскую й ангельскую, не гаворачы ўжо аб польскай, якой штодня карыстаўся, цi расейскай, якую, як казаў, навучыўся сам i ўжо не на школьнай лаўцы. Радзiвiл нiколi не адмаўляўся дапамагчы анi Сымону, анi iншым, што хацелi скарыстаць зь ягоных ведаў, навет тады, калi, здавалася. быў вельмi заняты сваймi справамi.
      Ведаючы Сымона як адзiнага беларуса на восьмым курсе й наогул у школе, "прынц" рэдка мiнаў нагоду, каб тое-сёе даведацца пра Беларусь. З пытаньняў ягоных вiдаць было, што аб Беларусi меў ён вельмi сьцiплыя веды, хоць мо шмат багацейшыя, чым iншыя палякi ў сiлу тых абставiнаў, што род ягоны калiсьцi быў беларускiм i маёмасьць у бальшынi знаходзiлася ў Беларусi. Сымон ахвотна i падрабязна тлумачыў усё, што цiкавiла "прынца" аб ягонай Бацькаўшчыне, асаблiва-ж ейнай гiсторыi. Аднойчы пры такой гутарцы Радзiвiл зусiм нечакана сказаў:
      - Пане Спарыш, вы-ж, пэўна, ведаеце, што я - таксама беларус.
      - Так? - усьмiхнуўся зь iронiяй Сымон. - Не, ня ведаў, пане Юры. Цi вы гэта гаворыце вось толькi сабе так, каб мне прыпадабацца, цi жартуеце?
      - Не, пане Спарыш, я зусiм паважна.
      Сымон доўга i ўважна прыгледзеўся вузкаму твару Радзiвiла. У вачах у "прынца" сьвяцiлася самая сапраўдная шчырасьць.
      - Ведаеце, пане Юры, ня знаю проста, што вам на гэта адказаць. Нiколi не даводзiлася мне чуць, каб хто зь цяперашнiх Радзiвiлаў лiчыў сябе беларусам. Можа, вы, калi шчыра гаворыце, уважаеце сябе беларусам толькi таму, што маёнткi вашай сям'i знаходзяцца ў Беларусi.
      - Не, зусiм не таму.
      - А чаму?
      - Таму, што наш род даўней быў беларускiм, цi, як тады называлi, лiтоўскiм.
      - Ваша беларускасьць - гэта вельмi-ж акадэмiчнае пытаньне. Хаця нельга адмовiць вам пэўнага права на беларускасьць, цяжка сягоньня было-б пераканаць людзей у тым, што вы цi ваша сям'я - беларусы.
      - Чаму-ж так?
      - Вы-ж, пэўна, нядрэнна ведаеце гiсторыю Лiтвы ды асаблiва пэрыяд швэдзкiх войнаў. Можаце прыгадаць, што Януш Радзiвiл пры дапамозе швэдаў хацеў аднавiць незалежнасьць ад Кароны Вялiкага Княства Лiтоўскага, значыцца, Беларусi. I вы, пэўна-ж, прыгадваеце, як за тую спробу князя Радзiвiла Януша збэсьцiў у сваёй трылогii Генрык Сянькевiч. Дарэчы, Радзiвiла Януша гiсторыкi й лiчаць апошнiм беларусам з роду Радзiвiлаў. Ён быў беларусам. Але вы, пане Юры... што-ж у вас беларускага? Вы навет мовы беларускай ня ведаеце, аб iншым ужо не гаворачы...
      На такi Сымонаў аргумэнт "прынц" нiчога не адказаў, хаця ў будучынi шмат разоў вяртаўся да тэмы аб колiшняй здраджанай Бацькаўшчыне.
      VI
      Адвард Дэмарчык паходзiў дзесьцi з Пазнаншчыны. З выгляду належаў да тых людзей, якiя здалёк кiдаюцца вам у вочы i пабачыўшы якiх, будзеце помнiць цэлае жыцьцё. Глыбака сядзелi пад густымi бровамi малыя блакiтныя вочкi й яўна выставаў навiслы ўперад вузкi высокi лоб, зьверху закончаны лесам густых i хвалiстых сьветлых валасоў. Гэта быў чалавек рухавы й энэргiчны. Усё рабiў плянава й сiстэматычна, нiкому ня ўступаў з дарогi за найменшую дробязь. Аддаваў належную данiну навуцы, быў старанны пры вывучэньнi лекцыяў, а галоўным яго заняткам пасьля школьнага працоўнага часу была ангельская мова й дзяўчаты.
      Дэмарчык пасябраваў з Сымонам ня толькi таму, што той таксама цiкавiўся ангельскаю мовай.
      - Ты ведаеш, Сымон, - гаварыў да яго аднойчы, - падабаешся ты мне за твой здаровы, як кажуць англiчане, horse sense*. Дый ня толькi за гэта. Ты маеш арыгiнальнасьць характару. Ведаеш, што ты ёсьць, чаго хочаш i чаго ад жыцьця вымагаць. Сяньня людзей такiх няшмат.
      * Конскi сэнс, розум (англ.).
      - Няўжо-ж праўда? - усьмiхнуўся Сымон, што прыняў тое за хвальбу, ды асаблiва ня мог зносiць такой хвальбы ў вочы.
      - Ты ня сьмейся. Шчыра гавару. Тое, што ты - беларус, зусiм ня робiць цябе горшым ад iншых. Наадварот ты ў няспрыяльных абставiнах, там, дзе шмат хто скрыўся-б са сваёй нацыянальнасьцю, - бо ты-ж ведаеш, што мы, палякi, кульгаем на талеранцыйнасьць, - ты, значыцца, у такiх абставiнах ня цураешся нацыянальнасьцi й адстойваеш свае правы. Тут то й вызначаецца ня толькi нацыянальная, але перадусiм асабiстая вартасьць чалавека.
      - Ну, браце, а што-ж гэта за чалавек, што сябе й свайго адракаецца?
      - Вось то-та. У тым то й справа, што сягоньня гэта модна. Мне-ж здаецца, што адракацца свайго, цурацца свае нацыянальнасьцi гэта значыць, стаптаць сябе самога ў гразь, не гаворачы ўжо аб тым, што такi суб'ект, страцiўшы пашану да свае вартасьцi, ня будзе шанаваць i нiколi ня зможа добра ацанiць iншых.
      - Ну ты ведаеш, Эдзё, у гэтым я з табой згаджаюся на сто процант, проста слова ў слова.
      - Як-жа б ты не згадзiўся, калi жывеш паводле гэтага прынцыпу.
      - Ты ўсё-ткi тое-сёе адносна мяне падмецiў.
      - Ды ня толькi адносна цябе. Вывучэньне людзей, перадусiм iхных характараў, ды найбольш слабасьцяў характараў, зьяўляецца маiм hоbbу*.
      * Улюбёны занятак (англ.).
      - А навошта-ж табе гэта? Вось так сабе толькi дзеля "гобi"?
      - Шчыра прызнацца, дык не. Мне гэта некалi прыдасца. Пры нагодзе раскажу, толькi не цяпер.
      Калi прыйшла тая нагода, аб якой успамiнаў Дэмарчык, а сталася тое пару месяцаў пасьля, калi хлапцы больш пасябравалi й зблiзiлiся, пазнаняк выявiў Сымону, што ў будучынi мае намер улезьцi (так i казаў - "улезьцi") у ангельскую разьведку - "Iнтэлiджэнс Сэрвiс".
      - Гэта, братка, - гаварыў, разгарачыўшыся й сьцiснуўшы кулак, Дэмарчык, дасьць мне шанс адпомсьцiць шмат якiм сукiным сынам за крыўды, што зрабiлi нашаму народу. Цяпер войска канчаецца, дык трэба шукаць iншых шляхоў змаганьня. Я, братка, доўга думаў i прыйшоў да выснаву, што гэта для мяне адзiны й найлепшы шлях.
      - Ого-го! - зьдзiвiўся Сымон. - Дык ты маеш нявузкiя пляны.
      - I даю табе слова гонару, няхай гэтая чужая зямля й Матка Чэнстахоўская будуць ммне сьведкамi, што да свае намечанае мэты дабяруся.
      - Якая-ж гэта мэта? Хiба-ж "Iнтэлiджэнс Сэрвiс" будзе толькi сродкам?
      - Слушна. "Iнтэлiджэнс Сэрвiс" лiчу толькi сродкам. А мэта мая - выдушыць як найбольш ворагаў. Буду рэзаць, душыць i ўпiвацца варожай крывёй. Буду ў экстазе помсты насалоджвацца перадсьмяротнымi мукамi ворагаў нашага народу. Буду калечыць, забiваць, i нiколi ва ўзбуджэньнi ня здрыгане маё павека. Буду зь мядовай асалодай прыглядацца, як уецца ў перадсьмяротных цярпеньнях цела людзкое гадзюкi...
      Сымон уважна сачыў сьцiснуты, аж пабялелы, таўсты Дэмарчыкаў кулак, зьзяючыя агнём нянавiсьцi маленькiя вочкi, дрыжачую ад узбуджэньня адвiслую нiжнюю губу.
      - А беларусаў ты таксама залiчаеш у лiк тых шчасьлiўцаў, якiх душыць маеш намер? - iранiчна спытаў Сымон.
      - Я чуў, што беларусы - добрыя людзi. Але ясна, калi-б яны апынулiся ў лiку нашых ворагаў, то...
      - Ну, ведаеш што, - пахлопаў Сымон Дэмарчыка па-сяброўску па плячы, хвалю цябе за шчырасьць. Аднак ты ведаеш, што заўсёды палякi накiдвалi нам сваё ярмо, а нiколi наадварот...
      - Дык у чым-жа справа? Вы там нейкае сваё княства на федэрацыйных правах далучыце да Польшчы, й будзем жыць шчасьлiва разам.
      - Табе гэта надта-ж простым выдаецца. Зрэшты, мне не падабаецца тваё выражэньне "нейкае княства". Што за "нейкае" й чаму-ж "княства"? У гэтым вычуваю нотку вышэйшасьцi, панскасьцi, а ня толькi няпрошанага панiбрацтва. Нотка гэта даволi добра далася нам ужо ў знакi.
      - Але-ж ты, брат, i прычэплiваешся да словаў. Зусiм ня тое хацеў я сказаць.
      - Мо й ня тое, але, як у нас у Беларусi кажуць, вылезла зь мяшка шыла.
      - Ну, браце каханы, але-ж ты й крыўдны характар маеш.
      - Скажы мне, - спытаў Сымон, - якi народ ты найбольш ненавiдзiш?
      - Немцаў.
      - А пасьля?
      - Расейцаў. А ты?
      - Насамперш маскалёў.
      - А яшчэ каго?
      Сымон адказаў не адразу. Дэмарчык спасьцярог хiстаньне.
      - Скажы, скажы, што ненавiдзiш палякаў! - спанукаў Сымона.
      - Што ты хочаш, каб табе сэрца выняў ды ў жменi паказаў? - узлаваўся Спарыш.
      - Ты мне прабач, я разумею. Можа, я замнога хацеў даведацца.
      Дэмарчык чуўся нiякавата й адвярнуў зрок у другi бок.
      - Калi я й ненавiдзеў, то цi маю аб гэтым гаварыць? Навет i табе, здаецца, блiзкаму сябру. Ёсьць-жа пэўная рацыянальнасьць i такт, якi трэба захаваць. Мо ты шмат чаго й дагадваешся, але-ж гэта - адно дагадкi. Зусiм iншае, калi б ты пачуў тое з маiх вуснаў.
      - Разумею, брат, разумею. Закрануў я ў тваiм сэрцы адну з балючых ран.
      - Разуменьне - то адно, а дамаганьне цераз меру лiшняга - гэта зусiм другое. Слухай, Дэмарчык, добра, каб мы былi з табой сябрамi, бо гэтак нам цяпер выгадней. Дык нiколi ня пытайся, цi ненавiджу палякаў.
      - Разумею й згаджаюся. Але чаму ты сказаў "гэтак нам цяпер выгадней"? Цi ты прадугледжваеш, што ў будучынi будзем ворагамi?
      - Магчыма. Хто-ж яго ведае...
      - Ведаеш, я й ворага ўважу больш адкрытага, чым затоенага. Дык i хвалю цябе за шчырасьць.
      - Не перасольвай ужо. На меншае я здабыцца ня мог, так як i ты. Бо-ж ведай ты, знаток людзкiх характараў i студэнт слабасьцяў, што не магу быць хвальшывым, асаблiва перад самiм сабой.
      - Давай тады руку, й будзем жыць у згодзе ды хадзiць разам на дзяўчат, а розную палiтыку пакiнем на той час, калi прыйдзе момант.
      - Бяз сумлеву.
      VII
      Хадзiць "на дзяўчат", як выражаўся Дэмарчык, давялося зь iм Сымону шмат разоў. Пазнанскi хлапец тлумачыў, быццам тое было надта патрэбным, бо спалучала карыснае з прыемным - вывучэньне ангельскае мовы з гуляньнем.
      - Ну што ты, братка, уявiш сабе лепшае? - пачынаў разважаць будучы кандыдат у "Iнтэлiджэнс Сэрвiс". - Пойдзеш сабе на танцы цi на спатканьне, разам дзяўчыну прытулiш i пацалункаў нап'ешся дый ангельскую мову падвучыш. Ох, якая гэта асалода! Навет i ня шукай лепшых настаўнiкаў мовы, чымся ангельскiя красунi, бо ня знойдзеш. На жаўнерскi мундзiр яны таксама гоняцца, як тыя мухi на гной. Тут толькi выпадае паставiць кропку над "i", скарыстаць з нагоды.
      - Можа, й маеш слушнасьць.
      - Браце каханы! Дык ты яшчэ ў гэтым сумляваешся? Чакай-жа тады. Толькi дазволь пану Дэмарчыку пакiраваць у блiжэйшай будучынi некаторымi тваймi сьцежкамi, пабачыш, што чалавекам будзеш. I каханьнем насыцiшся, й мовы навучышся.
      - А ты ўжо ў гэтым такi вялiкi спэцыялiст?
      - Яшчэ якi! Хочаш пераканацца?
      - Чаму-ж не. Што-ж мне перашкаджае.
      - Ты, братка, глядзi на гэта з пункту карысьцi.
      - Дык што-ж маю рабiць?
      - Перш за ўсё пойдзем разам на забаву.
      - Дзе-ж тая забава?
      - Усюды колькi хочаш. Навет тут у абозе кожнае серады й пятнiцы ў вялiкай залi кавярнi адбываецца. Але тут замнога войска, а замала баб. Лепш у Рычманд цi навет у Дарлiнгтон езьдзiць - там баб, як смецьця. Чым далей ад абозу, тым больш дзевак, а менш войска. А ты танцаваць умееш?
      - Некалi пробаваў, але танцую, быццам той слон на калёсах.
      - Ня журыся, брат, навучу. Гэта надзвычайна лёгка. Толькi пакажу табе асновы, пару крокаў з кожнага танца, й будзеш цэлы балетмайстар...
      - Пабачым...
      Раз неяк надвечар Дэмарчык схапiў Сымона за руку:
      - Хадзем.
      - Куды?
      - Танцаваць вучыцца.
      - Куды?
      - А вось хадзi й ня пытайся.
      Дэмарчык накiраваўся ў кiрунку прыбiральнi.
      - Дык што-ж ты мяне ва ўборную цягнеш? Я-ж ня маю патрэбы.
      - Ня ў уборную, а ў умывальню. Там ёсьць шмат месца, дзе разгуляцца можна. А дзе-ж, ты думаў, у нашым бараку будзем, каб усе прыглядалiся й кпiлi?
      Умывальны барак быў прасторны. Мiж двух радоў, дзе над карытамi знаходзiлiся ўмывальныя краны, сапраўды было шмат месца, каб разгуляцца.
      - Вось тут, бачыш, як выгадна будзе?
      - А дзе-ж той музычны iнструмент, пад якi танцаваць будзем?
      - А вось! Бачыў? - Дэмарчык выставiў даўгi, зложаны ў трубку язык i зарагатаў.
      - Ха-ха-ха! - памог Сымон. - А добра-ж ён iграе хаця?
      - Слухай: До-рэ-мi-фа-соль-ля-сi-до-оо. До-сi-ля-соль... Ну як?
      - Будзе аll right*.
      * Поўны парадак (англ.)
      - То цяпер давай крокi. Перш за ўсё хачу сказаць табе, што танцы такiя, як факстрот, якi англiчане тут завуць "квiк стэп", танго, навет i "джайв", палягаюць на трох асноўных кроках. Ставяцца ногi разам - глядзi, о так! Тады зачынаецца зь левай наперад, пасьля iдзе правая наперад, iзноў левая, а тады ўжо правая прыстаўляецца на зьмену. Глядзi ўважна: так - левая, правая, левая, зьмена, раз, два, зьмена - i так цэлы час. Пры гэтым можаш рабiць выкрунтасы, гэта само прыйдзе. Асноўнае, каб ты крокi ведаў, гэты альфабэт усiх танцаў. Разумееш?
      - Ну.
      - Дык хадзi. Давай мне рукi. О так, гэту залажы за плячо. I чакай, ня прытуляйся-ж так, я-ж табе ня дзеўка. Пастаў ногi разам, i пачынаем. Я вяду. Ну, увага! Тра-та-та-та-та, тара-та-тата, та-ра-та-та-та. Стой! Ногi крышку заштыўныя, быццам калкi тыя. Старайся свабадней крыху, не напiнайся, каб гнуткiя ў каленях былi. Ну давай яшчэ раз: та-ра-та-та-ра...
      - Дык у гэтым цэлая штука?
      - Ясна. Нiчога тут надзвычайнага. Цяпер паспрабуй сам.
      - Тра-ля, тра-ля-ля-ля... - пачаў Сымон, сам сабе падпяваючы, тупаць па ўмывальным бараку.
      - Маладзец, вельмi ўдала! Бачу, што будуць яшчэ зь цябе людзi. А цяпер пакажу табе танго, самым простым спосабам, значыцца, глядзi, пачынаецца таксама: тра-ля-ля-ля, та-ра-та-та-та...
      Гэткiм чынам Дэмарчык, выясьнiўшы Сымону асновы самых простых танцавальных крокаў i паваротаў, намовiў яго ў наступную сераду пайсьцi разам у кавярню на забаву.
      - Ведаеш, - гаварыў ён, - i мне будзе выгадней, бо калi захочаш якую дзяўчыну падчапiць, а прыйдзеш сам, дык цяжкавата. Звычайна вольныя дзяўчаты гуляць прыходзяць парамi. Дык бачыш, у чым штука. Адна-ж сяброўка другой не пакiне, нiякавата, разумееш? А калi з табой, дык мы цяпер любую парачку падзелiм, надта-ж зручна будзе.
      - I, пэўна-ж, ты заўсёды больш прыгожанькую прыгалубiш?
      - Аб гэтым ужо неяк памяркуем. Можа, навет у нас смак да прыгажосьцi ня той самы. Я заўсёды прыглядаюся, цi прыгожыя ногi. А ты?
      - Твар.
      - Ну бачыш. I гэты гарэх мы ўжо раскусiлi. Пойдзеш у сераду са мной?
      - Чаму ж не.
      Сымон раней ня браў на ўвагу забавы ў кавярнi, хоць часта даводзiлася, праходзячы, чуць там нейкую неразьбярыху гукаў. Цяпер-жа, вечарам у сераду, калi разам з Дэмарчыкам прыблiзiўся й, зiрнуўшы на натоўп танцораў праз вакно, стаў, як укопаны на месцы, й разявiў рот. З кавярнi даносiўся нейкi зусiм несуладны, на Сымонава вуха, гукавы гармiдар. Найбольш вырозьнiвалiся саксафон, трамбон i бубен. Здавалася, што гэтыя iнструманты былi расстроеныя, кожны зь iх цягнуў зусiм у iншы бок, не зважаючы на астатнiя.
      Колькi жыў, ня чуў Спарыш такога. Ня было гэта падобнае на нiякую, веданую iм дагэтуль музыку. Сярод таго галасу можна было адрознiць нейкi мерны такт, ды i ўсяго, бо мэлёдыi зусiм ня было, цi, прынамсi, так Сымону здалося.
      - Чаго раптам стаў? - штурхануў яго Дэмарчык. - Спалохаўся, цi якое?
      - Што гэтыя музыканты там вырабляюць? Цi яны iнструмантаў не панаводзiлi, цi з глузду зьехалi? Няма-ж нiякай мэлёдыi. Цi то ў мяне, можа, слухавыя ворганы ненармальна працуюць.
      - А што, ты нiколi ня чуў джазу?
      - Джазу, кажаш? Недзе некалi каля вуха абабiлася, што ёсьць такое нешта. Але няўжо-ж гэта музыка? Гэта чорт ведае што...
      - Глянь вунь на гэных людзей. Бачыш, як танцуюць? I ўсе пад такт. Значыцца, ёсьць-жа нейкая мэлёдыя й рытм. Ну, хадзем, - цягнуў Дэмарчык хлапца за рукаво.
      Хаця-нехаця паплёўся Сымон да дзьвярэй.
      - Ну пойдзем, хаця-б для цiкавасьцi паглядзець.
      У кавярнi аж кiшэла. На адну дзеўку выпадала каля пяцi кавалераў. Дзяўчаты былi таксама вайсковымi з Кэтэрык Кэмпа, "пэсткi", як называлi iх палякi.
      - Гэта "квiк стэп" танцуюць. Бачыш, - паясьняў услужлiвы Дэмарчык. - Давай iдзём, чаго-ж марудзiць...
      - Дык-жа дзевак няма.
      - Пачакаем, пакуль наступны танец пачнецца. Толькi-ж не праваронь, рот разiнуўшы, бо iншыя дзяўчат пабяруць.
      Пры пачатку наступнага танца Дэмарчык шмыгнуў мiж сьцiснутых у кучу людзей i ўжо ўчапiўся за нейкую "пэстку", што цямкала ў роце жвачку. Сымон ня ўбачыў нiкога вольнага й таму прыглядаўся, як iншыя выкручваюцца. Прарэзьлiвыя гукi музыкi дакучалi няпрывыклым вушам. Нiяк ня мог хлапец асвоiцца ня толькi з такой мэлёдыяй, але навет з думкай, што такiя несуладныя гукi можна было назваць музыкай.
      Дэмарчык пару разоў кiўнуў Сымону галавой, каб прыблiзiўся, а калi той ня рушыўся зь месца, сам падвёў сваю партнёрку i перадаў яму. Юнак нязручна пачаў стаўляць крокi, забыўся трымацца рытму аркестра й колькi разоў, ваступiўшы дзяўчыне на ногi, прамовiў "соры". Калi танец скончыўся, зьнеахвочаны хлапец з палёгкаю ўздыхнуў, быццам паўкапы жыта цапом адпярыўшы.
      - Слухай, мусiць, я лепш пайду дамоў. Якое-ж гэта задаваленьне, чорт знае што за музыка й танцы.
      - Нiчога, браце, дробязь гэта ўсё. Ня траць веры. Невялiкая бяда, калi зь першага разу не пайшло. Наглядай вось партнёрку й не марудзь.
      Сымон намагаўся падбадзёрыцца. Калi наступнае зайгралi танга, ён у адзiн мiг ужо стаяў пры дзяўчыне ды, падхапiўшы яе пад рукi, пачаў больш уважна стаўляць крокi. Патрапляў i то не найгорш. Навет на ногi ня ступаў. Пасьмялеўшы, паспрабаваў навет убок павярнуць - таксама ўдалося. Павёў назад выйшла зусiм як трэба. Да канца танца хлапец зусiм асьмелiўся i з радаснай усьмешкай сустрэў Дэмарчыка.
      - Ну што? Ужо ўмееш?
      - Братка, як стары ўсё роўна.
      - А што, не казаў я табе? Будзеш яшчэ танцорам.
      Пасьля такой iнiцыяцыi Сымон быў сталым спадарожнiкам Дэмарчыка на вечарынах. Адно што нiяк ня мог прывыкнуць да музыкi. Уся яна была то нейкая занадта галасьлiвая, то зноў-жа вельмi сумна-хаўтурная. Навет самая папулярная тады ў Ангельшчыне, хвалёная й модная "Месячная сэрэнада" Глена Мiлера зусiм Спарышу не падабалася. Усяго, што прыносiлi танцы, гэта нагода гутарыць па-ангельску, падлавiць колькi словаў цi зваротаў ды выйсьцi хоць на хвiлiну на волю, пакiнуўшы манатонны i невясёлы сьвет вайсковага жыцьця.
      VIII
      У бараку восьмага курсу Школы Падхаронжых Сымонавым суседам цераз прамежак мiж радамi пасьцеляў быў нейкi Хшаноўскi. Гэта быў сярэдняга росту, фiзiчна добра разьвiты, але бледны i зь вельмi паморшчаным тварам, блiзу трыццацiгадовы бляндын. Нiчым асаблiвым не вызначаўся, хiба апрача таго, што найбольш ад усiх часу пасьвячаў навуцы. Кажнюсенькi дзень, на дзьве цi на тры гадзiны прылёгшы й выгадна выпрастаўшыся на ўсю даўжыню пасьцелi, браў сшытак з запiскамi дзённых лекцый i, прагавiта заглядаючы ў нататкi, паўголасам паўтараў то радыёвыя шыфры, то тапаграфiчныя правiлы. Быццам перад экзаменамi, шматлiкае завучваў на памяць, проста зубрыў. За гэта й празваны быў "зубрыцкiм".
      - Ну, пане зубрыцкi, якую барбару ты сяньня апрацоўваеш? - жартаваў ня раз Сымон. "Барбара" ў радыёвых шыфрах вызначала станцыю.
      - Цii-i-i-ха! - спыняў Хшаноўскi рукою суседа й малоў далей. Адно ўпэўнiўшыся, што ведаў усё на сто працэнтаў, уставаў з пасьцелi, адкладаў сшытак i звычайна браўся за напiльнiк, каб агледзець свае ногцi, або прысьвячаў колькi часу чаравiкам, якiя глянцаваў пад люстра.
      Хшаноўскi не хадзiў на танцы. Затое шмат часу трацiў на пiсаньне пiсьмаў нейкай Марысьцы, што пакiнуў у Францыi i якую нярэдка ў апавяданьнях сябрам маляваў быццам нябеснага анёла. Якое то было "золатца" i што за прыгожая "красачка" паводле Хшаноўскага! Няхай хаваюцца перад ёю ня толькi ўсе разам узятыя Рафаэлевы мадонны, але й сама незраўнаная ў харастве Вэнэра. У дэталёвым маляваньнi Марыськi Хшаноўскi насамперш затрымоўваўся на апiсаньнi ножак, якiя, паводле яго, быццам сам Творца ўласнай рукою вытачыў i ўдасканалiў на зайздрасьць усiм iншым. Далей немалую ўвагу прысьвячаў гнуткаму й прывабнаму стану, не забываўся падчыркнуць вынятковыя "грудцы" i ўжо аж пад канец адтвараў у памяцi "боскiя" вусенкi, анёльскi выраз твару, глыбiню вачэй i пушыстыя. напоеныя водарам францускай парфумы валасы. Насалоджваўся ўспамiнамi, як любiў насычаць цалункамi кончыкi Марысьчыных вушэй ды марыў аб наступнай сустрэчы. Сапраўды, слухаючы Хшаноўскага, не маглi яму не пазайздросьцiць, што здабыў сэрца найпрыгажэйшай на сьвеце жанчыны. Праўда, здымак дзяўчыны не надта каму паказваў. Адылi некаторым удалося аднойчы ўбачыць, калi нахабны Шчуроўскi бесцырымонна выцягнуў фота з раней нагледжанага таемнага месца. Тады паўсталi нейкiя супярэчнасьцi адносна анёльскага выгляду Марыськi. Хшаноўскi, сквапны на пахвалу, калi ўбачыў на тварах у сяброў крывыя мiны, махаў рукою ды абвяшчаў зацiкаўленым, што яны не разумеюцца на харастве так, як ён - стары й спрактыкаваны ў гэтай галiне майстра. Калi прадугледзеў, што могуць пачацца кпiны, звычайна пакiдаў барак, каб, баранi Божа, не пачуць якога абразьлiвага слова пад адрасам "мiлачкi". Вiдаць, вельмi цанiў i нiзавошта не хацеў пазбыцца ўяўленага вобразу той, хараство якой у найлепшым выпадку было адноснае да створанага аб ёй уяўленьня.
      Неяк Хшаноўскi, пад час рэпетыцыi аб харастве сваёй каханай, прыгадаў, што сустрэўся зь ёю ў Эльзасе ў часе вайны, калi служыў у францускiм чужаземным легiёне.
      - То ты ваяваў у Эльзасе? - зацiкавiўся Сымон.
      - Так.
      - А дзе-ж, каля якiх мясцовасьцяў ваш адзьдзел быў у акцыi?
      - Кольмар, Мюльгаўзэн, наогул каля швайцарскай мяжы.
      - А вы былi каля Бэльфорту цi пад Альткiрхам?
      - А як-жа. Як наступалi з-пад Дыжону, дык аж пад Альткiрхам затрымалiся на пару тыдняў. Пасьля прарвалi фронт i папхнулi швабаў аж да Рэйна.
      - Ня помнiш, больш-менш калi, у якiм часе гэта было? - зацiкавiўся яшчэ больш Спарыш. - Дзе? У якiм месцы?
      - Пад Альткiрхам.
      - Чакай, можа, прыпомню. Здаецца, дзесь пад канец лiстапада. Так, гэта мусiла быць пад канец лiстапада, бо пасьля за пару тыдняў, недалёка пад Каляды, дайшлi мы да Рэйна.
      - Ха-ха-ха-ха! - раптоўна зарагатаў Сымон.
      - Што за сьмех? - наежыўся Марысьчын паклоньнiк.
      - Дык i я-ж там у тым часе быў. Ха-ха-ха-ха!
      - Як то й ты? Таксама ў францускiм легiёне?
      - Але дзе-ж там! У тым-то й справа, што я быў з другога боку.
      - У швабаў?
      - Як табе сказаць... гэта была беларуская дывiзiя, якая ў першы дзень францускага наступу бяз бою пайшла ў палон.
      - Ты дрэнi кавалак! - жартаўлiва лаяўся Хшаноўскi. - Дык вось каго, значыцца, я мусiў выкурваць з тых глiняных акопаў! Вось дзе ўкрыўся мой вораг?
      - Ты, братка, асьцеражней! Ня зьневажай мяне! Мусiш падзякаваць, што мае сябры i я не адстрэльвалiся ды зусiм не баранiлiся. Чаго добрага - маглi б трапiць у цябе, такога адважнага ваяку. Пасьля не давялося-б табе сустрэць той боскай Марыськi.
      - Эх, лайдаку едэн! Ён значыць, быў маiм працiўнiкам.
      - Бачыш, як нашы дарогi дзiўна сышлiся. Цi ты сабе ўяўляў, што некалi з франтавым працiўнiкам будзеш насiць аднолькавы мундзiр i спаць на суседняй пасьцелi? Ха-ха-ха!
      - Сьмешны й дзiўны гэты сьвет.
      - Зусiм заблытаны, - згадзiўся былы менскi кадэт.
      IX
      Зь iншых навучэнцаў восьмага курсу трэба прыгадаць Усаевiча, сярэднiх гадоў паляка зь беларускай Смаргонi, найбольш здольнага й пiльнага вучня, што пры сканчэньнi школы заняў першае месца. Усаевiч адбыў час зьняволеньня ў бальшавiцкiх лягерах ваеннапалонных, служыў у войску яшчэ перад вайной, а на фронце быў у панцырных адзьдзелах. Меў вялiкiя веды з усiх панцырных дзялянак i таму ў школе амаль ня меў патрэбы вучыцца. Пад час заняткаў на радыёвым курсе практыкаваў альфабэт Морзэ, хоць вымагалася адно павярховае веданьне яго. Пасьля заняткаў найбольш сядзеў з Радзiвiлам у бараку, то падгладжваючы ангельскую мову, якую вельмi добра ведаў, то заглядаючы ў кнiжку матэматыкi, вiдаць, рыхтуючыся на будучыню трапiць у нейкую школу.
      Зьвязны Бончэк належаў да старэйшых векам падафiцэраў. Некалi трапiў у нямецкi палон i пасьля, уцёкшы зь лягеру зьняволеных, быў iнтэрнаваны ў Швайцарыi, дзе адсядзеў у лягеры гады тры. Швайцарыя была частай тэмай ягоных гутарак. Хвалiў маленькую альпiйскую краiну, а асаблiва ейныя гадзiньнiкi. Паводле ягоных мяркаваньняў, "Тысот" быў найлепшым гадзiньнiкам на сьвеце. Каб падтрымаць гэтую думку, мог бы залажыцца на вялiкую суму. Таму што навокал не было вялiкiх аматараў i знаўцаў швайцарскiх гадзiньнiкаў, нiхто з Бончкам не закладаўся.
      Найбольш мiзэрным, цi, калi ўжыць тут самае адпаведнае польскае слова, "нэндзным" чалавекам на восьмым курсе быў малы сьлiмазарны, заўсёды наракаючы й невясёлы Янкоўскi. Няцяжка было спасьцерагчы, што ён патрапiў набыць i захаваць у сабе самыя адмоўныя якасьцi так добра ведамага ў Заходняй Беларусi, асаблiва ў апошнiя гады акупацыi яе палякамi, тыпу польскага гiмназiста, што, скончыўшы сярэднюю школу, маючы вялiкiя вымаганьнi й прэтэнзii да грамадзтва з прычыны свае быццам адукацыi, шукаў цёпленькае пасады - звычайна дзесьцi ў малым урадзе, навет пiсарчуком, абы мог корчыць зь сябе вялiкага пана ўраднiка.
      У бальшынi такiя гiмназiсты, памiма немалой акумуляцыi ведаў з лацiнскае мовы й iншых клясычных прадметаў, былi зусiм няздольнымi да практычнага жыцьця, ганьбавалi чорнай працай i саромелiся яе. Заўсёды старалiся дастаць нейкую пасаду. Польская адмiнiстрацыя, выпусьцiўшы на рынак такi своеасаблiвы няжыцьцяздольны прадукт нерацыянальнай адукацыйнай сыстэмы, каб неяк знайсьцi лiшнюю дзiрку для выгадаванага панка, часта пашырала ўрадавы апарат, тварыла новыя й лiшнiя пасады, а гiмназiст зь недахопу працы калупаў дзесьцi ў валасной управе свой нос, даглядаў ногцi, корчыў зь сябе высокага ўраднiка ды непатрэбна забiраў час сялянам, платнiкам падаткаў - ягоным кармiцелям, якiм абцяжваў жыцьцё.
      Янкоўскi лiчыў сябе пакрыўджаным жыцьцём i людзьмi, думаў, што нiхто да гэтага часу не ацанiў ягоных здольнасьцяў, не гаворачы ўжо аб пашане да ягонага шляхоцкага паходжаньня. Лiчыў, што капрызны лёс закiнуў яго ня ў той асяродак, дзе ён мусiў-бы быць, i вызначыў яму ў жыцьцi не адпаведнае месца. I з выгляду быў малым i нявыглядным, заўсёды натапыраным i шурпатым у адносiнах да iншых.
      - А што-ж, пане Янкоўскi, будзеш рабiць, як скончыцца вайсковая масьленiца ды прыйдзецца ў цывiльным жыцьцi самому раду сабе даваць? - пацiкавiўся аднойчы Сымон.
