Кастусь Акула
      За волю
      Раман
      ХТО БУДАВАЎ, А ХТО ФАШЫСЬЦIЎ
      Летась на Сустрэчы Беларусаў Паўночнай Амэрыкi ў Полацку каля Клiўленду, - фактычна сусьветнай сустрэчы, - пасьля развалу бэрлiнскай сьцяны, абвешчаньня "сувэрэннай" БССР, - калi "iмпэрыя зла" iдзе да канчатковага распаду, - бралi ўдзелу большым лiку i суродзiчы зь Беларусi. "Паяднаныя любоўю", - як пiсала менская газэта, сыны й дочкi "забранай зямлi" з цэлага сьвету знаёмiлiся, выступалi з прамовамi, паказвалi сваё сцэнiчнае мастацтва, сьпявалi i дэкляравалi сваю адданасьць iдэям адраджэньня, вольнасьцi i незалежнасьцi Беларусi.
      Перадавая, патрыятычная, творчая, сумленная, працавiтая, гаротная Беларусь, каторая ў Бога верыць, клiча цяпер на помач у змаганьнi з духовым i экалягiчным чарнобылямi сваiх дзетак, што некалi пакiнулi раськiданыя гнёзды, або ўжо за межамi бацькаўшчыны радзiлiся.
      На вялiкi жаль, беларускi народ мала ведае пра сваю эмiграцыю, каторая змагалася за вызваленьне Беларусi, у вольным сьвеце стварыла грамадзкiя, асьветныя i палiтычныя iнстытуцыi, прэсу, здабыла пэўныя посьпехi ў навуцы й лiтаратуры, аднавiла Беларускую Аўтакефальную Праваслаўную Царкву i ўстанавiла беларускую душпастырскую апеку для каталiкоў. Пачынала гэтая эмiграцыя сваю працу пасьля Другой сусьветнай вайны зь нiчога. Яна была голасам паняволенага беларускага народу, намагалася разбудзiць абыякавы сьвет i паклiкаць яго на помач бацькаўшчыне, што стагодзьдзямi цярпела ў маскоўскай няволi.
      Ведамыя так званыя "ворганы" - НКВД-КДБ, пад рознымi шырмамi, амаль на працягу сарака гадоў фашысьцiлi перадавым беларускiм дзеячом на эмiграцыi. Хвальш, паклёпы, шантаж, уключна з забойствам, - перадусiм-жа няспынная крывадушная прапаганда i запалохваньне раднi эмiгрантаў удома - вось была iхная галоўная зброя, каб паралiжаваць працу беларускiх эмiгрантаў.
      Раман "За волю" дае чытачом пэўны вобраз з жыцьця ня толькi нацыянальна сьвядомае беларускае эмiграцыi, але й тых варожых сiлаў, што дзеялi сярод яе з загадаў калянiяльнага антыбеларускага рэжыму ў акупаванай Маскоўшчынай бацькаўшчыне. Спадзяемся,што ён у пэўнай ступенi таксама спрычынiцца да далейшага аб'яднаньня нашых суродзiчаў у iхнай працы i ахвярнасьцi для адраджэньня, вольнасьцi i незалежнасьцi Беларусi.
      Беларускаму Харытатыўнаму Таварыству ў Лёндане дзякуем за фiнансавую помач на пакрыцьцё коштаў выданьня.
      Выдавецтва "Пагоня"
      БЕЛАРУСКАМУ НАРОДНАМУ ФРОНТУ, у працы i змаганьнi за адраджэньне, вольнасьць i незалежнасьць Беларусi, ПАМАЖЫ, БОЖА!
      1
      Час такi, - лiха на яго! - пропадам ты прападзi.
      Пасьля найбольшага пралiваньня крывi ў гiсторыi сьвету, прыйшло жахлiва небясьпечнае напружаньне.
      Пасьля надта гарачае вайны - халодная.
      Пасьля Гiрашымы й Нагасакi - пагрозьлiвыя ценi будучых Чарнобыляў.
      Час сьцiраньня сьлядоў старых i рост новых Курапатаў: - пашырэньне й паглыбленьне Гулагу.
      Паралюш i прыблiжэньне хаўтураў застойна-забойчага каманднага рэжыму.
      Глум слова Божага i слугаў Ягоных. Лiквiдацыя сьвятыняў Божых, разгульле бязглуздага атэiзму, народжанага марксiстоўскiмi нiкчэмнiкамi. Час грандыёзнай i ўсёабдымнай хлусьнi. Лiквiдацыя справядлiвасьцi й мiласэрнасьцi.
      Час авоськаў i вечнай галечы падбiтых i запрыгоненых народаў, час неабмежаванай улады й роскашы пануючай камунiстычнай партакратыi.
      Наплявацельныя адносiны да ўсяго сьвятога й традыцыйнага. Вынiшчэньне паняволеных народаў.
      Час, калi падтрымлiваны мiлiтарнай магутнасьцю рак марксiзму-сацыялiзму-камунiзму, разьядае-руйнуе апошнiя цьвярдынi хрысьцiянства i дэмакратычных вольнясьцяў.
      Гвалт i зьдзекi там, дзе мае жыць мiласэрнасьць i любоў.
      Час такi, пропадам прападзi!
      Пацеюць гномы хлусьлiвай iдэi, - "Эдысоны сьвятла новага сьвету", апантанцы "касмiчнага маштабу рэвалюцыi".
      I няма нi супакою, нi перадышкi.
      Зьверху, быццам насланьнё: забавязаць, загадаць, запраектаваць, заплянаваць, падапхнуць, дагнаць i перагнаць, выканаць i перавыканаць, стануць на вахце здабычаў вялiкай кастрычнiцкай!
      I гэтта-ж - абрыдлы i настырлiвы акампанямэнт: "Эх, да и ухнем!"
      Прыкусiўшы языкi, закасаўшы рукавы, ужо цяпер, раньнiм летам пачынаюць плянаваць-барабанiць пра сьвяткаваньне саракавых угодкаў "вялiкага кастрычнiка".
      Не павязло-ж у гэтай краiне, цьфу на яе! Насамперш здраднiк Кузэнка ў Аттаве раскрыў i выдаў ворагам найбольшае гняздо выдатных савецкiх патрыётаў (шпiёнаў). Пасьля-ж нашумела й доўгi час назаляла вушы, калi барабанiла ў радыё i газэтах сваiм кусьлiвым прасьледаваньнем усiх прагрэсыўных сiлаў "каралеўская камiсiя" ды iншыя спарахнелыя буржуазныя ворганы. Павывалакалi наверх усякае затхлае фашыстоўскае гнiльлё ды рознае антыпрагрэсыўнае барахло.
      Каб-жа адно гэта. Вунь там, удома, абгалiўшы ды зганьбiўшы наймудрэйшага ды найбуйнейшага карыфэя навукаў i бацьку ўсiх народаў, узабраўся на самы шчыт палiтычны нейкi бравурна-барабанны Мiкiта. Помсьлiвы памаўза вылез iз кукурузы. Яна, кукуруза, згодна шматгамоннага Мiкiты, прывядзе сацыялiзм i ўсю дружную сямейку народаў сацыялiстычнае садружнасьцi да запаветнае брамы камунiзму. Няхай жыве кукуруза!
      Мiкiтава вынаходлiвасьць ня спынiлася, як вядома, на кукурузе, але хутка перакiнулася й на сусьветную арэну. Колькi-ж гэта рогату i ўцехi даў людзям новы маскоўскi гарлапан, калi ў Ню-Ёку на форуме Аб'еднаных Нацыяў чаравiкам па стале прарочыў сьмерць капiталiзму й перамогу савецкаму кукурузнаму ладу! Дзiва няма, што па цэлым "неабдымным саюзе" голасна буянiў пра Мiкiту сьпявак Высоцкi на словы Аляксандра Гiдонi:
      Потом Никитушка росточком был с аршин.
      Он много всяких разных дел насовершил.
      При ём пахали целину,
      При ём пихали на луну,
      При ём достигли мы сияющих вершин.
      Но в октябре яво маненечко - таво:
      Тады узнали мы всю правду пра яво.
      Что он Насера наградил,
      Что он с три хера накрутил,
      Что это в заднице свербило у яво.
      Сьверб загнязьдзiўся ня толькi ў Мiкiты, але i ў шматлiкiх галовах розных камунiстычных пазадкаў у Канадзе. Гэтта кукурузай i чаравiкам па стале нiчога не асягнеш. I няма калi зьдзiўляцца, рот разяўляць, што ўчарашнiя хаўрусьнiкi ў вайне нейкiм чынам ператасавалiся ў ворагаў. Сьверб недаверу да свайго заўсёды магутнага й непамыльнага цэнтру наклюнуўся. Некаторыя сумленныя дзiвакi быццам на прыманку капiталiстычнае прапаганды пайшлi. Як тут непамыльную i яшчэ генэральную партыйную лiнiю ўтрымаць? Нагода: сьвяткаваньнем угодкаў "вялiкага кастрычнiка" выкаваць новую дысцыплiну, умацаваць салiдарнасьць камунiстычнага руху ўва ўсiм сьвеце.
      Гэтак загадалi. Так мае быць!
      Арганiзаваць ударнае сьвята "вялiкага кастрычнiка" - мала языкамi мянташыць. Рэкляма ў друку й радыё пажырае вялiкiя грошы. Даводзiцца, як i мiнулымi гадамi, ляпiць плякаты й афiшкi ў гарадох на вулiчныя слупы й газэтныя скрынi, платы й сьметнiкавыя кантэйнары. Гарадзкiя законы гэта забараняюць, але тут на помач iдзе цемра й спрыт. Ня зловiць цябе палiцыя, у якой рукi й час наркаманамi й зладзеямi занятыя. Кiраўнiцтва гэткай рэклямнай "кастрычнiцкай апэрацыi" намазолiць добра шматлiкiя мазгi, каб усiм сваiм вялiкiм i малым спэцам гэтай аграмаднай сваёй распоўзлай тэрыторыяй краiны даць адпаведныя iнструкцыi на тэму: дзе, калi, што i як...
      Перадусiм неабходна парупiцца, каб галоўная веха партыi ў краiне, "Канадыйская трыбуна", павысiла i ўзмацнiла адпаведныя баявыя сыгналы. Мала таго. Яна павiнна пашырыць барабаншчыну пра грандыёзныя перамогi на эканамiчным фроньце ў краiне, якая, як вядома, нанесла галоўны ўдар гiтлераўскаму фашызму й мiлiтарызму. Абавязкова павiнны быць i натхняючыя матар'ялы пра няспынны iмклiвы рух iдэяў Маркса й Ленiна ў цэлым сьвеце. Забясьпечыць матар'яламi i левую буржуазную прэсу ды радыё.
      А гэтта, як на тое лiха, быццам мышы спад мятлы, павылазiлi на сьвятло дзённае недабiтыя ўдома i непалоўленыя "ворганамi" ў Заходняй Эўропе - хоць бальшыня зь iх апынулася пасьля вайны ў Гулагу, - "беларускiя буржуазныя нацыяналiсты". Гэтыя "фашыстоўскiя цемрашалы" пачалi арганiзавацца, знайшлi сярод Канадыйцаў новых хаўрусьнiкаў. Баявое заданьне, загад зьверху: неадкладна заняцца iмi!
      2
      Дзяўчына сядзела на крэсьле ля камiнку. Сьвежанькi, дзiцячага выразу й зусiм правiльных клясычных рысаў твар. Анi шмiнкi, нi пудры. Даўгiя, хвалiстыя, цемнаватыя блёнд валосы. Вялiкiя, блакiтныя й разумныя вочы. Сьцiпласьць i поўная канцэнтрацыя. Быццам мастаком вылiтая фiгура ў тугой белай блюзцы, шэрага колеру андарак у складкi. Вочы ўпiлiся ў чалавека, што ў мяккiм крэсьле расьсеўся з другога боку камiнка.
      Сонечнае сьвятло хлынула ў пакой праз вэнэцыйскiя заслоны. Ля сьцяны пакою полка з кнiгамi дэманстравала сябе вялiкiм зборам твораў Ленiна, партрэт якога вiсеў побач на сьцяне. Каля Ленiна i творы Горкага, Маякоўскага ды й iншых бальшавiцкiх зброяносцаў. У куце, на стале - руды самавар i пара кубкаў, а на камiнку, побач парцалянавых балерынаў, пачарнелы мядзяны конь трымаў кампанiю электрычнаму гадзiньнiку. Пiсьмовы стол зь бiзнэсавым старым Рэмiнгтонам i купай кнiгаў ды папераў займаў абшырнае месца ля сьцяны. Савецкiя газэты, мясцовы "Рабочий", часапiс "Тайм" i радфардзкаялевалiбэральная "квактуха" "Стар" зь нейкай прычыны добрым ладам пастроiлiся на нiзкiм кафэйным столiку.