      - Фраер ты, - самазадаволена й звысоку гледзячы, адказаў панок, - дамоў вярнуся. Там каля Кракава цёця мае маёнтак. Вось дзе я буду жыць.
      - Ого, брат! - засьмяяўся Сымон. - Дык ты, мусiць, уяўляеш, што маскоўскiя таварышы пакiнулi тваёй цёцi маёнтак i, пэўна-ж, таксама i для цябе цёпленькае местачка. Адно прыходзь i сядай панаваць! Нявузка!
      - Ах! - махаў дробненькi палячок рукой. - Што з табой гаварыць! Ты - мужык i на гэтых рэчах не разумеешся.
      - Я разумею, што хто працы не баiцца, таму ўсюды дарога.
      - Працаваць? Дзiвак ты. Я створаны да рэчаў лепшых, а не да працы. Няхай дурнi працуюць.
      - Але-ж ты й паразiт! - плюнуў Сымон.
      Янкоўскi не спасьцярог вялiкiх пераменаў, што прынесла на акупаваныя бальшавiкамi польскiя землi ваенная бура. Ня тое каб не хацеў, але прост-напраст няздольны быў сьмела заглянуць у вочы рэальнасьцi, ацанiць зьмены, што адбылiся ў сьвеце, а асаблiва на землях, захопленых Сталiным, а ў сувязi з гэтым i прадбачыць розныя магчымасьцi цi немагчымасьцi ды са здаровым розумам плянаваць будучыню. Ва ўяўленьнi шляхцiца маячыўся ўтульны маёнтак з белым выгадным домiкам у засенi высокiх стройных таполяў, пагулянкi з суседнiмi прыгажунямi-шляхцянкамi ў травеньскiя вечары, нагляданьне за паўпрыгоннымi сялянамi, гадаваньне кругленькага сыценькага жывоцiка й пагарда да чорнай працы. Сымон глядзеў на Янкоўскага больш з палiтаваньнем, чымся пагардай, i зусiм нядрэнна ўяўляў расчараваньне панка, калi-б той вярнуўся ў Берутаву Польшчу на "цёцiн маёнтак".
      Iснаваў на восьмым курсе й гэтак званы покерны гурток. Да яго належала нейкiх пяць асобаў, сярод якiх галоўным быў зьвязны Розмарэк, сам стары й перадваенны яшчэ жаўнер, што больш увагi ў жыцьцi аддаваў пазакулiсным, чымся простым, хадам. Ён пранюхаў, што камандзер школы, маёр Палiшэўскi, сам любiў часта прысесьцi ў "покерэчэк". Гэткiм чынам iснавалi спрыяльныя ўмовы для карцёжных гульцоў i адно заставалася выкарыстаць нагоду. Розмарэк аб тым i парупiўся.
      Няцяжка было спасьцерагчы, як часта пасьля заняткаў покернiкi адзiн за адным iшлi ў суседнi з маёравай кватэрай барак, дзе жылi падафiцэры. Там мелi асобны вольны пакой, дзе нярэдка займалiся ўлюбёнай гульнёй цэлымi гадзiнамi. Вучнi школы ведалi нямала адносна прайграных i выйграных, але таму, што сам Палiшэўскi часта прымаў удзел у картах, трымалi язык за зубамi. Розмарэк i сябры-покернiкi трымалiся з Палiшэўскiм за панiбратаў i будучыню ў школе мелi больш-менш забясьпечанай.
      РОДНЫ ЗЬНIЧ
      I
      Пасьля пары месяцаў побыту ў Школе Падхаронжых Сымон быў прыемна зьдзiўлены адносiнамi да яго з боку сяброў курсу. Змалку прывыклы да польскае неталеранцыйнасьцi. падрыхтаваны быў на розныя няпрыемнасьцi, шпiлькi, дакоры цi навет i варожасьць. Але нiчога падобнага ня мог заўважыць. Наадварот нiколi не спасьцярог, каб вучнi вырозьнiвалi яго памiж iншых. Шмат хто паважаў яго й цанiў як аднаго зь лепшых вучняў курсу. Ведама-ж, часта настаўнiкi, а ў даным выпадку - iнструктары, ня ведалi так добра сваiх вучняў, як самi вучнi ведалiся мiжсобку. Нярэдка прыходзiла ў галаву Сымона думка, што прычынай ягонага згоднага сужыцьця зь iншымi на курсе была адсутнасьць там гэтак добра ведамага з ранейшай жыцьцёвай практыкi i з войска тыпу зласьлiвага беларускага рэнэгата, якi, намагаючыся быць лепшым палякам за сапраўднага паляка, вечна так цi iнакш спаганяў злосьць на сваiх суродзiчах. Дзесь у глыбiнi ў такога рэнэгата была звычайна захаваная макулiнка зраненага сумленьня, якая цэлае жыцьцё не давала яму супакою таму, што здрадзiў i апаганiў народ i самога сябе. Дзеля насычэньня эгаiзму й апраўданьня сябе як чалавека, дзеля таго, каб давесьцi палякам, што ён самы сапраўдны й цэнны паляк, нiкчэмнiк такi вечна мсьцiўся на здраджаных суродзiчах. Помста гэтая - кусаньне цела роднае маткi, прымае розныя формы. Найчасьцей выказваецца дробнай дакучлiвасьцю й ядавiтасьцю ў дачыненьнi да сваiх братоў, у канцы-ж становiцца для рэнэгата хутчэй бiялагiчнай, чымся духовай патрэбай. Адгэтуль такая цягласьць i ўпорыстасьць у дакучаньнi здраджаным людзям.
      Нягледзячы на карэктныя й прыязныя адносiны сяброў, Сымон намагаўся заўсёды трымацца асьцярожна. Ведаў, што нiколi з палякамi ня мог-бы зблiзiцца так, як калiсьцi, хаця i ў вельмi кароткi час, з кадэтамi Менскай Школы Камандзераў БКА. Там быў часткаю суцэльнага нацыянальнага арганiзму, тут крошкай у чужым целе. Сяброўства з Дэмарчыкам цi iншымi замыкалася ў рамках зацiкаўленьняў штодзённымi заняткамi, экскурсiямi на танцы цi навукай ангельскае мовы. Далейшы доступ у сапраўднае духовае сяброўства з гэтымi спадарожнiкамi быў зачынены.
      Тое, што адносiлася да сяброў з курсу, нельга сказаць было аб маёру Палiшэўскiм. Ужо вельмi рана на пачатку школы спасьцярог Сымон, што маёр-покернiк чапляўся да яго часта бязь нiякае прычыны, за абы-якую дробязь. Сустрэне, бывала, Сымон па дарозе камандзера школы. Адсалютуе карэктна, як належыцца. Ведаў, як салютаваць. Практыкi-ж хапала, ня першы дзень быў у войску.
      - Гэй! - рэзка крыкне на хлапца, затрымаўшыся, Палiшэўскi. - Спарыш! Ану-ка вярнiся!
      - Слухаю пана маёра! - падыйдзе Сымон.
      - Як гэта вы, радавы, салютуеце, быццам у вас рукi вялыя, зусiм без касьцей? Што гэта, лепш ня ўмееце? Як гэта вы ходзiце, быццам той дзед стары? Так жаўнер павiнен хадзiць?
      Сымон стаiць i чырванее, сочачы, як дрыгае маёраў падвойны падбародак.
      - Я вам устаўлю яшчэ яйцы! Навучу вас, як будучы афiцэр хадзiць павiнен, пся косьць! Можаце адысьцiся!
      Сымон адсалютуе й манiцца йсьцi.
      - Гэй, Спарыш! Вярнiцеся! - зноў гаркне покернiк Палiшэўскi.
      Сымон затрымаецца.
      - Жывей вы ня можаце? Ану-ка папробуйце лепш, пся крэў!
      За гэткiя частыя маёравы натацыi Сымону было надзвычайна крыўдна, асаблiва калi заўважыў, што Палiшэўскi яму аднаму з цэлага курсу манiўся "яйцы ўстаўляць", адно на яго рэгулярна накiдваўся.
      Ужо пасьля, бывала, здалёк угледзеўшы маёра, прысьпешыць Сымон кроку i йдзе, здаецца, быццам той прускi жаўнер на парадзе - выпяцiўшы наперад грудзi, высока трымаючы галаву й сьмела гледзячы афiцэру ў вочы.
      - Гэй! Спарыш! - зьвягне зноў, нягледзячы на ўсе юнаковы стараньнi, Палiшэўскi. - Што гэта вы раўней хадзiць ня можаце? Я вам устаўлю яйцы, пся крэў!
      Пераканаўшыся, што як нi старайся, а маёр-покернiк усё роўна будзе абяцаць "яйцы ўстаўляць", Сымон стараўся, калi было магчыма, не паказвацца камандзеру школы на вочы. Вiдаць было, што Палiшэўскi чапiўся наўмысьля. Была нейкая прычына, аб якой Спарыш ня ведаў. "Цi не нацыянальнасьць мая тут прычынай?" пытаў сябе хлапец. Нiколi не давялося Сымону чуць, каб Палiшэўскi сулiў iншаму "ўставiць яйцы", адно яму. Гэта нiчога добрага для юнака не варажыла.
      II
      Дзесьцi недалёка Каляд прыйшоў загад, каб Польскi цэнтр вышкаленьня панцырнай зброi (гэтак афiцыяльна называўся) з Кэтэрык Кэмпа пераехаў у Фразербург, у Шатляндыю.
      Вучнi восьмага курсу заладавалiся на цягнiк ранiцою. Пакуль даехалi да новага месца, скончыўся кароткi перадкалядны дзень. Нiхто не шкадаваў, што так рана скончыўся, бо надта-ж усiм надакучыў улiўным дажджом i зольлю. Але й вечар быў ня лепшым. Востры вецярок хлiстаў сьцюдзёнымi, калючымi густымi iголкамi пасiнелыя ад сьцюжы твары. Ужо пры сьвятле фараў дабiралiся на аўтамашынах ад нейкай малой станцыi да новага, невядомага й прыхаванага ў цемры абозу. Машыны праехалi пару кiлямэтраў i спынiлiся. Людзi выладоўвалiся ўпацёмку. Нiхто ня ведаў, дзе i як разьмяшчацца.
      Непадалёк, у цемры, ледзь вiдаць было колькi баракаў, а дзесьцi воддаль на ўзгорку хлiпаў млявы агеньчык. Машыны завярнулiся й ад'ехалi на станцыю. Вучнi восьмага курсу даведалiся, што да мэты, гэта значыць да баракаў, дзе маюць памясьцiцца, трэба йсьцi яшчэ з паўкiлямэтра. Хаця-нехаця прыехаўшыя боцькалiся па нейкай глiнястай дарожнай калатушцы, пры сiльным ветраным дажджы зь цяжкасьцю лавiлi ў грудзi паветра ды, таўкучыся, быццам той статак авечак, памалу пасоўвалiся наперад.
      Праклёнам ня было канца. Пачыналi ад самага "начэльнага водза", а канчалi на школьным старшынi, што дзесь застаўся ззаду. Вiнавацiлi ўсiх i за ўсё, перадусiм-жа за недахоп спраўнай арганiзацыi. Нямала сакавiценькiх праклёнаў iшло й на адрас ангельцаў, перадусiм вайсковых уладаў, што так непашанотна адносiлiся да "гэрояў" з Галандыi й Iталii. Тут найбольшы сьпец ад лаяньня Вардлоўскi выявiў шчыты свайго майстэрства. Запас у яго быў нявычарпальны. Вурчаў, быццам той маленькi, але надта-ж зьвяглiвы сабачка, i з асаблiвай, як здавалася, асалодай ужываў лiтару "р". Лаяньне яшчэ павялiчылася, калi група дасталася ў прызначаны барак. Прычынаю была адсутнасьць матрацаў на пасьцелях. Давялося чакаць пару гадзiнаў, пакуль нарэшце нехта неяк зарганiзаваў транспарт i прывёз iх з абознага складу.
      Дзень пераносiнаў доўга помнiлi вучнi восьмага курсу, а нехта навет ня жартам спасьцярог, што гэта быў клясычны прыклад таго, як не павiнна рабiцца ў войску. Бо ня трэба-ж забывацца, што ад выезду з Кэтэрык Кэмпа, значыцца, ад раньня, нiкому эа цэлы дзень не давялося спажыць гарачай стравы. На новым-жа месцы, калi нехта знайшоў кухню, то з таго невялiкая была пацеха, бо нiчога падрыхтаванага зь емiны ня было. Гэтак з лаянкай, галодныя, перамерзлыя, сяк-так, як хто мог, прыладзiўшы пасьцелi, палягалi спаць.
      Назаўтра ранiцою разгледзелiся, куды папалi. Невялiкi абоз, у якiм было ня больш трох дзесяткаў баракаў, ляжаў на ўзгорку паблiзу надморскiх выдмаў. Выдмы гэтыя, аброслыя нейкiм доўгiм i тонкiм рыжым пустазельлем, малымi буграмi падымалiся аж да адлеглага на пару кiлямэтраў на ўсход Паўночнага мора. Вузкая, брукаваная пасярэдзiне й высыпаная жвiрам дарога спалучала абоз з паложаным ад яго проста на поўнач малым мястэчкам Фразэрбург. Мясцовасьць была ў Шатляндыi ў адлегласьцi каля 50 мiляў на поўнач ад Абэрдына.
      Новапрыехаўшыя былi надта-ж незадаволеныя. Навокал, акрамя малога Фразэрбурга й невялiчкай рыбацкай вёскi над морам, ня было нiякiх большых селiшчаў. Праўда, выбар не залежаў ад жаўнераў. Чаго добрага, калi-б дазволiлi iм выбiраць, то мо некаторыя пажадалi-б памясьцiцца ў якiм першаклясным лёнданскiм гатэлi. Давялося пагадзiцца й прывыкаць да нявыгаднага месца. Навет пакрысе пачалi забывацца аб тым капрызным днi, што дажджом i зольлю так уеўся кожнаму ў косьцi.
      III
      На Каляды й Новы год усе, што жадалi, маглi атрымаць дзесяцiдзённы водпуск. Тыя, што не хацелi, маглi заставацца амаль беспрацоўнымi пры бараках, бо нармальных школьных заняткаў ня было. Бальшыня скарыстала з нагоды i, атрымаўшы бясплатныя чыгуначныя бiлеты, па якiх можна было ехаць хаця-б на другi канец Ангельшчыны, расплылася па абтоку. На вялiкi жаль, нiкому не дазвалялi ехаць на кантынэнт, i дзеля таго наш асноўны гэрой быў крыху расчараваны, што нельга наведаць сваiх сваякоў у Нямеччыне, аб якiх ужо пасьпеў прыпадкам даведацца.
      - Ну як, Сымон, куды едзеш? - пытаўся Спарыша Дэмарчык.
      - Хто-ж яго ведае, фактычна няма куды.
      - Давай, братка, са мной. Я табе пакажу цяпер сьвет.
      - Можа, да тваёй Бэты?
      - Вось, братка, ты i ўгадаў. Ды ня толькi да Бэты, але перш i да Мэр заскочымся.
      - Гэта дзе, значыцца?
      - У Шэфiлдзе.
      - Дык нам толькi таго й адпачынку, што езьдзiць цэлы час будзем.
      - Эх, братка, каб ты ведаў, што гэта за дзяўчаткi, дык ты б зь нецярплiвасьцi ня мог уседзець, каб iх хутчэй пабачыць.
      - Дык я-ж i бачу, што ты зь нецярплiвасьцi ледзь-ледзь дачакацца таго ад'езду можаш.
      - Братка, ты - мудры Саламон. Угадаў ты, як усё роўна пальцам у неба трапiў, - сьмяяўся Дэмарчык.
      Мэры, дачка нейкага работнiка, жыла ў Шэфiлдзе, а Бэты, ваенная ўдава, якую Дэмарчык пазнаў,яшчэ будучы ў Кэтэрык Кэмпе, на вечарыне ў Дарлiнгтоне, жыла ў надморскiм месцы Сандэрланд, што ляжала блiзу Нюкасла.
      Прыехаўшы позна вечарам, якраз на Куцьцю, у Шэфiлд, Дэмарчык, затэлефанаваўшы да Мэры, даведаўся, што яе няма дома. Была дзесьцi ў сяброў. Гэткая вестка надта-ж узлавала Дэмарчыка, што любiў хвалiцца дзявочаю адданасьцю да яго. Было зусiм нялоўка глядзець з гэтай прычыны сябру ў вочы.
      - I ты падумай, калега, што за сьвiнства. Хiба гэтак могуць толькi ангелькi рабiць. I пiсаў-жа, што прыеду.
      - А можа, яна ўжо другога "бойфрэнда" мае? - усьмiхнуўся Сымон.
      - Тут, вiдаць, бабка надвое варажыла. Хутчэй за ўсё што так, бо не падлажыла-б яна мне такой свiнкi бяз прычыны.
      - Дык што-ж будзем рабiць?
      - Пераначуем тут ды, можа, яшчэ прабацяляемся пару дзён, а тады паедзем у Сандэрланд.
      - А што, калi й твая Бэты такая самая, як гэта цнотка?
      - О не, што то - то не! Ты, братка, ня ведаеш яе. Гэта не жанчына - гэта анёлак.
      - Таго я й баюся, што анёлкi часта крыльлi ўжываюць.
      - Фраер ты, чаго табе галава балiць. Бэты ад мяне не ўцячэ. Занадта моцна мяне кахае, каб iншага шукала.
      - Як кахае? Лiстоўна?
      - Але-ж ты, братка, i цынiк. Няхай цябе кадук.
      Прабыўшы тры днi ў Шэфiлдзе, дзе начавалi й елi ў вайсковым гатэлi ды бадзялiся па горадзе або сядзелi ў кiно, а раз навет i на танцы заглянулi, накiравалiся хлопцы ў Сандэрланд. Бэты сустрэла жаўнераў надзвычайна ветлiва. Гэта была ў раньнiх трыццатых гадах, дробненькая, чарнявая ў твары й даволi прыгожая жанчына. Яна была вельмi рухавая й надзвычайна ветлiвая. Дэмарчык, з навыкамi чалавека, што ў гасьцях чуецца як дома, развалiўшыся ў мяккiм крэсьле ў салоне й прыхiлiўшыся да пляча гаспадынi, часта заглядаючы ёй у вочы, апавядаў аб сваiх жаўнерскiх прыгодах, часта ўсьмiхаючыся да Сымона. Сябра таксама ўсьмiхаўся, а прычынаю гэтага былi розныя Дэмарчыкавы нябылiцы. Толькi цяпер Сымон заўважыў, што ягоны сябра меў немалую практыку ў заляцаньнi да жанчын. Навет у ангельскай мове, якой яшчэ ня зусiм добра валодаў, розныя жарты й дасьцiпнасьцi густа сыпалiся з Дэмарчыкавага языка. Бэты была ўдавой ангельскага афiцэра, што загiнуў у часе вайны ў Афрыцы, i, згодна апавяданьняў Дэмарчыка аб ёй, мела нядрэнны характар ды надзвычайна любiла таварыства.
      Сымону таксама прыдбалi кампанiю. Бэты запрасiла сваю сяброўку, зусiм не апошнюю з выгляду, даўганосую, з надта рэгулярнымi рысамi твару й добра збудаваную, нейкую разводку Нэлi. У Сымона ня было анi таго майстэрства ў гутарцы з жанчынамi, анi такога запасу ангельскае мовы, як у Дэмарчыка. Каб не паказацца надта-ж нудным, Спарыш стараўся як мог прымаць удзел у агульнай гутарцы. Языку крышку палягчэла, калi на стале зьявiлася вiскi, а пасьля пiва.
      Малы пяцiпакаёвы домiк гаспадыня атрымала ў спадчыну па нябожчыку мужу. На нiзе знаходзiўся добра ўмэбляваны мяккiмi канапамi салон з характэрным малым ангельскiм камiнком у сьцяне, наступным быў сталовы пакой i ззаду кухня. Наверсе былi спальнi. Даўно Сымон ня быў у жыльлёвым памяшканьнi, гадамi ўжо валочачыся па Эўропе й пражываючы то пад голым небам, то ў палатках, то ў жаўнерскiх бараках. Гэткi хатнi спакой, утульнасьць, цiшыня, прыемная цеплыня электрычнага квадратнага грэйнiка ў камiнку ды сяброўства хоць яшчэ й слаба знаёмых, але ўсё-ж даволi прывабных жанчын - усё зрабiла на хлапца мiлае ўражаньне. Прыпомнiў, што ёсьць на сьвеце, акрамя нядолi, i нейкая раўнамернасьць, рэгулярнасьць, рацыянальнасьць, задаваленьне ў жыцьцi. Сьведкаю таму няхай хаця-б i гэты лёгкi сьмех Бэты i Нэлi з розных апавяданых Дэмарчыкам драбнiц або iхняе бесклапотнае шчабятаньне. Як-жа выгаднай i прыемна-мяккай была таксама тая шырокая гасьцiнная падвойная пасьцеля, у якой давялося хлапцам побач праспаць пару начэй. Жаўнерскiя плечы даўно ўжо ўсьпелi адвыкнуць ад мяккага пуху пярыны.
      Навагоднi вечар правялi на танцах у найбольшай у горадзе танцавальнай залi "Рыц". Гэта была вялiзарная цыркулярная зала, пасярэдзiне якой на круглым подыюме гралi на зьмену дзьве аркестры. Навокал сьлiзкага танцавальнага паркету былi жалезныя балюстрады з лавачкамi, а за праходам - прыбiральнi. Заля магла памясьцiць вельмi свабодна больш двухсот пар танцораў. На Сiльвестраў вечар, хаця танцы распачалiся а гадзiне дзевятай, чарга па бiлеты ў касе скончылася дзесь мо за паўгадзiны перад поўначчу. Былi гэта ў бальшынi маладыя дзяўчаты. У сярэднiм выпадала трое дзяўчат на двух хлапцоў. Нiдзе й нiколi ў сваiм жыцьцi ня бачыў Сымон столькi моладзi на танцах. Аркестра была надзвычайная - адна й другая складалiся з шасьцi музыкаў, што гралi наперамену. Былi рэдкiя й невялiкiя перапынкi. Гралi ня толькi найбольш папулярныя ў Ангельшчыне ў той час факстроты й хуткi "джайв", але й вальсы ды танга.
      - Глянь, рыцар, якiя магчымасьцi выбару. Бачыў ты калi гэтулькi прыгожых дзяўчат у адным месцы? - таўхануў Сымона Дэмарчык.
      Сымон толькi пакiваў са зьдзiўленьня галавой. Танцаваць ён ужо наламаўся й стараўся забаўляць Нэлi, як мог. Тая-ж, напарфумаваная й напудраваная, выдавалася яму ў млявым прыцемленым сьвятле зусiм прыгожай. З гутаркай было неяк цяжкавата; першае, што Сымонаў язык быў даволi абмежаваны недахопам чужых словаў, а другое, што сама Нэлi ня вельмi была гаваркая. Выдавалася Сымону навет крышку нуднай. Нiчога-ж няма горшага, калi кавалер, дзякуючы пэўным абставiнам, змушаны праводзiць час не ў самiм сабой выбраным таварыстве, ды калi ў дачыненьнях з жанчынай перашкаджае чужая мова й адсутнасьць супольных тэмаў. Гэткiм чынам у найлепшым выпадку кавалер будзе чуцца быццам сам ня свой, хаця-нехаця адбываючы павiннасьць. Гэтакi Сымон чуўся, нягледзячы на ўсю навакольную весялосьць, нiякавата. Ягоная зьвязанасьць была больш вартай пашкадаваньня, бо навокал бачыў дзесяткi маладзенькiх прыгожанькiх дзяўчатак, зь якiх, калi-б ня быў заняты накiнутым Дэмарчыкам таварыствам, мог-бы выбраць сабе сяброўку па сваiм гусьце й мець шмат большую прыемнасьць.
      Дэмарчык i Бэты зусiм, здавалася, не разумелi, чаму другая пара была праз цэлы вечар такой нуднай i невясёлай. Дый дзе-ж iм было разумець. Яны цэлы час закаханымi поглядамi ўпiвалiся адно ў аднаго ды моцненька прытулялiся, танцуючы, пераплятаючы ўсё гэта вясёлым смехам i шматабяцаючымi поглядамi.
      Iснуе ў Ангельшчыне такi звычай, што калi гадзiньнiк апоўначы праб'е першыя часiны Новага года, усе блiзкiя, асаблiва-ж маладыя, што недзе танцуюць, няхай навет i тыя, што першы раз сустрэлiся або навет i пайшлi ў першы танец, абдымаюцда й цалуюцца. Сымон пасьля ня мог навет Дэмарчыку вытлумачыць, чаму ў той час, калi сотнi iншых параў упiвалiся адно ў другое вуснамi ў доўгiх пацалунках, калi аркестр урачыстымi гукамi абвясьцiў Новы год i на зале былi прыцьмёныя ўсе свётлы, чаму ў той час ён стаяў, трымаючыся за рукi Нэлi, i ня толькi не пацалаваў яе, але чуўся яшчэ больш няёмка, чымся цэлы вечар. Мо таму, што Сымон ня ведаў аб тым унiверсальным, распаўсюджаным шырока пасьля вайны сярод ангельскай моладзi звычаi, а мо й таму, што да цалунка ён прывязваў шмат больш вагi, чымся iншыя. Для яго цалунак мусiў быць накiраваны духовымi пачуцьцямi, а ня проста бiялягiчнымi меркаваньнямi. У кожным выпадку Сымон не пацалаваў Нэлi, й тая была вельмi зьдзiўленая ды пасьля поўначы выразна пахаладзела. Магчыма, што разводка якраз i чакала той поўначы, каб хаця нейкiм цялесным спалучэньнем знайсьцi большы кантакт, адкрыць шлях да гэтага стройнага, высокага й ня зусiм даступнага жаўнера. Дэмарчык, даведаўшыся пасьля аб гэтым, навет моцна дакараў Сымона, што зь ягонага боку, сьцiпла гаворачы, гэта было няпрыгожа. На Новы Год, паводле Дэмарчыка, усе маладыя на танцах у Ангельшчыне тонуць у цалунках. I як гэта Сымон, такi мудры Саламон, гэтага ня ведаў. А калi ня ведаў, дык чаму не запытаўся?
      - Бачу, калега, што я цябе яшчэ ня зусiм у людзi вывеў, - канчаў сваю натацыю Дэмарчык.
      - Але-ж, але. Трэба было табе ведаць, што я ў гэтых справах невялiкi майстра. Дый што за прыемнасьць цалаваць жанчыну, якая для цябе нiчога ня значыць?
      - Калi нiчога ня значыць, дык хаця-б тады ўжо зь ветлiвасьцi.
      - Вось i дагаварыўся: цалаваць некага зь ветлiвасьцi. Хiба-ж толькi родных сваiх, дый ня ў вусны-ж.
      - Якi-ж ты цямняк! Тут проста трэба было. У iх звычаi гэткi.
      - Дык я-ж не ангелец.
      - Я-ж не сказаў гэтага. Тое-ж самае i я. Але ты бачыў, якая Нэлi была незадаволеная. Будзе цябе дрэннымi словамi памiнаць.
      - Ну, няхай сабе.
      Сымон не хацеў спрачацца, бо Нэлi была сяброўкай Бэты, для якой у Дэмарчыкавым сэрцы недзе быў адведзены пачуцьцёвы ўтульны куточак. Дык хлапец замоўк, каб не ўгнявiць Дэмарчыка.
      З водпуску абое былi задаволеныя й зьявiлiся ў абозе другога студзеня. Сымон ня тым мо быў задаволены, што добра пагуляў, бо так i ня было, але тым, што крыху збольшага пазнаў Ангельшчыну.
      IV
      I чым больш Сымон пазнаваў гэту краiну, тым больш яна яму не падабалася. Няважнымi былi самыя краявiды цi вонкавы выгляд яе. Як на кожнай iншай часьцi зямлi, памiнаючы хiба пустынi й ледавiкi, так i ў Ангельшчыне ёсьць месцы надзвычайна прыгожыя й зусiм брыдкiя. Краiна ўсеяна сотнямi старых замкаў, што помняць сiвыя вякi i проста ня могуць не падабацца. Але тут-жа побач расплылiся на дзесяткi кiлямэтраў вялiкiя iндустрыяльныя гарады жароламi нязьлiчоных хвабрычных комiнаў, што атручвалi навокал паветра. Выдавалася, што ў гэтай краiне няма наймалейшай пядзi зямлi, ня выкарыстанай чалавекам. Выглядала, што тут вельмi цесна, што на абтоку жыве столькi людзей, што калi-б ён быў мяшком, то даўно-б трэснуў па швах i ўсё, што не зьмясьцiлася ўсярэдзiне, апынулася-б у навакольным моры. Гэтак фактычна й было. Кожны год дзесяткi, а пасьля вайны й сотнi тысяч эмiгравалi за акiяны ў розныя, зьвязаныя зь Вялiкай Брытанiяй супольнай мiнуўшчынай краiны, каб там будаваць сабе новае жыцьцё. Гэты працэс распачаўся даўно, у тым часе яшчэ, калi ангельскiя матросы адкрывалi па ўсiм сьвеце новыя землi або сьпяшалiся ў адкрытыя iншымi, каб там лягчэй нажыцца.
      Сымону перш за ўсё не падабалася ангельская пагода. Ужо прабыўшы пару тыдняў у Кэтэрык Кэмпе, спасьцярог, што яна вельмi дрэнна ўплывае на ягонае здароўе. Вечныя дажджы, вятры, iмгла, золь - усё гэта надта-ж дакучала пасьля сонечнай Iталii. Меў такое ўражаньне, як быццам нехта ўдарыў яму абухом сякеры ў патылiцу й ад гэтага ўдару сталася цяжкая галава. Ды на гэта ня было рады. Давялося прывыкаць. А хiба-ж лёгка прывыкнуць да сталай дрэннай пагоды? Дык i ня дзiвiўся, што сустрэчныя ангельцы найперш пачыналi гаварыць аб пагодзе. Гэта можна было пачуць мiж iх на кожным кроку. Мусiць, цягам стагодзьдзяў, з пакаленьня ў пакаленьне ўвайшло тое ў традыцыю. Ня толькi Сымон наракаў на ангельскую пагоду, але й самыя жыхары краiны. Гэта было для хлапца невялiкай пацехай.
      Не падабалiся Сымону й людзi. Мо таму, што iх слаба яшчэ ведаў. Але выдавалiся яму нейкiмi зусiм iншымi, чымся ўсе iншыя эўрапэйцы, якiх ужо шмат давялося сустрэць пад час вайны. Шмат жартаў ёсьць аб ангельскiм характары. Адзiн зь iх апавядае, што калi-б нейкiм чынам з разбiтага карабля выратавалiся незнаёмыя мiжсобку дзяўчына й двое хлапцоў ангельскага паходжаньня ды ўсе апынулiся на бязьлюдным малым абтоку, дзе хаця-нехаця мусiлi-б мiж сабой зжывацца дзеля супольнага перамаганьня перашкодаў, то нiчога-б мiж iмi ня сталася, значыцца, ня было-б нiякага кантакту, а ўсё тое з простай прычыны, што iх ня было каму мiжсобку пазнаёмiць. Пэўна-ж, жарт перасолены, але ёсьць у iм макулiнка праўды. Ангелец, жывучы дома, для чужынца слаба даступны. З пагодным французам цi iтальянцам, навет з бурклiвым немцам можаш хутка пазнаёмiцца, распачаўшы ўсьмешкай. Мо таму, што кантынэнтальныя народы мусiлi стагодзьдзямi жыць у суседзтве зь iншымi. Ангельцы-ж, як сказалi-б бальшавiцкiя марксiсты, на сваiм абтоку вечна былi "адзiналiчнiкамi". Яшчэ ў далёкай мiнуласьцi, перамяшаўшыся з шатляндцамi-шкотамi, валiйцамi й iрландцамi, пераварыўшыся ў адгароджаным морам ад кантынэнту катле, маса насельнiцтва нiколi ня мела шырэйшага кантакту з чужынцамi. Толькi пад час i пасьля апошняе вайны зь неабходнасьцi прыйшлося прымаць у сябе багата чужых. Прыглядалiся няпрошаным гасьцям зь цiкавасьцю i, быццам тое малое нясьмелае дзiцё, што, убачыўшы чужога вусатага дзядзьку ў хаце, хаваецца за матчыну спаднiцу, карэнныя жыхары брытанскiх абтокаў хоць, вядома, i ня з боязьзю, але з загадкаю й недаверам старалiся паволi пазнаваць людзей, што гаварылi на iншых мовах. I тэмаў, i зацiкаўленьняў не маглi знайсьцi зь iмi супольных. Дый не старалiся шукаць. Iх цiкавiлi футбол, конскiя скачкi, пагода, заробкi на мясцовых фабрыках, самаход у суседа, недахоп бэнзыны, якасьць пiва, крыкет, рыба, ну й мора. Шмат цiкавых iм драбнiцаў ня мелi iстотнага значэньня для чужых бадзякаў, што апынулiся на абтоку ў сiлу неабходнасьцi. Ангельцаў ня цiкавiла замежная палiтыка (маем наўвеце шырокiя масы), геаграфiя, розныя эўрапэйскiя навiнкi. Веданьне сьвету зводзiцца ў iх да ангельскiх дамiньёнаў, калёнiяў, ну й колькi важнейшых эўрапэйскiх i iншых дзяржаваў.
      У кантакце з ангельцамi Сымон спасьцярог нейкую кiтайскую сьцяну, якую нiякiм чынам нельга было пералезьцi. Гэты сьвет, навет сацыяльна самы нiжэйшы, быў своеасаблiвы. Трэба было шмат яшчэ навучыцца й даведацца аб iм, каб знайсьцi ключ да дзьвярэй, празь якiя можна было-б пралезьцi на плошчу агульнага зацiкаўленьня й сужыцьця. А ў тым часе нiхто ня мог з пэўнасьцю сказаць, як доўга давядзецца чужынцам быць на абтоку й цi наогул некаторым зь iх ня прыйдзецца пасялiцца там на сталае жыцьцё.
      V
      Мiнуў ужо блiзу год, як ня чуў Сымон беларускае мовы з вуснаў другога чалавека, а гады два з таго часу, як не бачыў роднага друкаванага слова. Сяброў-беларусаў пакiнуў у Iталii. Быў адзiн, як палец, сярод палякаў. Калi й палякi, зь якiмi з дня на дзень жыў, знаходзiлiся ў чужой краiне, то Сымон быў сярод чужых двойчы: раз - сярод палякаў, два - у чужой краiне. Як у дбайлiвай вясковай гаспадынi ў згорненым у кучку прысаку тлiўся жар, так у Сымонавым сэрцы, дзесьцi ў самай вялiкай глыбiнi яго, гарэў маленькi каганец непагаснага каханьня да Бацькаўшчыны i ўсяго роднага. Зьверху быў нанос абыякавасьцi й шэрай штодзённасьцi, будзёншчыны. Але хапiла-б, каб у гэту, здавалася-б, непранiкальную глыбiню пракраўся праменьчык свайго роднага, нейкая нiтачка, што зноў злучыла-б той адасоблены каганец з агульным беларускiм целам, ён разгарэўся-б i зашугаў магутным яркiм полымем, што страсянуў-бы ўсю яго духовую i фiзычную натуру.
      I гэткi праменьчык знайшоўся. А сталася тое так. Дзесь пад канец сорак пятага году Сымон пры дапамозе польскага Чырвонага Крыжа адшукаў Кастуся Дзежку й некаторых iншых сяброў у Iталii. Ад Дзежкi дастаў адрас нейкага беларускага, блiжэй няведамага яму сьвятара-вунiята з Рыму, аб якiм давялося чуць ужо раней ад некаторых былых менскiх кадэтаў. Напiсаў лiст у Рым i прасiў сьвятара паведамiць, што дзе робiцца сярод беларусаў, цi дзе ёсьць якiя арганiзацыi i калi ёсьць нейкая беларуская прэса, прыслаць яму хоць адзiн асобнiк.
      Якая-ж нязьмерная была Сымонава радасьць, калi праз два тыднi пасьля высланага пiсьма атрымаў з Рыму адказ i, самае найважнейшае, маленькi скрутак, распакаваўшы якi, аж не паверыў вачам. Там была парыская беларуская газэта "Беларускiя Навiны" й рататарны часопiс "Мiжмора".
      У пiсьме сьвятар пiсаў наступнае:
      "Даражэнькi Сымон,
      Думаю, што не загневаешся за мой гэты сямейны тон у першым лiсьце да Цябе. Сяньня, калi мы раськiнуты па сусьвеце, перапоўненыя тугой за нашай радзiмай, трудна мне, пiшачы да свайго чалавека, сiлiцца на iншы тон.
      Лiст Твой з 15.1.46 г. атрымаў. Шчыра дзякую. Пару дзён таму назад што меў пад рукой з прэсы, тое пад Тваiм адрасам выслаў (No1 "Беларускiх Навiн", выйшаўшы ў Парыжы, i "Мiжмора"). Калi атрымаеш, прасiў-бы паведамiць нас дзеля арыентацыi. З таго матэрыялу зразумееш, што адносiны сяньня мiж палякамi i намi быццам палепшылiся. Дзеля таго ўсе 16 народаў у "Мiжмора" стаяць як роўныя з роўнымi. Усё-ж такi тутэйшыя беларусы пакуль што абсэрватары, а не арганiзатары "Мiжмора". На мой узгляд добра францускiя крывiчы зрабiлi, што прыгарнулiся да стараны партыi Бiдо, як можаце бачыць зь "Беларускiх Навiн".
      У нас тут у Рыме пакуль што нiякай арганiзацыi афiцыяльна няма. Але хто што можа, тое робiць. Ёсьць тут трое сьвятараў, некалькi студэнтаў. Падтрымоўваем зносiны з жаўнерамi. Трэба сказаць, што новае пакаленьне крывiчоў бадзёрае. Каб толькi ператрываць!
      Калi Вы атрымаеце гэты лiст, а не атрымаеце друкаванага слова, Вам высланага, то ў наступным лiсьце падам адрасы арганiзацыяў нашых у Парыжы. Тым часам бывайце здаровенькiя й пiшыце.
      З Богам,
      Ваш заўсёды а. Ч.".
      Лiст быў напiсаны лацiнкай i вельмi акуратненька. Цёплыя сяброўскiя словы ад незнаёмага чалавека моцна ўзварушылi чулае Сымонава сэрца. Здавалася, што гэты сьвятар быў яму вельмi блiзкi й даўно знаёмы. Як-жа Сымон быў яму ў гэту хвiлiну ўдзячны. I дарагi ён быў ня толькi тым, што патрапiў у кароценькiх колькiх радочках прамовiць любым, блiзкiм, родным словам, але й тым, што якраз зьявiўся тым першым праменьчыкам, зьнiчам, што праз цемру чужога навакольля выцягнуў ласкавую руку, каб прыцягнуць яго да агульнага беларускага вогнiшча, дзе ўжо зьбiралiся пасьля вайны першыя беларускiя пiянеры на выгнаньнi, каб пакласьцi асновы першых сваiх арганiзацый на чужыне. Для Сымона найважнейшым якраз i было, каб даведацца, дзе iснуюць беларускiя арганiзацыi на чужыне, цi выходзiць прэса. Кiнуўшы вокам на часопiс "Мiжмора", ён збольшага сьцямiў, што гэта быў орган нейкай федэрацыйнай арганiзацыi на выгнаньнi, у якую быццам уваходзiлi прадстаўнiкi народаў, сяньня паняволеных, што жывуць мiж Балтыйскiм i Чорным морамi ды на Балканах. Спачатку агульна зарыентаваўшыся, што думка недзе нарадзiлася сярод палякаў, адлажыў часопiс убок, каб пасьля разабрацца ў дробязях. Толькi чытаючы сьвятароў лiст i сустрэўшы мяркаваньнi - "усе ў "Мiжморы" стаяць як роўныя з роўнымi" i "адносiны сяньня мiж палякамi i намi быццам палепшылiся", па Сымонавым твары сьлiзнула ледзь заўважная ўсьмешка.
      "Роўныя з роўнымi". Дзесьцi раней ужо чуў нешта падобнае. Што гэта было й дзе? Ага, думаў, пашукаўшы ў памяцi, - гэта-ж сам першы маршалак Пiлсудзкi некалi, пасьля Першай сусьветнай вайны, калi беларусаў намагаўся запрэгчы ў панска-асаднiцкае ярмо, кiнуў падобны лёзунг "Роўныя з роўнымi, вольныя з вольнымi". Сымон добра ведаў, што лёзунг быў фарсай, а наiўныя беларусы, што спрабавалi лiтаральна яго тлумачыць ды карыстаць з гэтай "роўнасьцi" й "вольнасьцi", суленай маршалкам, дорага пасьля за сваю памылку заплацiлi.
      Што-ж да тых "адносiнаў мiж палякамi й намi, якiя быццам палепшылiся", дык тут Сымон адразу прыгадаў маёра-карцёжнiка Палiшэўскага й ягоную заўсёдную абяцанку - "я табе ўстаўлю яйцы". Хiба-ж гэта ня сьведчыла аб "адносiнах"? Праўда, Сымон быў вельмi асьцярожны з абагульненьнямi, надта-ж далёка ад таго, каб, прыкмецiўшы нешта характэрнае ў аднаго чалавека, падтасоўваць тую ўласьцiвасьць да цэлай ягонай нацыi. Але ў тым i бяда, што, прыпомнiўшы аб тых "яйцах", заўсёды Сымону абяцаных, побач Палiшэўскага зараз вырастала нiкчэмная фiгура самароднага цыцэрона Эдзi Цеслюка, а ў вушах гучалi пагрозы, адрасаваныя колiшнiм менскiм кадэтам: "Няхай выкiнуць сабе з галавы гiтлераўскiя бздуры! Або будуць добрымi жаўнерамi й польскiмi грамадзянамi, або... знойдзецца для iх месца па-за рамамi армii. Запiшыце гэта сабе на лбе!"
      "Так, паважаны Эдзё, - адказваў у думках вiленскi юнак, - даўно мы гэта ўжо запiсалi i, калi прыйдзе час, прыпомнiм. Расьлi й гадавалiся ды загартоўвалiся мы ў агнi й без тваёй рады ведалi, што й дзе запiсваць. Ты толькi нам лiшнi раз прыпомнiў, ня ўцямiўшы, якое жнiво некалi прыйдзецца зьбiраць тваiм родзiчам з пасеянага табой зерня". Далей зьяўлялася постаць подлага рэнэгата Мыдлеўскага ды шматлiкiх iншых афiцэраў i радавых палякаў, кароткiя жыцьцёвыя кантакты зь якiмi выказалi аб iхняй непрымiрымай варожасьцi да чалавека толькi таму, што ён голасна й смела заяўляў аб сваiм беларускiм паходжаньнi. Гэта ўсё дзеелася пасьля самай вялiкай гiстарычнай катастрофы, дзе, мiж iншымi, польскi народ палажыў вялiкiя ахвяры, але амаль зусiм не ўзбагацiў свайго жыцьцёва-палiтычнага розуму. Дык даволi ўжо аб тым, што "роўныя з роўнымi" цi "адносiны палепшылiся". I наiўнасьць мае-ж сваю мерку.
      VI
      Да чытаньня "Беларускiх Навiн" юнак узяўся з урачыстым натхненьнем, можна сказаць, з пабожнасьцю i быццам з боязьзю. Ужо колькi хвiлiн меў газэту ў руках, а ўсё яшчэ недзе ў галаве мiтусiлася ўява, што гэта ўсё быццам нерэчаiснае, што хутка дзьмухне нейкi вецер i зьнiкне зь ягоных рук дарагi шматок паперы са знакамi роднае мовы. Ня мог анiяк прывыкнуць да думкi, што ў ягоных руках першая родная ластаўка, тая нiтачка, пры дапамозе якой можна будзе дабрацца да свайго беларускага клубка. Чуўся так, як быццам вылазiў з глыбокага цёмнага прадоньня й угледзеў нарэшце сьветлы дзённы праменьчык. У наступную хвiлiну здавалася, што да гэтага часу быў слабы й абясьсiлены, быццам страцiў вялiкую частку крывi. I вось нехта праз жылы пачаў улiваць яму кроў. Павольна, але стала й упэўнена пачынае пульсаваць цэлая крывяная сыстэма, мерна б'ецца аслабленае й зьняможанае яшчэ нядаўна сэрца, сiла пачынае вяртацца ва ўсе часьцi цела. Становiцца на ногi, варушыцца, каб праверыць, што ўсё гэта сапраўднасьць, а пераканаўшыся, манiцца аж падскочыць i пачаць танцаваць з радасьцi. Хочацца крычаць з радасьцi, весялiцца, абдымаць усiх людзей, што пад рукою, i абвяшчаць вялiкую навiну - ён, Сымон Спарыш, нарэшце знайшоў нiтачку да свайго роднага клубка. Гэта той канал духовае справы, па якiм ужо ад гэтага часу нанава й стала будзе сачыцца пажыва для ягонае зьняможанае й згаладалае душы. Як-жа тут ня весялiцца. Рукi дрыжаць зь вялiкага хваляваньня, прысьпешаным тэмпам б'ецца сэрца.
      У бараку ў гэтым часе быў абедзенны перапынак i супакой. Да заняткаў яшчэ шмат часу. Людзi сядзяць групкамi, iншыя калупаюцца каля розных штодзённых дробязяў. Бальшыня зь iх не бярэ ўвагi на Сымона. Толькi Дэмарчык спасьцярог надмернае хваляваньне свайго сябры i, убачыўшы ў руках хлапца газэту з незнаёмымi яму лiтарамi, падыходзiць i пытаецца, што за яна й адкуль атрымаў. Пару суседзяў таксама ўталоплiваюцца ў Сымона з запытальнымi поглядамi. Юнак дзелiцца з зацiкаўленымi вялiкай радаснай весткай, але адразу мяркуе, што чамусьцi ягоныя словы ня робяць на iншых амаль нiякага эфэкту. Ён на момант быў забыўся, што з гэтымi людзьмi ня мог дзялiць такой радасьцi, i дзеля таго адыходзiць са сваiм скарбам у зацiшнейшы куток i просiць Дэмарчыка, каб не перашкаджаў.
      Вочы ўпiваюцца ў радочкi, зь вялiкай любоўю песьцяць кожную лiтарку. Сымон чытае са смакам i паволi, а дзесьцi ў галаве гнязьдзiцца думка, што ня трэба-ж сьпяшацца, дарма што мо й часу пад час абедняга перапынку ня хопiць на прачытаньне ўсяго. Трэба-ж з гэтай малой фарматам газэты прыдбаць для сваёй спрагненай душы як найбольш асалоды. А душа ягоная цяпер быццам тая высахлая губка. Для яе гэтая малая газэтка быццам тая сьцiпленькая кропелька вады для губкi. Колькi-ж увабрала-б, усякнула-б свайго роднага, калi-б было адкуль. Дык пакуль гэта маленькая кропелька не спажытая, трэба ўжываць яе з найбольшай асалодай, перш чым праглынуць, трэба абгледзець i нацешыцца кожнай найменшай мiкраскапiчнай макулiнкай, трэба насыцiць, здаецца, усе свае органы чуцьця, а ня толькi думку.
      Што за матэрыял у газеце?
      Перш за ўсё колькi слоў ад рэдакцыi, бо гэта-ж першы нумар. Гаворыцца, што "вымогi беларускага друкаванага слова ў нас сяньня найвялiкшыя", што беларускiм работнiкам у Францыi, згуртаваным пры Францускiм хрысьцiянскiм сындыкаце работнiкаў, удалося нарэшце зрэалiзаваць сваё даўняе летуценьне, выдаць газэту, якая будзе ня толькi iнфарматарам, але й лучнiкам беларусаў, раськiданых па ўсiм сьвеце ў насьледку пяцiгадовае вайны. Газэта зьяўляецца дадаткам да органа Францускага работнiцкага сындыкату i выходзiць месячнiкам, але пасьля манiцца выходзiць i часьцей, абы была ад сваiх дапамога.
      Нумар прысьвечаны збольшага Калядам 1945 году, i пасярод, пад загалоўкам, на дзьве шпальты першае бачыны на здымку вiдаць пакрытыя сьнегам хвойкi. Чытач уяўляе кавалачак роднае, дарагое, пакiнутае Бацькаўшчыны.
      Побач - верш Ларысы Генiюш "Новы год":
      Новы год iдзе крокам бадзёрым,
      крокам звонкiм, як сам, маладым.
      Расьцiлае надзеi ўзорныя,
      гоiць крыўдаў i ранаў сьляды.
      Iдзе стуль, дзе ў завеяных хатах
      нас чакае сям'я за сталом,
      каб з загубленым сынам цi братам
      падзялiцца сямейным цяплом...
      Як ёмка й праўдзiва сказана. "Новы год... гоiць крыўдаў i ранаў сьляды". Так. Гояцца i ў Сымонавым сэрцы пэўныя раны, хаця хто ведае, калi пачнуць гаiцца сьляды крыўды. Падымаюцца пад цяжкiм уздыхам грудзi. Крыўды былi, ёсьць цяпер i доўга будуць яшчэ. Хто ведае, каторы ўжо новы год iх загоiць. Цi-ж лёгка ўявiць, што пры дапамозе гэтай ластаўкi-газэты новы год хоча падзялiцца i зь iм, Сымонам, сямейным цяплом? Ён-жа загублены сын i брат, адзiн з тысячаў раськiданых-разьвеяных па вялiкiм сусьвеце. Сям'я ягоная ня ведае, цi ён жыве, магчыма, што ўжо ўпотайку памалiлася за супакой душы ягонай, што, можа, даўно пакiнула маладое зморанае цела. Яны-ж ня ведаюць. Ох, даражэнькiя, родненькiя! Няхай Бог улье вам у сэрца надзею, што Сымон не загiнуў, што туляецца па чужыне, хоць змораны й зьняможаны, але-ж - вольны. Будзе й ён малiцца за вас, прасiць Усемагутнага, каб пад удушлiвым цiскам ярма сатаны прынёс вам палягчэньне ды прысьпешыў дзень вызваленьня вашага.
      Нешта спазмамi сьцiскае й душыць Сымонава горла, на вочы набягаюць буйныя сьлёзы. Хлапец здабываецца на надлюдзкiя сiлы, каб iх стрымаць, каб не расплакацца ў прысутнасьцi цэлага восьмага курсу нейкай чужой i наўрад цi патрэбнай яму ў будучым школы.
      Людзi звычайна ўважаюць, што плач вызначае духовую цi фiзычную слабасьць, а найчасьцей забываюцца, што iншым разам прыносiць вялiкае палягчэньне. Дарослыя стыдаюцца плакаць, толькi ў выключных выпадках, калi ня могуць стрымацца. Плач звальняе награмаджанае доўгiм часам у сэрцы й душы, гэткiм чынам навет спрычыняецца да аздараўленьня й адпружаньня пераладаванага духовага й цялеснага людзкога арганiзму. Сымон у гэты момант хацеў-бы плакаць - з гора i з радасьцi, з даўно перажытага i з новазнойдзенай макулiнкi шчасьця й надзеi. Хацеў-бы забрацца недзе ў нейкi адлюдны куточак i раўцi на ўсё горла, як маленькае дзiця. Так-жа шмат i такога горкага награмазьдзiлася ў яго за пару гадоў бурнага лiхалецьця. Але-ж ён ня ў тым часе й месцы, дзе плакаць можна. Сiлiцца, каб стрымаць буйныя сьлёзы, ды, бачачы, што не дасьць рады, узрываецца з лаўкi, хавае згорнутую газэтку ў кiшэню й хуткiм крокам накiроўваецца на двор. Некуды йдзе, а куды - ня важна. У галаве цэлы пчалiны рой розных думак. Нешта грызе бязьлiтасна за сэрца, iншае нешта клешчамi сьцiскае за горла. На вочы нагортваюцца буйныя сьлёзы.
      Па сьцежцы мiж баракаў насустрач iдзе нейкая постаць. У апошнюю хвiлiну юнак спасьцерагае Палiшэўскага, i рука мэханiчна падносiцца на вышыню правага вока. Яшчэ ня мiнуў, а ўжо чуе хрыплаваты бас:
      - Эй, Спарыш! Як гэта вы салютуеце, як ня жывы? Я вам устаўлю яйцы! Пся крэў!
      Сымон спыняецца й адварочваецца. Перад iм празь iмглу сьлёз вiдаць падвойны сыценькi падбародак, маленькiя зласьлiвыя вочкi, няпэўная грымаса на азызлым твары й кругленькi жывоцiк.
      Сымонавы сьлёзы ўмiг высыхаюць, а твар бляднее й сьцiскаюцца зубы. Як-жа прыемна было-б плюнуць у гэту сытую й брыдкую фiзiяномiю. Гад! Нячысьцiк! мiльгаюць у галаве адна за другой мянушкi. Ужо навет сьлiна зьбiраецца ў роце. Сымон стаiць над абрывам. Толькi хуткi iнстынкт самакантролю ды крошачка здаровага рассудку падказваюць яму iншае. У апошнi момант хлапец устрымоўваецца.
      VII
      Цэлы вечар таго дня, вярнуўшыся ў барак пасьля заняткаў, чытаў Сымон прысланую газэту й раздумваў. Перш за ўсё прачытаў кароткi непадпiсаны артыкул пад загалоўкам "Кс. Вiнцэнты Гадлеўскi", дзе аўтар апавядаў пра малаведамы дагэтуль факт аб замучаньнi нямецкiмi гэстапаўцамi ў Менску каля Каляд 1942 году выдатнага беларускага каталiцкага сьвятара й арганiзатара Беларускай Незалежнiцкай Партыi. Аўтар не хацеў цi мо ня ведаў - ён поўнасьцю не адкрыў заслоны на таямнiчую сьмерць ксяндза Гадлеўскага. Нiчога не ўспамiнаў аб юдавай ролi ў той час шырокавядомых беларускiх здраднiкаў, якую яны згулялi, выдаючы ў рукi немцаў аднаго з найвыдатнейшых сыноў беларускага народу.
      Сымон найбольш цiкавiўся весткамi аб беларусах на выгнаньнi. На вялiкi жаль, у гэтым газэта была скупая. Весткi аб тым, што быццам у Злучаных Штатах ёсьць нейкая Беларуская Нацыянальная Рада ў Чыкага, што там-жа ёсьць беларускiя перадачы па амэрыканскiм радыё, - усё гэта было надта неабгрунтаванае, а калi й сапраўды нешта iснавала, дык хiба-ж толькi лякальна, бо ня вiдаць, ня чуваць было аб нiякай дзейнасьцi, перадусiм аб якой-небудзь дапамозе беларусам у Эўропе, як памагалi iншанацыянальныя арганiзацыi сваiм суродзiчам. Значыцца, аб гэтых арганiзацыях усё тое было-ж надта туманнае, нявыясьненае, хто ведае, цi было праўдзiвае.
      Цэнтрам Сымонавай увагi стаўся артыкул пад загалоўкам "Заданьнi беларускай эмiграцыi", якi выясьняў шмат чаго адносна трагiчнага палажэньня новых выгнанцаў i таксама кiдаў сьвятло на нашу старую эмiграцыю за акiянам.
      Сымон чытаў:
      "Адной з найпякучых праблемаў для беларускага замежнага грамадзянства зьяўляецца сяньня справа новай беларускай эмiграцыi. У насьледку страшнай разрухi нашага краю апошняй вайной - каля мiльёна беларусаў апынулася па-за межамi свае Бацькаўшчыны.
      Гэта наша новая прымусовая й "дабравольная" эмiграцыя апынулася была ў абставiнах, ня маючых сабе прэцэдэнту ў гiсторыi нiводнае эмiграцыi якога-небудзь народу ў сьвеце. Ёй прыйшлося перажыць надмерна нялюдзкiя цяжкасьцi, як матэрыяльна, так i маральна ды праўна..."
      I далей:
      "Усё тое, што перажыла гэта наша эмiграцыя... тлумачыцца хiба тым, што нiводзiн народ, як наш, ня прывык да падобнага роду цярпеньняў. Але цярпеньнi яе яшчэ ня скончылiся..."
      Далей аўтар стараецца падказаць беларусам у Амэрыцы, прынамсi, тым зарганiзаваным, якой помаччу маглi-б прысьпець сваiм няшчасным родзiчам у Эўропе. А самае галоўнае й найбольш важнае вычытаў юнак у наступным:
      "Беларуская новая эмiграцыя на амэрыканскай зоне Нямеччыны знаходзiцца ня толькi што ў нявыразным, але й досыць парадаксальным становiшчы. Ёй па сяньня ня прызнаецца права нацыянальнасьцi. не дазваляецца навет тварыць сваiх асобных нацыянальных лягераў, падобна iншым нацыянальнасьцям, а мусяць таму туляцца ў разьбiтку, па суседзях - у той час, калi амэрыканскi ўрад афiцыяльна прызнае беларускi народ як нацыю".
      Далей аўтар зноў раiў тое-сёе, што маглi-б зрабiць у галiне дапамогi амэрыканскiя беларусы. Вiдаць, што аўтар i група беларусаў, якiя выдалi "Беларускiя Навiны" ў Па-рыжы, бiлiся, як тая рыба аб лёд, бездапаможна прыглядаючыся вялiкай нацыянальнай катастрофе й маючы недахопам капiталу ды рознымi iншымi цяжкасьцямi зьвязаныя рукi. Заклiкi аб дапамозе да беларусаў цераз акiян падобныя былi да голасу ў пустынi, бо калi-б у Новым Сьвеце сапраўды iснавала нейкая жывая й дзеючая нацыянальная беларуская арганiзацыя, яна сама ўжо раней парупiлася-б пра тое-сёе й не чакала-б на парады з боку "Беларускiх Навiнаў".
      Сымон, чытаючы газэту й крывавячы сэрцам аб няшчасьцi сваiх суродзiчаў у Нямеччыне ды iншых краiнах, ня ведаў у гэты час, што ў "Беларускiх Навiнах" ня было сказана аб самым галоўным i найбольш жахлiвым, якое выявiлася й дайшло да ягоных вушэй пасьля. Гэта палягала ў наступным: беларусы па цэлай Эўропе, а пераважна ў Нямеччыне, былi аб'ектам паляваньня бальшавiцкiх рэпатрыяцыйных мiсiяў, якiя якраз у гэты час пры дапамозе й садзейнiчаньнi заходнiх хаўрусьнiцкiх акупацыйных уладаў старалiся там, дзе людзi не хацелi дабравольна, прымусам адвезьцi пад уладу маскоўскага тырана, найчасьцей у сiбiрскiя лягеры нявольнiцкае працы ўсiх тых, каго гiтлераўская ўлада выкiнула са сваiх родных гнёздаў. Пры дапамозе амэрыканскае i ангельскае вайсковае жандармерыi бальшавiкi заладоўвалi няшчасных людзей у таварныя вагоны й пад канвоем накiроўвалi на Ўсход. Гэткiм чынам з самай Нямеччыны ўдалося iм прымусова рэпатрыяваць блiзу паўмiльёна беларусаў, як пазьней падала бальшавiцкая статыстыка.
      У гэты пасьляваенны час заходнi сьвет, пераважна Злучаныя Штаты й Ангельшчына, яшчэ добра не разгадаўшы аблiчча бальшавiцкага крывапiўцы, былi мiмавольна ўдзельнiкамi найбольшага ў гiсторыi гвалту над паняволенымi Масквой народамi. Ацьверазеньне прыйшло шмат пазьней i вельмi паволi. Памылка была зроблена. Франклiн Рузвельт адышоў на той сьвет са сьведамасьцю, што належаў да найвялiкшых людзей у гiсторыi Амэрыкi хаця-б таму, што спрычынiўся да перамогi над Гiтлерам ды разумна падзялiў памiж трыма "вялiкiмi" зямную кулю на сферы ўплываў, не спасьцярогшы, што ў сiлу ўмоваў з валадаром Крамля быў партнёрам жахлiвага народабойства. Сталiн-Сосо-Джугашвiлi насалоджваўся стогнамi й енкамi безабаронных ахвяр ды сьмяяўся з таго, што абдурыў сваiх ваенных хаўрусьнiкаў.
      "ПРЫЧЫНА - ВЕРАВЫЗНАНЬНЕ, НАЦЫЯНАЛЬНАСЬЦЬ"
      I
      Вучнi ў клясе звычайна добра арыентуюцца, якiя хто мае посьпехi ў навуцы, i могуць часта вызначыць кожнаму месца паводле ацэнак. Калi восьмы курс Школы Падхаронжых наблiжаўся да канца й праходзiлi апошкiя экзамены, было ў групе колькi чалавек, якiя складалi лiсты кадэтаў паводле iхняй пасьпяховасьцi. Параўноўвалi адзiн лiст з другiм, спрачалiся, адстойвалi дадатныя або адмоўныя ацэнкi тых цi iншых асобаў. Звычайна найменш было сумлеваў адносна колькiх першых - усе пагаджалiся, што першым паводле пасьпяховасьцi будзе Ўсаевiч. Некалькi наступных iмёнаў таксама ня былi цяжкiмi для гаданьня, тым больш, што ацэнкi з асноўных галiнаў навучаньня былi раней вядомыя. Было яшчэ колькi невядомых, якiя старалiся прадугледзець. Сымону звычайна вызначалi самае сярэдняе месца - мiж дзесятым i дванаццатым. Самыя два апошнiя месцы прыдзялiлi хваравiтаму шляхцюку Янкоўскаму й даволi недалужнаму, найслабейшаму ад усiх Марцiнкоўскаму.
      Апошнiя экзамены былi па стратэгii й арганiзацыi армii. Хшаноўскi цэлымi гадзiнамi вывучваў на памяць розныя ваенныя мудрасьцi i навет забываўся ўспамiнаць пра сваю "боскую" Марыську, а перад кожнымi экзаменамi дрыжаў i хваляваўся, быццам малое дзiця перад першым зашчыпленьнем воспы. Ягоны-ж сусед Янкоўскi ня меў такой вялiкай пiльнасьцi, хаця нямала часу прысьвячаў на паўтарэньне. Неяк аднойчы надвечар Янкоўскi папрасiў Сымона, каб праэкзаменаваў яго. Сымон, паставiўшы колькi трапных пытаньняў, хутка прыйшоў да выснаву, што шляхцюковы веды раўнялiся блiзка нулю.
      - Ведаеш, пане Янкоўскi, - сказаў яму пасьля гэтага Сымон, - будзе ў нас вялiкi цуд, калi ты з гэтых прадметаў, са стратэгii й арганiзацыi армii, здасi экзамены. Ты-ж нiчога, навет самага элемэнтарнага, ня ведаеш.
      - Ат, што ты дурнiцы гаворыш. Чаму я ня ведаю? - накасавурыўся хваравiты шляхцiц.
      - Дык я-ж бачу.
      - Ты ўжо занадта вялiкiм знахарам сябе лiчыш.
      Сымон ня лiчыў патрэбным спрачацца, бо й што за разьлiк быў - даводзiць чалавеку аб тым, што ягоныя веды раўнялiся нулю, калi той сам ня ўмеў бачыць для ўсiх iншых вiдавочных рэчаў. Сымон ня ведаў, якое вялiкае рашчараваньне чакае яго i як моцна памыляўся ня толькi ён, але й усе на курсе, калi мяркавалi пра ягоныя собскiя ацэнкi.
      Выпускныя школьныя цырымонii былi вызначаны на трэцяга сакавiка. Ужо пару дзён перад тым пачалi ўсе чыста гарачкава да гэтага рыхтавацца. Вайсковыя краўцы рыхтавалi мундзiры, абшываючы наплечнiкi й канцы рукавоў шырокiмi, на адзiн сантыметр, сярэбранымi паскамi. У канцылярыi школы пiсар-яфрэйтар прыгожым калiграфiчным почыркам выпiсваў школьныя пасьведкi. Ён добра ведаў ацэнкi ўсiх вучняў i ня скупiўся зь iнфармацыяй. Калi Сымону нехта сказаў, што ён атрымаў паводле пасьпяховасьцi апошняе месца з дваццацi трох чалавек восьмага курсу, то хлопец прыняў гэта за дрэнны жарт i голасна зарагатаў.
      - Дык iдзi й сам запытайся, цяпер маёра ў канцылярыi няма, i пiсар табе скажа.
      - Адстань, ня дуры галавы, - стараўся адчапiцца ад парады Сымон.
      Але калi другi й трэцi з сяброў прыйшлi да Сымона й паўтарылi тую самую вестку, хлапец наважыўся сам праверыць i пабег у канцылярыю. Нiкога там не было, акрамя пiсара, якi канчаў выпiсваць пасведкi. На Сымонава запытаньне ён паказаў аркуш паперы, сьпiсаны прозьвiшчамi.
      - Вось глядзi. Гэта ўсё я сьцягнуў зь лiсты афiцыяльных вынiкаў, якую маёр недзе трымае пад ключом. Тут паводле ацэнкаў ад першага да апошняга стаяць усе вучнi восьмага курсу.
      Кiнуўшы вокам на падсунуты аркуш, Сымон спасьцярог сваё прозьвiшча на самым апошнiм месцы. Зацiкавiўшыся Янкоўскiм, вока ягонае адшукала шляхцюка на адзiнаццатым месцы. Хлапец пачуў на целе нейкую млявасьць i гарачыню, i кроў хлынула ў твар.
      - Сукiн сын! Покершчык! - прамовiў празь сьцiснутыя зубы Спарыш i, пакiнуўшы пiсара з разяўленым ротам, моцна стукнуў канцылярскiмi дзьвярыма. Увесь барак ужо ведаў аб канчатковых вынiках навукi, й ацэнкi Сымона былi прадметам агульнага зацiкаўленьня.
      - Пане Спарыш, - падышоў Радзiвiл, - усе вельмi зьдзiўленыя вашай няўдачай. Ня ведаюць проста, чым гэта вытлумачыць. Я вельмi спачуваю вам...
      - Спачуваеце, пане Юры? Веру вам! - наўмысьля голасна, каб усе чулi, зачырванеўшыся са злосьцi, пачаў Сымон. - Але-ж я не калека, каб мне былi патрэбныя вашы спачуваньнi. Надта-ж вы велiкадушныя. Вы гаворыце - маёй "няўдачай". А я вас проста спытаю, цi думалi вы, цi хто-небудзь iншы, зь якой прычыны я атрымаў такую клясыфiкацыю? I цi гэта простая "няўдача", як кажаце, цi тут штось крыецца глыбейшае?
      Сымон зрокам абвiнавальнiка-пракурора акiнуў усiх прысутных. Адказалi не адразу.
      - Прычына нейкая ёсьць, але хто яго ведае... - пераступаючы з нагi на нагу, цягнуў нясьмела Юры.
      - Маёр гэткiм чынам яйцы хацеў яму ўставiць! - крыкнуў насьмешлiва Шчуроўскi.
      - А я вам скажу чаму, - не зважаў на апошнюю рэплiку Сымон. - Я вам скажу, чаму я атрымаў апошняе месца. Таму што я беларус! Чуеце? Таму што я беларус, мне покершчык Палiшэўскi вечна абяцаў яйцы ўстаўляць i апошняе месца даў. Што-ж вы цяпер на гэта?
      - Слухай, браце, - падышоў Дэмарчык, - то яшчэ невядома...
      - Ат! Кiнь ты гаварыць! Няма тут нiякай тайнiцы. Ты сам ведаеш, што карцёжнiк мне цэлы час наўмысьля праходу не даваў, чапляўся без найменшае, здавалася-б, прычыны. А фактычна прычына была самая галоўная ў маёй нацыянальнасьцi. Таму й даў апошняе месца, а Бог ведае яшчэ, што напiсаў.
      - Ты гэтага ня можаш з пэўнасьцю сказаць...
      - А ты можаш? Што-ж, я сьляпы цi сягоньня нарадзiўся? Чаму вы, палякi, усе такiя эгаiсты й ня хочаце прызнаць навет вiдавочных рэчаў, а ўсё стараецеся бачыць праз прызму свайго, мэтазгоднага з нацыянальнымi задачамi, уяўленьня? Тут-жа ўсё ясна, як два дадаць два - чатыры. Кожнаму з вас навет недзе ўнутры сорамна за маёра, за наўмыснае крыўджаньне чужога. Але-ж ваш эгаiзм не дазваляе на прызнаньне мае слушнасьцi.
      Гэтыя жалюгодныя спробы перакананьня Сымона, што ён пакрыўджаны ня з прычыны свае нацыянальнасьцi, на тым i скончылiся. Выпускнiкi восьмага курсу, што думалi над гэтым пытаньнем, вiдаць, поўнасьцю згаджалiся зь беларусам, але ўсё-ж ня мелi адвагi голасна сваёй згоды выказаць.
      Доўга Сымон мяркаваў, што рабiць. Лiчыў, як пасьля шмат пазней даведаўся, зусiм слушна, што маёр Палiшэўскi, дазволiўшы яму скончыць школу, наважыў загарадзiць далейшую кар'еру ў польскай армii з прычыны нацыянальнасьцi. Можа, ня было-б так крыўдна, калi-б хлапец быў меншым патрыётам свайго народу. Але ягоны патрыятызм сягаў аж да фанатызму. На восьмым курсе ён лiчыў сябе ледзь не амбасадарам беларускага народу. Абарона й чысьцiня беларускага iмя перавышала ў яго навет асабiсты гонар i амбiцыi, якiя ставiў заўсёды на першым месцы. Учынак Палiшэўскага лiчыў ня менш чым за вялiкую зьнявагу й аплявуху беларускаму народу, а ня толькi самому сабе.
      Прыйшоўшы да такога выснаву, стараўся мяркаваць, што далей рабiць. Мог адмовiцца ад прыняцьця ступенi падхаронжага й гэтым самым выратаваць свой асабiсты й нацыянальны гонар.
      "Так, гэта надзвычайная думка, - згадзiўся зь iдэяй Спарыш, - няхай бачаць, сукiны сыны. Я iм пакажу, як зьневажаць. Так i быць! Адмоўлюся!" Ужо ўстаў i хацеў бегчы шукаць Палiшэўскага, каб паведамiць аб сваiм намеры, але ў апошнюю хвiлiну стрымаўся. "А што-ж я гэтым здабуду? - прыйшло раптам у галаву. - Добра, цяпер усе пабачаць маю асабiстую вартасьць, можа, навет пацiснуць руку за такую адвагу ў абароне нацыянальнага й асабiстага гонару, але-ж калi гэта ўсё разьедзецца й трапiць у адзьдзелы, дзе нiхто амаль ня будзе ведаць аб школьных ацэнках i аб Палiшэўскiм, дык чым-жа я застануся? Iзноў радавым? Iзноў кожны апошнi капрал будзе мной загадваць ды апошнi Антак стане стукаць па плячы запанiбрата? Неяк яно тут ня тое ўсьмiхаецца. I чаму, дарэчы, калi Палiшэўскi можа крывiць душой ды вызначаць некаму апошняе месца толькi таму, што ён iншае нацыянальнасьцi, чаму тады я не магу крышку скрывiць? Можа, ён якраз таго й спадзяецца? Напэўна, што так. Знае-ж мяне, сабака, нядрэнна. Мусiць, таго й чакае. А калi так, то скула ў бок. Вось наўмысьля не адмоўлюся й прыму. А там-жа ўжо пакажацца, што рабiць. Пэўна-ж, век у гэтай праклятай армii, сярод фальшывых людзей, служыць не давядзецца".