      Нягеглы з выгляду мужчына належаў да тых, пра якiх агульна гавораць, што "нiчым ня вырозьнiваўся ў натоўпе". Лысаваты, сiвы. Прадаўгаваты, з вострым падбародкам твар. Блiзка асаджаныя каля простага чырванаватага носу шэрыя вочы, малыя вушы й зморшчаны лоб. Гавайская спартовая кашуля й пакорчаныя штаны, чорныя чаравiкi. Рудыя вочкi пiльна сачылi дзяўчыну.
      - Але-ж i прыгожая вы, мiс Мак.
      Нiзкi голас, на твары лёгкая ўсьмешка. I ўва ўсiм гэтым, у голасе i ўсьмешцы нейкая казёншчына, штучнасьць. Сказанае здалося пустым i бясколерным, быццам нехта дэкляраваў устаноўленую вышэйшай уладай цану. Рыгор Капшун напiхаў сваю люльку багатай араматам галяндзкай табакай ды аглядаў дзяўчыну скваплiвым зрокам цыгана, што ацэньваў чужога каня. Вера Мак адчувалася нiякавата пад пiльным зрокам гаспадара гэтага пакою. Яшчэ ня ведала якiя тайнiцы гнязьдзiлiся пад тэй лысiнай.
      - Але ваша прыгажосьць ня ёсьць прычынай нашай сустрэчы. Магу спытацца, як вам спадабаўся наш Радфорд?
      - Ведаеце, таварыш Капшун...
      - Лепш пакiнем збоку гэтае "таварыш". Жывём у буржуазным грамадзтве i асьцярожнасьць нас абавязвае. Проста называйце мяне Грыша.
      - Цi не занадта фамiлярна? Я мяркую...
      - Няважна. Рабiце як кажу, - тонам поўнае фiнальнасьцi сказаў Капшун.
      Размаўлялi парасейску. Капшунова мова плыла вольна, без намаганьняў, а ў Веры Мак пракiдвалася ваганьне.
      - Окэй, Грыша.
      - Вось так лепш. Дык пра што мы гэта?
      Капшун прыкурваў табаку ў люльцы даўгой запалкай, iзь нейкiм задаваленьнем, як быццам гэтая дзейнасьць была найважнейшай для яго на сьвеце i таму поўнасьцю паглынала ягоную ўвагу.
      - Ага, пра тваю красату, - гаварыў далей, пусьцiўшы клуб пахучага табачнага дыму. - Не магу ня выказаць надзеi, што гэта твая прыгажосьць, калi ўжыць буржуазны тэрмiн, ня будзе замiнаць у тваёй рабоце, а наадварот...
      - Якой гэта рабоце? - перапынiла яго Вера Мак.
      - Пра гэта даведаешся ў адпаведны час. Цяпер-жа я толькi хацеў з табой пазнаёмiцца, мiс Мак. Казалi мне, што там у Балтаве ты займалася карыснай для нашага дзела работай.
      - Старалася, як умела.
      - За тую адданасьць цябе належна ацанiлi, нават паездкай у Савецкi Саюз узнагародзiлi. Прашу мяне зразумець, мiс Мак: я ня пустазвон i не трапло. Аддаю належнае тым, што на гэта зарабiлi. А цяпер прашу сказаць: цi маеш сваякоў у Канадзе?
      - Не, ня маю. Ад часу, як замардавалi бацьку...
      - Ведаю, ведаю. Вялiкае няшчасьце, - перарваў дзяўчыну Грыша. - Але ведаеш нашу рускую прыказку: дзе дровы сякуць, там трэскi лятуць. Спадарыня Мак, ты павiнна быць гордая за свайго бацьку. Ён назаўсёды станецца гэроем у анналах змаганьня рабочых-рэвалюцыянераў за лепшую будучыню.
      Капшун памаўчаў, сачыў клубы табачнага дыму.
      - Значыцца, ня маеш сваякоў. Можаш усiх нас, наш цесны кружок, лiчыць сваякамi. На выпадак патрэбы, клiч каго з нас. Цi ты ведаеш беларускую мову, мiс Мак?
      Дзяўчына задумалася.
      - Можа тое, што ад маткi й бацькi. А ў нас у клубе вучылi расейскую.
      - Я маю на ўвазе вось што: цi маеш даволi асноваў i дастатковы запас словаў, каб вясьцi iнтэлiгэнтную гутарку пабеларуску?
      - Мяркую, што не.
      - Гэты недахоп мы абавязкова зьлiквiдуем. Ты павiнна валодаць гэтай мовай так, каб чулася як удома мiж людзей, якiя пабеларуску гавораць.
      - Магу спытацца якая ў тым патрэба?
      - Як я раней сказаў, гэта ўсё будзе выясьнена табе пазьней. Цяпер я павiнен ведаць вось што: цi ты згодзiшся навучыцца гэтай мовы? Якая была ў цябе пасьпяховасьць у школе, мiс Мак?
      - Найлепшыя ацэнкi.
      - Добра. Цi маеш яшчэ ахвоту да навукi?
      - Ахвоту? Мяркую, што так. Калi патрэбна, дык навучуся, чаму не. А цi вялiкая розьнiца мiж расейскай i беларускай мовай?
      - Даволi значная. Вядома, што ёсьць дзьве вэрсii, так сказаць, беларускай мовы. Першая, гэта тая, што ўжываецца ў школах i адмiнiстрацыi ў Савецкай Беларусi. Ёсьць на гэнай мове даволi вялiкая лiтаратура. Дык тая вэрсiя блiжэй расейскае. Беларускiя буржуазныя нацыяналiсты ўзводзяць паклёп на тую мову й называюць яе маскоўскiм жаргонам. Другая-ж вэрсiя, каторай карыстаюцца бебурнацы, стаiць далей ад расейскай. Ты, бязумоўна, будзеш вучыцца першую.
      Капшун устаў, падыйшоў да пiсьмовага стала, узяў кнiгу зь зялёнай вокладкай i даў яе Веры.
      - Тут вось, пачытай крыху з пачатку.
      Дзяўчына пачала паволi чытаць. Ейнае вымаўленьне патрабавала шмат паправак. Пазiраючы на двор праз вэнэцыянскiя заслоны, Капшун уважна слухаў.
      - Гэтага даволi, - спынiў ён дзяўчыну. - Бачу, што нейкi пачатак ёсьць. Пачнеш вучыцца адразу пасьля таго, як тут на месцы ўстроiшся. Згода?
      - Так, окэй. Цi магу цяпер штосьцi вас спытаць?
      - Калi ласка.
      - Адносна працы. Я-ж мушу на сябе зарабiць.
      - Гэта ўсё наладзiм. Цi ты мяркуеш, што можаш працаваць у якой краме?
      - Магу спрабаваць.
      - Добра. Заўтра пойдзеш у Трыфты Тонi й там атрымаеш працу. Адна з нашых дзевак, зь якой сяньня пазнаёмiшся, табе паможа. Яна там працуе.
      - А хто такi той Трыфты Тонi?
      - Гэта вялiкая ўнiвэрсальная крама, уласнасьць Жыда Зэлмана, нашага iмiгранта. Ён робiць аграмадны бiзнэс.
      - Добра. А колькi ён плацiць?
      - Нешта каля трыццацi пяцi на тыдзень для новых, здаецца. Будзеш старацца, заробiш болей.
      Дзяўчына маўчала. У бюро капальнi ў Балтаве зарабляла больш пяцiдзесяцi ў тыдзень.
      - I гэта, здаецца ўсё, калi няма якiх пытаньняў, - сказаў Капшун.
      - Адносна майго пакою. Дзе буду жыць?
      - Коля завязе цябе да дзяўчыны, пра якую я ўспамiнаў. Зваць яе Нiна Ляскiн. Яна нашага паходжаньня, бацькi недзе з Адэсы, ужо ня жывуць. Я пэўны, што вы добра наладзiце супольнае жыцьцё. Заўтра паведамi мяне, як там пойдзе.
      - Окэй, Грыша.
      Дзяўчына ўстала i ўзяла сваю сумачку.
      - Яшчэ адно, пакуль пойдзеце, мiс Мак. Раю вам усё тое, пра што мы гаварылi, трымаць пры сабе, - перасьцярог Капшун, адчыняючы дзьверы.
      - А як зь Нiнай Ляскiн?
      - Яна - адна з нашых. Што ёй скажаш, мяркуй сама.
      - Добра, Грыша.
      - Цяпер пачакай тут, а я паклiчу Колю.
      Неўзабаве ён зьявiўся з-за дзьвярэй iз тым самым шустрым, пад вожыка падстрыжаным маладым хлопцам, якi сустрэў яе ранiцай на чыгуначнай станцыi. Капшун падаў руку.
      - Жадаю табе посьпехаў, спадарыня Мак.
      На ягоным твары паказалася нешта наводля ўсьмешкi.
      - Дзякуй, Грыша. Буду ў кантакце.
      Коля ўзяў ейную валiзку. Рэшту багажу пакiнула на станцыi i мае яго забраць пасьля. Яны спусьцiлiся па сходах i пайшлi да аўтабуснага прыпынку. Пад захмараным лiпеньскiм небам вулiца чмыхала й гула вялiзнай хваляй аўтамабiляў у "раш аўр" - сьпешную гадзiну. Гэтак тут назвалi час, калi мiльёны людзей рана й вечарам сьпяшаць на працу цi з працы дамоў. Гвалтоўныя рыўкi ветру тузалi маладое лiсьцё кляновых прысадаў, замяталi парэпаны цэмант вулiцы i забаўлялiся рознакаляровымi сукенкамi жанчынаў.
      - Як далёка да Нiны Ляскiн?
      - Якiх мiнут пятнаццаць аўтабусам. Яна жыве каля цэнтру гораду.
      3
      Некалi, падаючы заяву для атрыманьня вiзы на падарожжа ў Савецкi Саюз у групе "рабочых канадыйскiх дэлегатаў", ад Веры Мак запатрабавалi, каб далучыла кароткую аўтабiяграфiю. Пасьля цэлае гадзiны, Вера напiсала наступнае:
      Iмя й прозьвiшча: Вера Мак.
      Дата й месца нараджэньня: 27 сакавiка, 1930 г., Балтава, Антарыё.
      Сацыяльнае паходжаньне i ўзгадаваньне: Бацькi - Беларусы, рабочыя. Бацька, што працаваў у капальнi мэталаў, прыехаў з маткай у Канаду пару гадоў перад маiм нараджэньнем з Заходняй Беларусi. Як мне было сем гадоў, бацьку майго Мiкалая палiцыя канадыйская забiла падчас дэманстрацыi беспрацоўных i галодных. Мацi мая Юльляна, што была сьветкай таго забойства, мела ўдар сэрца. Яна памерла год пазьней. Як маладая сiрата, ад васьмi гадоў узросту я гадавалася ў розных сем'ях.
      Адукацыя: Сярэдняя.
      Прафэсiя: Працавала сакратаркай у Рын Тын i Дэлта мiнэральных кампманiях.
      Грамадзкая дзейнасьць: На працягу даўгога часу належала й цяпер належу да рабочага клюбу Максiма Горкага ў Балтаве. Брала ўдзел у адукацыйнай, спартовай i грамадзкай працы. Апякавалася дзяцьмi.
      Калi-б Веры давялося пiсаць абшырней пра сваё дзяцiнства, матар'ялу хапiла-бы. Ды як-жа можна адлюстраваць тую бездань, у якой апынулася "ў галодных трыццатых" сiрата пад апекай чужых? I што магло замянiць матчыну любоў i апеку? Бесьперапынная галеча пакiнула сьлед, а спадчына бацькоў дала пякучую горыч. Вага мiнулага спарадзiла недавер i падазронасьць да "пануючай клясы", а побач з гэтым - спачуваньне тым, што ў галечы, iмкненьне памагчы iм. Глум, якi цярпела з боку некаторых апякуноў, спрычынiўся да пэўнае iзаляцыi. Мусiла, як магла, адмежавацца ад таго, хто рабiў ёй якую крыўду. Назiральная кемлiвасьць i выпрабаваньнi ў доўгiх гадох мiж чужых нарадзiлi асьцярожнасьць, прадуманыя адносiны да людзей, спагаду да цярпеўшых i крыўджаных.
      У гэныя часы галеча эканамiчнае дэпрэсii мiж новых iмiгрантаў, што прыехалi з акупаванай Польшчай Заходняй Беларусi, дапаўнялася крывадушнай, у Маскве майстраванай клясава-ненавiснай ядавiтай бальшавiцкай прапагандай. I мясцовымi гнёздамi, цi рупарамi такога забойчага яду i хвальшывай iнфармацыi "з краiны рабочых i сялянаў" зьявiлiся мясцовыя так званыя рабочыя клюбы. У гэтым сэньсе клюб Максiма Горкага ў Балтаве мог служыць копiяй iншых, раськiнутых па аграмаднай краiне. Ужо куды пазьней, калi некаторыя, раней адурманеныя "новыя Канадыйцы", пачалi разумець, што "чырвоныя прарокi" пашыралi хвальшывыя пропаведзi крывадушнага тырана з камунiстычнага цэнтру, шматлiкiя ачмурэлыя марксiстоўскiмi догмамi "прагрэсiсты" ўпарта гарлапанiлi на барыкадах сваiх "клясавых пазыцыяў". А для малапiсьменных, што "ня лезьлi ў палiтыку", усе вялiкiя й малыя палiтыканы, свае i чужыя, тварылi не абы якую зьбянтэжанасьць.