      I чым больш думаў, тым больш узмацнялася злосьць i пагарда да карцёжнiка-каманданта. Думкай гэтай нi зь кiм не падзялiўся, толькi, замкнуўшыся ў сабе, калупаўся, рыхтуючыся да заўтрашнiх урачыстасьцей.
      II
      Рух у бараку ўжо амаль спынiўся. Выглянцаваная подлога сьвяцiла як люстра. Быў вечар. Навучэнцы восьмага курсу канчалi глянцаваць чаравiкi, спражкi, што ззьялi золатам, пасы, пераглядалi, цi ў парадку й цi чысты iншы рыштунак. Кожны зь нецярплiвасьцю чакаў заўтрашняга дня. Янкоўскi зь вялiкай асалодай песьцiў зрокам прышытыя на мундзiры свежыя сярэбраныя стужкi i ўяўляў сябе, пэўна, адмiралам. Хшаноўскi тайком выцягнуў зь кiшэнi здымак "боскай Марыськi" й распрамянiўся ўсмешкай. Самазадаволена гудзелi ў куце покернiкi. Паводле ацэнак усе яны трапiлi на пярэднiя месцы. Зьвязны Розмарэк яшчэ раз пераканаўся, што закулiсныя хады больш паплатныя, чымся франтавыя. Дэмарчык з задаваленьнем гудзеў пад носам "Сагару", а ў галаве маячылася цёпленькая ангельская ўдоўка й выпрабавальная будучыня ў "Iнтэлiджэнс Сэрвiс" ды памножаныя iм могiлкi ворагаў. Барак цiха й раўнамерна гудзеў, быццам той вуль пчолаў пасьля працавiтага гарачага летняга дня. Зацяты й гусьценькi, паганяны хуткiм ветрам шкоцкi дождж ёмка хлiстаў знадворку шыбы бараку. Каля нагрэтай печкi цёрлiся кадэты.
      - Зва-а-а-жай! - загрымеў голас з ваколiцы дзьвярэй. Маёр Палiшэўскi, засопшыся, быццам паравоз, разам з дажджлiвым ветрам уварваўся ў барак i на момант спынiўся каля парога. Дваццаць тры пары вачэй упiлiся ў камандзера. Даць вольна! - загадаў маёр.
      Кругленькая брухатая фiгурка пасоўвалася праходам мiж пасьцелямi, а маленькiя вочкi найперш папаўзлi па выглянцаванай падлозе, пасьля па пасьцелях, а ўжо потым пераскаквалi з твару на твар вучняў. Маёр затрымаўся каля печкi, пацёр рукi i, нешта буркнуўшы пра капрызную пагоду, пачаў пра заўтрашнi дзень.
      - Глядзiце, каб усё прэзентавалася першага класу. Гэта для вас вялiкi дзень, i ня мушу паўтараць, што кожны з вас мае быць на сто працэнтаў у парадку. Што да ацэнаў, то курс скончыў зусiм добра, аднак можна было шмат лепш. Асаблiва-ж, - уталопiўся ён з грымасай у Сымона. - Спарыш i Марцiнкоўскi надта слаба выйшлi. Я спадзяваўся, што вы, браце, пастараецеся лепш. Слаба, надта-ж слаба.
      Сымон стаяў каля свае пасьцелi, крокаў пяць воддаль ад печкi й нi на момант ня спускаў вачэй з маёра. Пры ягоным успамiне аб ацэнах хлапец зачырванеўся, а ў вачох засьвяцiўся злы агонь.
      Маёр накiраваўся ў куток, дзе ў кучцы стаялi покернiкi, i замянiўся з iмi паўголасам колькiмi словамi. Iншыя абступiлi афiцэра, й адбылася кароткая гутарка аб заўтрашнiх урачыстасьцях ды аб вялiкiм выпускным балi, што вечарам меў адбыцца спэцыяльна для школы ў абознай кавярнi. Маёр накiраваўся павольным крокам да выхаду й спынiўся каля Сымона.
      - А ты, Спарыш, яйцаў не маеш! - Тон быў фальшыва-сяброўскi. - Такi здаровы й малады зь цябе хлапец, ды аж брыдка глядзець на твае рухi й павароты. Так, яйцаў табе бракуе. I вельмi-ж слаба ты выйшаў, я не спадзяваўся такога.
      - Спадар маёр, - адазваўся беларус, - усё роўна што я атрымаў, з таго й задаволены. Зрэшты... - Тут Сымон раптоўна спынiўся. Смелая думка апанавала хвiлiннай нерашучасьцю.
      - Што? Што ты хацеў сказаць? - падтрымаў маёр, пераходзячы на "ты".
      - Мой собскi погляд, пане маёр. Для мяне найбольш iстотным ёсьць тое, што сам ведаю сваю вартасьць, а як мяне iншыя ацэняць, тое для мяне - другараднае.
      Палiшэўскi пачырванеў як бурак. На твары зьявiлася брыдкая грымаса, затанцавалi злосныя вочкi й ледзь заўважна задрыжаў падбародак. Нешта манiўся сказаць, ды ўстрымаўся й выглядаў, быццам тое дзiця, што паламала каштоўную цацку, пад абвiнавальным зрокам маткi. "Мык-пык", - буркнуў нешта невыразнае пад носам i зноў-жа пры тым услужлiвым крыку "зважай" пакiнуў барак.
      - Ну, браце, - падскочыў да Сымона, выцягваючы руку, Дэмарчык, - дазволь павiншаваць цябе за такую сьмеласьць i бадзёрасьць.
      - А ведаеш, - усьмiхнуўшыся й пацiснуўшы выцягнутую руку, сказаў Сымон, што я сказаў нешта зусiм супрацьлеглае сваiм паглядам. У нас, беларусаў, ёсьць такая прыказка: няхай таго пярун спалiць, хто сам сябе хвалiць.
      - Але-ж ты сябе не хвалiў.
      - Нельга сказаць, каб хвалiў. Зрэшты, я-б гэтага й не сказаў, калi-б Палiшэўскi быў аб'ектыўны. Ён выказаў сваю подласьць i яшчэ мае нахабства кусаць мяне, быццам той злы сабачка. Ягоная ацэнка да мяне ня прылiпне. Увесь курс ведае, што мяне наўмысьля пакрыўдзiў, толькi мо не жадае бачыць, што прычынаю - мая нацыянальнасьць.
      - Маладзец! - захапляўся Дэмарчык. - За гэта, што яму сказаў, то ты поўнасьцю маладзец, маеш маё вялiкае прызнаньне.
      - Па-беларуску маладзец, а па-польску ведаеш як? - жартаваў Сымон.
      - Галоўнае, што гумару ня трацiш. За гэта люблю цябе, браце.
      Назаўтра, пры вялiкай шумiсе, на галоўным абозным пляцы ў прысутнасьцi камандзера цэнтру палкоўнiка Мiхальскага раздавалi выпускнiкам восьмага курсу пасьведкi аб сканчэньнi Школы Падхаронжых. Сымон атрымаў пасведчаньне апошнi. Вечарам у абознай кавярнi адбыўся баль, на якi акрамя колькiх "пэстак" прыбылi й дзяўчаты з Фразэрбурга.
      Спарыш у гэты дзень атрымаў другi нумар "Беларускiх Навiнаў" i быў iмi больш абрадаваны, чымся атрыманьнем пасьведкi з ваеннае школы. Гэткаму спалучэньню выпадкаў надаваў навет сымбалiчнае значэньне: клiкала яго свая родная грамада на выгнаньнi, да якой, пэўна, неўзабаве далучыцца.
      III
      На самым паўночным чубку Шатляндыi, над морам, на беразе пласкагор'я, ляжыць малое мястэчка Тэрсо, а на ўсход ад яго, кiлямэтраў на пяцьдзесят воддаль - Вык. Адсюль вiдаць недалёкiя Аркнэйскiя абтокi. У часе вайны было там колькi вайсковых абозаў i лётнiшча - Скiтэн Арадром. Клiмат там надта нездаровы. Халодныя вятры амаль бесьперапынна дзьмуць з боку Грэнландыi, вольна гуляюць па неўраджайным узвышшы, дажджом i зольлю вечна дакучаючы мясцовым жыхарам.
      Пасьля вайны памяшчалася там Шаснаццатая самастойная панцырная брыгада, у склад якой уваходзiлi чатырнаццаты, пяты й трэцi панцырныя палкi ды шаснаццаты полк драгунаў. У сакавiку 1946 года, калi новасьпечаныя падхаронжыя з Фразэрбурга, што належалi да Другога корпуса, прыехалi сюды на часовы побыт, каб чакаць на транспарт да сваiх адзiнак у Iталiю, шаснаццатая брыгада была ў працэсе поўнага раскладу. Хутчэй нагадвала банду людзей у вайсковай вопратцы, чымся войска. Дысцыплiны ўтрымаць было нельга. У гэты час варшаўскi камунiстычны ўрад пры дапамозе брытанскага ўраду лейбарыстаў стараўся ўплываць на жаўнераў, каб вярталiся на радзiму. Брытанскi мiнiстр замежных спраў Бэвiн iшоў Варшаве на руку й ад сябе заклiкаў палякаў, каб вярталiся.
      Тыя, што пакаштавалi некалi жыцьця пад бальшавiцкай уладай, слухаць не хацелi гэтых заклiкаў. Адно палякi з заходнiх земляў, што ў бальшынi трапiлi сюды пасьля вайны з нямецкага "вермахта", масамi вярталiся дадому. Афiцэры iх не намаўлялi й не перашкаджалi. Ня было зарганiзаванай прапаганды, каб устрымаць адплыў людзей пад камунiстычную ўладу.
      Дысцыплiна ў войску раўнялася нулю. Жаўнеры лаялi афiцэраў, пагражалi, што калi ўсе вернуцца ў Польшчу, то iм - афiцэрам ня будзе чаго рабiць, кiм камандаваць i застануцца без вайсковага пайка. У шаснаццатым палку драгунаў здарыўся напад на сяржанта-харонжага, што быў сьмяротна ранены доўгiм нажом у плечы. Непаслухмянасьць вiдаць была на кожным кроку. Раней давалiся пропускi на водпуск у Францыю, але калi жаўнеры дэзэртавалi й больш не вярталiся ў свае адзiнкi, пропускi былi адмененыя. Службовыя сшыткi эскадронаў штодзённа перапоўненыя былi карнымi рапартамi. Афiцэры прытарноўвалi ангельскiя суровыя вайсковыя карныя правы. За непаслухмянасьць пакараны атрымаць мог да шасьцi месяцаў вайсковага лягеру зьняволеньня.
      Умовы жыцьця ў абозах 16-й брыгады былi надта цяжкiмi. Да сталага дажджу й надворнае гразi далучалiся слабое харчаваньне (у той час уся Вялiкая Брытанiя жыла скупой картачнай сыстэмай) i маральная дэпрэсiя, няведамасьць будучынi. Нiхто ня дбаў аб агульным дабры, а кожны думаў над собскiм лёсам.
      Пару тыдняў, што новыя падхаронжыя пражылi ў тых адзьдзелах, што распадалiся, былi для iх найбольш няпрыемнымi з часу побыту ў Ангельшчыне. Вестку аб выездзе ў Другi корпус у Iталiю сустрэлi зь вялiкай радасьцю. Каманда групай была даручана сяржанту-падхаронжаму Яворскаму, а школьныя водгукi аб выпускнiках, якiя трэба было даставiць у Другi корпус, - Юрыю Радзiвiлу. Мелi ехаць цягнiком з Выка ў Дувэр, а пасьля, пераехаўшы Ла-Манш, з Па-дэ-кале - цягнiком праз Францыю й Швайцарыю ў Iталiю. Выезд з Выка адбыўся першага красавiка ранiцою.
      IV
      - Апiнii*! Давайце паглядзiм апiнii! - запрапанаваў Шчуроўскi, калi, пакiнуўшы мглiстай ранiцай станцыю Вык, усе ўселiся ў вагоне. Радзiвiл зiрнуў перш на туга напакаваны, шырокi, паложаны на каленях канверт, пасьля запытальным позiркам акiнуў спадарожнiкаў. На канверце ня было пячаткi зь ляку. Быў звычайна заклеены. Пры добрым уменьнi можна было адклеiць так, што й знаку ня было-б.
      * Тут - характарыстыкi.
      - Давайце, пане Юры, давайце! - спанукалi iншыя.
      - Я ня ведаю... мне даручана...
      - Ну дык што-ж. Нiхто ведаць ня будзе.
      - Давайце, пане Юры, ня будзьце-ж бабай.
      - Але як-жа тут зручней далезьцi да iх? - у нерашучасьцi пытаўся "прынц".
      - Я вам памагу! - i Шчуроўскi, ня пытаючыся болей, выхапiў з Радзiвiлавых рук тугi канверт ды пры дапамозе алавiка, пачаўшы з аднаго кута, асьцярожна пачаў адклейваць. Усе абступiлi яго.
      - Бярыце, пане Юры, - аддаў назад "прынцу", - чытайце.
      - Чыю найперш?
      - Кожнаму сваю, й няхай сам чытае.
      - Так не магу, бо парасьцягваеце й пасьля не пазьбiраю.
      - Дык чыю?
      - Можа, Спарышову, каб даведацца, чаму апошняе месца атрымаў.
      - Так, давайце Спарышову.
      Юры доўгiмi тонкiмi пальцамi выцягнуў Спарышоў сшытак i адгарнуў бачынку, дзе сьвежым яшчэ почыркам было напiсана колькi сказаў, што мелi стацца асноваю далейшае кар'еры беларускага юнака ў польскай армii.
      Сымон, пазiраючы цераз плечы iншых, замянiўся ў слух. Навокал замоўклi.
      - ..."недастаткова пiльны й зацiкаўлены вайсковымi справамi. Павольны, хваравiты й слаба вышкалены. Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычыны веравызнаньне, нацыянальнасьць. Прыдатны на заступнiка камандзера зьвязу".
      - Чулi вы такое? - прамовiў зьдзiўлены голас.
      - Гэта сьвiнства!
      - То поўная несправядлiвасьць!
      Некаторыя, не паверыўшы сваiм вушам, намагалiся прысунуцца блiжэй да "прынца" й вачмi праверыць, што прачытанае сапраўды было ў сшытку. Iншыя на розныя лады выказвалi сваё зьдзiўленьне.
      Сымон, будучы цэнтрам агульнае ўвагi, выслухаўшы такую непраўдападобную ацэнку, стаяў, быццам прылiпшы да падлогi, й ня ведаў, як захавацца. Нейкая гарачыня й кроў хлынулi ў твар. Пасьля першага ашаламленьня, калi розум намагаўся адгадаць поўнае значэньне прачытанага, юнакова натура перапоўнiлася вялiкай злосьцю на маёра Палiшэўскага. Ясна было, што, дазволiўшы скончыць школу, камандзер поўнасьцю загарадзiў яму дарогу прагрэсу ў армii. Заступнiк камандзера зьвязу мог быць адно падафiцэр, навет старэйшы, тым часам як камандзерам зьвяза мог быць малодшы лейтанант - звычайна першая ступень авансу падхаронжага, якому была адкрыта дарога ў афiцэрскiя рангi. Значыцца, згодна з апiнiяй, якую бралi пад асноўную ўвагу пры авансах, капралу падхаронжаму Сымону Спарышу быў наканаваны лёс застацца мiж падафiцэраў. Але юнаку навет ня гэта найбольш балела. Як-нiяк ня ў польскай армii бачыў сваю будучыню.
      Найгорш укалоў яго апошнi сказ: "Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычына - веравызнаньне, нацыянальнасьць". Пачаў шукаць у памяцi, дзе й калi, пры якiх выпадках даў ён Палiшэўскаму цi iншым палякам доказы "комплексу народнае нiжэйшасьцi". Здавалася-б, што чалавек, якi мае комплекс нiжэйшасьцi цi нявольнiцкае псыхiкi, у найлепшым выпадку намагаўся-б быць iмiтатарам таго, што робяць iншыя, з комплексам вышэйшасьцi, калi ўжо ня поўным падлiзаю цi падхалiмам. Мусiў-бы патрапляць iншым, саромецца свайго народу й нацыянальнага "я", а навет i самога сябе, быць верным парабкам "больш культурнага" пана. Зусiм адваротнае ўсе спасьцерагалi ў Сымона. Перш за ўсё на кожным кроку, дзе патрэбна было, дэклараваў сваю беларускасьць. Ня было ў тым стыдлiвасьцi, стрыманасьцi цi вымушанасьцi, але наадварот - ганарлiвасьць. На палякаў глядзеў, як на акупантаў свае Бацькаўшчыны. А цi-ж пакрыўджаны й абрабаваны чалавек чуе комплекс нiжэйшасьцi ў дачыненьнi да рабаўнiка. Добра ведаючы слабасьцi нацыянальнага характару й фальшывую пыху палякаў, Спарыш поўнасьцю згаджаўся з трапнай, агульна ведамай i ўсюды ў Шатляндыi паўтаранай ацэнкаю: "A Pole has manners of a king and morals of a tomcat".*
      * Паляк мае каралеўскiя манеры й кацiную маральнасьць (англ.)
      Палiшэўскi меў зыркае вока й заўважыў Сымонаву адасобленасьць ад iншых, ягоную ганарыстасьць, частую дэкларацыю свае беларускасьцi, чуць не наўмысную, каб прыпамiнаць палякам, што вось ён адзiн на курсе зь лiку пакрыўджаных, што заўсёды смела й адкрыта заяўляе аб сваiх правах, прыпамiнае аб народзе, якi палякi намагалiся некалi асiмiляваць i ў адносiнах да якога мелi захопнiцкiя пляны ў будучынi. Гэткая беларуская дэманстрацыйнасьць - найперш Палiшэўскаму - была косткаю ў горле, якую анiяк нельга было праглынуць. Камандзер вечна дакучаў Спарышу, адносiўся да яго ў найбольшай меры няпрыхiльна й зьняважлiва, а калi-б мог, то, магчыма. й забаранiў-бы навет чытаньне беларускае прэсы. Магчыма, сваймi дачыненьнямi хацеў зьнеахвоцiць беларускага юнака да школы, чаго добрага - выкiнуць яго наогул. Калi-ж спасьцярог, што Сымон не належаў да падлiзаў цi падхалiмаў, верна трымаў нацыянальны гонар, а на ягонае дакучаньне не браў большае ўвагi, Палiшэўскi сапраўды закiпеў i хацеў апошнi раз ды моцна ўкусiць ахвяру, якая вось да гэтага часу нiяк не давалася быць укушанай. За найлепшы сродак выбраў зьнявагу. У апiнii выказаў процiлеглае таму, што сам спасьцярог.
      Седзячы асабняком у вагоне й праз запацелыя вокны пазiраючы на шкоцкую мглу, Сымон пасьля доўгiх роздумаў яшчэ больш узбагацiўся пагардай да покернiка-камандзера, якi так выразна, на ягоную думку, выказаў сваю маладушнасьць i подласьць, зьдзекуючыся маральна над безабаронным чалавекам, што адзiн на цэлым курсе адважыўся выявiць нацыянальнае няпольскае аблiчча, утрымаць нацыянальны й асабiсты гонар. Прыдзялiўшы Палiшэўскага да той самай групы, да якой залiчаў Цесьляка, Мыдлеўскага й iншых беларусаедаў-шавiнiстаў, Сымон шкадаваў народ, да якога гэтыя людзi належалi.
      МАТЭРА
      I
      У пераходным вайсковым абозе No 202 у Анконе прыехаўшыя чакалi нядоўга. Разьяжджалiся па сваiх палках, раськiнутых па розных мясцовасьцях Iталii. Адно Сымону давялося пабыць даўжэй, пакуль атрымаў накiраваньне ў цэнтр панцырнага вышкаленьня ў Галiпалi, малой мясцовасьцi на самай падкове iтальянскага боту.
      У абозе Спарыш сустрэў чалавека, аб якiм даўно ўжо забыўся. Бачыў яго апошнi раз у Ёландзе. Iдучы ад абознай брамы, Сымон накiраваўся сьцежкай мiж садовых дрэў у вялiкi двухпавярховы дом, дзе начаваў у адным з пакояў на першым паверсе. Насупраць iшоў малога росту, прыгорблены пад цяжарам вайсковага мяшка чалавек. Мундзiр ягоны быў увесь у цёмных плямах, пас брудны, спражка пачарнелая, а барада зарослая шарсьцiньнем. Сымон спасьцярог дробненькi, гарбаносы, пабiты воспавымi знакамi твар. Выдалася, што некалi й дзесьцi гэтага неахайнага чалавека бачыў цi ведаў, i раптоўна пачаў шукаць у памяцi. Мiнаючы яго, звольнiў крок й цэлы час прыглядаўся. Мiнуўшы, адвярнуўся, усё яшчэ не могучы прыгадаць. Маленькi чалавек таксама прыглядаўся да Сымона i, вiдаць, нешта мяркаваў. I тады раптоўна юнак прыпомнiў.
      - Казачок! - гукнуў сяброўскiм вiтальным голасам.
      - То ты... Спарыш, пане падхаронжы? - зь няпэўнасьцю прамовiў той.
      - Так, то я - Спарыш. Пазнаў? Ды давай без "паноў".
      - Та дэ там пiзнаў... Думаю воно так i нэ так, - гаварыў замурзаны чалавечак. - Падхаронжы вжэ зробiўся. Бачылы вы таке...
      - Ну давай-жа пацiсьнем рукi. Бадай цябе лiха, дзе ты заваляўся!
      Моцна пацiснулi рукi.
      Казачка пазнаў Сымон дзесьцi яшчэ ў Нямеччыне ў трыццатай дывiзii. Паходзiў недзе з-пад Палтавы, а прозьвiшча й iмя ягонага юнак не ведаў. Празвалi Казачком, дый годзе. Быў гэта надзвычайна дасьцiпны й хiтры сярэдняга веку мужчына. На жыцьцё глядзеў гумарыстычным вокам i меў добрую здольнасьць перадаваць свае спасьцярогi, таксама як i невычарпальную ахвоту без канца апавядаць жарты. У трыццатай дывiзii быў запявалам. Меў зусiм прыемны рэдзенькi тэнар. На пачатку вайны быў у Чырвонай Армii. Трапiўшы ў нямецкi палон, з абозу ваеннапалонных пайшоў добраахвотнiкам ва ўкраiнскую палiцыю. Далейшы лёс закiнуў яго праз трыццатую дывiзiю аж у польскую армiю. Такiм чынам, за час вайны служыў аж у трох, калi ня больш, армiях. Аб сямейным жыцьцi Казачка мала хто ведаў.
      - А ты, Казачок, жанаты? - пыталiся ў яго.
      - Эх, брате мiй, та нэ одэн раз, - усьмiхаючыся, адказваў васпаваценькi палтавец.
      - А дзе-ж твая жонка?
      - Та дэ здыбаю, там i жiнка.
      Пасьля такiх адказаў сябры не старалiся далей уваходзiць у таямнiцы ягонага сямейнага стану.
      Трапiўшы ў польскую армiю, Казачок, стараючыся навучыцца новай для яго мовы, страшэнна зьдзекаваўся над ёю, ня маючы здольнасьцяў у гэтым кiрунку. Палякi, ведаючы, што ў перадваеннай Рэчы Паспалiтай былi "мнейшосьцi народовэ", ня вельмi дзiвiлiся, што прадстаўнiк такой "мнейшосьцi" ня зусiм разьбiраўся ў тонкасьцях iхнае мовы. Пры перапiсе Казачок падаў, што нарадзiўся й увесь час жыў у Каламыi. Нiкому з палякаў i ў галаву не магло прыйсьцi, што гэты жартаўлiвы чалавечак пачаў кар'еру ў Чырвонай Армii й паходзiў з Палтаўшчыны.
      - То ты вжэ даўно падхаронжы? - пытаўся Казачок, прыглядаючыся Сымону.
      - А вось толькi што скончыў школу ў Ангельшчыне ды еду ў адзьдзел.
      - Вы бачылы таке... - дзiвiўся замурзаны жаўнер i паставiў мех побач на траве.
      - Ну, а ты адкуль iдзеш i куды вядуць твае дарогi? - спытаў Сымон.
      - Подывыся! - Казачок скiнуў свой зялёны берэт, i вачам падхаронжага адкрылася пляшывая, гладка абстрыжаная галава..
      - Што з табой? Ты-ж не ў савецкай армii.
      - Та згадай.
      - Цi не ў вязнiцы ты гэта гасьцiў?
      - А дэ-ж ты думаў.
      - За што-ж гэта?
      - Та я нэ одэн раз. Можно сказаты, што бiльшэ часу в польской армii просiдзiў у вязьнiцах.
      - Ха-ха-ха! - разрагатаўся Спарыш. - Ты, мусiць, жартуеш. Ня быў-бы ты той самы стары жартаўлiвец, калi-б штукi якой не ўпароў.
      - Та в цым цэла бiда, шчо нэ жартую.
      - Праўда?
      - Та нашчо мнэ брэхаты...
      - То пахвалiся-ж хаця.
      - Першы раз, а було цэ шчэ з пачатку, як достався я до цэй армii, под'iванiў у Флёрэнцыi матацыкла. Поiхаў собi без пропуску в Рым i загуляў як сьвiт. Грошы було, як гною, бо з одным напарнiком бiнзiну iтальянцом продалы. У Рымi зловiла мэнэ жандармэрыя, i шысьць мiсяцыў вiдсыдзiў...
      - Эгэ, брат, то нядрэнны пачатак! Ну й што далей?
      - Другi раз на мотоцыкла вжэ й дывытысь нэ хотiў. Под'iванiў та продаў вантажну машыну. Таксама богатько грошы прогуляў.
      - Бачу, што ты поступ уверх рабiў, - сьмяяўся падхаронжы.
      - Та цэ не всэ. Як вiдсiдзiў за машыну, так полiз на апоны, але там вжэ нэ вдалося...
      - Дык пэцкаль, значыцца, зь цябе выйшаў.
      Сымон сьмяяўся, хоць i ня быў пэўны, што ўкраiнец гаварыў праўду, хаця ўсё было надта праўдападобнае. Казачок бажыўся, што праўду кажа.
      - А чаму-ж ты ў зладзейства кiнуўся? Раней, здаецца, ты быў зусiм парадачны чалавек.
      - Лiпшэ сiдыты ў вязьнiцы, чым на фронцi, - адказаў украiнец, усьмiхаючыся. - Та всi-ж у польскай армii крадуць...
      - Эгээээ, дык вось дзе яна - цэлая разгадка. Ваяваць, значыцца, не хацеў, га?
      - Та за кого воюваты?
      - Знаеш, што скажу табе? Ня кожны чалавек спасьцеражэ, што ты многа хiтрэйшы, чым на вока здаецца.
      Сымон стаяў i, вушам ды зроку не давяраючы, прыглядаўся дзiвачна-каляровай постацi, што раптам выплыла зь ягонае мiнуўшчыны. Казачок усё ўсьмiхаўся.
      - А цяпер куды йдзеш?
      - Та трэба-ж iхаты дохаты.
      - А дзе-ж твая хата?
      - Та чорт ее батьку знае. Попытаюся, можэ, скажуць...
      Разьвiтаўшыся з Казачком, Сымон дзiвiўся i ў душы сьмяяўся з маленькага васпаваценькага чалавечка, што ў польскай армii спэцыялiзаваўся ў кражах. Самымi цiкавымi былi ягоныя матывы: першы - няма за каго ваяваць, i другi - у польскай армii ўсе крадуць. Адносна апошняга Казачок перасалiў. Калi-б сказаў, што ў польскай армii крадуць уладу маючыя, г. зн. старэйшыя штабовыя афiцэры, быў-бы блiжэй да праўды. У войску хадзiла тысяча вэрсiяў аб тым, як генэралы, а мiж iх насамперш камандзер сёмай дывiзii "пряжка" Пшэўлоцкi, Сулiк, Богуш-Шышка й сьцяг iншых, шмуглявалi ў Iталiю золата з Каiра й Александрыi. Рабiлi тое пры помачы сваiх ад'ютантаў. Золата заменьвалася на лiры, а пасьля на ангельскiя фунты. Добра на гэтым нажывалiся. Акрамя гэтага былi й розныя сьпекуляцыi ў самой Iталii.
      Казачок, здаецца, меў добра абгрунтаваную фiлязофiю.
      II
      У адлегласьцi мо трыццацi кiлямэтраў на захад ад Матолi й Сан-Базыльё, дзе ў часе вайны была база Другога корпусу - сёмая дывiзiя, ляжыць невялiкае мястэчка Матэра. Колькi большых будынкаў у часе вайны занята было войскам. Месьцiўся тут цэнтр шкаленьня артылерыi Другога корпуса. Камянiстыя, няпрыдатныя ў сельскай гаспадарцы вакольныя палi й узгоркi былi выкарыстоўваныя для мэтаў шкаленьня. Былi тут школы падхаронжых артылерыi, сувязi й пяхоты.
      Пры школе падхаронжых пяхоты прыдзелены быў маёр Карпiнскi. Паходзiў зь першага палка Крэхавецкiх Уланаў. Заданьнем яго было выкладаньне ў школе ведаў аб панцырнай зброi. Карпiнскi ўважаў, што адна практычная лекцыя з танкамi вартая была дзесяцi тэарэтычных. Пасьля доўгiх стараньняў удалося яму сьцягнуць у Матэру панцырны зьвяз з Галятоне каля Галiполi. Камандзерам зьвязу быў малодшы лейтанант Плiнта - афiцэр з адзiнаццацьцю гадамi вайсковае службы. Атрымаўшы вольную руку ў выбары людзей, Плiнта для абслугi чатырох "шэрманаў" узяў дваццаць пяць чалавек, у iх лiку чатырох падхаронжых. Былi iмi наступныя: заступнiк камандзера зьвяза падхаронжы Апаля, зьвязны падхаронжы Нядзвецкi, зьвязны падхаронжы Рэмi Сварычэўскi й капрал падхаронжы Сымон Спарыш. Апошнi быў наймалодшы ад усiх як векам, так рангам i вайсковай практыкай. Як Плiнта, так i тры зьвязныя падхаронжыя, перажыўшы ў канцлягерах савецкi палон, былi старымi лiсiцамi са шматгадовай практыкай у панцырнай зброi на франтох, пачаўшы ад Тобруку аж да Балёнii. Варта паасобку пазнаёмiцца з кожным зь iх блiжэй.
      Малодшы лейтанант Плiнта быў чалавекам простым, сяброўскiм i лёгкадаступным. Можна было-б спрачацца, цi ў вайсковай вопратцы больш нагадваў ён цывiльнага, чымся ў цывiльнай - вайсковага. У яго ня было строгасьцi й бравурнасьцi, што характарызуе шматлiкiх афiцэраў, асаблiва тых, што займаюцца больш шкаленьнем войска, чымся ўдзелам у баях. Жыцьцё ў зьвязе, якi ў Матэры быў адзiнкай амаль аўтаномнай, залежнай ад маёра Карпiнскага, Плiнта наладзiў амаль па-сямейнаму. Сяброўскае (хаця ў меру) стаўленьне да жаўнераў узбудзiла да яго з боку апошнiх пашану й паслухмянасьць. Калi пасьля ў зьвязе расслабла дысцыплiна, дык адно таму, што сам Плiнта, як i два падхаронжыя - Апаля й Нядзвецкi, зрэшты, як i сам маёр Карпiнскi, былi добрымi п'янiцамi. Жаўнеры часта назiралi папойкi сваiх камандзераў. Апошнiя навет не хавалiся.
      Плiнта быў сярэдняга росту худым бляндынам, зь сiнiмi вачыма, чырвоным носам, звычайна заўсёды цёмным ад загару. Гадоў меў больш сарака. Добра ведаў ангельскую мову й ведамi гэтымi дзялiўся з афiцэрамi ў Матэры на вячэрнiх лекцыях, што адбывалiся два разы ў тыдзень.
      Нядзьвецкi й Апаля векам раўнялiся Плiнту. Абое мелi больш чым па паўтузiна медалёў. Былi першакласнымi п'янiцамi й распуснiкамi. Бальшыню часу пасьля заняткаў праводзiлi з алькаголем i жанчынамi.
      III
      Мiж вышэйменаваных вырознiваўся Рэмi Сварычэўскi. З паходжаньня быў сынам буйнога абшарнiка з-пад Люблiна. У войску быў ад пачатку Другой сусьветнай вайны. Ягоная вайсковая кар'ера ледзь ня скончылася пад П'едымонтэ, дзе "шэрман", каторым ён кiраваў, дастаў проста ў лоб снарад зь нямецкае "восемдзесят васьмёркi". Увесь экiпаж танка згарэў разам з машынай. Рэмi Сварычэўскi, цяжка ранены ў жывот й левы бок, выскачыў зь вежы i страцiў прытомнасьць. Ачуняў у амэрыканскiм палявым шпiталi. Восем месяцаў праляжаў у шпiталi ў Нэапалi. Працэс аздараўленьня быў надта цяжкi й марудны. Калi нарэшце Рэмi поўнасьцю вярнуў свае сiлы й знайшоў свой адзьдзел, даведаўся ад новага камандзера, што падхаронжы зьвязны Рэмi Сварычэўскi быў забiты пад П'едэмонтэ, а яго - быццам нейкае ўвасабленьне загiнуўшага гэроя, новы камандзер разглядаў зь цiкавасьцю. Пасьля, знайшоўшы ў адзьдзеле старых знаёмых i сяброў, Рэмi меў няменшыя цяжкасьцi, калi пробаваў давесьцi, што ён - гэта ён - Сварычэўскi, а ня хто iншы. Людзi дзiвiлiся й надзiвавацца не маглi, што сьвятой памяцi падхаронжы, па якiм даўно зрабiлi памiнкi й якога ў кнiгу гэрояў запiсалi, уваскрос i зноў па зямлi ходзiць.
      Сварычэўскi быў высокiм, вельмi худым бляндынам. Меў падоўжаны твар i ясна-блакiтныя вочы. Нягледзячы на цяжкiя выпрабаваньнi лёсу - няволю, хваробы, раны (меў аж чатыры адзнакi за раны), быў заўсёды вясёлым, пагодным i жартаўлiвым. У пазьнейшых часах жыцьцё навучыўся бачыць праз прызму гумару. Казаў iншым, што так лягчэй было. I жарты ягоныя былi своеасаблiвымi.
      - Чаму, - казаў Сымону, зь якiм найбольш зблiзiўся й пасябраваў, - газэта, што выходзiць удзень, завецца дзёньнiк, а тая, што зьяўляецца ўночы, не завецца ночнiк? Скажы мне, калега.
      Або iншы жарт:
      - Цi ты чуў аб чалавеку, якi прыйшоў у краму сядзеньне для туалета купляць ды настойваў, каб прымерыць ягоны размер?
      Жарты Сварычэўскага былi ў бальшынi банальнымi, не належалi да тых, што можна было-б апавядаць у салонах, дзе захоўваюцца правiлы прыстойнасьцi. Важна тое, што выдумляў iх сам, не паўтараў звычайна чутае аднекуль цi ад некага (хоць i гэтага правiла не заўсёды трымаўся), але ўсё бачанае навокал стараўся прадстаўляць у жартаўлiвым сьвятле, у крывым, сьмешным люстэрку... Чалавек гэты мог некаму выдацца пустым, забаўным аж да дзяцiннасьцi, але гэта толькi таму, хто ня ўмеў глыбей заглянуць у людзкую душу. Фактычна Рэмi быў чалавекам паважным i ня скора адкрываў тайнiцы свайго характару. Адно Сымон добра пазнаў i ацанiў яго. Ад яго-ж i здабыў жартаўлiвы, навет цынiчны падыход да жыцьця. Паколькi жыцьцё было такiм цяжкiм, няпрыемным i амаль без надзеi на паправу, дык нашто тады дарэмна сабе галаву дурыць? Цi ня лепш падыходзiць да яго з гумарам i кпiнамi?
      Сымон пачаў у некаторай меры датарноўваць прынцыпы Сварычэўскага да жыцьця. Пераканаўся неўзабаве, што так было лёгка й выгадна. У глыбiнi сэрца й душы, у лябiрынтах розуму заставалiся старыя летуценьнi, адчуваньнi, iмкненьнi, старыя асновы. Але надворны выгляд i павярховасьць натуры чалавека - гэта магло быць зусiм iншае. Хiба-ж ад размалёўкi шалупiны велiкоднага яйка зьмянялася спажыўнае нутро яго?
      Рэмi Сварычэўскi любiў паэзiю, пераказваў шмат вершаў на памяць. Некалi ў бацькi была багатая бiблiятэка, й сын быў абазнаны з выдатнейшымi творамi сусьветнай лiтаратуры. На гэту тэму часта гаварыў з Сымонам. Творы й пiсьменьнiкаў таксама iлюстраваў па-свойму, часта дадаючы, творачы карыкатуры. У войску быў паважным жаўнерам i добрым падафiцэрам, але не належаў да службiстаў. Асабiсты гонар ставiў вышэй выслужваньня абы-каму дзеля павышэньня рангу. Хаця быў амаль беззаганным вайскавiком паводле здатнасьцi й паводзiн, дарогу да авансаў меў закрытую. Некалi здарыўся зь iм выпадак, што шмат сьведчыў ня толькi аб другой асобе, але перадусiм аб самым Сварычэўскiм.
      Школу падхаронжых скончыў у 1942 годзе. Як падхаронжы часта заглядаў у афiцэрскае казiно. Было гэта яшчэ ў Афрыцы. Камандзер вайсковае базы, беспасярэднi начальнiк Сварычэўскага - палкоўнiк Друцкi - любiў пакпiць з маладых падхаронжых. Найлепшай для гэтага нагодай былi вечары ў афiцэрскiм казiно, дзе можна было выпiць, закусiць i пажартаваць. Сядзiць, бывала, палкоўнiк Друцкi зь iншымi афiцэрамi пры стале i заўважыць маладога падхаронжага. Бярэ са стала чарку цi шклянку й шпурляе ёю ў афiцэрскага навiчка. Калi той зловiць, на залi грымiць рогат i брава, насамперш i найвыразней чуваць грымотны бас Друцкага.
      Маладыя падхаронжыя ведалi несамавiты жарт палкоўнiка i старалiся лавiць шпурляныя iм чаркi цi шклянкi. Але Рэмi ня лiчыў патрэбным выстаўляцца паслухмяным цюцькам. Аднойчы, калi ўвайшоў у казiно, а Друцкi, па прынятай прывычцы, шпурнуў у яго шкляной чаркай, Сварычэўскi навет не зварухнуўся, толькi з ледзь заўважнай усьмешкай зiрнуў пад ногi на разьбiтую чарку.
      - Шчанё! - раўнуў, зачырванеўшыся, палкоўнiк Друцкi.
      - Словы, якiмi я спадара палкоўнiка мог-бы назваць, у добрым асяродзьдзi ня могуць быць ужытыя, - адрэзаў Рэмi наўмысьля голасна, каб пачулi ўсе афiцэры, i, як быццам нiчога не сталася, сеў каля столiка й замовiў сабе выпiўку.
      Гэты выпадак дорага каштаваў Сварычэўскаму, бо палкоўнiк у ягоным службовым сшытку напiсаў, мiж iншага, наступнае: "прадстаўляецца да авансу на афiцэра з моманту дэмабiлiзацыi". Не памаглi падхаронжаму i баявыя заслугi пад Монтэ Касыно, П'едэмонтэ i ў iншых месцах. Падафiцэрам так i застаўся.
      Калi аднойчы Сымон выказаўся Сварычэўскаму, што ён не паляк, а беларус, то рэакцыя была самая непрадугледжаная.
      - Кажаш, што ты беларус? Браце каханы, дык чаго-ж ты журышся, што ты беларус? Хiба-ж беларусы горшыя людзi за iншых?
      - Я не журуся й вельмi далёкi ад думкi, што беларусы горшыя за iншых. Наадварот, я ганаруся...
      - Зусiм слушна, калега, - стукнуў Сымона па плячы Рэмi, - кожны мусiць шанаваць свой нацыянальны й асабiсты гонар. Хiба-ж мы, палякi, лепшыя за iншых?
      Сымон аднёсься да такiх словаў зь недаверам. Вось за час амаль двухгадовага побыту ў польскай армii першы раз пачуў нешта арыгiнальнае, зусiм пазбаўленае той пыхi, самалюбнай фальшы, наўмыснага выстаўляньня й падвышэньня сябе ды тых, як шкоты казалi, каралеўскiх манераў i кацiнае маралi. Амаль ня верыў сваiм вушам i дзеля таго наўмысьля прадоўжыў гутарку аб нацыянальнасьцях наогул ды аб беларускай у асаблiвасьцi. Быў вельмi задаволены, калi пазнаў, што Рэмi наскрозь розьнiўся ад iншых палякаў, ня меў тых агульных, вельмi характэрных для палякаў упярэджаньняў, нярэдка зьмешаных з хваравiтым шавiнiзмам i недаацэнкай усяго чужога. Наадварот, часта ў гутарках Рэмi крытыкаваў ня толькi вайсковую верхавiну. але наогул недахопы народнага характару. Спарыш, пераканаўшыся ў шчырасьцi Сварычэўскага й выдатных асаблiвасьцях ягонае натуры, палюбiў яго, i два падхаронжыя сталiся блiзкiмi сябрамi.
      Колькi слоў варта прысьвяцiць i Тадзiку, шафёру паўтаратоннага "бэдфорда", прыдзеленага да зьвязу. Быў гэта ў сярэднiм веку вельмi языкаваты й спрактыкаваны чалавек, што нiколi не дазволiў нiкому бяз прычыны наступiць сабе на нагу. Хутка ўсьведамiў сабе, што ад ягонае аўтамашыны, а значыцца, насамперш ад яго, залежная была цэлая каманда зьвязу. Залежнасьць тая выяўлялася ў частых паездках для прыемнасьцi ў суседнiя гарады Плiнты, Апалi й iншых падхаронжых. Тадзiк ведаў усё пазавугольнае жыцьцё ў Матэры, Равене, Бары й iншых месцах. Будучы старым шафёрам i нядрэнным валацугам, маючы знаёмствы сярод iншых шафёраў, што ведалi ваколiцу i ўсе чорныя справы ў гарадах, мог вам ня толькi расказаць аб тым, дзе й калi магчымасьцi былi для раманаў, але назваць i шмат асобаў, падаць цэны на розных рынках. Сам жыцьцё вёў больш вольнае, чымся iншыя радавыя жаўнеры.
      Аднойчы Тадзiк наўмысьля прадэманстраваў сваю вагу й незалежнасьць. Вязучы з Бары афiцэраў i падхаронжых, гнаў машыну вельмi хутка. Стрэлка лiчнiка даходзiла да пяцiдзесяцi мiляў. Маёр Дубiнскi, што сядзеў побач Капiнскага, спасьцярогшы гэта, сказаў шафёру, што, згодна з правiламi, нельга ехаць хутчэй чымся трыццаць мiль на гадзiну. Тадзiк зачырванеўся й нiчога не сказаў, але звольнiў да дваццацi пяцi мiляў на гадзiну й ехаў так цэлую дарогу, не зважаючы нi на пагрозы, нi на просьбы пасажыраў.
      IV
      Маёр Карпiнскi быў дзяцюком гадоў трыццацi пяцi, сярэдняга росту, чарнявым, фiзычна добра разьвiтым. Быў заўсёды лагоднае натуры. Мала сказаць, што Карпiнскi быў наскрозь франтавiком. Аб гэтым сьведчылi чатыры шэрагi берэтак розных мэдалёў на левай грудзiне: там вiдаць былi ўсе польскiя ордэны й некалькi ангельскiх, мiж iх - "Вiкторыя Крос" - найвышэйшы ангельскi ордэн за надзвычайныя ваенныя заслугi. Шмат цiкавага апавядалi аб прыгодах Карпiнскага на фронце. А вайны бачыў ён шмат у Афрыцы й Iталii. Нiколi не сядзеў ззаду. Пад'ехаўшы, бывала, з танкамi на пярэднюю лiнiю й затрымаўшы стальныя кракадзiлы, вылазiў i пехатою, сам або ўзяўшы на дапамогу каго са смялейшых, узброены "томсанам", гранатамi й параю пiсталетаў, падпаўзаў да самых нямецкiх умацаваньняў. У гэтыя моманты Карпiнскi чуўся як у сябе дома. Небясьпека, як выдавалася тым, што маглi сачыць яго ў баях, была самым лепшым ягоным спадарожнiкам. Любiў да немцаў заскочыць унеспадзеўкi, асаблiва тады, калi фронт быў плынны. Часта ўдавалася.
      Гэтак, згодна апавяданьняў, у баях перад Анконай Карпiнскi ў лiку трафеяў здабыў нямецкую штабовую легкавую аўтамашыну. Таму, што тая была пашкоджаная й некалi было напраўляць, прывязаў яе да "шэрмана" й цягнуў яе па пыльнай дарозе. Прыйшоў загад затрымацца для перагрупоўкi. На недалёкiм фронце бесьперапынна грымелi гарматы. Адкуль нi ўзяўся палкоўнiк Заорскi. Ехаў ён на джыпе ў кiрунку фронту. Прывiтаўшыся з маёрам, вельмi зацiкавiўся аўтамашынай. Пахвалiўшы маёра за такую здабычу, сказаў:
      - Пане маёр, нядрэнна было-б мець мне такi лiмузiн для собскай дыспазыцыi пад рукой.
      Магчыма, Заорскi (ён меў сумлеўную славу баязьлiўца, пасьля стаў камандзерам цэнтра ў Матэры, а значыцца, й беспасярэднiм зьверхнiкам Карпiнскага) мяркаваў, што гэройскi маёр ахвяруе яму аўтамабiль. Вялiкае было ягонае расчараваньне. Карпiнскi, пацягнуўшы вiна з адкаркаванай ужо бiклажкi, паказаў у кiрунку фронту й сказаў:
      - Пане палкоўнiк, там лiмузiны! - зь вялiкiм нацiскам на слова "там".
      Заорскi, зачырванеўшыся, праглынуў сьлiну, а Карпiнскi, адсалютаваўшы, загадаў танкам ехаць далей.
      Хоць Карпiнскi быў гэроем у поўным значэньнi слова, характару быў вельмi простага й даступнага. Зь iм мог пасябраваць кожны жаўнер, не важна якога рангу. Здольнасьцi ягоныя, адылi, найбольш выяўлялiся ў ваеншчыне, бо, прыкладна, калi бальшыня войска, будучы ў Iталii, сяк-так наламалася гаварыць па-iтальянску, веды маёра ў гэтай галiне абмяжоўвалiся пару дзесяткамi слоў. З ангельскаю мовай пазьней было яшчэ горш. Ордэнамi цi вялiкiмi заслугамi маёр анiчуць не ганарыўся. Аб гэтым няхай сьведчыць адзiн выпадак, якi варта прыгадаць, хаця й прыходзiцца забегчы наперад.
      Пасьля вайны й дэмабiлiзацыi Карпiнскi працаваў на вялiкай фабрыцы ў Ангельшчыне. Працу меў самую простую - падмятаў фабрыку. Аднойчы ўласьнiк фабрыкi, даведаўшыся, што ў лiку ягоных работнiкаў ёсьць носьбiт "Вiкторыi Крос", адшукаў падмятайлу й зьвярнуўся да яго з такiмi словамi:
      - Слухай, мне тут твае ўланы казалi, што маеш "Вiкторыю Крос". Мне здаецца, што падмятаньне зьневажае героя. Можа-б...
      - Што ён кажа? - паклiкаў Карпiнскi паляка, што апынуўся ў суседзтве. Той растлумачыў.
      Гэрой з-пад Монтэ Касыно, Тобрука й Анконы, абапёршыся на мятлу, усьмiхнуўся i адказаў ангельцу:
      - Дзякую, сэр, але мне й падмятаць добра. Цяжка не працую. Калi-ж каму здаецца, што гэта неганаровае й панiжаючае, дык заўтра прыйду на працу, начапiўшы на грудзi ваш мэдаль. Можа, тады ўсе будуць адносiцца да мяне з пашанай.
      Тыя, што прыслухоўвалiся збоку, асаблiва-ж пара палякаў, голасна зарагаталi. Адказ быў удалы й шматвымоўны ня толькi адносна самога носьбiта "Вiкторыi Крос", але перадусiм таго, як палякi чулiся пакрыўджанымi ангельцамi. Карпiнскi лiчыў, што калi ангельцам ня сорамна было ардэнаносца "Вiкторыi Крос" паставiць на працу зь мятлою ў руках, дык чаго-ж тады меў саромецца ён сам, нядаўна ўзнагароджаны й праслаўлены, а цяпер закiнуты на вычышчэньне ангельскiх iндустрыяльных сьметнiкаў.
      V
      Выехаўшы з Матэры на Гравiна й зрабiўшы кiлямэтраў шэсьць, можна было ўбачыць, як адбягала ўлева ад шашы крутая дарожка. У самым нiзе схiлу кiравалася яна ў паўразваленую каменную браму й далей ужо роўна бегла да хутара цi, дакладней было-б азначыць, маёнтку - Парко Гатынi. Направа вы заўважылi-б вялiкi двухпавярховы каменны будынак, па кутах завершаны малымi круглымi вежамi. Гэта быў гаспадарскi будынак: наверсе склады, а ўнiзе - хлявы для жывёлы. Не даходзячы да яго, па левым баку былi руiны вiлы. Аб гэтым сьведчыла брама з надпiсамi на калёнах, круглыя каменныя слупы, цэлы шэраг павыбiваных ва ўзбоччы ўзгор'я каморак, зарослы ўжо басэйн - цяпер сапраўдны гадавальнiк. камароў. Побач басэйну быў кран з вадою, што пад час сьпякоты так добра служыў жыхарам руiнаў. Былi-ж iмi сябры спэцыяльнага панцырнага зьвязу, прывезенага сюды з Галятонэ на запатрабаваньне маёра Карпiнскага. У агародзе сярод алiвак вырасьлi дзьве вялiкiя палаткi для радавых. Воддаль, з другога боку за выбiтым у скале вузкаватым праходам, разьмясьцiлася асобная, таксама вялiкая палатка для падхаронжых i тут-жа побач яе малая - для Плiнты.
      Танкi трымалi на двары за брамай. Новапрыбылыя былi надзвычайна задаволеныя месцам. З паўночнага боку Парко Гатынi прытулiлася да камянiстага бугра, а з паўднёвага - як вокам кiнуць аж да ледзь заўважнага блакiтнага хрыбта гор на гарызонце - зелянеў густы лес аранжавых* i алiўкавых плянтацыяў. Месца было вельмi блiзка ад цэнтру й адначасна здавалася, што знаходзiлася дзесь на бязлюдзьдзi ў Афрыцы. Да Матэры Тадзiкавым возам было пятнаццаць хвiлiн язды. Там усе вайсковыя адзiнкi падлягалi ўсiм правiлам гарнiзонных iнспэкцый. У Парко Гатынi-ж нiхто не заглядаў, акрамя маёра Карпiнскага ды ягоных сяброў. А маёр прыяжджаў не дзеля iнспэкцый, а дзеля iншых прычын. Гэтыя прычыны няцяжка было адгадаць, ведаючы, што гэройскi маёр не належаў да тых, што ганьбавалi пляшкай. Тут-жа й месца было асобнае, сказаць-бы, ледзь не ягонае собскае, дый далёкае ад гарнiзоннае вайсковае шумiхi й штодзённае службовае руцiны.
      * Апельсiнавых.
      Часта пасьля штодзённых службовых заняткаў, калi сонца хiлiлася на захад, Тадзiкаў "бэдфард" уздымаў вялiкую хмару пылу на крутой дарожцы, поўз вальней па схiле ды ўжо зусiм звальняў каля галоўнае, паўразваленае танкамi брамы. Карпiнскi, саскочыўшы з аўтамашыны, з партфелем пад пахай, весела здароўкаўся з сустрэчнымi жаўнерамi, празь сьцежку ў запушчаным агародзе ўзьбiраўся па прыступках у кiрунку вузкага праходу ды, перамераўшы яго шпаркiмi крокамi, убягаў у палатку да Плiнты або да падхаронжых. Пасьля вiтаньняў i супольных абменаў дзённымi навiнамi пачыналi сыпацца розныя жарты цi анэкдоты - маёр Карпiнскi iх надзвычайна любiў, - i кампанiя чатырох падхаронжых ды двух афiцэраў сядала за стол, дзе, дзякуючы Апалевай празорлiвасьцi, зьяўлялiся чарка й закуска. Апошняга хапала. Войска было добра забясьпечанае мясам i iншымi прадуктамi. Што-ж да алькаголю, дык ён найчасьцей паказваўся ў выглядзе пару пляшак з маёравага партфеля. Звычайна гэта было шкоцкае вiскi або джын, якога можна было колькi хочаш i па таннай цане купiць у афiцэрскiм казiно ў Матэры. Вiна на мясцовым рынку i ў вайсковай краме было хоць залiся.
      Як правiла, Рэмi Сварычэўскi й Сымон Спарыш пiлi мала, адно для падтрымкi кампанii. Апошняя-ж чацьвёрка перакульвала чаркi, як быццам гэта была крынiчная вада з суседняга крану. Найбольш гаварыў Карпiнскi. Невычарпальнаю тэмаю былi ваенныя прыгоды. Сябе й сваё "я" трымаў заўсёды на заднiм пляне. Гутарка маёрава ў нiякiм выпадку не нагадвала самахвальства. Зусiм iншае было з Апаляй, якi пасьля маёра быў найбольш гутарлiвым i асноўную ўвагу аддаваў сабе, цi зь Нядзьвецкiм, што рэдка заставаўся ззаду. Плiнта, як i належылася, зь ветлiвасьцю гаспадара патакiваў, там-сям устаўляў пару слоў i рабiў уражаньне чалавека знуджанага, якi даўно ведае ўсё тое, што было цi мае быць за сталом сказанае. Рэмi й Сымон сядзелi моўчкi. Паклiкалi на дапамогу языкi, адно калi даводзiлася баранiцца, каб Апалева цi маёрава рука не пералiла ў iхныя чаркi.
      Жаўнеры здалёк прыслухоўвалiся да гоману ў палатцы начальства й самi заглядалi ў пляшкi. Нядзьвецкi звычайна першы пераключаў тэму з ваенных прыгодаў на дзявочыя, а калi й гэтыя былi так-сяк вычарпаныя, пачыналiся песьнi. Такiя сэсii здаралiся разы тры-чатыры на тыдзень. Пазьней пастачальнiкамi алькаголю, акрамя Карпiнскага, сталi i ўсе падхаронжыя, бо як-нiяк ня выпадала-ж заўсёды пiць чужое. Апаля заўсёды зьбiраў грошы, рабiў закупы й стала трымаў у запасе колькi пляшак на "чорную гадзiну". Пасьля дзьвюх- цi трохгадзiннае выпiўкi маёр Карпiнскi ад'яжджаў Тадзiкавым аўто ў Матэру, часта ў таварыстве Апалi й Нядзьвецкага. Яны нярэдка вярталiся на базу далёка пасьля поўначы, бяз сумлеву зьведаўшы яшчэ iншыя месцы прыемнасьцi, што часамi былi й зусiм не па дарозе.
      Аднойчы маёр Карпiнскi, пасьля трохгадзiннага п'янства, устаў з-за стала й голасам цьвёрдае каманды загадаў Плiнту, каб зьвяз за паўгадзiны стаяў у поўнай гатоўнасьцi на начныя практыкаваньнi. Маёр выразна хiстаўся, Плiнта й падафiцэры падзялiлiся мнагазначнымi позiркамi, але не пярэчылi. Апаля хутка перадаў загад экiпажам танкаў. Жаўнеры, сьцямiўшы, у чым рэч, чакалi, што станецца нешта нештодзённае. Пакуль сабралiся, зайшло сонца й пачало шарэць.
      Маёр Карпiнскi, падсаджаны чатырма рукамi, ускарабкаўся наверх першага танка i, абхапiўшы рукамi руль гарматы, загадаў каля сябе сесьцi Плiнту й Апалю. На iншых вярхах танкаў селi рэшта падхаронжых i радавыя. Карпiнскi загадаў поўнай хуткасьцю ехаць у Матэру. Кожны танк запалiў зыркi верхнi пражэктар, што сьвяцiў найменш на дзвесьце мэтраў. Чатыры цяжкiя стальныя чарапахi, зьзяючыя доўгiмi конусамi сьвятла, пад гоман i песьнi ды п'яную балбатню маёра й спадарожнiкаў, хутка карабкалiся на стромы бугор, а пасьля, узьехаўшы на шашу, поўнай хуткасьцю накiравалiся ў гарнiзонны гарадок.
      Жыхары Матэры, пачуўшы здалёк гул, цеснай сьцяной заграмадзiлi ходнiкi. Палавiна зацiкаўленых была вайскоўцамi. Панцырны зьвяз нiколi дагэтуль не заглядаў у Матэру ня толькi ў п'яным, але нат i ў цьвярозым вiдзе. Спасьцярогшы падпiтых афiцэраў i танкiстаў, гледачы смяялiся й махалi рукамi. Карпiнскi ахрыплай глоткай зацягваў уланскую песню, а Апаля, збоку размахваючы рукамi, намагаўся не заставацца ззаду. Танкi, аб'ехаўшы блёк будынкаў гарнiзоннага штабу ў цэнтры мястэчка, павярнулi налева на малы пляц перад афiцэрскiм казiно.
      Адны павыходзiлi на вулiцу. Iншыя выглядалi зьверху праз вокны. П'янага маёра звалаклi з першага танку й памаглi зайсьцi ў клюб. Апаля, хiстаючыся на нагах, загадваў заварочвацца. Плiнта, пасадзiўшы Карпiнскага за сталом, вярнуўся, сваiмi сiламi ўзлез на танк i загадаў вяртацца ў Парко Гатынi.
      Назаўтра ранiцою, калi Карпiнскi а восьмай гадзiне зьявiўся ў штаб гарнiзона, палкоўнiк Заорскi, што не забыўся маёравай парады, дзе здабыць нямецкiя лiмузiны, са зласьлiвай ухмылкай зьвярнуўся да ўладальнiка "Вiкторыi Крос":
      - Пане маёр, чым можаце вытлумачыць учарашнюю прысутнасьць позьнiм вечарам танкаў у горадзе? Што гэта вы выраблялi?
      - Праводзiлi начныя практыкаваньнi, пане палкоўнiк! - адрэзаў Карпiнскi i, не чакаючы далейшага, завярнуўся й выйшаў. Заорскi са злосьцi ледзь ня ўкусiў нiжнюю губу. На гэтым справа закончылася. Калi-ж iншыя афiцэры пыталiся Карпiнскага, чаго прыяжджалi ўчора танкi ў горад, гэрой з усмешкай адказаў:
      - Хацелi, дык i прыяжджалi.
      VI
      Даўно перастала быць тайнiцай, што ўсе польскiя адзьдзелы ў Заходняй Эўропе, а ў iх лiку й Другi корпус Андэрса зь Iталii, мелi быць у хуткiм часе дэмабiлiзаваныя й дзеля таго насамперш перавезеныя з кантынэнту ў Ангельшчыну. Другi корпус меў быць хутка дэмабiлiзаваны не таму, што ягонага выезду зь Iталii дамагаўся Сталiнаў прадстаўнiк у Аб'яднаных Нацыях Вышынскi i не таму, што цэнтральны прэсавы ворган iтальянскай камунiстычнай партыi "Ль-Унiта" з Рыму штодзённа пiсаў аб нападах палякаў на камунiстаў i рабiў буру ў шклянцы вады, а таму, што брытанцам два гады пасьля заканчэньня вайны надакучыла харчаваць i апранаць колькi сотняў тысяч бязьдзейных жаўнераў, якiх мяркавалi выкарыстаць на рынку працы. Ды хоць справа выезду й дэмабiлiзацыi ня была ўжо тайнiцай, жыцьцё ў гарнiзоне Матэры плыло нармальна.
      Напрыканцы чэрвеня Сымон атрымаў загад прывезьцi з Галiполi танкавай амунiцыi. Узяўшы пяцiтонную транспартную машыну й зьвязнога падафiцэра-шафёра, зрабiў падарожжа за тры днi. Зараз пасьля прывозу амунiцыi маёр Карпiнскi загадаў наладзiць практыкаваньнi ў полi са страляньнем.
      На палёх ужо стаялi першыя сьцiрты зжатага збожжа, а дасьпелая пшанiца аж прасiлася пад серп. Дзень для практыкаваньняў выпаў даволi ветраны, хоць, як амаль заўсёды, сонечны й гарачы. Чатыры танкi з Парко Гатынi выехалi вельмi рана. На базе зьвязу застаўся сам Спарыш. Паволi зьеў сьнеданьне й пасьля вылежваўся на гарачым сонцы, а калi занадта дапякло, уцёк у цень палаткi i ўзяўся за чытаньне нейкай няцiкавай, трапiўшай пад руку, кнiжкi.
      Каля гадзiны першай папаўднi ў адкрытых дзьвярох палаткi вырасла замурзаная й запыленая фiгура Сварычэўскага.
      - Гэ-э-эй! А што гэта з табою? Чаго ты так рана дома? Ужо выстралялi ўсю амунiцыю? - схапiўся Сымон.
      - Але дзе-ж там! Стралянiна спынена. Зрабiлi такi пажар, што спалiлi вялiзарныя абшары збожжа. Е-э-э-зус каханы, Езус! - абхапiў Рэмi рукамi галаву й апусьцiўся на пасьцелю. - Каб ты бачыў!
      - Пажар? Якiм чынам?
      - Ну бо гэты... Плiнта, як толькi прыехалi й паставiлi на пазыцыi танкi, даў загад заладаваць дымнымi й вызначыць мэту. Перад намi была невялiкая гара - бок ейны паверхнi мо як сьцяна добрага дома. Навокал-жа ўсюды збожжа. За гарой, як пасьля даведалiся, была ў лагчыне вёска. Занялi мы пазыцыi адлеглыя ад гары на нейкiх 1000 ярдаў. Плiнта загадаў нам страляць з наставы. Што за ёлап! Гэта-ж хапiла розуму. Я адразу спасьцярог, што ў гару ня траплю, бо, зiрнуўшы праз рулю, убачыў голае неба. Я крыху стрымаўся. Там трэба было дасканалых стральцоў, каб пацэлiлi ў тую гару, а не такiх зялёных, як ён паўсаджваў у танкi, каб навучылiся. Першыя ладункi казаў выстралiць нам, падхаронжым. Нядзьвецкi тады, доўга ня думаючы, луп! - адзiн, другi, трэцi. Я ўбачыў, што ладункi ляцяць цераз гару. Давай сваю гармату ўнiз i пачаў. Трапiў у самую сярэдзiну скалы. Значыцца, мы страляем сабе. А там, як аказалася, за гарою ўжо гарыць ад першых трох, бо Нядзьвецкi трапiў акурат у сьцiрту. Але мы нiчога аб гэтым ня ведаем i страляем далей. Выбiлi ўсе супрацьпанцырныя й па некалькi гранатаў, як раптам бачу, колькi мага сiлаў iмчыць у нашым кiрунку на белым канi Кэнсiк i махае рукамi. Ён быў адным з тых, што стаяў збоку для назiраньня. I яздок ьз яго не абы-якi - я гэта заўважыў. Як даведаўся - ён сын селянiна. Ну i як кiнецца ён да Плiнты ды як крыкне: "Спадар лейтанант! Вы страляеце, а нiхто не бачыць, што пажар людзям збожжа палiць. Там, за гарой, агонь бушуе, пекла несамавiтае!"
      Плiнта зьбялеў як палатно й чаго не звар'яцеў ад страху. Зачаў тупаць у панiцы, страцiўшыся зусiм. Хлопцы кiнулiся за гару, а там ужо цэлае мора агню. Пазьбiралiся iтальянцы. Крык, гоман, плач. На цэлае шчасьце, хата нiякая шчэ не занялася. Гарыць стог адзiн, другi, трэцi, а вецер агонь па полi стралою нясе. Плiнта паслаў некалькi хлапцоў, бо ня ведаў, што там мора агню. Казаў страляць далей з двухцалёвага мiнамёта. Страляйце, кажа, у гэтую чорную полаць раллi. Як так, то давай! - хлопцы зноў пачалi. Не прайшло й пару хвiлiн, як адзiн ладунак трапiў на ржышча, якое тут-жа ўмiг занялося полымем. Нiчога дзiўнага, бо сьпякота страшэнная. Там абы лёгкая iскра, i ўсё пайшло-б з дымам, а што гаварыць, калi некалькi фосфарных ладункаў звалiлася.
      Вецер маланкаю паганяў агнём, i не агледзелiся, як полымя абняло цэлыя нiвы. Ну што-ж ты будзеш рабiць. Пабеглi мы ратаваць. Але дзе-ж там! - навет мовы ня было, каб маглi што зрабiць. Напрацавалiся, як дурнi, аж дух занiмала. Я апарыў сабе плечы й рукi, бо вопратку быў ськiнуў. Лапаты й гасьнiцы, што мы мелi, гэта - капля ў моры. Перш пачалi капаць канавы, каб агонь адгарадзiць, але што пачнём якiх сто метраў наперадзе, то за пару мiнут агонь нас дагонiць. Бачым тады, што не дамо рады. Зрэзыгнавалi ўжо зусiм з гашэньня, адно пачалi капаць канавы па баках, каб не даць пажару пашырыцца, бо спынiць яго было зусiм немагчыма. Удалося нам скiраваць яго з ветрам на суседнюю гару, дзе й пагас. Маткi мае боскiя! Ты не ўяўляеш сабе, што за велiзарныя абшары збожжа спалiлi. I то пераважна пшанiцы, ды такой сьпеленькай, што толькi на серп чакала. Як станеш на суседнiм узгорку, то пад табою чорнае мора, як вокам сягнуць. Шчасьце, што хаты не пагарэлi. А людзi пазьбягалiся з усёй ваколiцы. Iтальянкi кiнулiся ў лямант: "О мiо панэ, мiо панэ!" О хлеб мой, значыцца. Жандармэрыя наша й iтальянская, поўна iхных i нашых афiцэраў, шмат лiмузiнаў панаяжджала. Там багатых мужыкоў маса, што аддаюць зямлю ў арэнду. Для iх страта не так балючая, як для тых бедных арандатараў. Там-жа на месцы даходжаньнi, тэлефоны, тэлеграмы, я цябе... калатня будзе, якой сьвет не бачыў. Наш Плiнта бегае як звар'яваны.
      - Ну й што, яны яшчэ ня скончылi?
      - Скончылi, недзе ўжо едуць. Я прыехаў з Тадзiкам паўтаратонкай, а Плiнта застаўся быў ззаду для выясненьня гэнага цэлага б...
      - Дзе ляжыць тая бедная вёска?
      - На захад ад Мiлiёнiко. Як яна завецца - ня ведаю. Будзе адсюль кiлямэтраў сорак пяць - пяцьдзесят. Але што за прыгожая ваколiца! Шкада мне гэных людзей. Ты ведаеш, на колькi ацанiлi шкоду?
      - Ну?
      - На восем мiльёнаў лiраў. Цiкава, хто iх заплацiць. Хiба-ж не наш Плiнта.
      - А дзе-ж быў наш самы галоўны гэрой?
      - Карпiнскi?
      - Так.
      - Прыехаў, як пажар ужо бушаваў.
      - Дык i хто-ж за гэта будзе адказным?
      - Хiба-ж што не я. Плiнта цьвердзiць, што яму гарнiзонны афiцэр па справах стрэльбiшчаў вызначыў там месца, хаця ў ваколiцы ёсьць такiя дзiкiя горы, што самi просяцца...
      - Але-ж там мусiла быць весела. Добра, што я не паехаў.
      - Маеш шчасьце. Глянь во! - паказаў Рэмi Сымону паабсмальваныя рукi. - Я дзякую iм за такую прыемнасьць. Плiнта будзе адказваць за неасьцярожнасьць пры страляньнi, а афiцэр ад стрэльбiшчаў - за неадпаведнае месца. Як справа пойдзе ў суд, тады пазнаюць. А Плiнта кажа: "Гэта нiчога. Мы ў Рыеты, кажа, ня гэтулькi папалiлi. I ты думаеш, ангельцы далi адшкадаваньне? Анi на ногаць. Казалi iтальянцам пазвозiць збожжа, а як ня справiлiся, то маеце..."
      - Я-б хацеў бачыць, каб падобнае нешта здарылася ў Ангельшчыне. Нам танкамi навет па дарогах езьдзiць не дазвалялi, каб, баранi Божа, асфальту не пашкодзiлi.
      Падхаронжыя змоўклi. Рэмi курыў бесьперапынна ўжо трэцюю з чаргi сыгарэту. Сымон пазiраў на яго ды нешта мяркаваў у галаве. Паважнае аблiчча твару паступова пачало перамяняцца ў грымасу, i раптам Спарыш зарагатаў голасна й працяжна. Сьмех быў нейкай канвульсiяй, пачаўся ўнiзу ў жываце й страсануў усiм целам. Сымон ускочыў з ложка, падскакваў па палатцы, часамi аж прысядаў i, стукаючы абедзьвюма далонямi па каленях, рагатаў бесьперапынна, ажно вочы набеглi сьлязьмi, а на лбе пачалi выступаць каплi поту. Напаўдзiкi канвульсыйны грымотны сьмех ня спыняўся.
      Рэмi анямеў, сачыў за Сымонам, ня ведаючы, як тое разумець.
      - Што з табою? Не ў парадку што?
      - Чу-га-га! Чудак ты, га-га-га! Чаго са мною, што мае быць не ў парадку. Ой не магу, га-га-га! Жывот ужо пачынае ад сьмеху балець. Дэмабiлiзацыя, казаў той, на носе, а тутака паехалi панове ў "ваенку" гуляць, па чужых пшанiчных нiвах снарадамi псяюрыць, бедным людзям збожжа палiць! Га-га-га! Яшчэ не наваявалiся, мусiць, яшчэ iм усё мала. Ах, каб вы падохлi, каб вы... га-га-га!