      Вера чытала ня толькi ўсё казённае, што падсоўвалi клюбу пашыральнiкi камунiстычнага "прагрэсу". Побач "Как закалялась сталь" ляжаў Дыкэнс i Ўiтман, Пушкiн i Маякоўскi. Некаторы час цi не найбольш была аблюбавала паднятага да стратасфэрнае вышынi бальшавiцкiмi маскалямi "буревестника революции". Здавалася ёй, што шматлiкiя ягоныя гэроi чулiся-б як дома ў асяродзьдзi людзей з капальняў, дзе пачалося ейнае жыцьцёвае падарожжа. У музыцы-ж Вера захаплялася Бэтховэнам i Чайкоўскiм, Стравiнскiм i Гэршвiнам. З асалодай таксама сьпявала беларускiя песьнi, што ззамоладу запомнiла калi лiлiся з вуснаў маткi.
      Любiла думаць i разважаць а нiхто язык яе нiколi траплом не назваў. Ейную прыгажосьць на вулiцы гораду часта трымалi на воку розныя вульгарныя нахабнiкi, што прапанавалi часамi такое, ад чаго твар залiваўся румянцам. Цi гэтая вiдавочная фiзычная спакуса была прыродным дарам цi пакараньнем? Над гэтым давялося разважаць пасьля аднаго выпадку, якi прыгадвала з жахам i каторы меў значны ўплыў на яе маладыя гады й пазьнейшыя адносiны да мужчынскага полу.
      Нарэшце прыйшоў той доўгачаканы й радасны дзень. Перад групай канадыйскiх "суайчыньнiкаў" сваёй перамогай i фанабэрыста надзьмутай магутнасьцю афiшавалася амаль непашкоджаная Масква i ўжо намагаўся загойваць раны трохгадовае блякады Ленiнград. Наведалi "ўдарны завод" i "перадавы калгас", пакланiлiся мумii на Краснай плошчы. Хадзiлi слухi, што побач мумii Ленiна палажылi i ягонага "насьледнiка" Сталiна, але неўзабаве Хрушчоў загадаў яго выкiнуць з гэтага пачэснага месца пад крамлёўскую сьцяну.
      Бесьперапыннай прапагандовай траскатнёй маскоўскiх палiтрукоў пра гэройскi гiгант, якi, амаль сам перамог Гiтлера, сеялiся зярняты пашаны i ўдзячнасьцi "гэраiчнаму савецкаму" i асаблiва "вялiкаму рускаму" народу, якi так жахлiва многа перацярпеў i на "ратных палёх" такiя ахвяры ў данiну перамогi прынёс, а цяпер вунь ня толькi зь вялiкай адданасьцю i энтузiязмам узяўся аднаўляць краiну пасьля ваеннага разбурэньня, але ўжо выцягнуў i шчодрую руку помачы iншым народам усходняе i цэнтральнае Эўропы, што апынулiся пад ягоным жыцьцядайным апякунчым крылом. I ў маладой галаве дачкi "гэроя канадыйскiх рабочых" тая паказуха не магла ня выклiкаць надзвычайнага ўражаньня, бадай захапленьня.
      Адылi ў тым незабыўным падарожжы нарадзiлiся й пытаньнi. Кажнага з удзельнiкаў заакiянскае групы трымалi быццам на прывязi, анi на крок нiкуды не адыйдзiся без дазволу гаспадароў. Пампезная гасьцiннасьць урадавых прадстаўнiкоў i палiтрукоў, гладкая афiцыёза - з аднаго боку. Холад i няветлiвасьць звычайных "савецкiх людзей", зь якiмi чамусьцi партыйныя гаспадары ня раiлi ўваходзiць у нiякiя зносiны, - зь iншага.
      Як-бы цiкава было заглянуць у хату звычайных рабочых ды паслухаць iхныя захапленьнi жыцьцём i посьпехамi найбольш прагрэсыўнай дзяржавы ў сьвеце, авангардам пралетарыяту, маяком вызвольнага змаганьня супраць капiталiзму для ўсiх сяньня эксплёатаваных людзей i народаў! I чаму вось пра такiя звычайныя сустрэчы iз простымi людзьмi, а не партыйнымi цi дзяржаўнымi бюракратамi нiхто не падумаў i iх не наладзiў? Як-жа можна было вытлумачыць той дыстанс, створаны мiж iмi, "суайчыньнiкамi", ды мясцовымi, шчасьлiвымi савецкiмi грамадзянамi?
      I ўсё-ж, вiдаць была велiч дзяржавы й народу. Ясная мэта. Тут-жа й выразны дынамiзм, каб яе асягнуць. Усё вялiзнае й шырокамаштабнае на ўсiх франтох. А плёны працы масаў - як на даланi. Дык адкуль бяруцца сумлевы?
      Вось вазьмеце хаця-б гэтага, каторага Мiкiта стараецца загнаць, як кажуць, у казiны ражок. Гэта-ж згодна з запаветамi Ленiна ён тварыў, будаваў i ўдасканалiў просты, выдатны i ўсiм зразумелы лад. З добрае волi ўсiх "трудящихся", наверсе сеў сам - генiяльны й надта-ж дбайны пра ўсiх i ўсё "вождзь", каторы, як на тое вялiкае шчасьце, таксама быў мудрым настаўнiкам i карыфэем навукаў. Ён-жа i "айцец усiх народаў". Яму сьпявалi гiмны, прысьвячалi манумантальныя творы ўва ўсiх жанрах лiтаратуры ды ўсiх вiдах мастацтва. Ён-жа, - як нядаўна пераканаўся цэлы антыфашыстоўскi сьвет, генэралiсiмус, выдатны стратэг i палкаводзец. I гэта пад ягоным мудрым "рукаводзтвам" i гэройскiм натхненьнем дабралiся пераможныя савецкiя байцы аж да бэрлiнскага райхстагу. Во вам! Пакажыце нам дзесь на сьвеце чалавека роўнага гэтаму! I кажнаму шчасьлiваму грамадзянiну гэтае выдатнае краiны вядома, што гэты тытан духа й мудрасьцi ўвасабляў максымальнае дабро, якое стварыў новы лад. Цяпер ужо квiтнее яно, тое дабро, а будзе яшчэ куды большае, калi прыйдзе поўны камунiзм.
      Адно грыз, ледзь пачынаў варушыцца чарвячок сумлеву адносна таго ладу i "айца ўсiх народаў" пасьля таго, як бравурны i вульгарны Мiкiта вылез iз кукурузы ды быццам "разьвянчаў" самага наймудрэйшага генэралiсiмуса. Дзе i ў якой дрыгве чэрцi гэтага Мiкiту выгадавалi? А можа тут просты паклёп "iмпэрыялiстычных акулаў" на нашага генiя? Цi можа сам Мiкiта - пустазвон цi просты абэлтух? А калi так, дык як яго туды, аж на самы верх пусьцiлi? А можа сталася, што той, найбольш генiяльны, ды гэтаму паклёпнiку некалi на нагу наступiў? Бывае...
      Пасьля падарожжа ў мэкку "рабочых i сялян" Вера, удзячная, як i ўсе iншыя ўдзельнiкi, за дармавое падарожжа, яшчэ з большым iмпэтам узялася за працу ў клюбе. Аднойчы сакратар мясцовай камунiстычнай ячэйкi пад крылом клюбу, спэц агiтацыйных трафарэтаў камунiстычнай прапаганды, пасьля даўгой i нуднай гутаркi, запрапанаваў ёй пераехаць у Радфорд. Гаварыў ён, што рук i ў Балтаве да працы не хапае... Але ў краiне ёсьць пляцоўкi больш важнага iмпэратыву чымся Балтава. Вось яно. Дык наш "працоўны рух" патрабаваў цяпер помачы адданых, працавiтых i пiльных таварышаў на найбольш адказных пазыцыях. Цi магла-б яна, Верачака, памагчы?
      Як тут адмовiш? Ды iдэя, каб перабрацца ў Радфорд, што дынамiчна рос i стаўся магнiтам усёй пасьляваеннай iмiграцыi з розных кутоў сьвету ў Канаду, была наклюнулася ў Веры раней. Замiнаў недахоп кантактаў, што маглi-б памагчы там якiя-небудзь патрэбныя дзьверы адчынiць. Цяпер-жа, пасьля сакратаровай прапановы, Вера зацiкавiлася дзе й каму яна спатрэбiцца ў тым вялiзным горадзе. Адказ: патрабуюць зьверху, праца будзе забясьпечаная. Усё адпаведна ўладзяць. Людзi ў тым Радфордзе знойдуць ёй працу, увядуць у мясцовае "прагрэсыўнае" грамадзтва. Адным словам пакуй, дзеўка, свае "шмоткi" i "ў камандыроўку", паводле загаду зьверху. Во як! Цi туды з энтузiязмам бегчы? Яно-ж так i лепш, бо прыйдзе да спадобы тым зь ведамага верху.
      4
      Нiна Ляскiн наймала трохпакаёвую кватэру на трэцiм паверсе чатырохпавярховага дому на бочнай вулiцы недалёка Квiн, - галоўнай вулiцы гораду, што перасякала яго простай лiнiяй з усходу на захад. Адсюль было вельмi зручна добрым гарадзкiм транспартам дабiрацца да камэрцыйнага цэнтру.
      У адчыненых дзьвярох перад Верай стаяла дзеўка дзесьцi ў веку сярэдзiны трыццатых гадоў. Цёмныя валосы, закручаныя ў плястычныя качалкi, якiя тубыльцы называюць "кэрлерамi". Твар круглаваты, нос просты, немаляваныя вузкiя вусны й цёмна-рудыя вочы. Лагодная сяброўская ўсьмешка. Сярэдняга росту, з малымi грудзьмi. Белая мужчынская кашуля абвiсала над тугiмi ясна-сiнiмi абношанымi джынсамi. У гэным месцы й часе дзеўка выглядала зусiм мадэрнай. На голых ступнях сядзелi новыя iндыянскiя скураныя "макасыны", папулярныя мясцовыя шлёпкi.
      - Гляньце хто тут! Вiтаю, Вера, вiтаю, прашу заходзьце.
      - Дзякую. Грыша Вам ужо паведамiў пра мяне?
      - Так. Але гляньце, што за красотка! - усклiкнула дзеўка, аглядаючы Веру. На ейным твары зьявiлася запраўднае зьдзiўленьне. - Скажы мне, дзе ты здабыла ўсе гэтыя свае прычындалы?
      Вера меркавала як рэагаваць на гэта.
      - Ого, што за прывiтаньне! Можна да вас, цi не?
      - Заходзьце. Будзем знаёмiцца: я - Нiна Ляскiн, а ты, як мне казалi, Вера Мак.
      - Але. Вельмi прыемна.
      Вера зайшла ў скромна ўмэбляваны пакой. У куце на тэлевiзары спартовы камэнтатар гучным голасам распавядаў пра ўчарашнюю гульню ў вялiзным мясцовым гакэйным палацы.
      - Сядай. сядай, - запрашала Нiна. - Можа хочаш што выпiць з дарогi? Пастаў свае рэчы, пасьля ўпарадкуем. Што прынесьцi?
      - Калi маеш, джынджэр эйл.
      Неўзабаве Нiна вярнулася з кухнi, паставiла на кафэйны столiк пляшку вiскi, джынджэр эйл, дзьве шклянкi i мiску зь лёдам.
      - Ты можа галодная? - спытала Веру.
      - Ды не, я ела ў цягнiку.
      - Напэўна скупiньдзя Грыша цябе не накармiў?
      - А Грыша скупiньдзя? - зьдзiвiлася Вера.
      - Ну, як табе сказаць? Я не заўважыла, каб ён калi-небудзь раскашэлiўся, каб пагрэць нас, дзяўчат, як некаторыя...
      Вера разважала, цi гаспадыня гэтага памешканьня дэманстравала сваю дэклярацыйнасьць цi шкадавала, магчыма, што Капшун ня бегаў за ёй.
      - Пытаўся ён мяне, цi магу ўзяць пад сваё апякунчае крыло адну нашу асобу, што прыедзе сюды з паўночнае дзiчы, - прадаўжала Нiна, напаўняючы шклянкi напiткамi i лёдам. - Прабач мне, цi ты казала, што сам джынджэр эйл, цi i вiскi?
      - Калi ты ўжо налiла, то вып'ю, - усьмiхнулася Вера.
      - Дык я тады пытаюся Грышу: а якога-ж кавалера ты мне прышлеш? Ён расказаў мне пра цябе, што патрабуеш памешканьня й працы, добрага нагляду... Дык давай, вып'ем за нашае здароўе i знаёмства.
      Стукнулiся шклянкамi.
      - За здароўе!
      Выпiлi па палове налiтага. Нiна села побач.
      - Грыша гаварыў пра нагляд за мною? - спыталася Вера.
      - Ды не, зусiм ня тое. Проста прасiў табе памагчы. Ай-я-яй, але-ж зь цябе й цаца! - бясцырымонна разглядаючы прыгожую дзяўчыну, захаплялася Нiна. - Колькi табе гадоў?
      - Адгадай.
      - Дам табе... ну... дваццатку.
      - Цi я запраўды выглядаю так молада? - спыталася Вера.
      - Выглядаеш вельмi маладой i прыгожай, - сказала Нiна зь вялiкiм нацiскам на два апошнiя словы.
      - Дзякую. Прабач за пытаньне.
      - Пытайся.
      - Капшун сказаў мне, што маеш для мяне недзе работу... у нейкiм Трыфты...
      - У Трыфты Тонi. Так называецца фiрма, дзе я працую загадчыцай дэпартаманту. Сама я не гаварыла са старым Жыдам, але надзейная асоба шапнула мне, што патрабуюць дзьве асобы на помач, дык я i сказала Грышу, калi была пра цябе гутарка...
      - А што-ж яны плацяць?
      - Сорак на тыдзень на пачатак. Ведаю, што гэта мала, але калi будзеш старацца...
      - Ну няхай сабе... Хiба-ж на кватэру заплацiць хопiць? - усьмiхаючыся Вера пазiрала Нiне пiльна ў вочы.
      - За кватэру нямнога, дзясятка хопiць, - адказала Нiна.
      I Вера ня ведала, цi Нiна жартуе, цi што. Не выпадала цяпер таргавацца, бо Нiна Ляскiн - ейныя першыя адкрытыя дзьверы ў Радфордзе.
      - Ня буду цяпер распытвацца пра варункi працы, бо якi-ж маю выбар, гаварыла далей Вера, пiльна разглядаючы гэны клубок шпулек на галаве гаспадынi.
      - Спадзяюся, што скора ўложышся. Спачатку, вядома, пакуль разгледзiшся, будуць розныя пытаньнi... Мне казалi, што ты вельмi актыўная i працавiтая дзяўчына.
      Вера не магла ведаць колькi й чаго яшчэ расказалi Нiне пра яе. Пажывецца, пабачыцца. Нiна Ляскiн выглядала вельмi сяброўскай, бадзёрай, практычнай, верацяном актыўнасьцi. На вячэру падсмажыла сьвiнiну - так званыя порк чопы. Елi з варанай бульбай, зялёным гарошкам з банкi. I паўтарылi тосты за сяброўства й супрацоўнiцтва.
      Падчас перадаваньня вячэрнiх навiнаў Вера зь цiкавасьцю слухала паведамленьнi пра рух на галоўных дарогах, якiя тут называюць экспрэсвэйс. Найшырэйшая зь iх, дзе можна ехаць максымальнай скорасьцю 80 кiлямэтраў на гадзiну, як вялiкi вуж цягнецца праз горад з усходу на захад. Яна на дванаццаць палосаў, цi, як мясцовыя называюць, лiнiяў. У многiх месцах яна то крыху разгалiняецца, то злучаецца. Агульна гаворачы, гэтая адна дарога, яе можна было-б назваць супэраўтастрадай - абыймае шэсьць дарог у адным i шэсьць у супрацьлеглым кiрунку. Iншыя, падобныя, хоць i меншыя аўтастрады, лучылi горад з усходу, i захаду, беглi i ўскосна з паўдня на поўнач. Горад рос з дынамiкай малаведамай у якiм iншым месцы гэтага кантынэнту. Вялiкiя грошы ўкладалiся ў разрост сеткi супэрмадэрных дарогаў i падзямельнага мэтро.
      У гэны вечар трымала добрая пагода. Вялiкiх выпадкаў на экспрэсвэях ня было, усё-ж наглядчык руху, што апiсваў яго падчас перадаваньня тэлевiзыйных навiнаў, прыгадаў, што за сёлетнi год у горадзе па дарогах аўтамабiльны рух забiў дваццаць сем чалавек. Многа гэта цi мала? Вера ня ведала. Горад расьце, напружвае свае мускулы. Мясцамi тое ды гэна трашчыць, iрвецца, крышыцца, разьбiваецца, лопае. Хутка растучы гiгант мае свае зрывы, правалы. Спрычыняюцца да гэтага мясцовыя палiтыканы. Пры дзьвярох - маса эмiгрантаў з Эўропы, а там далей ужо чуваць вэрхал Азiятаў, Афрыканцаў i шматлiках астравоў Карыбii.
      Назаўтра ранiцай пайшлi ў Трыфты Тонi. Пасьля гадзiны, што спатрэбiлася на фармальнасьцi, Вера Мак атрымала месца прадаўшчыцы.
      5
      У спакойных часох i нармальных абставiнах Алесь Якiмовiч нiякiм чынам не апынуўся-бы там, дзе цяпер знаходзiўся. Але-ж апошняя пара дзесяцiгодзьдзяў прынесла вялiзныя катастрофы. Алесь апынуўся ў Новым Сьвеце, у гэтай аграмадзiне i ў бальшынi незаселенай краiне, амаль у самым цэнтры, - як ён любiў жартаваць, - гармiдары вольнага рынку. У гэны дзень ранiцай Алесь выгадна сядзеў у так званым экзэкутыўным крэсьле бюра свайго боса (шэфа) Давiда Зэлмана. Выгаднае, абабiтае скурай крэсла, на шпянi, можна было седзячы павярнуць у якi хочаш бок. Алесь спрабаваў, як кажуць, паамэрыканску палажыць дзьве нагi на пiсьмовы стол. Некалi пасьля вайны бачыў ён як гэтак рабiў цi адзiн амэрыканскi жаўнер у нейкай пiўнушцы вызваленай Эўропы. Праўда, такi Амэрыканец абавязкова дымiў здаравеннай цыгарай, або чвякаў гумай-жвачкай з фiрмы Рыглея. У Зэлманавым бюро ў Алеся ня было цыгары, ён рэдка калi курыў, а Рыглеявых жвачак ня любiў. Алесь паставiў на належнае iм месца свае ногi ды паглыбiўся ў разважаньнi пра сваю сытуацыю. Ён адно пачаў падарожжа ўверх па экзэкутыўнай, цi, - калi хочаце, - начальнiцкай драбiне. Але-ж, калi згадаць адкуль ён прыйшоў, дык абавязкова за помач у тым падарожжы Богу трэба падзякаваць. Яшчэ як трэба!
      Ззаду - суцэльны кашмар. Неяк, як гавораць, палюдзку жылi хлебаробамi. Зямлю любiлi. Яна шчодра адплачвала за добрую працу, за цьвёрды мазыль. Навалач пачалася ад часу як трэснула пад нямецкiмi ўдарамi "рэч паспалiтая", а "братнюю руку" падаў маскаль... На сьпiну працавiтага чалавека ўзьлез абiбок-гультай-паразiт. У iхнай вёсцы паўстаў калгас. Бацька стануў на дыбкi. Неяк уночы яго забралi. Быў працавiты, у Бога веруючы, сумленны, беларускi селянiн. Быў!.. ня ведаў-бы ў той час Алесь як пiсаць эпiтафiю на магiле таго, каторы быў... Няведама дзе была ягоная магiла, i цi не ляжалi ягоныя астанкi ў масавай...
      Алесева ўвага затрымалася на пiльнасьцi цяперашнiх неадкладных спраў. Ягоныя вочы прабеглi па прыгожа абшаляваных сьценах пакою ды затрымалiся на бронзавай, залатым блескам зьзяючай ручцы дзьвярэй. З-за дзьвярэй даляталi прыглушаныя гукi гандлёвага вэрхалу. Алесява праца - вышукоўваць на шырокiм рынку найбольш выгадныя i ходныя тавары. Алесь Якiмовiч - купляньнiк кампанii Трыфты Тонi. На гэтай пазыцыi трэба было мець добрыя сувязi зь людзьмi, ведаць гандлёвую тэрыторыю ня толькi сваёй краiны, але й суседа-сланя з паўдня, ведаць якасьцi й цэны масы тавараў, значыцца быць неабыякiм пранырам. У рукi спажыўцоў кажны дзень Трыфты Тонi намагаўся даць выгадныя й даступныя па цэнах прадукты. Праца нялёгкая. Частыя падарожжы, агляд i ацэнка тавараў, закупы разьлiчаныя на вялiкi ход. Пакуль што Алесю спадарожнiчалi посьпехi, сам бос Давiд Зэлман прызнаваў ягоныя ўдалыя махiнацыi, сувязi i гешэфты.
      Ды пры гэтым босавым экзэкутыўным стале, - Алесь ужо раней пераканаўся, - доўга крэсла на шпянi не пагрэеш. Якiмовiч мог амаль дакладна прадбачыць, што вось гэтта неўзабаве здарыцца. За дзьвярмi, абабiтымi чырвоным калiфарнiйскiм дрэвам, пачуюцца борздыя крокi, некалькi слоў мiж босам i сакратаркай, тады пакруцiцца ў дзьвярох вышлiфаваная да блеску золата ручка i перад iм зьявiцца сярэдняга росту хударлявая, лысагаловая постаць энэргiчнага й заўсёды непаседлiвага ўласьнiка кампанii Трыфты Тонi.
      - Галё, мой бой, як маешся! - мэталiчны голас пры стрыманай усьмешцы прывiтае Алеся. Паздароўкаюцца рукамi. - Павязло?
      Тут i ня будзе часу адказаць на тое "як маешся?", бо бос ужо хоча ведаць, цi павязло. "На якiм гэта верацяне яму баба-спавiтуха пуп абразала?" - думаў цi раз пра Зэлмана Алесь.
      - Крыху, - пачне сваю справаздачу наўмысна сьцiпла Алесь. Можа здарыцца, што задаволены бос i ўласьнiк крамы пасяброўску з адабрэньнем дакранецца лёгкай рукой да Алесявага пляча, пасулiць свае заўвагi адносна гандлёвага гешэфту, магчыма нават, што спытае свайго купляньнiка пра iншыя асабiстыя ўражаньнi. Пасьля Алесь, голасна падсьвiстваючы сабе, пойдзе дамоў, каб адпачыць перад новым падарожжам у нейкую iншую гандлёвую джунглю.
      Гэна ўсё, уяўленае Якiмовiчам, здарыцца зараз. Цяпер-жа Давiд недзе заняты. Як пчолка ў летняй квеценi пералятае з аднае кветкi на iншую, гэтак i бос, па дарозе ў сваю кантору, намагаецца зьбiраць плёны папярэдняга дасьветчаньня, бачыць розныя дробязi, трымаць усiх i ўсё на сваiм воку. Тымчасам Алесь мае час падарожнiчаць у згадках i меркаваньнях. Думкi ягоныя пабеглi да дзяўчыны, якую спасьцярог у куце жаночае вопраткi. Яна памагала старшай жанчыне выбраць нешта патрэбнае. Дзяўчына, вiдаць, адно пачала тут працу. Алесь ведаў бальшыню працаўнiкоў, асаблiва жанчын i дзевак. Як-нiяк, Алесь-дзяцюк наглядаў сабе нейкую ўяўленую прыгажуню на будучыню. Не, ён не сумляваўся, памяць меў добрую. Тры днi назад, калi выяжджаў на чарговы рэйд, гэтай лялькi тут на было. А ўчора бос быў недзе заняты, абяцалi што сяньня ранiцай абавязкова знойдзе для яго час. Алесь меў крыху часу папахадзiць па краме, заглянуць у некаторыя куткi, пагутарыць зь людзьмi, зачарпнуць апошнiх мясцовых навiнаў. I вось тады трапiла яму на вока новая дзяўчына.
      Трэба было зрабiць разьведку. Хто-ж яна такая i адкуль узялася? Прывабна-прыгожая. Хараство сьцiпласьцi: поўныя вусны без памады, валосы роскаш. Грудзi... Стан... Там сярод радоў жаночага тавару цяжка было блiжэй прыгледзецца. Вочы... У iх, магчыма, разгадка, калi блiзка ў iх заглянуць. Трэба праверыць, пазнаёмiцца безадкладна.
      Гэты кут крамы, дзе працавала тая гожая, якую ўбачыў Алесь учора, дзяўчына, трэба было трымаць на воку. Розныя найнавейшыя цудоўныя матар'ялы, прызначаныя для ласканьня жаночага цела, прыцягвалi, быццам магнiт, розных так званых "пэрвэртаў", такiх скажоных абэлтусаў мужчын, што мелi дзiўныя погляды на плоць i самi насiлi жаночую бялiзну. I Алесь, пасьля гутаркi з босам, пайшоў зноў, як казаў сам сабе, у разьведку. Прыглядаўся разьвешаным на стаяках сукенкам, пасьля спынiўся каля рознакаляровых лiфчыкаў, наўмысна сканцэнтраваўся на iх.
      Дзяўчына падыйшла да Алеся.
      - Магу служыць вам, спадару? - спыталася ў яго.
      - Гм, здаецца мне...