      Рэмi стаяў у нерашучасьцi. Прыглядаючыся да Сымона, заразiўся ягоным сьмехам i пачаў таксама рагатаць з усёй сiлы. Цяпер ужо пайшло дружней. Абое глядзелi адзiн на другога й выбухалi гулкiм рогатам. Рэмi кiнуўся на ложак i пачаў з раптоўна знойдзенай весялосьцi выдрыгваць у паветры нагамi, залiваючыся ўсё новымi хвалямi сьмеху й прыгаворваючы:
      - Але-ж, браце каханы, i наваявалi мы сягоньня. А няхай iх кроў залiе! Ха-ха-ха!
      Невядома, як доўга трываў-бы той дзiкi рогат падхаронжых, калi-б ня грукат танкаў з панадворку. Паабсмальваныя, запыленыя й усхваляваныя танкiсты дзялiлiся мiжсобку рознымi цiкавымi эпiзодамi з таго, што здарылася. Плiнта, не аглядаючыся на нiкога, быццам злосны, пабег у сваю палатку.
      - Бачыш? Вось i наш "вудз". Пад ягонай камандай нашы чарапахi атрымалi сягоньня, мусiць, апошняе баявое заданьне перад тым, пакуль пойдуць на злом. Iтальянцам доўга будзе помнiцца наша "военка" ў iхняй пшанiцы.
      Сымон, слухаючы гэтыя заключныя словы Сварычэўскага, ня меў ужо фiзычнае сiлы рагатаць. Ды глянуўшы на выпадак з другога боку - з боку тых пакрыўджаных сялян - цi-ж гэта было так надта сьмешна?
      VII
      Мiж вучняў школы падхаронжых у Матэры сустрэў Спарыш колькi сваiх сяброў, колiшнiх менскiх кадэтаў. Надзвычайна ўзрадаваўся з такога спатканьня. Мiж iмi быў i Мiкола Дудкевiч.
      - Ну, братка, расказвай, што там у Ангельшчыне, - абступiлi яго, - тут ёсьць плёткi, што хутка пераяжджаць будзем. Цi там будзем мець магчымасьць скончыць яшчэ школу?
      - Школу скончыць? - усьмiхнуўся Сымон. - Забудзьцеся ўжо аб войску. Там даўно яго няма.
      - А ты-ж скончыў.
      - Дык разам са мною перастала iснаваць i школа. Людзi там ужо мяркавалi, як рыхтавацца да цывiльнага жыцьця пасьля дэмабiлiзацыi.
      - Няўжо-ж?
      - Каб я з гэтага месца ня зыйшоў.
      - Цьфу на цябе. А мы тут яшчэ галовы мазолiм, каб ацэнкi добрыя дастаць i ў хвасьце не застацца.
      - Дарма вы, хлопцы. Ня дурыце сабе галоваў. Войска ўжо скончылася. Будзе арганiзоўвацца нейкi быццам корпус прыстасаваньня, дзе будуць вучыць цывiльных фахаў, пэўна, як капаць вугаль у шахтах цi працаваць з лапатамi пры будовах. Вось якое войска.
      - Ты не жартуеш?
      - Чаго-ж маю жартаваць. Дадушы праўду кажу.
      Сымонавы словы былi, быццам вядро сьцюдзёнай вады на гарачыя юнацкiя галовы сяброў. Шмат хто шкадаваў тых стараньняў, уложаных дасюль у ваенную навуку, якiя цяпер выглядалi дарэмнымi. Ад iх падхаронжы Спарыш даведаўся, як палякi, спасьцярогшы вялiкi наплыў беларусаў у афiцэрскiя школы ў Матэру, пазбылiся iх, ня прызнаўшы адукацыi пад нямецкай акупацыяй, як пасьля, на курсах, загароджвалi дарогу да экзаменаў, iншых-жа на тых экзаменах паабразалi. Некаторыя былыя менскiя кадэты, якiя вытрымалi экзамены, не пайшлi пасьля ў афiцэрскiя школы. Мiж iмi былi два найблiжэйшыя Сымонавы сябры Вiктар Караткевiч i Кастусь Дзежка.
      Будучы ў Парко Гатынi й маючы вольны доступ у афiцэрскае казiно ў Матэры, Сымон часта заглядаў туды не так дзеля выпiвак, як дзеля таго, каб пазнаць, што робiцца "на вярхах". Тое, што пабачыў i пачуў, поўнасьцю пацьвердзiла ягоныя ранейшыя мяркаваньнi адносна маральнага раскладу й гнiльля, што панавала сярод афiцэрскага пэрсаналу. Найчасьцейшымi тэмамi гутарак у казiно былi грашова-спэкуляцыйныя абароты на чорных рынках. Вышэйшыя афiцэры, што мелi ад'ютантаў, выкарыстоўвалi розныя нагоды, каб, паслаўшы свайго чалавека па "службовай справе" ў Эгiпет, зрабiць сыценькi гандаль капiталам. У Эгiпце куплялi ангельскiя залатыя фунты, званыя "каштанамi", што там прадавалiся на вольным рынку. У Iталii заработкi на iх сягалi семсот працэнтаў. Атрыманыя лiры пры дапамозе ваўсковых дзейнiкаў выменьвалiся на ангельскiя папяровыя фунты.
      У апошнiя часы побыту Андэрсавага корпуса ў Iталii вялiзарная колькасьць вайсковых матэрыялаў пайшла на чорны рынак. Былi гэта часы лiквiдацыi. Кожны, хто дзе быў на якiм становiшчы, што мог нешта прадаць i зарабiць, ня трацiў нагоды. Адно меншыня трапляла ў рукi вайсковае палiцыi й пад суд. Гэтак рамонтны адзьдзел базы Другога корпуса, што памяшчаўся ў Леччэ каля Таранто, зарабiў пры лiквiдацыi некалькi мiльёнаў лiр. Дзякуючы неасьцярожнасьцi iтальянца, што накупляў матораў, апонаў ды iншых матэрыялаў i прыладаў, гешэфт выйшаў наверх i цэлы пэрсанал рамонтнага адзьдзелу разам з камандзерам трапiў у ангельскую вязьнiцу.
      Таму, што ведаў ангельскую мову, Сымону Спарышу даручылi адвезьцi чатыры "шэрманы" з Матэры на злом у Форлi. Для дапамогi юнак меў васьмёра людзей i Сварычэўскага. Танкi былi дастаўленыя цягнiком на аграмаднае лётнiшча ў Форлi. Сымонавы людзi, кiнуўшы вокам на амаль бязьмежную масу танкаў, панцырных машынаў, "кар'ераў" i навет звычайных транспартных машынаў, што як вокам сягнуць заграмазьдзiлi колькi квадратных кiлямэтраў лётнiшча, не маглi надзiвiцца. Нiдзе й нiколi нiхто зь iх ня бачыў у адной кучы столькi ваеннага матэрыялу. Брытанскi ўрад прадаў яго на злом Iталii. Ангельскi сяржант, што прыняў Спарышовы "шэрманы", адно вокам кiнуў на iх i падпiсаў квiт даставы. Зусiм не заглядаў усярэдзiну. А там-жа была маса матэрыялу, пачаўшы ад алiвы, сьлясарскiх прыладаў, ключоў, а канчаючы электрычнымi дынамкамi, што маглi быць па дарозе прададзеныя. Кожны танк меў дасканалае радыё. Як апавядалi мясцовыя жыхары, нямецкiя палонныя, што працавалi пры парадкаваньнi й разьбiраньнi злому на лётнiшчы, парабiлiся мiльянерамi.
      Вяртаючыся назад у Галiполi-Галятонэ цягнiком, Сымон думаў аб мiнулым i цяперашнiм. Прыгадаў пачатак вайны ў 1939 годзе, калi быў малым хлапчанём i басанож бег па полi, каб прыгледзецца тром самалётам, бо-ж раней нiколi iх так шмат не бачыў разам. Цяпер-жа, пасьля вайны, ён вось завёз i здаў на злом тыя танкi, якiм прызначана было, згодна летуценьням польскiх паноў, трыюмфальна "вызваляць" Вiльню й Львоў, а мо й ягоныя родныя мясьцiны. Якое крутое, капрызнае й непрадугледжанае было жыцьцё. Некалi босы й бедны падлетак быў цяпер дасьпелым, зьведаў Эўропу, бачыў шмат баёў i лiхалецьцяў, стаў загартаваным жаўнерам. Але гэта ўсё было адно памылка лёсу - вынiк чужое гульнi. Якая-ж пацеха была з таго Сымону, што ён вось здаў на злом частку зброi, якой паны зноў хацелi паняволiць Беларусь, калi там, дома, iншыя танкi рэзалi родную зямельку й крывавiлi змучанае цела Бацькаўшчыны.
      Вярнуўшыся з Галiполi, Спарыш за пару дзён далучыўся да другога транспарту, што накiроўваўся ў Ангельшчыну. Невялiкi мараплаў "Эмпаер Батл'акс" пакiнуў Нэапаль у пачатку жнiўня. Для бальшынi пасажыраў было гэта першае падарожжа пасьля вайны ў Ангельшчыну, для Сымона-ж - адно паўтарэньне ранейшага шляху. Ужо ня ехаў у чужое й няведамае, але - у даволi добра знаёмае. Прадугледзеў, чаго можна чакаць i спадзявацца ў будучынi.
      ВАСЕНЬНIЯ ХМАРЫ
      I
      Нiзка па небасхiле плывуць васеньнiя хмары. Грозныя, бурлiвыя, цяжкiя, алавяныя. З гулам, свабодаю й размахам бушуюць у прасторы, хвалююцца й перавальваюцца цераз горы, зьвiсаюць жыватамi над далiнамi ды зь нястрыманым iмпэтам iмчацца далей i далей. Дзiка вые заходнi марскi вецер. Калоцiць верхавiнамi дрэваў, бязьлiтасна сячэ ледзяным дажджом па шэрых тонкiх сьценах вайсковых баракаў, спрытна прабягае мiж блёкаў прыгарадных паселiшчаў, абозаў ды, вырваўшыся на цьмянае прамоклае поле, паганяе далей у няведамае.
      Хмары з мора вельмi неспакойныя. Рэдка дазваляюць яны ўсьмiхнуцца сонцу. Бывае, што парадзеюць, i тады вясёлы праменьчык зазiрне ў памяшканьне праз брудныя шыбы вайсковых баракаў, але ненадоўга. Наступная разбушаваная хваля прыходзiць тым першым на зьмену, закрые разьяснеўшыя нядаўна кавалкi неба ды новым змрокам зноў хлыне ў вокны шэрых будынкаў. Густыя кроплi дажджу заядла сьцебануць па чырвоных сьценах вiлаў, за iмi новыя, цяжэйшыя, сапраўдным ужо ручаём паплывуць па пачарнелых ад дыму стрэхах работнiцкiх дамоў, пачнуць уядацца ў шчылiны сьценаў сьпешна будаваных абозаў, абмываць цёмна-шэрае каменьне фармарскiх забудаваньняў.
      Iмгла часта ахутае суседнiя палi й узгоркi. Зрэб'ем учэпiцца яна за ськiбы шэрае ральлi, апране суцэльнай павалокаю залiтыя вадой далiны. Бывае й так, што густой заслонай залягае цэлыя далявiды, й пiльна павiнен тады натужваць свае вочы падарожны шафёр.
      Часамi заходнi бераг абтоку дыхае сухiм ветрам, i здавалася-б, што няскора прыйдзе дождж цi бура. Але найчасьцей зманлiвымi бываюць прадугледжаньнi, бо далёкая марская бура ня стрымоўваецца на гарбатых узьбярэжжах заходняга Ўэлсу, а лёгка пранiкае ў сярэднiя i ўсходнiя абшары Мiдланда, каб сьмелым жыхарам, якiм заяснела думка пагоднага "уiкэнду", адабраць нованароджаную надзею.
      Жаўнеры прысьпешанымi крокамi прабягаюць тады вузкiмi цэмэнтавымi ходнiкамi мiж баракаў ды, зачынiўшы сьпешна дзьверы, зь iронiяй паўтараюць падобныя заўвагi: "Ну, нарэшце падае дождж. А так доўга-ж чакалi". Адзiн пачне тады ўсьмiхацца, iншы заапрабуе папярэднiя заўвагi моцнымi слоўцамi сяньняшнiя днi, пачне тануць ва ўспамiнах аб салодкiх, пагодных ды як жа чароўных днях iтальянскае мiнуласьцi.
      Такiя ўспамiны й нараканьнi ня прыносяць найчасьцей нiякiх канкрэтных высноваў анi палягчэньня, бо адно часовае ўзварушаньне, спрычыненае няспрыяльнымi абставiнамi, i дробныя з таго дэталi зьяўляюцца iх крынiцаю. Таксама ня трываюць яны доўга, бо колiшнi ваяка, а сяньня выгнаньнiк Сярэдняе Эўропы, патрапiў прывыкнуць i зжыцца зь бясколернымi буднямi.
      Алавяна-шэрымi й цяжкiмi выглядаюць ангельскiя васеньнiя хмары. Неспакойнымi й бурлiвымi, але цяглымi i, здаецца, бясконцымi. Шэрыя й бязьмежна цяжкiя днi жаўнерскага быту ў бязьдзейнасьцi. Дзесьцi ва "Уор офiс" вялiкiмi кучамi ляжаць друкi асведчаньняў, праектаў брытанскага ўраду адносна арганiзацыi й будучынi Польскага Корпусу Прыстасаваньня й Разьмяшчэньня (ПКПР). Ляжаць i набiраюць, як прывыклi казаць жаўнеры, "урадавай сiлы". Дзесьцi на зьездзе Рады ангельскiх прафсаюзаў у Брайтане голасна разьлягаюцца словы: "...Фашысты, здраднiкi радзiмы, ворагi новага ладу й сваiх народаў". У зале паседжаньняў вее забойчы ўсходнi вецер. Але шмат мiне часу, пакуль пазачыняюць вокны й дзьверы. Дзесьцi на паседжаньнях брытанска-польскiх арганiзацый чуваць: "Гэроi, баявiкi за вольнасьць! Ня даць, каб iх пакрыўдзiлi. Яны першыя, што супрацьставiлiся, яны апошнiя, што пакiнулi поле бою. Даць iм людзкiя абставiны жыцьця!"
      Асведчаньнi, прамовы, бясконцыя дэбаты, пахвалы, закiды, дэклярацыi... Дзесьцi з-над Эльбы вее ўсходнi вецер...
      Пры круглых сталох, у вялiкiх праветраных сонечных залях, у малых накураных кабiнэтах прадстаўнiкi розных народаў, расаў, уладаў i сьветапоглядаў праводзяць гандаль. Часта ахутаны ён таямнiчым маўчаньнем, радзей - розгаласам. Ён выдаецца сталым i бясконцым, цi адно цяпер пакуль што ня вiдаць вынiкаў.
      А над Вялiкай Брытанiяй плывуць густыя, алавяныя, заходнiя марскiя хмары. Прасочваецца вада ў няшчыльныя баракi шматлiкiх абозаў. Жаўнеры сядзяць бязьдзейна. Сушацца махоркаю, гуляюць у карты. Быццам тыя хмары, плыве марудны, шэры й назойлiвы час.
      Сотнi тысячаў палякаў i людзей зь iншых народаў, перад вайной зьняволеных Польшчай, у вайсковай вопратцы ступiлi на зямлю капрызнага надвор'я пад час i пасьля другой сусьветнай вайны. Паводле сацыяльнага паходжаньня жаўнерская сям'я была каляровай мазаiкай. У зялёным "батледрэсе" радавога сустрэць можна было прафэсара, iнжынера й селянiна, сумленнага й злодзея, гандляра й бандыта, саба-тажнiка-партызана й звычайнага работнiка. Iшлi, ехалi, валачылiся сюды рознымi шляхамi й розным часам. Адным сiбiрскiя лягеры й Казахстан перажыць давялося, iншым проста праз мора з Польшчы ўцякаць, трэцiм - праз Нарвэгiю, чацьвёртым - праз Францыю, пятым з абедзьвюх Амэрыкаў ахвотнiкамi ў гэту армiю ўступiць давялося. Адно тыя, з-за акiянаў, пасьля вайны хутка дамоў пасьпяшылi. Iншыя-ж мяркавалi, як выбрацца з тупiка. Сярод iх найцяжэй давялося беларусам i ўкраiнцам, землi якiх "бацька" да самых сваiх "ласкавых" грудзей прытулiў, ужо нiколi ня маючы намеру пазбыцца ахвяры.
      II
      Шмат жаўнераў, нягледзячы на ўзмоцненыя ўгаворы афiцэрскага корпусу, каб заставалiся на выгнаньнi, ехалi ў Польшчу пад рэжым Берута. ПКПР, што павiнен быў падрыхтаваць гэтае мора людзей да цывiльнага жыцьця, меў нялёгкае заданьне. На працягу шасьцi - васьмi гадоў бальшыня зь iх нiчога не рабiла, акрамя вайны й п'янства; iншыя зь юнакоў павырасталi на мужчынаў, адны загартавалi сваю волю й сiлы, набылi практыку: iншыя-ж здэмаралiзавалiся, зьвiхнулiся, упалi на дно жыцьця.
      Праблема прытарнаваньня iх да цывiльнага жыцьця была нязвычайна цяжкой i складанай. Перанаселеная Вялiкая Брытанiя не магла ахвяраваць iм адпаведных месцаў i працы ў цывiльным жыцьцi, яна ледзь давала рады са сваiмi здэмабiлiзаванымi, магчымасьцi-ж эмiграцыi за акiян былi сьцiплымi перадусiм з прычыны недахопу транспартных сродкаў дый абмежаваных эмiграцыйных квотаў. I гэтак замкнулася шматтысячная жаўнерская маса ў шэрых, няпрылюдных, няпрыветных i сьцюдзёных вялiкiх вайсковых абозах, раськiданых па абшары брытанскiх абтокаў ад Тэрсо да Брайтана i ад Блэкпула да Сандэрланда.
      Цяжкi i нявыносны, сумны й няволячы жаўнерскi быт у бязьдзейнасьцi. У некалi здысцыплiнаваныя й дасканала вышкаленыя шэрагi вояў прыносiць ён упадак дысцыплiны, маральны расклад, зьнеахвочаньне, безнаазейнасьць, мiзэрнасьць i абыякавасьць. Жаўнерам можа быць адно чалавек чыну, працы, вечна нястомнага й дзейнага духу, чалавек энэргii й руху. Пакiнь жаўнера самога сабе на нейкi час, не дай яму заданьняў, працы й занядбай дысцыплiну, дазволь на пэўныя ўплывы, i ён перастане быць жаўнерам.
      Колькi месяцаў пераходнага арганiзацыйнага часу, калi шмат яшчэ было няпэўнага й нявыясненага, калi нейкiя рамесьнiцкiя курсы цi праца - рэдкая зьявiшча, а дысцыплiна амаль цалкам занядбаная, зрабiла жахлiвы ўплыў на польскую армiю, прывезеную з кантынэнту ў Ангельшчыну ў 1946-1947 годзе. Найбольш дэструктыўным дзейнiкам была няпэўная будучыня гэтых людзей. Разам зь першымi паваеннымi мiжнароднымi канфэрэнцыямi, разам з акупацыяй Беларусi, Украiны й Польшчы бальшавiкамi й замацаваньнем там камунiстычнае ўлады разьвеялiся шматлiкiя пляны й надзеi гэтых людзей. Шмат губiла сябе сваiмi-ж рукамi, iншыя апускалi галовы й трацiлi ўсякую iнiцыятыву...
      III
      У падафiцэрскiм бараку людзi сядзелi бязьдзейна. Сымон па абедзе прылёг на пасьцелi. Рэмi Сварычэўскi меў службу дзяжурнага. Колькi асоб, абсеўшы ў кутку стол, перакiдвалiся картамi. Надвор'е было хмарнае. У бараку панаваў змрок. Крокаў дзесяць воддаль Сымона сядзеў на пасьцелi зьвязны. Даўно кiнуўся ён у вока Спарышу. Прычынай была, пэўна, i ягоная сьпеўная, няскладная польская гутарка. Часта, быццам вада з-пад вясеньняга лёду, прабiваўся беларускi склад, характэрнае аканьне. Нягладка язык ягоны спраўляўся i з характэрнымi польскiмi сугукамi. Здавалася, што зь вялiкай натугай, гвалтам выпiханыя яны былi праз таўсты гарляк. Сымон быў амаль пэўны, што зьвязны быў беларусам. Дагэтуль ня меў нагоды даведацца. Ды i як спытацца? - думаў хлопец. Акружнай дарогай пачаць цi проста з мосту, як кажуць па-беларуску?
      Да таго-ж i выглядам быў зьвязны проста выкапаным дзядзькам-селянiнам. Неяк i "батледрэс" нязграбна на iм ляжаў. Здавалася, што шэрая саматканая сьвiтка скарэй-бы гарманiравала з выглядам. Дзесьцi ў тумане памяцi захаваўся ў Сымона вобраз беларускага сейбiта, што бачыў калiсьцi ў нейкiм каляндары. Шырокi круглы твар, паморшчаны лоб, закруглены падбародак, парадзелыя сiвыя валасы, ясна-блакiтныя вочы.
      - Адкуль ты, дзядзька, будзеш? - зарызыкаваў Сымон.
      Зьвязны, што сядзеў побач на пасьцелi, схамянуўся, быццам-бы яго хто iголкай у мяккае месца ткнуў. Мусiць, ня верыў сваiм вушам. Азiрнуўся назад, каб пераканацца, што да яго, а не да некага iншага ззаду за плячыма адносiлася тое пытаньне.
      - Цо проша?
      - Пытаюся, адкуль ты, дзядзька, будзеш? - паўтарыў голасна Сымон ды дадаў цiха пад носам: - Чорт вазьмi, няўжо-ж памылiўся?
      - Я ад Навагрудка. А вы таксама тамтэйшы? - пасьмялеў дзядзька.
      - Эх не, я не ад Наваградка, але-ж таксама беларус. Вы-ж беларус, не?
      - Я праваслаўны, дык i беларус, - адказаў дзядзька, прыйшоў ды сеў побач Сымона на пасьцелi. Язык ягоны хадзiў шмат гладзей, чымся ў польскай гутарцы.
      - Дык што вы, праваслаўны - гэта-ж толькi рэлiгiя.I каталiк-жа можа быць беларусам.
      - У нас удома так было, што каталiкоў лiчылi палякамi, а праваслаўных...
      - ...рускiмi? - падхапiў Сымон.
      - А цi-ж ня так?
      - Яно-ж так. Але цi-ж гэта справядлiва?
      - Хто-ж яго ведае. Усё так у галаву нам дзяўблi.
      - Дзяўблi тыя, каму гэта было карысна. Маскалi казалi, што праваслаўныя гэта рускiя, а палякi чаўплi, што каталiкi - усе палякi. Дык дзе-ж тады беларусы? А ёсьць-жа такi народ, не, дзядзька?
      - Дык во, панятна, што ёсьцека.
      - Ну дык нам, мусiць, няпраўду старалiся казаць.
      - А хто-ж тое надта ведаў. Называлiся тутэйшымi, ды ўсё.
      - Праўду кажаце. Гэта таксама, каб мы забылiся, хто мы ёсьць. Навет нашай нацыянальнасьцi не памiналi.
      - Цiкава вы гэта ўсё й так проста выводзiце, - адсапнуўся зьвязны. - Ну, а самi-ж адкуль?
      - З Глыбоччыны.
      - Ад Глыбокага.
      - Недалёка. Ведаеце. Можа, былi там?
      - Чуў. Меў знаёмых адтуль.
      Хвiлiну памаўчалi.
      - Эх, братка ты мой, сьвет цяпер так перамяшаўся. Забадзялiся-ж мы й пагубiлiся. Хто гэта ведае, што будзе... Ведаем толькi, што было. Дый цяжка-ж, цяжка, - уздыхнуў зьвязны.
      - А вы даўно ў войску?
      - Браток, здаецца, ужо век цэлы. Перад вайной яшчэ чынную службу адбыў. Пасьля на рэзэрву пазвалi. Змабiлiзавалi перад вайной, а тады ў плен да бальшавiкоў папаў...
      Зьвязны пачаў апавядаць доўгую сваю гiсторыю. Шмат такiх цi падобных чуў Сымон раней. Седзячы побач яго, гаротнiк сумным i поўным уздыханьняў i жалю голасам апавядаў аб цяжкiх цярпеньнях у сiбiрскiх лягерох, аб тым, як з крываўкi ледзь ня скончыўся ў Казахстане, але нехта сьпiртам выратаваў. Прыгадаў пасьля й пра сям'ю. Голас ягоны пачаў дрыжаць. Мясцамi спыняўся, ня могучы гаварыць.
      Сымон цярплiва слухаў i не перашкаджаў яму апавядаць. Вiдаць было, што чалавек пастанавiў адкрыць сваю душу й сэрца. Хто ведае, цi ня першага сустрэў у войску чалавека, што асьмелiўся загаварыць да яго моваю маткi. Сям'я зьвязнога, згодна з апавяданьнем, была застрэленая ў час вайны немцамi, а хата спаленая. Жонка й дачка, што па гадах мела быць сяньня дзеўкай - адзiнае са шматлiкага, але найдаражэйшае, што вязала яго з Бацькаўшчынай, - сталiся ахвярамi гiтлераўскага сьляпога тэрору. Зьвязовы ад хваляваньня гаварыў урыўкамi, а на вочы набягалi сьлёзы. Аб сямейнай трагэдыi даведаўся ня так даўно ад суседа з дому, якога сустрэў кагадзе ў войску. Вiдаць было, што насiў у сэрцы сьвежую, нiколi, можа, ня меўшую нагоды загаiцца рану.
      - ...i так, браток ты мой, застаўся сягоньнiка адзiн, як палец. Ды мне-ж ужо й гады самыя лепшыя мiнулi. А тут во якое лiха прыйшло. Думалася нядаўна, што хоць дадому вернешся. Надзеiўся, што жывуць. Ажно во...
      Дзядзька, здавалася, ня мог далей гаварыць. Сымон чакаў. Гледзячы на гаротнiка, балела яму сэрца. Вось гэта быў адзiн зь мiльёнаў беларусаў, што страцiлi ўсё й наперадзе бачылi адно беспрасьветную цьму й безнадзейнасьць. Выкiнутыя на чужы бераг, ня ведаючы анi людзей, анi не маючы сiл для далейшага жыцьця, страцiўшы найлепшыя гады ў службе за чужое або ў нядолi ў чужым ярме дома, кешкалiся цяпер у цемры.
      - Дый варочацца-ж няма куды. Што было, тое пайшло з дымам. Мая бедненькая жоначка й дачушка. Каты са сьвету зьвялi. Куды-ж мне цяпер кiнуцца, што рабiць i з чаго пачаць? Як-жа мне тут заставацца? Ня знаю нi языка, дый гады ня тыя. А калi-б i ў Польшчу ехаць, дык ужо, мусiць, на тыя "адзысканыя" землi пасулiлi-б... Божа-ж мой, Божа! Як-жа далей быць i што рабiць?
      Сьлёзы, быццам гарох, пасыпалiся з вачэй дзядзькi зьвязнога. Пакуль нязручным рухам стараўся iх выцерцi, адна сьлязiна ўпала на левыя грудзi й раздрабiлася аб востры рог адной з чатырох зорак на сiняй берэтцы. Гэта былi зоркi за раны. Побач было з паўтузiна берэтак ад iншых крыжоў i медалёў.
      - Калi-б я ведаў, што вам парадзiць. Ня плачце, супакойцеся, - прамовiў зусiм непераконлiвым голасам Спарыш, i перад вачыма памяцi ягонай устала прыгорбленая, запрацаваная постаць свайго беднага гаротнага бацькi. Ня мог глядзець на сьлёзы. Прыгадаўшы родных, ведаў, што тыя стогнуць у непасiльным ярме. Дый цi толькi яны... Цэлы беларускi народ.
      Сымон устаў i падышоў да вакна. На сэрца нахлынула вялiкая дэпрэсiя. Глядзеў на захмаранае неба. Думкi разбягалiся, быццам тыя неспакойныя васеньнiя брытанскiя хмары. А яны бесьперапынна й стала плылi ў няведамае.
      ПАРАСТКI НА ЧУЖЫНЕ
      I
      Павуцiньне сувязi мiж адзiнкамi й групамi беларусаў Другога корпусу, так дбайлiва й цярплiва снаванае й сплятанае ў вадзiн клубок у Iталii, было парванае-парастрасанае зь пераездам у Ангельшчыну ўлетку 1946 году. Адзьдзелы войска паразьяжджалiся й пасялiлiся на новых месцах па цэлым абтоку. Адзiнкi й групы страцiлi сувязь. Спынiўся ня толькi працэс вышукоўваньня й выкопваньня тых, што пазашывалiся яшчэ раней i ў Iталii ня былi знойдзенымi. Трэба было найперш устанавiць i спалучыць асноўную пражу сувязi самых цьвёрдых i iнiцыятыўных, што маглi-б пасьля навокал сябе разглядацца й вышукоўваць.
      Перад беларусамi стала зусiм новае, першараднае вагi пытаньне: што далей? Войска канчалася. Трэба было рупiцца аб будучынi. Так удала пiсалася пасьля ў першых радках часопiса "На шляху": "На шляху, а ня дома, стаiмо мы, выгнаныя з-пад родных стрэх вайной i чужацкай навалай. Мяркуем, дзе пайсьцi, куды кiнуцца..."
      Пытаньнi "дзе пайсьцi, куды кiнуцца" лягчэй было-б вырашыць арганiзавана, грамадою. Патрэба беларускай арганiзацыi адчувалася вельмi пякуча. Гэткiм чынам iзноў пачыналася ад нiтак сувязi, супольнага кантакту. Цэнтры пры 5-й i 3-й дывiзiях былi ўтрымалiся, хаця ня мелi сувязi мiжсобку. Адшукацца дапамог старшыня Рады Беларускае Народнае Рэспублiкi iнжынер Мiкола Абрамчык i рэдакцыя "Беларускiх Навiн" з Парыжу. Пры iхняй дапамозе беларусы зьвязалiся ня толькi мiжсобку, але i з саюзам украiнцаў Вялiкай Брытанii, управа якога добразычлiва аднеслася да iнiцыятараў праектаванай першай беларускай арганiзацыi ў Ангельшчыне.
      II
      Каля лётнiшча Боднi Эйрфiлд у правiнцыi Норфолк сканцэнтраваныя былi ўсе школы 3-й дывiзii. Вучань лiцэя Вiктар Сянькевiч налiчыў навокал сябе дваццаць трох беларусаў i пачаў аднаўляць працу, спыненую пераездам зь Iталii. Група зактывiзавалася. Адбывалiся сяброўскiя зборкi, супольна радзiлiся й пастанаўлялi пра будучыя арганiзацыйныя крокi. Устанавiлася й пiсьмовая сувязь зь беларусамi iншых адзьдзелаў. Да Сянькевiча зноў сотнямi хлынулi пiсьмы.
      Дзейнiкi з "двойкi" зноў паклiкалi юнака й пыталiся, што пiшацца ў карэспандэнцыi. Вiктар адказваў, што панам з "двойкi" й так добра ведамы змест пiсьмаў. Пачалiся новыя цяжкасьцi. На Сянькевiча ад шматлiкiх палякаў пасыпалiся даносы. Давялося хлапцу разьвiтацца, ня скончыўшы школы, з навукай i ехаць у свой адзьдзел каля Лёндану. Крыху пазьней змусiлi пакiнуць працу выкладчыка ў гiмназii й прафэсара Гука.
      Увосень 1946 году ва ўкраiнскай газеце "Наш клiч" зьявiўся Сянькевiчаў заклiк-артыкул. Аўтар зьвяртаўся да вайскоўцаў-беларусаў, каб адклiкалiся, вышукоўвалi iншых, арганiзоўвалi часовыя групы. Падкрэсьлiваў, што насьпеў час да ўтварэньня беларускае арганiзацыi.
      III
      Праз знаёмых, што мелi сувязi мiж верхавiны польскае армii, прафэсар Гук умовiўся сустрэцца з шэфам штаба генэралам Капанскiм. Мэтаю было атрыманьне афiцыяльнага вайсковага дазволу на ўтварэньне беларускае арганiзацыi самапомачы. Капанскi прыняў Гука й Сянькевiча ў кастрычнiку. Да добра абгрунтаванае й матываванае просьбы беларусаў генэрал аднёсся прыхiльна й абяцаў выдаць аб гэтым адмысловы вайсковы загад. Адылi пасьля гэтага два разы яшчэ давялося прафэсару Гуку рабiць вiзiты да генэрала Капанскага, каб папхнуць справу абяцанага загаду, што заграз дзесь у канцылярыi штабу. Вiктару Сянькевiчу, што жыў блiжэй Лёндану, восем разоў трэба было езьдзiць у сталiцу. Кожны раз ад'ютант раiў прыйсьцi заўтра. Агоркла юнаку цяганiна ўзад i ўперад, быццам тая рэдзька. Нарэшце пры дапамозе знаёмага палкоўнiка пашанцавала атрымаць вiзыту ў шэфа штабу.
      Капанскi паклiкаў Вiктара ў кабiнэт i прасiў пачакаць, пакуль машынiстка напiша тую доўгачаканую й так вартасную пiсульку.
      Тым часам распытваў юнака пра беларусаў, iхныя пляны на будучыню ды пра iх колькасьць у польскай армii. Тон гутаркi быў сяброўскi. Генэрала цiкавiла, дзе, на думку Сянькевiча, павiнны быць беларускiя межы. На сьценах кабiнэта вiсела шмат мапаў. Вiктар паказаў беларускiя этнаграфiчныя межы, уключыўшы Беласточчыну, Сувальшчыну й Берасьцейшчыну. Як некалi лейтананта Пшэрэмбскага, зацiкавiў Капанскага факт, што Сянькевiч быў каталiком i беларусам. Роспытам у гэтай справе адвёў колькi хвiлiн часу.
      Нацiсканьне з усiх бакоў зрабiла сваё. Загад быў выданы. На просьбу прафэсара Гука капiтан Загурскi, што меў добрыя кантакты ў польскай газеце "Дзеньнiк польскi i дзеньнiк жолнежа", пастараўся, каб газэта зьмясьцiла вайсковы загад. Гэткiм чынам шмат беларусаў даведалася, што ад гэтага часу, цi былi-б яны ў наземных, паветраных цi марскiх польскiх збройных сiлах, маглi належаць да свае беларускае арганiзацыi самапомачы. Загад меў быць прачытаны i па ўсiх адзьдзелах, але шматлiкiя, нязычлiвыя беларусам афiцэры наўмысьля яго iгнаравалi.
      Вiктар Сянькевiч, вярнуўшыся ў свой адзьдзел, з большай энэргiяй узяўся за працу. Быў сакратаром у батальёне й таму позьнiмi вечарамi пасьля службовых гадзiн мог карыстацца машынапiскай i рататарам. Праўда, стараўся рабiць гэта ўпотайку ад начальства.