      Алесь захапiўся дзяцiннай нявiннасьцю на гэтым немаляваным рознымi пудрамi цi памадамi твары, ён прыглядаўся пары блакiтных прамянiстых вачэй, якiм цi льга было знайсьцi параўнаньне. Дзяўчына iз свайго боку добра трымала позiрк. На твары - ласкавая ўсьмешка, а ў вачох - пытальнiк. Ужо пасьля ў будучынi Алесь намагаўся прыгадаць цi ў гэну першую сустрэчу, вочы ў вочы, запалiлася iскра, якая пасьля разгарэлася неабдымным полымем.
      - Ёсьць у мяне вялiкая праблема, якую я павiнен неадкладна вырашыць, гаварыў Якiмовiч. - Можа-б вы памаглi?
      Ён ледзь-ледзь усьмiхнуўся.
      - Калi гэта нейкiм чынам адносiцца да маёй працы, - адказала дзяўчына ўпэўненым i лагодным голасам.
      - Якраз вашыя веды могуць быць мне памочнымi. Я маю знаёмую i хачу купiць ёй, як вось, - ён паказаў рукамi на грудзi, - называюцца гэтыя жаночыя, што на грудзi йдуць?
      - Лiфчыкi?
      - Ага, яны...
      - Дык у чым тая вялiкая праблема?
      Гэтта надыйшоў момант. Алесь цяпер надзвычайна ўважна аглядаў дзяўчыну, што стаяла ля яго амаль упрытык.
      - Такая, ведаеце, паўстала ў мяне нязручнасьць. Ня ведаю ейнага разьмеру дый не выпадала пытацца. Спадзяюся, што вы можаце зразумець у якой шчапятлiвай сытуцыi я апынуўся...
      - Разумею, - распрамянiўся дзявочы твар шчырай усьмешкай. - Значыцца так, якога яна росту?
      - Ооо, я-бы сказаў... - Алесь аглядаў дзяўчыну ад чубка валасоў, затрымаўся на яе поўных грудзях, што напэўна выгадна чуюцца ў лiфчыку "крос май гарт" пад белай блюзкай. - Я-бы сказаў, прыблiзна вашага...
      - У такiм выпадку вам патрэбны лiфчык майго разьмеру.
      Прафэсiйны голас прадаўшчыцы. Алесю здалося, што лёгкi румянец каўзануў па ейным твары.
      - Вы пэўныя? - спыталася ў яго дзяўчына, што прыглядалася лiфчыкам дзясятага разьмеру.
      - Ну ведаеце, - завагаўся Алесь, - мусiць я гэтага самага, ня зусiм. Можа мне лепш спытацца ў яе сяброўкi... Тады я зноў да вас загляну.
      - Калi ласка. Я заўсёды да вашых паслугаў.
      На ейным твары зьявiлася ўсьмешка, якая, здалося, гаварыла: каго-ж ты, дзiвак, зводзiш? Пасьля Алесь прыгадваў i ацэньваў тое першае пра дзяўчыну ўражаньне. Бяз сумлеву, яна належала да тых, якiх усе хлопцы трымалi-б у абдымках так, як добрыя бацькi сваiх перадшкольных гадоў дачушак. Дзяцiнны й сьвежы выгляд. Дадай да гэтага бадзёрасьць. Мясцовыя спартовыя "балельнiкi" такiх вось ахвотна рознымi спартовымi прыгажунямi (мiсамi) выбiраюць.
      Алесь трымаўся старое мудрасьцi, што недахопу прыгажосьцi штучнымi сродкамi не лiквiдуеш. Адно можна добра замаскавацца для падману чужога вока. I мiж касмэтыкай размаляваных масак, што нахабна дэманстравалi сваю штучную красу, проста захапляешся й славiш Богам створаную дасканаласьць, якая не на павадку разрэклямаваных гiганцкiмi касмэтычнымi фiрмамi тавараў. Алесю здавалася, што гэтая дзяўчына зьявiлася нямаведама адкуль, каб быццам падкрэсьлiць кантраст мiж штучным i прыродным. Трыфты Тонi быў перапоўнены i маскамi-тварамi, i штучнымi грудзьмi, i...
      - Хочаш паглядзець як запраўды яна выглядае? Зацягнi ў ванну, адмый усе тыя памады-шмiнкi ды розныя мудрыя пудры! - жартавалi дзяцюкi.
      Давiд Зэлман быў гэнай ранiцай усхваляваны. Толькi што скончыў доўгую гутарку з рыл-эстэйт агентам (рыл-эстэйт займаецца тут гандлем дамоў i зямлi), якi таргаваўся з суседзямi. Трыфты Тонi патрабаваў новае тэрыторыi i будынкаў для экспаньсii. Звыш дванаццацi суседнiх дамоў ляжала на дарозе. Прасiлi больш паўмiльёна даляраў, - паводле Зэлмана, астранамiчную суму, - i анi-нi ня спускалi. Пранюхалi ды й ведалi, што Зэлману няма выхаду, паскача, палаецца, а грошы знойдзе.
      Купiўшы суседнiя будынкi, Зэлман плянаваў iх разбурыць ды на прасторы вялiкага кавалка зямлi пабудаваць шасьцi цi васьмiпавярховы будынак для свайго гандлёвага росту. Давiд ня мог пагадзiцца з тым, што ўласьнiкi прасiлi амаль удвая вышэйшую цану чымся была ў гэтым раёне гораду. I якi выхад? Усе казыры трымалi ў сваiх руках суседзi. Сама горш, што яны могуць запаволiць экспаньсiю Трыфты Тонi. Зэлман круцiўся як чарвяк на рыбным кручку.
      - Што за людзi! Яны скуру зь мяне хочуць садраць! Так, скуру садраць хочуць! - хваляваўся, тупаючы па канторы Зэлман. - Ты толькi падумай: за дваццаць футаў шырынi фронту яны просяць па трыццаць тысяч даляраў. Гэта-ж немагчыма, мой бой! Я ведаю, што гэткая маёмасьць на сяньняшнiм рынку не каштуе й паловы гэтага. Поўнае абдзёрства з боку гэтых ненажэрна прагавiтых, вось яно што!
      - Цi агент наш добра iх пацiснуў?
      - Няўжо-ж! Веру яму. Але што ты зробiш з гэтымi ўпартымi асламi?!
      - Боль росту...
      Крыху памаўчалi.
      - Сяньня пра тваё падарожжа гаварыць ня будзем. Неўзабаве мушу некага пабачыць, - казаў Давiд Алесю. - Заўтра ранiцай прыходзь на гадзiну дзявятую на сустрэчу экзэкутывы. Мяркую, што цябе пакуль што варта затрымаць каля дому, каб ты мне памог, пакуль я заняты з гэтымi пацукамi.
      Пацукамi Зэлман называў суседзяў, што зь яго "скуру хочуць садраць". Алесь Якiмовiч думаў пра тое, што ўласьнiк крамы сказаў. Як заўсёды ў Зэлмана, усё пыхкала наперад экспрэсам, а часта важнае зьлятала зь ягонага языка незаўважна, мiмаходам. Такое разявяка можа лёгка празяваць. Алесь зразумеў адразу.
      - Вы што, павышэньне мне даеце? - спытаўся ў боса.
      - Але, вiншую! - падаў Давiд Алесю руку.
      - Дзякую, бос, дзякую! - усьцешыўся Алесь.
      - Будзеш мець многа нагодаў, каб выказаць мне сваю ўдзячнасьць, тлумачыў Зэлман. - Мусiш узяць у рукi пэўныя пазыцыi, некаторыя матар'ялы ня йдуць так, як павiнны... Вось яно тымчасам. Згода?
      - Пастараюся як найлепш, - абяцяў Алесь.
      - Ня маю сумлеву, што будзеш намагацца. Цяпер можаш iсьцi дамоў i адпачыць. Заўтра пабачымся.
      Пакiдаючы краму, Алесь прыгадаў, што добра было-бы даведацца ў сакратаркi пра тую новую дзяўчыну. Ды няхай яна пачакае. Трэба насамперш паразважаць, супакоiцца, памеркаваць пра тую новую пазыцыю, якую заўтра мае заняць.
      6
      Алесь жыў у паўночным прадмесьцi. У тым дзесяцiпаверхавым будынку жылi пераважна людзi зь сярэдняе вышынi заработкамi. Арэнда тут высокая. Алесяў апартамэнт меў добра ўмэбляваную сьвятлiцу, спальню, кухню й ванну з прыбiральняй. Дзьверы са сьвятлiцы выходзiлi на балькон чацьвёртага паверху. Адсюль раскрывалася велiчная панарама гораду, што цяпер рос як на дражджох.
      Летнi дзень, з дробнымi хмаркамi ў вышынi, лёгкiм ветрыкам i тэмпэратурай каля сямiдзесяцi Фарэнгайта спанукаў Алеся на балькон. У кухнi нарыхтаваў сабе сёе-тое, каб "замарыць чарвяка": вiскi, ваду, лёд, алiўкi, копчаныя устрыцы, пару кавалкаў жытняга хлеба й кiслы агурок. На бальконе паставiў паднос з гэтым дабром на пераносным столiку побач крэсла-гойдаўкi. Любiў гэтае крэсла. Як хораша з кнiжкай у руцэ адпачываць цi думаць, гойдаючыся ў iм, калi намагаешся апынуцца ў iншым сьвеце чымся той, што бяз стомы наступае на цябе з усiх бакоў.
      З гэтага балькону можна было назiраць хуткi рух на тэй супэрэкспрэсвэй - вялiзнай дарозе, што перасякала горад. Вочы вандруюць далей на поўдзень да вялiкага прастору цяпер шэра-сiняга возера. Там групы ветразьных лодак, магчыма ў нейкiх спартовых гонках. Налева крыху - цэнтар гораду, горб найвышэйшых будынкаў расьце ўверх i ўшыр. Зь вялiзнага лётнiшча на захадзе чуваць гул.
      Якiмовiч ня думаў пра тое, што бачыў з выгаднага крэсла-гойдаўкi. Выпiў паўшклянкi вiскi зь лёдам, закусiў устрыцай з агурком i хлебам. Сяньняшнiя падзеi змусiлi яго зiрнуць у мiнулае - адкуль i як пачаў тут, у гэтым горадзе, - ды падумаць i пра будучыню.
      Гады цi ня тры назад пачаў працаваць у Трыфты Тонi. Прыгадваецца душны лiпеньскi дзень. Падбiты, змучаны, смага ў горле, душнае-парнае, характэрнае ў раёне вялiкiх вазёраў Амэрыкi, - надвор'е. Зьнямога. Карцiць прылегчы дзесьцi ў цяньку пад дрэвам у парку. Спакуса! Лепш прэч, вон яе! Там бамы. Гэта мясцовыя гультаi-абiбокi, што мала чым, апроч пошукаў бутэлькi вiна й якога гат-дога, цiкавiлiся. А гэтта побач iх зладзеi, прастытуткi, наркаманы. Не, Алесю туды нельга. Ён верыць, што нейкую працу сабе абавязкова знойдзе. Ходзiць гэтак па горадзе ўжо ня першы дзень, у шматлiкiя дзьверы стукае. Бегае па многiх адрасох, што з абвестак у газэтах. Дарэмна. Ломаная ангельская мова, нiякай канкрэтнай прафэсii. Што ты хочаш у вялiкiм чужым горадзе?! Гэта ўсё пасьля таго, як адгакаў год кантракту ў пушчы на поўначы. Цяпер-жа - падбiтыя ногi, зьнямога духовая i фiзычная. Трэба шукаць сваiх. Недзе-ж яны тут ёсьць. Але тымчасам... што гэта вось тут на рагу? Гляньце, людцы мiлыя! Дзiвосы нейкiя. Падыйдзем, прыгледзiмся.
      Разiнуўшы ад зьдзiўленьня рот, стаяў перад рэклямай, падобнай якой i ў гэтым горадзе ня знойдзеш. Наверсе будынку, што на рагу вулiцаў, на цэлую даўжыню, можа мэтраў дваццаць, франтавой сьцяны вялiзнымi лiтарамi напiсана:
      THRIFTY TONY IS NO BALONEY HE WORKS HARD TO SAVE YOU MONEY! Пабеларуску гэта гучэла так: Трыфты Тонi ня ёсьць абiбокам. Ён цяжка працуе, каб заашчадзiць табе грошы!
      А нiжэй на мэтры два ад таго верхняга Трыфты Тонi скардзiўся:
      SMALL PROFIT THAT WE MAKE KEEPS US MANY NIGHTS AWAKE!
      Гэта трэба разумець так: Наш малы даход морыць нас начамi бяссоньнiцай.
      Апроч гэтых двух галоўных напiсаў, па сьценах былi распаўзьлiся розныя варыянты гандлёвай этыкi Трыфты Тонi. Агульным назоўнiкам, цi, - калi вам падабаецца, - крыкам гэтай прапаганды, быў-бы лёзунг: сьпяшыце да нас, усе людзi добрыя, паадзiночна i разам! Мiж аграмадных напiсаў тырчэлi каляровыя галовы клоўнаў, што быццам рагаталi зь бiзнэсавай этыкi Трыфты Тонi. Алесь перайшоў вулiцу, каб прыгледзiцца гэтаму дзiвосу зь iншага боку.