      У працы арганiзацыйнай i публiцыстычнай Вiктар быў пачаткоўцам, асаблiва калi iшла гаворка пра статут, камунiкаты й iншыя справы афармленьня. Тут на помач прыйшла дасьпеласьць i дасьведчанасьць прафэсара Гука. Стары настаўнiк i арганiзацыйны працаўнiк яшчэ з Бацькаўшчыны цешыўся, што ў асобе маладога юнака знайшоў добрую тэхнiчна-канцылярскую сiлу. Хутка зьявiўся першы нумар часопiса "На шляху", пасьля прыйшлi камунiкаты й розныя пiсьмы арганiзацыйнага характару. Быццам жаўранкi напрадвесьнi, цешыла роднае слова рассеяных суродзiчаў. Надыходзiў новы пэрыяд у жыцьцi выгнаньнiкаў. Лучылiся адзiнкi й групы, на чужой глебе паказалiся парасткi новага беларускага арганiзму.
      Нягледзячы на афiцыяльны характар захадаў, шмат беларусаў не магло пазбыцца нагнанага да гэтага часу палякамi страху перад самавыяўленьнем. Арганiзаваньне йшло марудна. У кожным амаль адзьдзеле меншыя афiцэры стаўлялi розныя перашкоды. Адны застрашвалi, фабрыкавалi iнтрыгi й плёткi, iншыя адмаўлялi, трэцiя iгнаравалi просьбы iнiцыятыўных арганiзатараў, чацьвёртыя адкрыта ставiлi перашкоды й не дазвалялi анi нарадаў, анi тварэньня адзьдзелаў. Перамагаў ранейшы недавер i нялюбасьць палякаў да ўсяго чужога.
      Адылi арганiзацыйнага прагрэсу беларусаў не ўдалось iм спынiць. Хутка расло новае цела. Выяўлялiся людзi, дужэў нованароджаны арганiзм. У Лондане навокал двух першых iнiцыятараў зьбiралася кiраўнiчая група. Адбывалiся паседжаньнi часовае ўправы Згуртаваньня Беларусаў у Вялiкай Брытанii, рабiлiся пляны першага агульнага зьезду, апрацоўваўся праект статуту, абмяркоўвалiся пляны куплi першага Беларускага дому.
      IV
      Зiмовым вечарам 1947-га году ў перапоўненай пiўнушцы лёнданскага раёну Сого пры колькiх сталах на покуцi сядзелi тры групы маладых жаўнераў. Сталы былi застаўленыя пляшкамi й шклянкамi зь пiвам. Жаўнеры ня прыглядалiся, здавалася, да каляровай публiкi, што тут зьбiралася. Таўставатая жанчына сярэднiх гадоў, перакулiўшы, вiдаць, некалькi порцый вiскi, барабанiла разбразганым пiянiнам i падпiтым голасам то цягнула "Му Johnу is over the ocean", то зноў вярталася да "Onlу Five minutes more"*.
      * "Мой Джонi за акiянам", "Толькi пяць хвiлiн больш" (англ.)
      Пры адным стале сядзелi Вiктар Сянькевiч, Кастусь Дзежка, Вiктар Караткевiч i Сымон Спарыш. Па суседзтву былi сябры, зь якiмi некалi пачалi супольную вандроўку з Паўночных казармаў на менскiм бруку. Ад гэтага дня мiнула два з паловаю гады. Час узбагацiў iх вялiкай практыкай, прыспорыў цярпеньняў i выкiнуў на чужы незнаёмы бераг. У сэрцах гарэў нязгасны зьнiч вялiкага каханьня да паняволенага народу. Няведаньне лёсу пакiнутых дома блiзкiх й найдаражэйшых, вечная журбота па родных, цяжкое перажытае ды няпэўнасьць заўтрашняга адлюстравалася як на iхных выглядах, так i ў духовых iстотах. За пару зь лiшнiм гадоў перажылi тое, што людзi ў нармальныя мiрныя часы праходзяць за дзесяткi, калi наогул спатыкаюць на жыцьцёвых дарогах сваiх нейкiя лiхалецьцi.
      У пiўнушцы пры сталох былых менскiх кадэтаў вялiся ажыўленыя гутаркi. Шмат хто даўно мiжсобку ня сустракаўся. Заўтра мае адбыцца першы агульны зьезд Згуртаваньня Беларусаў у Вялiкай Брытанii, i гэта падзея была для iх ня толькi днём супольнае сустрэчы, але й пэўнага трыюмфу. Як-нiяк будавалi новае, пракладалi новыя шляхi на тым агульным шляху, якi некалi мае завярнуць на вызваленую Бацькаўшчыну.
      Пад хмяльком дзялiлiся цяпер рознымi згадкамi зь перажытага, чутага, бачанага. Нагода-ж была першая й агульная.
      - Маладзец ты, Вiктар. Адным словам, Капанскаму кажаш, межы беларускiя паказаў. Нявузка! - гаварыў Сянькевiчу Кастусь Дзежка. - За тваю працу мала цябе пахвалiць, але, мусiць, прыйдзецца й паставiць. Як ты думаеш, Сымон?
      - Прапанову падтрымоўваю.
      - Гэй! - паклiкаў Дзежка кельнара й замовiў чатыры вiскi.
      - А ты помнiш, Кастусь, як мы ў Занеўскага твае боты ў Вiльнi на адыходзе з Бацькаўшчыны прапiлi? - прыгадаў Вiктар Караткевiч.
      - I добра зрабiлi, а то чорту рагатаму Веньцю засталiся-б.
      - Хапiла яму й Сымонавага кажушка.
      - Ха-ха-ха! - зарагаталi дружна два Спарышовы сябры.
      - Ты, мусiць, не ведаеш, Сянькевiч, пра Сымонаў кажушок. Трэба будзе табе пры нагодзе расказаць, - прыабяцаў Дзежка, а Вiктар Сянькевiч слухаў зь ветлiвай загадкавай усьмешкай.
      Кельнар паставiў перад хлопцамi чатыры порцыi шкоцкага вiскi.
      - Ну то, хлопцы...
      - За што-ж вып'ем?
      - Ты, Дзежка, прапануй.
      - Сябры, як паперакульваем чаркi, то вобземлю iх, бо будзем пiць тост за нашу галоўную мэту! - прыўстаў Дзежка, а за iм i сябры.
      - Добра. Дык аб гэтай мэце давай.
      - Сябры! Прапаную выпiць за хуткае вызваленьне нашае Бацькаўшчыны! I давайце будзем старацца ўсiмi сiламi, каб тое вызваленьне прысьпешыць!
      - За вызваленьне!
      У адзiн мiг апусьцелi чаркi й адна за другой пырснулi кавалкамi дробнага шкла на падлозе ў кутку.
      - Брава, хлопцы! - захапiўся Дзежка й зрокам нявiннага сустрэў устрывожаны погляд кельнара. Падхмеленая публiка прыцiхла, зацiкавiўшыся водгаласам шкла.
      - А ты чаго, брат, так перапалохаўся? - гаварыў Дзежка кельнару. - За чаркi зараз плачу. Мы пiлi за вызваленьне! Разумееш? Адкуль ты можаш разумець. Ты думаеш, братка, што Гiтлер быў найгоршы, але пачакай. Ты ня ведаеш маскалёў!
      V
      Назаўтра вялiкая заля ў будынку на Лiндэн Гардэнс была перапоўненая жаўнерскай масай. Пазьяжджалiся з розных адзьдзелаў чужое армii, з усiх закуткаў Вялiкае Брытанii. Сабралася звыш паўтары сотнi сяброў i дэлегатаў. Было-б, пэўна, больш, калi-б не перашкоды шматлiкiх афiцэраў, якiя адмаўлялiся выдаваць пропускi на гэты, паводле iх, некарысны для польскiх iнтарэсаў зьезд. Але лёд быў праламаны. Першы зьезд Згуртаваньня Беларусаў Вялiкае Брытанii меў быць асноўнай вехай на шляху да самавыяўленьня й згуртаваньня беларусаў з польскае армii, а пасьля й iншых беларускiх эмiгрантаў у Ангельшчыне.
      I гэтыя сябры й дэлегаты арганiзацыi, першыя жаўранкi першага ў гiсторыi беларускага зьезду-зьлёту ў Ангельшчыне, адчувалi ўрачыста-сьвяточны настрой дня. Як-нiяк гэта яны, сыны працоўнага беларускага народу, сяньня яшчэ жаўнеры-выгнаньнiкi, мелi палажыць трывалкiя падвалiны пад першую беларускую нацыянальна-грамадзкую арганiзацыю на гэтым iмглiстым абтоку. Вонкавай адзнакаю сьвяточнасьцi i ўрачыстасьцi была вялiкая "Пагоня" на сьцяне й засланы нацыянальным бел-чырвона-белым сьцягам стол прэзыдыюму.
      Тыя, што гадамi ня бачылiся, доўга й сардэчна сьцiскалi рукi, знаходзiлi згубленых, здабывалi новых сяброў, сьмялелi й нанава ажывалi духам у вялiкай роднай грамадзе. Былi мiж iх тыя, што належалi да сваiх арганiзацый дома, былi й такiя, якiм нiколi не давялося быць сябрамi беларускiх гурткоў. I вось першы раз на вольнай, хоць i чужой зямлi зьехалiся яны, як вольныя людзi, каб абгаварыць i наладзiць справы, якiя ўсiм роўным цяжарам ляжаць на сэрцах. I самi радзiць, пастанаўляць будуць, супольныя раны гаiць i моцы ў далейшым змаганьнi за вызваленьне Бацькаўшчыны набiраць.
      Старшыня Часовае Ўправы ЗБВБ прафэсар Гук адкрыў зьезд i цёплымi словамi вiтаў сяброў i дэлегатаў. Гаварыў з узрушэньнем, але выразна й паволi, быццам стараючыся нацешыцца сьведамасьцю гiстарычнага моманту.
      - Сабралiся мы тут сягоньня, - гаварыў ветэран беларускага незалежнiцкага руху, - каб палажыць цьвёрдыя асновы пад нашу першую незалежнiцкую грамадзкую арганiзацыю ў Вялiкай Брытанii. Дзеля развагi дзьвюх асноўных праблемаў зьявiлiся мы ўсе ў Лёндан; першая зь iх - гэта праблема нас самiх, значыцца, нашага перадусiм арганiзацыйнага, а ў ня меншай меры й прыватнага, iндывiдуальнага жыцьця на чужыне, а другая - гэта праблема нашай паняволенай Бацькаўшчыны.
      Мы ўсе сяньня стаiм на парозе новага й няведамага. Войска канчаецца. Мусiм iсьцi ў цывiльнае жыцьцё, выбiраць сабе месца жыхарства да часу, як мы надзеемся, ня так далёкага павароту на вольную Бацькаўшчыну. У сувязi з гэтым перад кожным з нас паўстае шмат праблемаў. Шматлiкiя зь iх кожны з нас вырашыць самастойна, але будуць i такiя, якiя лепш i з большым посьпехам вырашым супольна. Гэтае вырашэньне й дапаможа мiжсобку й будзе адной з асноўных мэтаў нашай новапаўсталай арганiзацыi.
      Бацькаўшчына наша знаходзiцца сяньня ў маскоўска-бальшавiцкай няволi. Народ беларускi стогне ў непасiльным ярме маскоўскай калгаснай паншчыны, чужынцы паступова й мэтадычна эксплуатуюць ягоныя матэрыяльныя багацьцi й людзкiя рэзэрвы. Народ ня мае нiякага голасу ў справах свайго жыцьця й будучынi. За яго й ад iмя яго гавораць тыя, што яго прыгнятаюць. Бальшыня нас тут прысутных шмат цярпела пад цiскам нялюдзкай маскоўска-бальшавiцкай бязбожнай сыстэмы й дасканала ведае, цi можа ўяўляць сабе тое жахлiвае палажэньне, у якiм апынулiся нашы суродзiчы на Бацькаўшчыне.
      Дзякуючы незалежным ад нас абставiнам, знаходзiмся мы на гасьцiннай ангельскай зямлi й хоць будзёншчына наша - цяжкая, будучыня - цёмная, а сэрцы нашы стала тужаць за Бацькаўшчынай, мы - вольныя людзi. Мы маем адно незаменнае й для жыцьця неабходнае, чаго ня мае паняволены народ наш: вольнасьць слова, рэлiгii, згуртаваньня, прапаганды, прыватнай собскасьцi й шмат iншых вольнасьцяў.
      Такiм чынам, само палажэньне наша накладае на нас вялiкiя абавязкi. Перш за ўсё, безумоўна, як я ўжо раней успомнiў, будзем тут на зьезьдзе радзiць i абмяркоўваць, як дапамагчы самiм сабе. Грамадою гэта зробiм лягчэй i хутчэй. Але не забываймася аб нашым асноўным абавязку, гэта аб тым, што мы, як згуртаваная ўжо й сiльная адзiнка, мусiм расказаць сьвету аб здзеках над нашым народам, аб ягоным змаганьнi за вольнасьць i незалежнасьць, аб тым, што народ не жадае ўлады Масквы, што хоча сам гаспадарыць бяз прымусу крамлёўскiх чыноўнiкаў i iхных падхалiмаў. Вольны сьвет пра наш народ i ягонае вызвольнае змаганьне ведае мала або й зусiм ня чуў. Тут i ёсьць наша асноўнае заданьне: праз нашу грамадзкую й палiтычную працу, як тут, у Вялiкай Брытанii, так i ў iншых краiнах пасяленьня беларускае эмiграцыi, расказаць вольнаму дэмакратычнаму сьвету праўду аб беларускiм народзе, ягоным змаганьнi, правах дый мабiлiзаваць яму дапамогу...
      Прафэсар Гук гаварыў даволi доўга. I расла, слухаючы яго, першая згуртаваная беларуская грамада ў Вялiкай Брытанii. Расла ўлiванымi ў сэрца надзеямi, сьведамасьцю сiлы ў супольнасьцi i ў рэалiзацыi агульных заданьняў i абавязкаў. Расла, будуючы першы, мо й часовы, дом на чужыне, каб спрычынiцца пазьней да пабудовы вольнага агульнанароднага. I рыхтавалася iсьцi штурмаваць недаступныя да гэтага часу чужыя ўрады, амбасады, арганiзацыi, прэсу, каб несьцi праўду пра Беларусь, каб знаёмiць чужых i прыхiльных зь лёзунгам вызваленьня, каб мабiлiзаваць паняволеным дома дапамогу. Ставiла першыя вехi на шляху сваiм, каб у будучынi не паўтарылася тое, што было ў мiнулым, i каб беларускi народ, калi прыйдзе наважальны дзень, меў за межамi вушы, што прыслухоўвалiся-б, сэрцы, што спачувалi-б, галасы, што закiнулi-б слова, i рукi, што дапамаглi-б.
      Таронта, 1959-1960
      Уладзiмiр Арлоў
      Змагарныя шляхi Кастуся Акулы
      (Уступ да Менскага перавыданьня 1994 году)
      У кастрычнiку 1967 году эмiгранцкая газэта "Новое Русское Слово" паведамiла пра iнцыдэнт, што адбыўся ў дзень Савецкага Саюзу на сусьветнай выставе ЭКСПО-67 у Манрэалi: "Тысячы людзей сачылi за першым намесьнiкам Касыгiна - Палянскiм, якi рабiў агляд ганаровай варты, калi з боку секцыi прэсы пачуўся моцны голас, што разлёгся далёка над натоўпам: "Няхай жыве незалежная Беларусь!"... Адначасова адтуль паляцелi ўгору сотнi брашураў. Палiцэйскiя схапiлi чалавека, якi крычаў, i зацiснулi яму рот. Гэта быў беларускi пiсьменьнiк Кастусь Акула. Яго пратрымалi ў манрэальскай вязьнiцы пяць гадзiн, а ўвечары, заплацiўшы 25 даляраў штрафу "за парушэньне грамадзкага парадку", ён вярнуўся ў гатэль. I палiцыя, i судзьдзя паставiлiся да яго вельмi карэктна й зь няпрытоенаю павагай. Пра арышт Кастуся Акулы двойчы iнфармавала мясцовая й трансканадыйская тэлевiзiйная сеткi, у шмат якiх газэтах зьявiлiся разам з ягоным партрэтам паведамленьнi пра зьмест беларускай брашуры". Аўтарам працытаванай публiкацыi быў вядомы пiсьменьнiк нашага замежжа Юрка Вiцьбiч, якi не хаваў свайго захапленьня хай экстравагантным, але адначасова й мужным учынкам калегi, дзякуючы якому тысячы канадыйцаў даведалiся пра антынацыянальную палiтыку маскоўскага кiраўнiцтва, а шмат хто наагул упершыню ў жыцьцi пачуў, што ёсьць на сьвеце такая краiна - Беларусь.
      Карэспандэнцыю Вiцьбiча я прачытаў недзе ў сярэдзiне 80-х, яшчэ да "перабудовы", у адной менскай кватэры, гаспадар якой, уладкаваўшы мяне нанач, трохi павагаўшыся, выцягнуў зь нетраў кнiжнае шафы колькi эмiгранцкiх выданьняў - пагартаць на сон. Дзякуючы гэткаму падарунку заснуў я толькi пад ранiцу.
      Сярод тых кнiжак была i "Усякая ўсячына" Кастуся Акулы. Так адбылося маё першае знаёмства зь беларускiм пiсьменьнiкам зь берагоў Антарыё.
      Потым раз-пораз трапляла да рук выдаваная спадаром Кастусём у Таронта газэта "Зважай". З кожнага нумару можна было даведацца што-небудзь такое, да чаго тагачаснай нашай "галоснасьцi" было яшчэ ой як далёка. Напрыклад - пра лёс дысiдэнта Мiхала Кукабакi, цi не адзiнага жыхара БССР, якi адкрыта пратэставаў супроць агрэсii 1968 году ў Чэхаславаччыну. Або - пра колькасьць вайсковых базаў з ядзернай зброяй, якiмi Беларусь была (дый застаецца) нашпiгаваная да такой ступенi, што ад адной згадкi пра гэта паўзе за каўнер халадок страху. Або - пра традыцыйную сустрэчу беларусаў Паўночнай Амэрыкi...
      Буду шчыры: каб у тыя задушлiвыя гады, калi мы жылi пад пiльным вокам КДБ, калi пасланыя мною для хворага сэрца Ларысы Генiюш лекi iшлi па пошце з майго Полацку ў яе Зэльву два з паловаю месяцы, каб у тыя гады мне сказалi, што я буду рыхтаваць да друку творы заакiянскiх лiтаратараў-беларусаў у менскiм выдавецтве "Мастацкая лiтаратура", я ўспрыняў бы гэта як ня зусiм удалы жарт.
      Але час раптам узбунтаваўся i з соннай азярыны ператварыўся ў хуткую рачную плынь, зрабiўшы немагчымае зусiм рэальным.
      Завочнае знаёмства з Кастусём Акулам атрымала свой працяг улетку 1992-га, калi ён амаль праз паўстагодзьдзя вымушанага расстаньня з Бацькаўшчынай зноў ступiў на родную зямлю. Лёсу было заўгодна, каб мы пазналiся блiжэй не на шумных палiтычных мiтынгах цi зьездах, а на цiхiх вулiцах майго роднага Полацку, куды заакiянскага госьця запрасiлi сябры гарадзкога гiстарычнага клюбу "Вытокi".
      Нас, палачанаў, не магла не падкупiць неўдаваная зацiкаўленасьць спадара Кастуся станам архiтэктурных помнiкаў, якiм лёсiла ўратавацца ад шалу сучасных герастратаў. Не магла не крануць шчырасьць малiтвы ў Спаса-Еўфрасiньнеўскай царкве, на рэстаўрацыю якой таронцкi госьць зрабiў ахвяраваньне. Навет яго раптоўная рэзкасьць таксама падабалася, балазе падставы для яе былi - i няздатнасьць зьвязаць двух слоў падзякi на роднай мове ў тутэйшага беларуса, якому прывезьлi ад замежных сваякоў падарунак, i нетактоўнасьць людзей, што не давалi застацца ў храме сам-насам з мошчамi сьвятой Еўфрасiньнi...
      Там, на старажытным гарадзiшчы часоў Рагнеды, на замчышчы, "дзе Сафiя плыве над Дзьвiною, нiбы карабель", каля магiлы Янкi Журбы на Ксавэраўскiх могiлках, у Спасаўскiм манастыры, пад час сустрэчы з полацкiмi лiтаратарамi, я пакрысе ўведаў асноўныя вехi жыцьцёвай дарогi заакiянскага паломнiка.
      Выявiлася, што Кастусь Акула - колiшнi Аляксандар Качан, якi прыйшоў на сьвет 16 лiстапада 1925 года ў заходнебеларускай вёсцы Верацеi, што паблiзу ад чыгуначнай станцыi Каралеўшчына (цяпер гэта Докшыцкi раён Вiцебскай вобласьцi). Бацькi - Iгнат i Паўлiна - мелi, апрача Алеся, яшчэ сем дзяцей ды дванаццаць гектараў ворнай зямлi. Мацi сканала ад хваробы i была пахаваная ў Вiльнi на пачатку верасьня 1939-га (спадар Кастусь марыць знайсьцi яе магiлу i паставiць там помнiк). Бацька iмкнуўся даць сынам i дочкам асьвету.
      Кастусь - будзем карыстацца цяперашнiм iмем - вучыўся сьпярша ў пачатковай польскай школцы, пасьля - у савецкай. У часе нямецкае акупацыi скончыў у Глыбокiм шасьцiмесячныя настаўнiцкiя курсы i пасьпеў паспытаць хлеба вясковага настаўнiка. Увосень 1943-га здаў iспыты ў апошнi, восьмы кляс Вiленскай беларускай гiмназii. Пазьней, у газэце "Зважай", ён будзе прыгадваць той час: "Ззамоладу прываблiваў мяне Полацак... Раньняй восеньню 1943 году мы, тры студэнты зь Вiльнi, пастанавiлi наведаць старадаўнюю сталiцу Беларусi над Дзьвiной. Таварным цягнiком трэба было ехаць "на зайца", бо нямецкiя акупанты дазвалялi на чыгунку адно сваймi "райзэшайнамi", а ў Вiльнi здабывалi iх хiба толькi польскiя спекулянты за адпаведных разьмераў "лапуўкi". Удалося за два днi празь Дзьвiнск даехаць да Дзiсны, а там загарадзiлi нам далейшую дарогу нейкай ваеннай сьцяной... Плакаць хацелася".
      Хлапцу не пашчасьцiла не толькi трапiць у Полацак, але i скончыць гiмназiю: пад час адной з паездак дадому трапiў у Менску ў аблаву. Вучэньне перапынiлася трыма месяцамi нямецкай вязьнiцы й месяцам канцлягеру, што быў паблiзу Камароўкi.
      Чэрвень 1944-га - паступленьне добраахвотнiкам у Менскую школу камандзераў Беларускае Краёвае Абароны, а праз колькi тыдняў - эвакуацыя навучальнай установы, якая так i не пасьпела афiцыйна адкрыцца. Чыгуначныя эшалёны, бамбёжкi, першыя маршы па дарогах Эўропы. Напрыканцы жнiўня таго ж году школа арганiзавана перайшла да францускiх партызанаў - макiсаў. Кастусь уступiў у 8-ю брытанскую армiю ў Iталii, браў удзел у баёх зь гiтлераўцамi на Апенiнскай паўвыспе, памяткаю аб чым засталiся ўзнагароды - ангельскi "Медаль за вайну" i "Зорка Iталii".
      Вяртаньне на радзiму абяцала поўны набор сацыялiстычных радасьцяў ГУЛАГу. (Там загiнуў бацька пiсьменьнiка.) Памiж Беларусьсю, але паняволенай, i чужынаю, але свабоднай, Кастусь Акула выбраў другое.
      Жыцьцё ў вольным сьвеце пачалося з польскай вайсковай школы ў Ангельшчыне. Потым - пераезд у Канаду, праца на фарме. Таронта, дзе спадар Кастусь пасялiўся з мэтаю заснаваць беларускую нацыянальную арганiзацыю. У 1948 годзе такая арганiзацыя - Згуртаваньне беларусаў Канады - была створаная, i Акулу абралi яе першым старшынём. Наперадзе чакалi грамадзкiя клопаты, палiтычныя акцыi, што мелi немалы розгалас у прэсе.
      Зарабляў на жыцьцё ў прамысловых кампанiях. Ажанiўся з беларускаю Надзяй Вернай, што нарадзiла яму чацьвярых дзяцей...
      I, вядома, творчая праца ў журналiстыцы i на лiтаратурным палетку, якая, па словах спадара Кастуся, давала добрую духоўную падтрымку ў нялёгкiм эмiгранцкiм быце. З 1948 да 1954 года ён рэдагаваў штомесячную газэту "Беларускi эмiгрант". Быў сябрам рэдкалегii расейскамоўнага таронтскага часопiса "Современник", супрацоўнiчаў з парыжскiм "Континентом". У 1962-м пабачыла сьвет першая кнiга.
      Шмат якiя факты свайго жыцьцяпiсу Кастусь Акула дапаўняе i ўдакладняе калярытнымi й дасьцiпнымi аўтабiяграфiчнымi абразкамi пад агульнаю назвай "Россыпы", зьмешчанымi ў згаданай ужо кнiзе "Усякая ўсячына" (Таронта, 1984).
      Вось першыя ўражаньнi ад польскай "паўшэхнай" школы, дзе настаўнiца спачатку на чужой, незразумелай мове дапытвалася пра "назьвiско", а потым "дала аловак ды пасадзiла на пярэдняй лаўцы... й загадала рысаваць сабачую будку".
      Вось абразок "Нацыянальнасьць": "Першы раз давялося пачуць, што мы Беларусы й што мова наша беларуская пад час пярэпiсi насельнiцтва ў 1931 годзе. Два паважныя паны заселi за стол у нашай хаце, сабраўшы ўсю Качанову сям'ю, ды кажнага па чарзе пыталi iмя. I памятаю, што сарамнавата было перад такiмi важнымi ўраднiкамi замурзаны твар паказваць, але на iхнае пытаньне бойка адказаў: "Аляксандар". Ды найбольш зьдзiвiла, што бацька на пытаньне: "Нацыянальнасьць?" адказаў: "Беларус". Было мне тады шэсьць гадоў".
      А вось "Паланiзацыя праз Марусю" - пра старэйшую сястру, што прыехала на вакацыi з польскае вучэльнi ў Новай Вiлейцы ды ўзялася з усiм дзявочым iмпэтам "паланiзоўваць" сям'ю, аж пакуль бацька Iгнась, паволi налiўшыся чырваньню ды падкруцiўшы вусы, не зьняў з крука папругi...
      Знаёмства ў 1939-м з савецкай уладаю таксама пакiнула ў душы вечную засечку: "Першай зiмой, як вызвалiла нас ад усялякага дабра бальшавiцкая бязбожная навала, аўдавелы бацька ледзь даваў сабе раду з дзецьмi й гаспадаркай... Бацька будзiў мяне зiмою дзесьцi а гадзiне чацвёртай ранiцай i пасылаў у хлебную краму ў адлеглае за тры кiлямэтры мястэчка...
      У адзiн марозны й ветраны дзень я быў на самым перадзе чаргi. Калi мяне прыперлi да клямкi, нешта кальнула ў грудзi. Я самлеў. Калi ачуняў, не мог адразу сьцямiць, дзе знаходжуся. Чаму я ляжаў на сьнезе, чаму так балела ў левай грудзiне? Вецер немiласэрна сьцёбаў дзьве "чырвоныя анучы" - сьцягi над дзьвярамi крамы, а вышэй iх, на вялiкiм i доўгiм чырвоным палатне, белыя лiтары крычалi: "Спасибо товарищу Сталину за счастливое детство!"
      Я спрабаваў устаць, разглядаўся. Людзi, няйнакш, звярамi парабiлiся. Пакiнулi мяне, скалечанага, самлелага на сьнезе... Лекара не было. Прырода ўзяла верх. Гады чатыры пасьля пачуў я ад медычнага афiцэру Восьмай армii ў Iталii: "А дзе й калi ты рэбры паламаў?"
      У "Россыпах" пiсьменьнiк зьмясьцiў i свае юначыя вершы, друкаваныя ў беларускiх газэтах у 1943-1944 гадах, калi ў Аляксандра Качана зьявiўся першы лiтаратурны псеўданiм - Мiхась Козыр. Тады-ж ён упершыню даведаўся, што такое цэнзура. Калi ў "Беларускiм голасе", якi лацiнкаю выдаваў Францiшак Аляхновiч, быў апублiкаваны верш Козыра "Прывiтаньне Вiльнi", ён прынёс семнаццацiгадоваму аўтару не ўсьцеху, а горыч: нямецкi або летувiскi цэнзар зьняў цэлую страфу:
      Прывiтаньне табе, Вiльня!
      Слаўны горад Крывiчоў,
      Места памятак магiльных
      Нашых прадзедаў, дзядоў.
      Больш радасьцi падараваў паэту-пачаткоўцу апублiкаваны ў красавiку 1944-га ў газэце "Ранiца" верш "Вяльля".
      Вецер цiхi, лагодна купаецца ў хвалях,
      Махам крыльля пяшчотна ласкае iх гладзь.
      Косы сонца ў вясновых цудоўных каралях
      Рассыпаюцца ў тонь, каб з вадой пагуляць.
      Плыве цiха Вяльля, поўна велiчы, казкi,
      Палыскуе блакiтам чароўна ўдалi,
      Вее подыхам лёгкiм, чуцьцём дзiўнай ласкi
      Да радзiмае мацi, крывiцкай зямлi.
      Вершы Кастусь Акула пiсаў i потым. Здаецда, найбольш атрымлiвалiся ў яго трапныя i па-добраму злыя насьледаваньнi-пародыi на рыфмаплёцтва ўлаўраных "песьняроў", што сьпявалi асанну "партыi роднай".
      Апрача аўтабiяграфiчных згадак, вершаў, фельетонаў i нарысаў з жыцьця беларускай дыяспары, чытач "Усякай усячыны" знойдзе ў кнiзе камедыю ў трох дзеях "Тараканы ў саладусе", галоўныя дзейныя асобы якой паходзяць зь сялянскай сям'i Сьцяпана Пiнкевiча, што, шукаючы лепшай долi, пераяжджае ў Канаду. Мiж iншым, гэтая п'еса разьвенчвае створаны некаторымi празьмерна захопленымi айчыннымi журналiстамi мiф, паводле якога за акiянам што нi беларус - то палымяны патрыёт ды нястомны захавальнiк роднае мовы. Праз тры гады Пiнкевiчы ўжо маюць свой дом, але затое ўжо не маюць свайго прозвiшча, замянiўшы яго на Пiнк. Другая дзея пачынаецца са сцэны, калi Сьцяпанава жонка Марыля лiчыць, раскладаючы па кучках, даляры, а яе сынок Васiль (ён жа - Бiл) лётае вакол з захопленым крыкам "How much money!" ("Колькi грошай!").
      I ўсё ж Кастусь Акула найперш празаiк.
      "Сядзьце побач, - даверлiва зьвяртаецца ён да чытача, - падумаем, паразважаем. Зь якога, дазвольце спытаць, вы году й каторага стагодзьдзя? Прызнаюся вам, люблю, як некалi Стэндаль, зьвяртацца да тых, што пасьля прыйдуць. Цi мала хто мяне за маю пiсанiну дзiваком лiчыць. Вы, пэўна-ж, з адлегласьцi часу, iнакш мяне разумееце. Апроч таго, у вас яшчэ адна выгада: празь мяне вы можаце зазiрнуць у мой сьвет, а я ў ваш анiяк не магу..."
      Зазiрнуўшы ў сьвет К.Акулы, вы, напэўна, не пашкадуеце. У лепшых сваiх творах пiсьменьнiк па-беларуску грунтоўны, схiльны да роздуму й чуйны да дэталi, нясьпешлiвы й паважны. Але зьнячэўку - i зноў-жа зусiм па-беларуску возьме ды напiша нешта накшталт "Запiсак Яўхiма Крайняга" з эпiграфам "Каму прысьвячаю, той сам адгадае". А прысьвячаюцца гэтыя вясёлыя замалёўкi жыхарам канадыйскага мястэчка Сторывiла, дзе (як напiсала-б савецкая прэса пра якi-небудзь наш заводзкi пасёлак) "у дружнай сям'i прадстаўнiкоў розных народаў" жывуць i беларусы. Праблемы ў сторывiльцаў, што праўда, трохi розьняцца з нашымi. Бальшавiкi, да прыкладу, запускаюць у космас штучны спадарожнiк з сабакам, а жыхарства Сторывiла - не каб разам з усiм прагрэсiўным чалавецтвам пляскаць у ладкi - распачынае змаганьне супроць зьдзекаў з жывёлiны, рыхтуе пратэст у савецкiм пасольстве ды разам са сваймi чацьвераногiмi сябрамi зьбiраецца ў зале ратушы на мiтынг, куды потым мусiць, дзеля падтрымкi патрабаваньняў - нехта запускае цэлую грамаду катоў...
      Кастусём Акулам напiсана багата празаiчных твораў. Пачаў жа ён, як здараецца нячаста, адразу з рамана. Пэўна, гэта можна вытлумачыць тым, што надта ж вялiкi цяжар уражаньняў, надзей, расчараваньняў i новых спадзяваньняў захоўвала ў сабе душа. "Вызвольны" паход Чырвонай Армii ў верасьнi 1939-га. Гiтлераўская акупацыя. Ваенныя шляхi празь некалькi дзяржаў. Пакутлiва-няпростае ўрастаньне ў чужы сьвет, дзе трэба - каб застацца самiм сабою - зьберагчы свой характар, звычаi, мову. Такi багаж не заладуеш нi ў аповяд, нi ў аповесьць. З тых юначых уражаньняў, якiх хапiла-6 на колькi лёсаў, i нарадзiўся дакумэнтальны раман "Змагарныя дарогi".
      Твор адкрывае ўводная частка "Гiтлераўская акупацыя Беларусi", дзе падаецца агульная ацэнка становiшча, апавядаецца пра адмiнiстрацыйны падзел захопленай зямлi, ахвярную працу беларускiх настаўнiкаў, пра беларускiя арганiзацыi й вайсковыя фармаваньнi. Параўноўваючы сталiнскi i гiтлераўскi таталiтарныя рэжымы зь мiфалагiчнымi пачварамi Сцылай i Харыбдай, К.Акула з непадробленым болем пiша пра трагэдыю нашай зямлi: "Душылася, крывавiлася, гарэла й папялiлася мiж двума хiжакамi-тытанамi бедная й шматпакутная Беларусь... I не было аднiкуль дапамогi, ратунку, анi спагады. Дзе што магло й як магло - арганiзавалася й ратавалася. У жахлiвых муках i цярпеньнях нарадзiлася ўсьведамленьне iстоты iснаваньня: каб быць i жыць, каб знайсьцi ратунак, трэба было лiчыць толькi й выключна на свае собскiя сiлы".
      У гэтым вось пекле i апынуўся Сымон Спарыш (у iм досыць лёгка пазнаецца сам аўтар) ды ягоныя сябры зь Менскай школы камандзераў БКА, якiм прысьвечаны раман. Змагарныя дарогi Спарыша пачынаюцца ў рамане з моманту эвакуацыi школы зь Менска ўлетку 1944-га, а заканчваюцца зiмою 1947-га ў Лёндане, на Першым зьездзе беларусаў Вялiкае Брытанii, дзе Сымон зноў сустракаецца са сваймi баявымi таварышамi Вiктарам Караткевiчам, Кастусём Дзежкам, Вiктарам Сянькевiчам. Прамiнулыя гады сталiся для iх часам хуткага грамадзянскага ўзмужненьня.