      Людзi таўклiся ля выставачных вокнаў быццам пчолы ля лёткi вульля ў сонечны вясеньнi дзень. Нiзы сьценаў абляпiлiся здымкамi вялiкiх чэргаў у дзьвярох крамы. Побач iх - лiсьлiвы твар самога ўласьнiка крамы падахвочваў гэты шчасьлiвы спажывецкi народ. Ура! Хадзiце. паўзiце, налятайце, спажывайце! Няспынным гужам сьпяшыце ў дзьверы крамы!
      Надта павялiчаныя газэтныя артыкулы, таксама ў гумарыстычным тоне распавядалi пра выдатнага чалавека гэнага самага Трыфты Тонi, каторы адно для твайго дабра на гэты сьвет зьявiўся. Уся гэтая рэклямная кампазыцыя, у вясёлым тоне карнавальная маска вечарам зiхацела й пералiвалася-рухалася сьвётламi электрыкi.
      Алесь меркаваў цi варта i яму заглянуць у сярэдзiну. З тае пушчы ўжо на спадзе былi ягоныя сьцiплыя фiнансы, але-ж можна адно паглядзець, не абавязкова купляць. Увайшоўшы ў краму тут-жа сустрэў стоража. Вопратка ягоная, быццам палiцэйская, цёмна-сiняга колеру, з рознымi блiскучкамi, як у нейкага адмiрала. I фiгура самога дзядзькi гэтага надта-ж аўтарытэтная. Заданьне ягонае, вiдаць, памагаць цi даваць iнфармацыi тым надта добрым клiентам, якiх шчасьлiвы лёс сюды прынёс. Пэўне-ж, - i гэта, магчыма, галоўны абавязак вартаўнiка, - за зладзеямi трэба сачыць.
      Алесь акунуўся ў нейкае сьцюдзянейшае паветра. Ага. Тут, пэўне, у гэтай вялiкай краме, быў ахаладжальнiк паветра. Магчыма, запраўды, гэты Трыфты Тонi пра клiентаў дбаў! Падбадзёраны, асьвежаны Алесь пастанавiў заняцца разьведкай.
      Горы тавараў. Гушча народу. Алесевы вочы разьбягалiся, калi задаволены, што зайшоўся сюды, разглядаўся i меркаваў, што рабiць далей. Прыгадалася яму захапленьне аднаго сябры, калi прыехалi ў Канаду. Той, зачараваны багацьцем усялякага дабра ў крамах, узьнёслым голасам захапляўся:
      - Але-ж i Канада! Усяго ўсяго поўна! Абы толькi грошы!
      Алесь папытаўся ў таго важнага дзядзькi вартавога ў адмiральскiм мундзiры дзе Трыфты Тонi мае кантору.
      - Шукаю працы, - сказаў ён яснавалосай жанчыне за сталом пры тэлефоне. - Цi маеце што-небудзь?
      - Я няпэўная. Магчыма. Сядайце, калi ласка, -ветлiва адказала жанчына. - Мушу боса знайсьцi.
      Неўзабаве ў дзьвярох зьявiўся чалавек сярэдняга росту, хударлявы, смуглы твар, iз залысiнамi. "Гэта-ж ён, - iмгненна спасьцярог Алесь, - той самы, што на рэклямных здымках, сам Трыфты Тонi".
      - Вось чалавек да вас, Дэйвiд, - сказала сакратарка.
      - Шукаю працы, - устаў з крэсла Алесь.
      - Працы? Якой хочаш працы? Ты даўно ў Канадзе?
      Уласьнiк Трыфты Тонi спасьцярог Алесеў акцэнт, а сам гаварыў шпарка, напэўна сьпяшыўся. Алесь наважыўся iсьцi на пралом.
      - Я хачу працы. Можа ня ведаю чаго, але навучуся... Я ў Канадзе ўжо больш як год. На поўначы ў пушчы кантракт адрабляў...
      - Зь якой краiны ты прыехаў? - спытаўся ў яго Зэлман.
      - Зь Беларусi.
      - Дык ты Беларус?
      Уласьнiк Трыфты Тонi пераключыўся на беларускую мову, а твар ягоны зазьзяў прыязнай усьмешкай. - Знаеш Пiнск?
      - Так, знаю Пiнск, горад на Палесьсi.
      - Я адтуль. Хадзi ў маё бюро, малады чалавек.
      Калi Давiд Зэлман пасяброўску ўзяў Алеся за руку й накiраваў яго ў сваё бюро, змучаны доўгiмi пошукамi працы дзяцюк нарэшце спанатрыў, што здабыў сабе ўжо нейкае месца ў гэтым горадзе. Узяўшыся за працу пры вешалках з гальштукамi назаўтра ранiцай, Алесь пастанавiў, што ад гэтага часу ён павiнен сканцэнтраваць сваю ўвагу на двух прадметах: вырашыць, дзе была крынiца дынамiзму, што няспынна паганяла Давiда Зэлмана ды пазнаць-вывучыць спружыны ягонага бiзнэсу.
      Сам Зэлман быў няспынна ў руху i такiм чынам дадатна ўплываў на iншых. Ён адразу спасьцярог Алесеву пiльнасьць пры працы i цi раз ня скупiўся на словы парады.
      - Алесь, глянь, - казаў ён, - я прыехаў сюды перад вайной. Нiчога ня меў апроч яснай галавы i ахвоты да працы. Былi цяжкасьцi, рызыка. Бяз гэтага нiчога ня бывае. I помнi: гэта ёсьць вялiкая краiна iз многiмi пэрспэктывамi для тых, што ўмеюць працаваць i рызыкаваць. Я зрабiў сваё i бачыш, што ўжо нешта маю. Але гэта толькi пачаткi, найбольшае ўсё наперадзе. Працуй, хлопча, працуй, вучыся, мей розум. Гэты бiзнэс будзе расьцi i мы будзем расьцi разам зь iм. Я бачу, што стараешся. Гэта добра. Помнi, што ў гэтым гешэфце няма месца для разявякаў. Ясна?
      Алесю падабалася тое ўсёабдымнае "мы". Адчуваў сябе ўжо жывой часткаю няспынна растучай машыны. Два гады хадзiў на вячэрнiя гандлёвыя курсы, здабыў асноўныя i зусiм неабходныя бiзнэсавыя веды. Цяпер iх можна пашырыць у практыцы i адтуль ужо накiравацца ў матар'яльна больш бясьпечную будучыню.
      Нейкi час Алесь працаваў на складзе. Адсюль выгадна можна было прасачыць рух тавараў, што прыходзiлi ў краму. Закуп тавараў даручылi Якiмовiчу пазьней. Спачатку Зэлман накiраваў яго на жартаўлiва названыя iм скаўцкiя падарожжы. Алесь наведваў шматлiкiя крамы, параўноўваў цэны розных тавараў. Пабi канкурэнтаў! - галоўны дэвiз Трыфты Тонi. Адпаведная сэлекцыя тавараў, хуткi iх рух i мiнiмальны адмiнiстрацыйны кошт - вось тыя тры кiты росту Трыфты Тонi. А карнавальная маска на рагу двух вулiцаў блiзка цэнтру гораду прынаджвала шмат клiентаў.
      7
      Назаўтра ранiцай у канторы зьявiлiся неабходныя сябры ўправы. Джоў Кэмп, худы, сярэдняга веку бляндын, акуратна апрануты ў стандартны чорны "бiзнэс касьцюм" трымаў функцыю гандлёвага аналiста й рэклямнага загадчыка. Жанаты iз занудай, што трымала яго на кароткiм павадку. Мала калi бываў на якiм-небудзь сяброўскiм гуляньнi працаўнiкоў кампанii за выняткам каляднага абеду цi якога-небудзь авансу. Сядзеў цяпер Кэмп у выгадным крэсьле й на каленях трымаў сытую сумку. У выпадку патрэбы, ён гэтта-ж выцягне патрэбнае iз тае пукатае сумкi i адразу манатонна павядзе прысутных праз розныя найпазьнейшыя бiзнэсавыя цячэньнi й пералiвы, падтасоўваючы гэта ў агульныя лiкi, рэасумуючы прадказаньнямi на будучыню. Апроч iнфармацыi, якую Давiд Зэлман чэрпаў iз сваiх крынiцаў, Джоў Кэмп пашыраў ягоны гарызонт добрым аналiзам бiзнэсавага рынку. Канкурэнты расьлi. Вечны гон. Трымайся дынамiкi руху. Звольнiш крок - прападзеш.
      Нiк Лок, векам у канцы дваццаткi, вызначаўся ня толькi сваёй буйнай цемнаватай чупрынай. Агрэсыўнасьць загнязьдзiлася i ў ягоных рухах, i ў заядласьцi ў працы, i ў недахопе меры шмат у чым iншым. Любiў працу, дзяўчат i спорт. Ягонае гобi (улёблены занятак) - гэтак званыя практычныяжарты. Выдумляў рознаеды й сам выконваў. Алесь спадабаўся яму i абое адразу пасябравалi. Нiк Лок пачаў працу ў Трыфты Тонi iз самага нiзу й лез уверх цяжкiм шляхам, дапаўняў камэрцыйныя веды ў гандлёвай школе вечарамi.
      Анды Кул, стрыманы ў паводзiнах i нiштаваты з выгляду, у трыццатых гадох, здабыў некалi салiдную бiзнэсавую адукацыю. Стары дзяцюк, любiў усё клясычнае, жыў на дарагой кватэры. Анды любiў сяброўскiя сустрэчы й гуляньне зь людзьмi свайго асяродзьдзя цi iнтэлектуальнага ўзроўню. Шмат чытаў. Сумленны пры працы. I Нiк i Анды мелi нагляд за двума дэпартамантамi, а "олд бой" ("старым хлопцам" называлi Давiда Зэлмана) быў наагул задаволены iмi.
      - Здароў, Ал! - ускочыў з крэсла Нiк, калi Якiмовiч зьявiўся ў дзьвярох. - Што гэта я чую, быццам ты далучаешся да нашай адборнай галоўнай каманды?
      - Пры чым тут я? - усьмiхнуўся Алесь. - Спытайся ў свайго галоўнакамандуючага.
      - Вiншую. Цешуся, што бачу цябе на нашай курасаднi, - сьцiснуў Нiк Алесеву руку.
      - Дзякую, Нiк.
      - Вiншуем, вiншуем. Ужо пара! - падаў сваю руку Анды.
      - Жадаю посьпеху вам, мiстар Якiмовiч, на вашай новай пазыцыi, падняўся з крэсла й трос Алесеву руку Джоў Кэмп.
      - Гэта трэба было-б належна адзначыць. Як ты думаеш, вялiкi пiянер i пасьпяховец? - зьвярнуўся да Алеся Нiк.
      - Я - да вашай дыспазыцыi. Выбiрайце час i месца, - адказаў Алесь.
      - Што ты скажаш пра пятнiцу вечарам у цябе? - прапанаваў Нiк.
      - Час адпаведны. Месца? У мяне будзе цеснавата. Цi ў тваiм палацы нельга? Кошт пакрываю, - адказаў Алесь.
      - Надзвычайна. Паклiкаю цябе на гаспадара, - згадзiўся Нiк. - А каго-ж мы запросiм?
      - Ды вось пачнем з прысутных, запросiм мiстара Кэмпа. Прыйдзеце?
      - Дзякую за запросiны, аднак не магу анi згадзiцца, анi адмовiцца пакуль...
      - ...пакуль не параюся iз сваёй дарагой мiсiс, - уставiў Нiк.
      - Скажаце мне заўтра, мiстар Кэмп. Окэй? - запрапанаваў Алесь.
      - Окэй, мiстар Якiмовiч, так i зраблю.
      Анды Кул сказаў, што вечар пятнiцы ў яго раней заняты.
      - А як-жа мы безь дзяўчат? Якое бязь iх гуляньне? - гаварыў далей Нiк.
      - А цябе яшчэ нiводная не забрытала? - спытаўся Анды.
      - Пакуль што не. Пара, пара, ведаю, - усьмiхнуўся Нiк.
      - Мы ня сумляваемся, што ўлiчваючы тваю практыку, патрэбную цацаньку знойдзеш, - пакляпаў Алесь Нiка па плячы.
      - А як ты? - спытаўся ў Алеся Нiк.
      - Вы, хлопцы, на мяне не глядзiце. Маю адну на прыцэле, але яшчэ разьведкi нават не зрабiў.
      - Яна з нашай шчасьлiвай сямейкi Трыфты Тонi?
      - Магчыма вы яе знаеце. Я ўчора коратка гаварыў зь ёй. Прыгожая й цiкавая. Гавару пра новую сэйлс клерк (прадаўшчыцу) у жаночым адзьдзеле.
      - Яна запраўдная ляля з выгляду. I зусiм не малюе сябе, як iншыя, казаў Нiк.
      - А ты ўжо i да яе дабраўся?
      - Як там дабраўся... Пакуль што нiхто з нашых тут да яе ня прымазаўся. Я адно першую разьведку зрабiў. I адгадай, Ал, гэта табе павiнна спадабацца.
      - Кажы, Дон Жуан!