      Раман складаецца з трох асноўных частак, у назвах якiх дакладна пазначаны ваенныя маршруты яго герояў: Менск - Альткiрх - Бэрлiн - Цвiзель - Неапаль Балонья - Лёндан. У шэрагу раздзелаў - "Беларуская цэнтральная рада ў Бэрлiне. Генэрал Езавiтаў, Астроўскi й Шувалаў", "Загуба генэрала Езавiтава", "Дывiзiя "Беларусь" пераходзiць да амэрыканцаў" i г.д. - аўтар, выкарыстоўваючы сьведчаньнi ўласнае памяцi, дакумэнты, а таксама ўспамiны вiдавочцаў, аднаўляе падзеi, што выходзяць далёка за межы асабiстага лёсу некалькi галоўных персанажаў. На старонках кнiгi дзейнiчаюць ня толькi прэзiдэнт БЦР Радаслаў Астроўскi й рэферэнт вайсковых спраў Рады Канстанцiн Езавiтаў, але й кiраўнiк створанай у гады акупацыi "Беларускае Самапомачы" Iван Ермачэнка, камандуючы "Беларускай Краёвай Абаронаю" Францiшак Кушаль ды iншыя вядомыя постацi таго часу. Акула пасьпяхова пазбягае iдэалiзацыi гэтых людзей i паказвае, што, апынуўшыся ў жорнах вайны, яны паводзiлi сябе па-рознаму: адны найвышэй ставiлi iнтарэсы заняволенай Бацькаўшчыны, iншыя былi няздольныя падняцца вышэй асабiстых амбiцый i iнтарэсаў, для некага наагул ня iснавала нiчога сьвятога. Сярод гэрояў раману i такiя самаадданыя беларусы, як намесьнiк камандуючага БКА капiтан Мiкула, якi гiтлераўцаў ненавiдзеў гэтаксама, як бальшавiкоў, працаваў дзеля стварэньня нацыянальнага войска i ў вынiку папоўнiў бясконцы сьпiс ахвяраў газавых крэматорыяў Дахаў. Да рэальных асобаў "Змагарных дарог" належыць i князь Юры Радзiвiл, з якiм Сымон Спарыш (i Кастусь Акула) вучыўся па вайне ў "Школе падхаронжых панцырнай зброi".
      Кнiга багатая на аўтабiяграфiчныя прыгады. Аўтар няраз выклiкае з памяцi вобраз бацькi, што пасьля прыходу бальшавiкоў "вечна праклiнаў гэтую нячыстую сiлу", маючы вечныя турботы а6 тым, як выплацiць падаткi, аддаць "культналогi", "iзлiшкi" й iншае, бясконцае...". Створаны незабыўнай Ларысай Генiюш хваласпеў беларускай сям'i мiжволi ўзгадваецца, калi чытаеш гэткiя ж прачулыя "сямейныя" мроi-ўспамiны К.Акулы. Напрыклад, гэты - пра бясконца дарагое нашай нацыянальнай душы сьветлае таемства Куцьцi, што дае Спарышу духоўны падмацунак за тысячы мiляў ад дому, у Iталii: "Вось сядае за стол уся сямейка, й бацька адмаўляе малiтву. Усе набожна хрысьцяцца. Месцы навокал стала занятыя, акрамя аднаго. Мусiць, пакiнулi для яго - Сымона... Вунь пачалi ўжо цягнуць з-пад абруса сена й варажыць. Найдаўжэйшую травiну выцягнула найменшая Сымонава сястра. Усе прарочаць ёй шчасьце i ўсмiхаюцца. Бацька выцягнуў найкарацейшую й зажурыўся... За Сымона цягне малодшы брат. Усе пiльна сочаць за ягонай рукой. Выцягвае доўгую, сухую, пакручаную, тонкую травiну. Задумаўшыся, прыглядаюцца i ўздыхаюць. Цi-ж могуць угадаць Сымонаў лёс?.."
      Праз увесь раман праходзяць дзьве скразныя тэмы: любасьць да бацькоўскае зямлi й пратэст супроць вайны зь яе вусьцiшнымi гекатомбамi й нязьмернымi пакутамi ўцягнутых у крывавы вiр народаў. Лежачы ў настылым вайсковым бараку на другiм краi Эўропы, Сымон дае Беларусi самiм сабою прыдуманую прысягу. "Няхай Бог усемагутны будзе мне сьведкам, - шапталi ў цемнаце вусны, - дарагая мая Бацькаўшчына, што на ўсё жыцьцё прысягаю служыць Табе й толькi Табе... Прысягаю на сьветлую памяць пакойнай маткi маёй, на нявiнную кроў маiх суродзiчаў, на памяць загiнуўшых нязьлiчоных нашых змагароў за лепшую долю, што верным застануся Табе аж да сьмерцi. Калi-б я сьвядома адрокся тут прырэчанага - няхай мяне пакарае Бог. Сьведкамi гэтаму ёсьць маё сэрца й сам Усемагутны". I - у працяг гэтых слоў - яшчэ адна вынятка: "Калi ўжо пакiнуць убаку iншыя прычыны, дзеля якiх юнакi пачалi хутка ненавiдзець сваiх нямецкiх iнструктараў, адну, самую асноўную, трэба яшчэ раз падчыркнуць: усе яны прыйшлi ў армiю добраахвотнiкамi й прыйшлi змагацца за iдэю, а не за нямецкi хлеб. Калi паўстала думка аб пераходзе да францускiх макiсаў, то кожны разважаў, што ... i адысьцi можа сам, калi захоча. Наверх усяго, мяркавалi яны, прыйшлi-ж у беларускую армiю, а не ў нямецкую, ваяваць за беларускi народ, а не за нямецкi. Дык i за што-ж мелi змагацца яны, апынуўшыся ўжо ў Францыi, калi цэлая Беларусь была зноў у бальшавiцкiм ярме? Цi не лепш было далучыцца да тых народаў, што змагаюцца супраць тыранаў?" Невыпадкова Спарыш i яго таварышы з такiм урачыстым натхненьнем чыталi потым "Беларускiя Навiны" адну зь першых газэт новай эмiгранцкай хвалi.
      Зусiм iначай успрымаў ваенную рэчаiснасьць былы школьны вартаўнiк з Каралеўшчыны Вiтвiцкi, што ў зялёным муньдзiры ўраднiка разгульваў па вулiцах Глыбокага з пiсталетам у кiшэнi й страляў без папярэджаньня ў мясцовых жыдоў, якiя не пасьпелi зьняць перад iм шапкi й пакланiцца. Кожная праходка па мястэчку давала свой страшны плён, але кату было гэтага мала, i, каб увесьцi сваiх няшчасных ахвяраў у зман i пакiнуць на бруку паболей трупаў, ён адмыслова апранаўся ў цывiльнае. З таго самага разраду й начальнiк палiцыi раённага гарадка лейтанант Сьцервiн (прозвiшча цi не занадта знарочыстае), "беларус адно з назову й для выгады", якi з цынiчнай адкрытасьцю называў сваю пасаду "карытам" i дзеля свайго iнтарэсу - каб прысабечыць чужы набытак цi займець у ложак чужую жонку - мог абвясьцiць камунiстам i ворагам "новага парадку" каго заўгодна.
      Зьяўленьне першых значных фрагментаў "Змагарных дарог" у айчыннай беларускай перыёдыцы ("Беларусь", No 1, 1992; "Нёман", No 2, 1992) было з прыхiльнай цiкавасьцю сустрэтае крытыкай, а мабыць-жа, i чытачамi. Зьдзяйсьняецца даўняя мара пiсьменьнiка - раман iдзе да чытача на Бацькаўшчыне. Кастусь Акула спадзяецца й на другi выхад у сьвет ягонай выдадзенай у Таронта трылогii "Гараватка" ("Дзярлiвая птушка", 1965; "Закрываўленае сонца", 1974; "Беларусы, вас чакае зямля", 1981), чый галоўны гэрой Янук Бахмач праходзiць шлях ад пастушка з заходнебеларускай вёскi, якi пасьвiў статак у асаднiка, да ўдзельнiка Другога Ўсебеларускага кангрэсу ў 1944 годзе ў Менску.
      Як i ў iншых творах К.Акулы, у мастацкай тканiне "Гараваткi" моцна адчуваецца досьвед асабiстых перажываньняў. Другая кнiга трылогii ўспрымаецца важкiм даробкам у лiтаратуру, што створана аб прыходзе Саветаў у Заходнюю Беларусь. Пагатоў, Акула, у адрозненьне ад аўтараў, якiя пiсалi на гэтую тэму ў нас, у выяўленьнi сваiх поглядаў i ацэнак ня быў скаваны нiякiмi iдэалагiчнымi догмамi й цэнзурнымi перашкодамi. Ну хто-б у Беларусi ў 70-я гады мог без замiлаванасьцi й захапленьня, а зусiм зь iнакшымi пачуцьцямi напiсаць (i, галоўнае, надрукаваць), скажам, сцэну вясковага сходу, на якiм бальшавiцкi агiтатар з усёй езуiцкай спрытнасьцю чмурыць сялянскiя галовы малюнкамi шчасьлiвага ды справядлiвага жыцьця ў краiне, "где так вольно дышит человек".
      "- Таварыш камiсар, вы от сказалi, што дадуць зямлю панскую тым, каторыя нi маюць зямлi саўсiм цi мала яе маюць. Ну а як будзiць у нас з тымi, каторыя многа зямлi маюць?..
      - Кожны палучыць зямлi столькi, колькi зможа апрацаваць.
      - А цi праўда гэта, што ў калхозах жывуць людзi так добра, як байцы нам расказваюць?
      - Гэта што байцы вам расказваюць, усё дакладна й правiльна. Ды вы ж памяркуйце самi: усе сяляне нашага неаб'ятнага Савецкага Саюза цяпер у калгасах. Iх нiхто не прымушаў i прымушаць не мог. Ды як жа? Вам ужо вядома, што ў Савецкiм Саюзе няма эксплуататараў i эксплуацiраваных, ды i ўладарамi самой дзяржавы ёсьць не хто другi, а рабочыя й сяляне. Выбраныя народам дэпутаты кiруюць дзяржавай. З гэтага паўстае пытаньне: цi-ж яны, як i наагул усе людзi, маючы ўладу ў сваiх руках, будуць самi сабе шкоду рабiць?"
      У трылогii ёсьць адзiн асаблiвы вобраз - самой Гараваткi, узвышша, што ляжала памiж хутарамi "як бохан хлеба", трымаючы на сваiх плячох празваны Архiпам дуб-волат, аб грудзi якога "разьбiвалiся вятры й непагадзi цэлых стагодзьдзяў", якi "помнiў Баторага i Iвана Грознага, сачыў за шведамi й Напалеонам", чуў галасы беларускiх iнсургентаў трох нацыянальна-вызваленчых паўстаньняў супроць царызму. У маляўнiча-плястычным апiсаньнi Гараваткi высьвечваецца яшчэ адна адметнасьць творчасьцi К.Акулы - яго пiльная ўвага да мiнуўшчыны, гiстарызм позiрку. Пiсьменьнiк перакананы, што бяз гiстарычнае памяцi й самасьвядомасьцi народ будзе асуджаны на лёс бязмоўнага дрымотнага насельнiцтва, што пакорлiва ўспрыме любыя, навет самыя злачынныя сацыяльныя эксперыменты.
      Адчуваючы гэтую глыбiнную повязь часоў, Кастусь Акула шукае й знаходзiць у далёкай i нядаўняй мiнуўшчыне нечаканыя, але пераканаўчыя аналёгii. Напрыклад, памiж паленьнем Скарынавых выданьняў у Маскве па загадзе сьвецкiх i духоўных уладароў у сярэдзiне XVI стагодзьдзя й зьнiшчэньнем бальшавiцкiмi каланiзатарамi тысячаў беларускiх кнiг у 1935-м. У мастацкiх творах i публiцыстычных нарысах пiсьменьнiка зноў i зноў узнiкаюць iмёны й вобразы ганарлiвай Рагнеды й ахвярнай Еўфрасiньнi, яшчэ аднаго палачанiна - сейбiта друкаванага слова Францiшка Скарыны й сейбiта "мужыцкае праўды" Кастуся Калiноўскага. Ягоныя, легендарнага Яськi-гаспадара з-пад Вiльнi, словы "Ваюй, народзе, за свае правы!" - цёзка паўстанцкага каманьдзiра абраў дэвiзам сваёй газэты "Зважай".
      Апошнi па часе напiсаньня й выхаду ў сьвет раман К.Акулы "За волю" (Таронта, 1991) - твор завострана публiцыстычны. Мяркуючы па прэсе, ён ужо дастаткова ўважлiва прачытаны прафэсыйнай крытыкай i ўведзены ў наш лiтаратурны кантэкст. Дадамо, што знайшоў, здаецца, свайго перакладчыка й першы i пакуль адзiны ангельскамоўны раман пiсьменьнiка "Tomorrow is Yesterday" ("Заўтра - гэта Учора"), дзе нямецкiя фашысты i расейскiя бальшавiкi паказаныя аднолькава небясьпечнымi ворагамi Беларусi.
      Сустрэча з роднай зямлёй, здаецца, прыкметна дадала спадару Кастусю жыцьцёвых i творчых сiл. Ён, як заўсёды востра, пiша ў "Зважай" (трэба спадзявацца, што iдзе праца й над новай кнiгай), уважлiва сочыць за навiнкамi нашага прыгожага пiсьменства й наагул за друкам (у Таронта гэта не так ужо й проста), ахвяруе грошы на беларускiя выданьнi...
      Далёкiя берагi робяцца блiжэйшымi. У полiфанii нашае лiтаратуры пачынае гучаць i адметны голас Кастуся Акулы.
      Станiслаў Станкевiч
      "Змагарныя Дарогi" К.Акулы
      (Уступ да арыгiнальнага Таронтска-Мюнхенскага выданьня 1962 году)
      Кнiжка маладога беларускага публiцыстага Кастуся Акулы "Змагарныя дарогi" станецца бясспрэчна цэнным i цiкавым укладам у сучасную беларускую лiтаратуру ў вольным сьвеце. У наагул сьцiплай нашай лiтаратурнай прадукцыi яна на сяньняшнi дзень зьяўляецца адзiным, прычым вельмi ўдалым i годным далейшага насьледваньня, узорам мэмуарнай лiтаратуры, гэтак багата i ўсебакова культываванай як у нашых найблiжэйшых суседзяў, гэтак i сярод народаў Захаду. Бурныя падзеi апошняй вайны й спрычыненыя ёй вялiзарныя зьмены ў узаемадачыненьнях людзей i народаў прыдбалi шмат цiкавага матарыялу для мэмуарыстыкi, за якую апошнiмi гадамi сквапна хапiлiся ня толькi прафэсыянальныя, але й зусiм прыпадковыя аўтары, будучыя гэтых падзеяў беспасярэднiмi сьветкамi й актыўнымi ўдзельнiкамi. Дык ужо навет з аднаго гэтага гледзiшча кнiга Акулы, як адзiная пакуль што ў нас спроба чыста мэмуарнае аповесьцi, заслугоўвае на ўвагу.
      Хаця яна й названая лiтаратурным жанрам "аповесьць", фактычна-ж зьяўляецца аўтабiяграфiчным дзёньнiкам аўтаравых усамiнаў зь мiнулае вайны i такiм чынам належыць не да мастацкае ў сьцiслым ейным значаньнi, але, як успамiналася, да мэмуарнае лiтаратуры, адно пададзенай у мастацкай форме. Таму ў вадрозьненьне ад чыста лiтаратурна-мастацкiх твораў, у ваповесьцi "Змагарныя Дарогi" няма лiтаратурнага сюжэту, вакол якога канцэнтравалiся-б паасобныя эпiчныя матывы апавяданьня, не знаходзiм драматычнае iнтрыгi, якая трымала-б у напружаньнi ўвагу чытача, адсутнiчаюць i канфлiкты характараў, якiя раскрывалi-б узаемадачыненьнi ўведзеных у акцыю пэрсанажаў. Але ня гледзячы на адсутнасьць у "Змагарных Дарогах" найбольш вызначальных лiтаратурных элемэнтаў, твор Акулы, як закругленая тэматычная цэласьць, чытаецца з напружанай увагай i родзiць глыбокiя рэфлексii й перажываньнi. Гэта ўжо доказ, што мы маем дачыненьне з творам асаблiвай якасьцi.
      Такая рэакцыя чытача на падзеi, апiсаныя ў "Змагарных Дарогах", выклiкаецца галоўным чынам iх дакумэнтальным характарам, паказаным з тонкай знаёмасьцяй жыцьця й людзей ды авееным глыбокай пачуцьцёвасьцяй аўтара. Пры гэтым аўтар ня толькi рэгiструе ведамыя яму здарэньнi й факты, ня толькi выводзiць цiкавыя й часта ўдала зьiндывiдуалiзаваныя постацi людзей, але, што найважнейшае - углыбляецца ў сэнс гэтых здарэньняў, знаходзiць прычыны, што iх выклiкаюць дае iм глыбокую маральную й палiтычную ацэну, раскрывае духовы зьмест людзкiх перажываньняў i iмкненьняў.
      Апавяданьне пачынаецца мамэнтам эвакуацыi зь Менску пад нацiскам бальшавiцкага наступу ў канцы чэрвеня - пачатку лiпаеня 1944 году неадкрытай яшчэ школы Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны й разьвiваецца шляхам маршу сяброў гэтае Школы цераз Заходнюю Беларусь, Летуву, Усходнюю Прусiю, Польшчу, Нямеччыну, Францыю й Iталiю, а заканчваецца ў Ангельшчыне, дзе пасьля заканчэньня вайны знайшлi сабе часовае прыпынiшча ўжо моцна працярэбляныя рады гэтае Школы й iншых беларускiх вайсковых фармацыяў. Спасярод вялiкага мноства ўведзеных у вапавяданьне пэрсанажаў вырозьнiваюцца, як цэнтральныя фiгуры, Кастусь Дзежка, Вiктар Караткевiч i Сымон Спарыш, зьвязаныя мiж сабою супольнымi нiцямi ранейшага жыцьця й цяперашняга лёсу. Усе тры спаткалiся й пазнаёмiлiся на настаўнiцкiх курсах у Глыбокiм падчас нямецкае акупацыi, пасьлей разам вучылiся ў Беларускай Гiмназii ў Вiльнi, там-жа навет i жылi разам на аднэй гасподзе. Вакол гэтых трох дзеючых асобаў канцэнтруецца вялiкае мноства iншых iснаваўшых ў запраўднасьцi пэрсанажаў апавяданьня, названых або рознымi выдуманымi псэўдонiмамi, або iхнымi аўтэнтычнымi прозьвiшчамi, якiх супольны лёс кiнуў у вiр вайны й прымусiў быць навочнымi сьветкамi й актыўнымi ўдзельнiкамi ейных падзеяў. Усе гэтыя пэрсанажы, узятыя з розных нацыянальнасьцяў (беларусы, немцы, палякi, расейцы, украiнцы), з розных сацыяльных слаёў i розных, часамi ўзаемна супярэчных маральных i iдэйных катэгорыяў, пачынаючы ад прадстаўнiкоў кiраўнiчых палiтычных ворганаў ды канчаючы звычайнымi радавымi шэрымi людзьмi, даюць у разрэзе разнастайны й аўтэнтычны праўдзiвы абраз людзей, што ў часе апошняе вайны й нямецкае акупацыi былi дзейнымi ў Беларусi й мелi той або iншы ўплыў на лёс беларускага народу. Вымушанае вандраваньне ўспомненае тройкi разам з мноствам ей падобных зь Менску церазь Вiльню, Коўню, гарады й вёскi Ўсходняе Прусii, Польшчы, Нямеччыны, Францыi, Iталii й напасьледак Ангельшчыны й твораць сабою хоць i складаную, але багатую падзеямi й перажываньнямi эпапэю.
      Перажываньняў галоўнага гэроя апавяданьня Сымона Спарыша нельга ўспрымаць абыякава. Замнога ў iх болю й жыцьцёвае праўды, каб прайсьцi мiма iх, як звычайна праходзiм мiма каля перажываньняў фiкцыйных лiтаратурных пэрсанажаў. Увесь жах цярпеньняў беларусакага народу ў умовах жорсткага нацыянальнага паняволеньня даваеннае Польшчы, бальшавiцкае Расеi й напасьледак гiтлераўскае Нямеччыны паказаны ў перажываньнях Сымона Спарыша, як i ў дыгрэсiях, паходзячых ад самаго аўтара, зь нязвычайнай жыцьцёвай сiлай i праўдай. У гэтым, на нашую думку, i хаваецца галоўная, як лiтаратурная, гэтак i iдэйная вартасьць "Змагарных Дарогаў".
      Асаблiва ярка й праўдзiва адмаляваныя ў ваповесьцi адмоўныя тыпы ўсякага роду ворагаў i прыгнятальнiкаў безбароннага беларускага народу, што рэкрутавалiся з розных народаў, ня рэдка й зь беларускiх рэнэгатаў i дэгэнэратаў, якiя, выкарыстоўваючы спрыяльныя для iх умовы ваеннага часу, бязьлiтасна зьдзеквалiся з народу й нажывалiся на ягонай крыўдзе. Яшчэ да надрукаваньня "Змагарных Дарог" некаторыя прыпадковыя iх чытачы нярэдка рабiлi аўтару заўвагi, што, паказваючы ў вельмi адмоўным сьвятле нашых суседзяў, ён быццам палiць масты да будучага паразуменьня зь iмi. Нажаль, аднак, такое, а ня iншае прадстаўленьне нашых нацыянальных суседзяў, пададзенае ў "Змагарных Дарогах", было пўнасьцяй, навет у паасобных жахлiвых дэталях, згоднае з праўдай. Пры гэтым суровы асуд паасобных нацыянальных вайсковых адзiнак зь нямецкае дапамаговае службы й канкрэтных iх удзельнiкаў, як неаднаразова падчыркавае й сам аўтар, у нiякiм выпадку не расьцягваецца на дадзеныя нацыянальнасьцi ў iхнай цэласьцi, да якiх групы гэтыя належылi. Таму ў нiякай аднабакосьцi, а тым больш тэндэцыйнасьцi абвiнавачваць аўтара нельга. Адзiным ягоным заданьнем, як у дачыненьнi да сваiх, гэтак i чужых было паказаць праўду й тым самым пакiнуць аўтэнтычны дакумант панурай запраўднасьцi нядаўняга мiнулага. I гэтае важнае, хоць мо й няўдзячнае заданьне аўтар выканаў.
      Некатарага выясьненьня вымагае й сам назоў "Змагарныя Дарогi", якi даў аўтар сваёй аповесьцi. Iзь зьместу твору бачым, што слова "змагарныя" нельга разумець даслоўна, як змаганьня збройнага iз аружжам у руках, бо для такога ня было анi магчымасьцяў, анi патрэбы, а трэба яго разумець у значэньнi пераносным, як змаганьне маральнае, iдэйнае, духовае, па сваей сiле й глыбiнi ня менш эфэктоўнае за змаганьне фiзычнае. Выразна аб гэтым гаворыць i сам аўтар: "Памiнаючы розную лебяду, што заўсёды стараецца ўкаранiцца побач карыснага й плённага на добрай глебе, два асноўныя iмкненьнi былi целам i душою асноўнае масы вайскоўцаў гэтай нешчасьлiвай дывiзii (дывiзii "Беларусь"): жаданьне служыць пакрыўджанай i паняволенай бацькаўшчыне й адмова ваяваць за сваiх ворагаў. Хаця першаму iмкненьню ня суджана было зьдзейсьнiцца, беларускiя вайскоўцы да канца вытрымалi без кравапралiцьця за чужыя iнтарэсы" (бачына 434). Хаця, як сьцьвярджае аўтар, "першаму iмкненьню ня суджана было зьдзейсьнiцца", аднак маладыя беларускiя вайскоўцы рабiлi ўсё для iх магчымае, нярэдка здабываючыся на на акты бяспрыкладнага гэраiзму й самаахвярнасьцi, дзеля зьдзейсьненьня сваiх нацыянальных iмкненьняў, i якраз у гэткiм сэньсе трэба расшыфроўваць назоў "Змагарныя Дарогi". Чыстыя й з кажнага гледзiшча iдэальныя патрыятычныя пачуцьцi й нацыянальныя iмкненьнi нашае моладзi, безаглядная ейная гатоўнасьць пасьвяцiцца поўнасьцю для народнае справы - з аднаго боку, а немагчымасьць зьдзейсьненьня гэтых iмкненьняў i дарэмнасьць бяспрыкладных ахвяраў, для гэтага зьдзейсьненьня ахвотна, часамi безразважна прыношаных - з другога стваралi той глыбокi нацыянальны трагiзм, якi стаўся агульным удзелам беларускага народу ў часе апошняе вайны. Аб гэтай гiстарычнай трагэдыi беларускага народу i ў першую чаргу ягонае моладзi зь нязвычайнай сiлай перакананьня гаворыць кажная бачына "Змагарных Дарогаў".
      Кнiга К.Акулы, напiсаная сакавiтым лiтаратурным стылем, авееная глыбокiмi пачуцьцямi й перажываньнямi аўтара ды шырака адсланяючая жахлiвую жыцьцёвую праўду недалёкае мiнуўшчыны, якая сталася балючай трагэдыяй беларускага народу, напэўна знойдзе шырокае кола сваiх чытачоў i энтузiястых, асаблiва сярод былых беларускiх вайскавiкоў, якiя ў кнiзе напаткаюць шмат знаёмага й асабiста iмi перажытага.
      Мюнхен, у сьнежнi 1961 г.
      Кастусь Акула
      Пасьля першых адгалоскаў
      Пра раман "Змагарныя дарогi"
      Кожнаму аўтару, асаблiва калi праца ягоная паважная тэмай i разьмерам, карцiць ведаць думку чытачоў. У эмiграцыйных абставiнах водгукi й крытыка асаблiва вартасныя, бяручы на ўвагу, што ўмовы для творчасьцi тут цяжкiя й няспрыяльныя. Гэткi ўжо лёс палiтычнага эмiгранта,
      Мiнуў ужо блiзка год ад часу, як "Змагарныя дарогi" трапiлi ў рукi чытачоў.
      Паводле першых адгалоскаў цяжка мяркаваць яшчэ аб вартасьцi працы, ды хiба-ж аўтару адно выпадала-б сядзець i прыслухоўвацца, як ганяць цi хваляць. I гэты скупы артыкул зьявiўся не з намерам самагратыфiкацыi. Адылi пэўныя рэчы ўжо цяпер уважаю сваiм абавязкам высьветлiць.
      Найперш хочацца надзякаваць чытачам, што вусна цi пiсьмова выказалi аб успомненым творы свае думкi. Iхныя выказваньнi зьяўляюцца да гэтага часу адзiным i, бадай, цi не найлепшым баромэтрам, якi ня толькi ў адносiнах да "Змагарных дарог", але ў ладнай меры вымярае наогул ступень лiтаратурнай зацiкаўленасьцi нашага эмiграцыйнага грамадзтва.
      Мiмабегам аддаю вялiкае дзякуй усiм супрацоўнiкам "Бацькаўшчыны"* ды iншым добразычлiвым сябрам, што прыйшлi мне на дапамогу пры распаўсюджваньнi кнiгi, зьбiраньнi й складаньнi ахвяраў на пакрыцьцё даўгоў за выданьне яе. Даўгi гэтыя яшчэ адно напалову пакрытыя, i тых, што змаглi-б далей дапамагчы, прасiў-бы гэта зрабiць.
      * Газэта беларускае эмiграцыi, што выходзiла з 1947 году ў Мюнхэне.
      Да гэтага часу нарабiлi найбольш шуму пераважна моманты палiтычна-вайсковага характару, адлюстраваныя ў кнiзе. На iх i хачу спынiцца.
      Зьбiраючы матэрыялы для "Змагарных дарог", у свой час я прасiў шмат каго, каб памаглi iнфармацыямi. Ад часу апошняе вайны сплыло шмат вады. Тое, што тады магло паказацца нам у сьветлых колерах, сяньня выглядае чорным або наадварот. Групавае палiтыканства на эмiграцыi шмат чаго больш зацямнiла, чым высьветлiла. З пэрспэктывы часу лягчэй ацэньваць падзеi, характарызаваць людзей адно тады, калi ёсьць доступ i да людзей, што бралi ў iх удзел, i да архiўных матэрыялаў, ды калi ёсьць умовы да гэтага.
      Калi-ж няма такiх перадумоваў, тады ствараецца зусiм адменная i для бальшынi тых, што й жадалi-б такiмi працамi займацца, прост-напрост немагчымая сiтуацыя. Усё гэта добра мне было ведама.
      Беручыся за працу над "Змагарнымi дарогамi", давялося разьлiчваць адно на добрую волю людзей, што былi ў вiры беларускiх гiстарычных падзеяў ды маглi больш-менш аб'ектыўна ацэньваць iншых i iнтэрпрэтаваць выпадкi цi навет прыгадваць простыя факты. Шматлiкiя людзi, выказваньнi й iнфармацыi якiх былi нагвалт неабходнымi дзеля аб'ектыўнага асьвятленьня падзеяў, зусiм ня рэагавалi на мае звароты, уважаючы, вiдаць, што, як той казаў: "Вось там нехта зноў носiцца зь нейкiм праектам, зь якога й так выйдзе пшык". Зь iншымi-ж, на вялiкi жаль, навет ня ўдалося ўстанавiць пiсьмовага кантакту. I вось давялося арганiзаваць, ацэньваць, узважваць, перасейваць тое, што было вядома, дый намагацца на гэтай аснове знайсьцi нейкi аб'ектыўны вобраз як характарызаваных падзеяў, так i ўдзельнiкаў iх. Ня ўсюды гэта ўдалося.
      Ужо пасьля выхаду кнiгi з водклiкаў прыйшло шмат новага й цiкавага. Гэты новы матэрыял будзе, безумоўна, выкарыстаны некалi пры перапрацоўцы твора для перавыданьня (на вольнай Бацькаўшчыне!). Пакуль-жа тое будзе, ужо цяпер хачу выправiць адну прыкрую памылку, бо ёсьць гэта мой маральны i аўтарскi абавязак.
      Празь няведаньне некаторых фактаў i бяз дрэнных заднiх думак у кнiзе зроблена вялiкая крыўда былому камандзеру афiцэрскае школы БКА ў Менску капiтану Ласкутовiчу. На вялiкi жаль, былыя вучнi гэтай школы яшчэ й сяньня маюць дрэнную думку аб капiтане Ласкутовiчы, а я гэты крывы вобраз заслужанага беларускага школьнага працаўнiка, вайскоўца й насамперш вялiкага патрыёта, дзякуючы недастатковым або фальшывым iнфармацыям, замацаваў у сваёй кнiзе.
      За гэта прашу капiтана Ласкутовiча мне выбачыць i хачу падаць да ведама высьветленыя факты.
      Атрымаўшы загад аб эвакуацыi з Менска, капiтан Ласкутовiч папрасiў капiтана Мiкулу, каб на час пераняў школу, бо сам хацеў заехаць па сям'ю. Мiкула згадзiўся. Не дастаўшы дазволу ад камандуючага БКА на адлучку па сям'ю, Ласкутовiч зьвярнуўся да прэзэдэнта БЦР, якi даў яму дазвол. Ранiцаю 29 чэрвеня капiтан Ласкутовiч, прадставiўшы капiтана Мiкулу кадэтам, разьвiтаўся зь юнакамi.
      Ажно 2 лiпеня, пасьля шматлiкiх прыгодаў, ужо разам зь сям'ёю, ён далучыўся да школы ў Вiльнi.
      Усюды быў вялiкi хаос. Беларускiя цывiльныя й вайсковыя ўлады ня мелi нiякага кантролю над адступаючымi цывiльнымi й жаўнерамi.
      Бачачы гэта ды намагаючыся вярнуць нейкую арганiзаванасьць,капiтан Ласкутовiч наважыўся зьвярнуцца з пэўнымi прапановамi да прэзыдэнта БЦР, што пераездам затрымаўся ў Вiльнi. Найбольш баяўся Ласкутовiч таго, каб гiтлераўцы не паслалi на бойню ня вышкаленых "зялёных" кадэтаў зь ягонае школы. Таму й хацеў адвесьцi iх як найдалей ад фронту.
      Якая-ж была рэакцыя Астроўскага? Выслухаўшы камандзера школы, ён выдаў пiсьмовы загад, паводле якога капiтан Ласкутовiч звальняўся з займанага становiшча. Старшы лейтанант К-i быў прызначаны камандзерам школьнае роты, а капiтан Мiкула быў затрыманы пры школе як прадстаўнiк ад БЦР. Паiнфармаваўшы двух апошнiх аб зьменах, капiтан Ласкутовiч усё-ж наважыўся трымацца школы, памагчы юнакам ад'ехаць найдалей ад фронту, каб немцы iх ня кiнулi ў вагонь. Характэрна, што з прычыны нейкага дзiўнага недагляду найбольш зацiкаўленыя асобы (значыцца, самi кадэты) нiчога афiцыйна так i ня ведалi аб зьмене каманды. Вось чаму, калi капiтан Ласкутовiч адлучыўся ад школьнае роты ў Полацку ды разам зь сям'ёй паехаў у Нямеччыну, нехта сказаў, што камандзер школы "змыўся" цi проста "пакiнуў нас". Аж да сяньняшняга часу ў сьведамасьцi шмат каго пануе памылковая думка, нiбыта капiтан Ласкутовiч быў дэзэртырам, што ў сьвятле вышэйсказанага зьяўляецца няпраўдай.
      Ня ўсiм ведама, што капiтаны Мiкула й Ласкутовiч, пабачыўшы безгалоўе ў БЦР, былi добра прадыскутавалi i ўстанавiлi агульны кiрунак дзеяньня на будучыню. У iм прадбачвалася арганiзацыя Беларускага войска (не СС цi палiцыi) пад нацыянальным сьцягам, папаўненьне школы БКА й навучаньне афiцэрскiх кадраў, магчымая сувязь з заходнiмi хаўрусьнiкамi й пераход на iхны бок дзеля рэалiзацыi iдэi вызваленьня Бацькаўшчыны. У сьвятле гэтага факта й лягчэй зразумець апiсанае ў "Змагарных дарогах" выступленьне капiтана Мiкулы на канфэрэнцыi ў Эльбiнгу. Будучы там адным са старэйшых беларускiх афiцэраў, не спадзяючыся ад малодшых актыўнай падтрымкi на канфэрэнцыi, ён, мусiць, трымаўся той узгодненай з Ласкутовiчам iдэi.
      Пэўна-ж, Мiкула ня быў фантазёрам. Як тады вытлумачыць тое, што кiнуў маскалям у вочы: "Даволi намi камандавалi маскалi! Гэта нашы людзi, i дывiзiя будзе наша!"? Хiба што спадзяваўся на нейкi пралом, цi быў гэта крык роспачы бясьсiльнага гэройскага сялянскага сына! Кадэты Школы Камандзераў БКА ня мелi магчымасьцi блiжэй паэнаць капiтана Ласкутовiча. Шмат каму ён выдаваўся "надзьмутым, напампаваным, з вонкавай палiтурай". Вiдаць, ён належыцьда людзей, што не адразу адкрываюцца, адносна iх на першы погляд памыляешся, а пасьля, пазнаўшы iх блiжэй, прыемна расчароўваешся.
      Такiм было й маё знаёмства з капiтанам Ласкутовiчам. Цi ж трэба яшчэ казаць, што я задаволены тым, што мой першы погляд быў памылковым.
      "Бацькаўшчына", 24 лютага 1963 г.