      - Яна зьявiлася аднекуль з поўначы i таксама, як i ты, беларускага паходжаньня.
      - Надзвычайна! - усклiкнуў Алесь, а ў вачох ягоных успыхнуў адмысловы прамень. - Цяпер я ўжо павiнен скваплiва тую тэрыторыю абнюхаць. А ты, Нiк, рукi прэч!
      - Абяцаю, тата, быць добрым хлопчыкам! - Нiк падняў сваю правую руку i зрабiў мiну падлетка, што правiнiўся.
      - Ня будзеш мець часу для дзяўчат, Ал, - папярэдзiў Анды.
      - Стары напэўна нагрузiць цябе.
      - Цi хто з вас пранюхаў у якiм куце недахоп дынамiкi?
      - Чую, што дэпартамант жаночай вопраткi патрабуе жыватворчае сiлы, ды яшчэ, апроч яго...
      - Жартуеш?
      - Станлея перакiнулi на iншую пазыцыю, дык, пэўне-ж ты займеш ягонае месца, - падсумаваў Анды.
      Старэйшы гадамi, разьведзены Станлей, зь нейкiх Зэлманавых меркаваньняў кацiўся ўнiз. Яму не хапала, вiдаць, энэргii, што патрабавалася ў ягоным сэктары.
      У дзьвярох зьявiўся Зэлман. На твары - сьцiплая ўсьмешка. Магчыма таму, што ўчора вечарам добра павыкручваўся ў танцавальным клюбе Артур Мэры. Пасьля кароткага ўступу i заавансаваньня Алеся Якiмовiча, слухалi марудна-нудны голас Джоў Кэмпа пра тое як цьвiтуць цi развальваюцца рынкi. Паводле Кэмпа, канкурэнты вызначылiся новымi пiсягамi на стабiльнай у гэны час гандлёвай нiве. Патрабавалiся новыя бiзнэсавыя меры й трыкi, павялiчаныя рэклямныя выдаткi.
      8
      Цэлы дзень Алесь намагаўся блiжэй прыгледзiцца сваёй новай тэрыторыi, пазнаць людзей, выявiць карэньне Станлевай няўдачы ды заплянаваць некаторыя зьмены. Ужо на схiлку працоўнага дня ён паклiкаў, для гутаркi, Веру Мак. Зьявiлася яна ў невялiкай канторы ў куце другога паверху. Стол iз шуплядкамi, побач тры крэслы, на стале тэлефон i стос рэклямнага матар'ялу вось галоўнае, што цяпер Алесь назваў сваiм камандным пастом. У куце, на вешалках вiсела некалькi штук жаночае вопраткi.
      - Калi ласка, заходзь i сядай, - сказаў Алесь дзяўчыне, калi тая адчынiла дзьверы.
      Некалькi хвiлiн трывала маўчаньне. Алесь паволi i ўважна прыкурваў цыгару, увесь час аглядаючы дзяўчыну. У ейных вачох, апроч зацiкаўленьня, прытаiлася й яшчэ нешта. Давялося Алесю раней глядзець у шмат якiя вочы прыказачнаелюстэрка душы, - намагацца разгадаць душу ўласьнiка. Гэтта перад iм нешта зусiм, здавалася, загадкавае. Варта, вiдаць, пачынаць ад казённых цi ўрадавых пытаньняў.
      - Мне сказалi, што ты тут новая...
      - Так, я пачала працаваць чатыры днi назад.
      - Называешся Вера Мак?
      - Так.
      - Дык вось што, мiс Мак, у нас ёсьць нешта агульнае, - усьмiхнуўся Алесь.
      - Што такое?
      - Мы маем новыя работы.
      - А, гэта... Вiншую вас, мiстар Якiмовiч, - усьмiхнулася дзяўчына. Алесю падабалася ейная стрыманая ўсьмешка. На шчоках зьявiлiся дзьве ледзь заўважныя ямачкi, а на твары i ў вачох - абяцаньне добрых адносiнаў.
      - Дзякую. Цi я маю вас таксама вiншаваць, мiс Мак?
      - Прашу не жартаваць. Гэта нясьмелы першы крок.
      - А дзе працавала раней?
      - У бальшынi ў канторах капальняў на поўначы. Я пра гэта ў маёй заяве напiсала.
      - Добра. Але я яшчэ ня меў часу туды заглянуць. Цяпер-жа, калi маеш да мяне якiя пытаньнi, калi ласка.
      - Я хачу распачаць працу iз добрай арыентацыяй, - казала дзяўчына. Цiкавiць мяне, як Трыфты Тонi апэруе... Тут, як бачу, заўсёды поўна людзей, дзьверы ламаюць у той час, як некаторыя iншыя крамы падобнага профiлю амаль пустыя. Я хацела-б...
      - Ведаеце, - сказаў Алесь, зацягнуўшыся дымам цыгары, - гэта ня ёсьць нiякiм сакрэтам. Умеем прапанавацьлюдзям патрэбныя iм тавары ў даступных iм цэнах. Важнымi ёсьць i шмат апэрацыйных дэталяў, асаблiва рэклямы. Калi будзеце ўважна й аддана працаваць у нашай хутка растучай кампанii, дык па нiтачцы да галоўнага клубочка дабярэцеся.
      - Дзякую вельмi, - сказала дзяўчына.
      Алесь ня спускаў вачэй зь ейнага твару. Бачыў там пэўнасьць i сьцiпласьць, якраз тое, што выклiкае да чалавека давер.
      - Жадаю, каб вы правiльна мяне зразумелi, - гаварыў Алесь. - Выглядае, што маеце добрую адукацыю i калi будзеце старацца працаваць, посьпехi вас не абмiнуць. Цяпер пра гэты самы бiзнэс... Апэрацыя на прынцыпе прынады, так сказаць. Выдаём нямала грошай на рэкляму. Кажны дзень маем некалькi тавараў, якiя называем "дар дня" або "адчыненыя дзьверы". Яны iдуць у рух за зусiм нiкчэмныя цэны. Ствараюць адразу-ж ранiцай вялiкую чаргу. Такiм чынам прынаджваем людзей i напаўняем краму.
      На кажным паверсе i ў кажным дэпартамэньце ёсьць гэта званыя "iмпулс айтэмс" - патрэбныя кажнаму тавары, па якiя хаця-нехаця выцягнецца кажная рука, асаблiва калi цана нiзкая. Аднак-жа, каб дайсьцi да тых "iмпулсаў", якiя таксама разрэклямаваныя i знаходзяцца ў стратэгiчных месцах, падарозе сустрэнеш тавары, што iдуць больш марудна. Каротка гаворачы, усё можна падсумаваць так: прынаджвай людзей да дзьвярэй, як найхутчэй напоўнi iмi краму; зноў-жа iншымi прынаднымi i неабходнымi таварамi цi зьнiжанымi цэнамi розных распродажаў зьмякчы iхнае супрацiўленьне, завайстры iхны апэтыт, ашаламi колерам i вялiкiм выбарам. Такiм чынам касы твае засьпяваюць звонам манетаў.
      Нашае заданьне ўнутры, вядома, памагаць купляньнiкам. Усе гешэфты фiнальныя. Няма вымены цi звароту грошай. Таму якраз наш кошт абслугi i адмiнiстрацыi належыць да найнiжэйшых у бiзнэсе. Вялiкi i хуткi тавараабарот лiквiдуе павышаньне цэнаў i прыносiць нам патрэбны працэнт даходу. Будзеш старацца працаваць, дык тваё пiльнае вока заўважыць шмат чаго цiкавага, хутка спанатрыш што трэба.
      - Я-ж, як вам ведама, дагэтуль сэйлс клеркам (прадаўшчыцай) не працавала нiколi, - сказала Вера.
      - Табе тут падабаецца? - спытаўся ў яе Алесь.
      - Вялiкая зьмена ў параўнаньнi з тым месцам, дзе я была.
      - Раю табе трымацца напагатове. Наш Трыфты Тонi, гэта значыць Давiд Зэлман мае зыркае вока. Ён сам надзвычайна энэргiчны чалавек i любiць жвавых, бадзёрых людзей.
      Дзяўчына слухала надта ўважна. Алесю чамусьцi не хапала ахвоты гаварыць зь ёю пра бiзнэс. Ён ужо ўяўляў яе ў сваiх абдымках, заслуханую ў розную салодкую трасянку, што выклiкае на гэтым прывабным аблiччы гарэзьлiвую ўсьмешку. Алесь добра яшчэ не пазнаў яе, але ўжо падазраваў, што суадносiны мiж iмi некалi пяройдуць афiцыйную бiзнэсавую штодзённую мяжу.
      - Я папрашу Мэры, наглядчыцу на тваiм паверсе, каб вытлумачыла табе ўсю рэшту. Цяпер скажы мне, калi ласка, мiс Мак, дзе такiя прыгожыя дзяўчаты, як ты, гадуюцца, гэта значыць адкуль ты ўзялася?
      Дзяўчо пачырванела i першы раз у ейных вялiкiх круглых прамянiстых вачох Алесь заўважыў быццам iскру перасьцярогi: уважай, воўк на гарызоньце!
      - Я паходжу з гораду капальняў на поўначы... Чулi вы калi пра Балтаву?
      - Здаецца, што не. Але будзем знаёмымi, - усьмiхнуўся Алесь. - Хтосьцi мне сказаў, што твае бацькi ёсьць цi былi маймi суродзiчамi.
      - Я пра гэта памятаю. Мае бацькi зь Беларусi, але я мала ведаю пра iхную краiну.
      Алесю ў гэны час мiльганула ў галаве думка, каб тут-жа пераключыцца на беларускую мову. Вырашыў гэта зрабiць пры iншай нагодзе.
      - Гэта надзвычайна цiкава, - гаварыў ён. - Можна сказаць, што мы радня, бо паходзiм з аднаго карэньня. Што-ж такога ты ведаеш пра Беларусь?
      - Я сёе-тое чытала пра яе, бачыла савецкiя фiльмы й люблю надта сяброўскiх i мiлых людзей, каторыя адтуль.
      - Уключна са мной, спадзяюся?
      - Пачынаючы ад учарашняга.
      - Ага, ну так...
      - Дарэчы, цi знайшлi вы адпаведны лiфчык для вашай раднi?
      - Яшчэ шукаю. Магу спадзявацца на вашу помач?
      - Я да вашых паслуг.
      - Дзе тваё пальто? Iдзi вазьмi.
      - А навошта?
      - Запрашаю цябе голад замарыць.
      - Добра.
      - Любiш сiняе? - спытаўся Алесь у Веры, калi яна вярнулася зь сiнiм пальтом.
      - Так, люблю. Куды iдзём?
      - Перш iдзём да майго аўта. Пасьля едзем.
      - Дык навошта ехаць, калi вось тут пераз вулiцу ёсьць рэстараны. I танна...
      - Нонсэнс, заедзем некуды ў лепшае.
      Узяў яе за руку i ўжо ўнiзу адчынiў ёй дзьверы, пасадзiў у Олдсмабiл, дарагое аўта, якое летась атрымаў як падарак за пiльную працу ад Трыфты Тонi.
      - Не супрацiўляйся, будзь добрай дзяўчынай, а я буду добрым хлопцам. Згода?
      - Згода, чаму-ж не.
      Дзяўчына ўсьмiхнулася. Алесь уважна пазiраў на яе. Што за загадка? Прыгожая. Яна ў любой грамадзе дзяўчат трапiць кажнаму на вока. Магчыма, магла мець ужо тузiн бойфрэндаў. Пра гэта трэба будзе разьведаць. Паволi, асьцярожна, - мяркаваў Алесь, улiваючыся сваiм лёгка пырхаючым Олдсмабiлем у шырокi вулiчны паток машынаў. Захмаранае неба на захадзе перасякалi залатыя разгалiнаваныя маланкi.
      У адносiнах да дзяўчат Алесь меў, можна сказаць, набiтую руку. Хутка распазнаваў тых, што палявалi на лёгкае жыцьцё, намагаўся трымацца воддаль ад iх. Але вось гэтта побач яго зусiм нейкi асаблiвы, можна сказаць, экспанат. Прыгажосьць, сьцiпласьць. У вачох проблiск спрыту й розуму. Пачыналася - Алесь адчуваў гэта - падарожжа па нейкай замiнаванай тэрыторыi.
      9
      Антон Шпак тупаў па сваiм малым пакоi, як учадзелы. Вярнуўшыся з начной працы, дрэнна спаў. Цяпер нiяк ня мог сканцэнтравацца на тым прадмеце, якi намагаўся апрацаваць. Абрыўкi думак кружылiся ў галаве цi ў паднябесьсi, цi на сёмай плянэце. Часам падказвалi яны зусiм здаровы сэнс, але калi Шпак намагаўся зарганiзаваць iх у лягiчную пасьлядоўнасьць, разьбягалiся, прападалi. А пiсьменьнiк ведаў, што тут не падапрэшся абы якiмi эрзацамi. Патрэбнае нешта салiднае, арыгiнальнае. Калi трымацца праекту-пляну, адлюстраваць няпростую загадку ў яе суцэльнай абыйме, дык трэба трымаць зыркае вока на дробязах, захоўваючы сваю творчую манеру паказу галоўных гэрояў сюжэту. Як на тое лiха, Шпак ад нейкага часу апынуўся на душэўным спадзе.
      Ён падыйшоў да пiсьмовага стала, на якiм ляжала шмат паперы й новая пераносная машынапiска Смiт Карона зь беларускiм шрыфтам, выцягнуў цыгарэту з пачкi фiрмы Ротман, узяў брытву з полкi, разрэзаў цыгарэту на два кавалкi, улажыў адзiн у муштук, пстрыкнуў запальнiчкай, зацягнуўся дымам i зноў пачаў тупаць па пакоi.
      Сярэдняга росту, худы, павольны ў руху, выглядам твару Шпак выклiкаў да сябе спачуваньне. Мiзэрны, змучаны. Жартаўнiк, пабачыўшы яго, мог-бы ўсклiкнуць: а братка ты мой, калi-ж гэта цябе з бальшавiцкага канцлягеру сьмерцi на волю пусьцiлi, чаму-ж цябе не накармiлi? Твар з упалымi шчокамi, маршчыны на лбе, рассыпаныя рэдкiя сiвыя валосы, нейкiя хваравiтыя аганькi ў ясна-блакiтных вачох пад буйнымi бровамi. Вочы цяпер жыва бегалi, рукi сьцiскалiся ў кулакi ў кiшэнях шэрага пiнжака. Хваляваньне. Шпак часта спыняў сваё тупаньне па пакоi, углядаўся ў нейкi адзiн пункт, быццам-бы вось на гэтай нейкай кропцы ён павiнен спынiць хаос тых думак, спарадкаваць iх, здысцыплiнаваць, каб пасьля адпаведнымi радкамi пры помачы машынапiскi Смiт Карона загнаць iх у кiрылiцу на паперы.
      Пяцьдзесятка ззаду. I тэма, якую апрацоўваў, складала вялiзную частку ягонага жыцьця. З таго матар'ялу, якi Шпак меў у запасе, нехта напiсаў-бы цiкавую прыгоднiцкую аповесьць. Дарога вяла з Захадняй Беларусi, спад аднае акупацыi ў другую, праз пакуты, голад i холад у Сiбiры, дзе страцiў жонку й маладога сына, пасьля - Iран, Iрак, Палестына, Афрыка, Iталiя - служба на франтох вайны ў чужой армii. Шлях няведама куды, змаганьне не за свой народ... Далей... дзе кропку паставiць? I што дала-б бацькаўшчыне й раськiданым цяпер па цэлым вольным сьвеце суродзiчам цiкавая прыгоднiцкая аповесьць? Больш таго: цi зачарпнулi-б з такой лiтаратуры нейкае натхненьне да змаганьня з ворагам, з Маскоўшчынай тыя, што цяпер яшчэ паняволеныя, што змагаюцца так цi накш з чужым сьмерцяносным калянiяльным рэжымам?
      Шпак ведаў, якi цэнны й вялiкi твор можна змайстраваць на ягоным цiкавым матар'яле. Так. Ня толькi можна... Ён павiнен напружыць усе свае сiлы, каб узабрацца на тыя вышынi творчай дасканаласьцi, якiх яшчэ ня зьведаў... Мова йдзе пра iншы твор, чымся Аляхновiчаў "У кiпцюрох ГПУ", што некалi сэнсацыйна Эўропай ускалыхнуў.
      У лiку дагэтулiшнiх здабыткаў Шпак меў напiсаныя й выданыя добрыя працы. Вядома, той найважнейшы й найбольш дасканалы твор заўсёды яшчэ плянуецца, ён-жа ў будучынi. Шпакавы матар'ялы акупант цэнзураваў перад вайною. Некаторым дарогу ў кнiжны цi газэтны сьвет загараджвалi. I ўсё-ж, хоць i бiла яго бязьлiтасна варожая цэнзура, творчы працэс на роднай зямлi быў куды лягчэйшым. Чалавек - быццам птушка ў сваiм гнязьдзе. Дыхалася разам з народам. Дзялiлiся разам беды й лiхалецьцi. Быццам грудное дзiця пры матцы, цягнуў маральнае падмацаваньне з духовае, няхай i затуканае культуры запрыгоненага сялянскага народу. У гэным усенародным цярпеньнi была ягоная магутная апора, там гартаваўся дух, рос зарад практыкi, што некалi вунь як спатрэбiцца на ўхабiстым шляху будучынi. Колькi акупант не намагаўся, а народных волатаў, людзей вялiкага розуму, прадбачаньня, патрыятызму й фiзычнага гарту, ня мог на каленi паставiць. Гэтакiя былi. Шпак верыў, што яны й цяпер ёсьць. Працуюць i змагаюцца. I некалi перамогуць. Накш быць ня можа! - Шпак непахiсна ў тое верыў. Ягонае крэдо, сьвятое сьвятых: перамога прыйдзе! Маскоўская "iмпэрыя зла" - гаргара няволi, якую стварылi нiкчэмнiкi й паразiты, развалiцца так, як да гэтага часу на працягу тысячагодзьдзяў развальвалiся ўсе iншыя, магутныя iмпэрыi.
      У Радфордзе пасялiлася ўжо немалая, як тут называлi, калёнiя Шпаковых суродзiчаў. Яны пасьля вайны прыехалi. Птушкi з ворагам "раськiданых гнёздаў". Адны зь iх - "дыпiсы" (паводле клясыфiкацыi заходнiх хаўрусьнiкаў - "перамешчаныя асобы"), значыцца тыя, каторых Немцы ў часе вайны змабiлiзавалi й вывезьлi ў фашыстоўскую Гiтлераву Нямеччыну на розныя нявольнiцкiя працы. Менш было такiх, каторыя пры адступленьнi Немцаў пайшлi на захад, каб выкарыстаць нагоду й уратавацца ад абодвух тыранаў, якiх добра вызначыла мудрая сялянская характарыстыка: "абое рабое", або "два роўныя гады, iх на адным суку трэба павесiць". Гэтыя апошнiя плянавалi на вялiкую адлегласьць: трапiць у вольны сьвет. На ўсiх такiх дыпiсаў палявалi пасьля вайны па цэлай прасторы Заходняй Эўропы бальшавiцкiя рэпатрыяцыйныя камiсii пад кiраўнiцтвам спэцаў, што ўжо вымардавалi мiльёны нявiнных у Гулагу. Гэтым бальшавiцкiм спэцам памагалi Брытанцы i Амэрыканцы, апошнiя, вiдаць, натхнёныя прэзыдэнтам Рузвэлтам, што ўжо добра занемагаў i сваiм зьдзiцянелым розумам упадабаў быў "дзядзю" Джова Сталiна ды памог яму палову Эўропы аддаць.
      Iншая група - быўшыя вайскоўцы з польскiх адзьдзелаў Брытанскае армii, каторыя прайшлi Гулаг, або абхiтрылi "абое рабое" ды яшчэ ў мундзiрах хаўрусьнiцкае армii памагалi дабiваць гiтлераўскую Нямеччыну. Шматлiкiя зь iх прыехалi сюды ўжо ў 1946-м годзе, атрымалi ад канадыйскага ўраду двухгадовага тэрмiну кантракты працы на фэрмах. Яны пачалi свае першыя крокi ў вольным сьвеце ад гнаявых вiлаў з заплатай 45 даляраў на месяц, харчамi й памешканьнем. Уявеце сабе, прыкладна, як мог быўшы танкiст рэагаваць на такое пытаньне канадыйскага фармэра: "А ты коньмi кiраваць умееш?"
      Гэтыя новыя Шпакавы суродзiчы пачулi, што ў Канадзе ёсьць нейкая колькасьць старой беларускай эмiграцыi. Пачалi шукаць тых "калюмбасаў". I якое-ж вялiзнае было iхнае рашчараваньне, калi ў розных "рабочых клубах Горкага" цi iншых мясцох сустракалi iх i фашысьцiлi iм бальшавiцкiя гарлапаны. Так. Жаўнераў з армii, якая змагалася з гiтлераўскiмi фашыстамi, гэта той самай калiшняй Сталiнавай блiзкай i важнай "саюзьнiцай Вялiкай Германiяй", гэтыя адурманеныя суродзiчы называлi фашыстамi! За кароткi час Шпакавы суродзiчы спанатрылi, што нiякага нацыянальнага жыцьця раней прыехаўшыя сюды "землякi з Гарадзеншчыны, Вiленшчыны цi Вiцебшчыны або Берасьцейшчыны" тут ня мелi й не стварылi. Ладная колькасьць, - каталiкiсталiся "палякамi". А ў цямноце й нацыянальнай нясьведамасьцi бальшынi з агулу даўно загнязьдзiўся рак чырвона-маскоўскае пошасьцi. Дзецi iхныя ў бальшынi ня ведалi мовы сваiх бацькоў. Канфузу нацыянальнасьцi i духовай ляяльнасьцi гэтых "калюмбусаў" ды iхных нашчадкаў спадарожнiчаў яшчэ факт, што вялiзны й непераможны "саюзьнiк" захаднiх дэмакратычных дзяржаваў у вайне - гэтта агульнаведамая i храбрая "Раша"-Расея - падчас вайны здабыла ў вачох iхных аўрэол нейкай звышсiлы й поўнай вышэйшай справядлiвасьцi. Адтуль, ад такога зьбянтэжанага ўяўленьня як руку падаць у рэчышча вялiкага й магутнага славянскага сьвету i прадказанага шматлiкiмi "прарокамi" мiсiянiзму вялiкай "Рашы"-Расеi. Дзякуючы камунiстычным агiтатарам, нацыянальная нясьведамасьць i малапiсьменнасьць нашых суродзiчаў, якiх новапрыбылыя называлi спачатку "калюмбусамi", iшла на помач камунiстычнай партыi Канады i махляром з маскоўскага цэнтру.
      Шпакавы суродзiчы, намагаючыся насамперш апанаваць няведамую мову новай краiны, здабыць патрэбныя прафэсii, уладзiцца на працы, павiнны былi ад асноваў будаваць грамадзкiя арганiзацыi, Божыя сьвятынi, фiнансавыя й навуковыя iнстытуцыi - ствараць цэлы камплект патрэбных установаў сваёй нацыянальнай беларускай сям'i ў Канадзе. Беларусь наагул тут была мала знаная. Нават самая назва яе. Ня толькi адурманеныя некалi чужынцамi суродзiчы, але найбольш чужыя, уключна зь дзяржаўнымi й грамадзкiмi ўстановамi Канады, блыталi гэную "Уайт Рашу" цi "Беларашу" з "Рашай". Апроч таго Канадыйцы, што добра ўмелi жлукцiць пiва й сачыць гакэй, зьвязвалi тую чырвоную Рашу з гэнай белай. Вось у такiх абставiнах Беларусы, - гэтыя зь белай Русi нейкiя "дыпiсы", - пачыналi ў новай краiне будаваць свае нацыянальныя ўстановы, прэсу, сьвятынi i ўсё iншае.
      Шпак уважна прыглядаўся сваiм суродзiчам. Бальшыня зь iх - сыны беларускiх нiваў з Захадняй Беларусi. Пераважна маладыя, несямейныя. Мала дзяўчат. Людзi, што ўмелi касой i плугам плёны на роднай зямлi множыць. Гэтта некаторыя працавалi на фэрмах, але бальшыня пасялялася ў гарадох, знаходзiла працы на розных прадпрыемствах. Першая мэта iх - купля свайго дому. На жаль, людзi з асьветай складалi сьцiплы працэнт iхнага лiку. Праўда, некаторыя тут ужо беглi ў школы, пасьля здабывалi вышэйшую адукацыю ў розных галiнах. Сумленны, працавiты народ. Ззаду - кашмар вайны, вялiзная жыцьцёвая практыка. У сэрцах - гарачая любоў да забранай чужнiком роднай зямлi, пакутнiкаў у страшэнным прыгоне. Адгэтуль i нахiл да палiтычнай акцыi. Працiўнiкам зьяўляўся адвечны вораг паняволенай бацькаўшчыны, той Купалаў "чужак-дзiкун" i гэныя "раскаваныя рабы", што "бацькаўшчыну рэжуць на кускi". Тыран цяпер прыкрываўся гуманiзмам, вёў кампанiю за мiр на ўсiм сьвеце, хаця вунь кагадзе ў Карэi распалiў быў вялiкую захопнiцкую вайну. Атрымаў належны адпор, цяпер лiжа раны.
      Шпакавы суродзiчы ўзмоцнiлi агульны антымаскоўскi фронт, што ўключаў сiлы эмiгрантаў з бальшынi паняволеных Масквою народаў. Актыўнасьць праяўлялася ў масавых дэманстрацыях супраць чырвона-фашыстоўскай Масквы з розных нагодаў. Здарылася, для прыкладу, што калi ў Радфорд мясцовыя камунiсты i iхныя спадарожнiкi запрасiлi няслаўнага "чырвонага дзяка" Гаўлета Джансана з Кантэрбэры ў Ангельшчыне на так званы кангрэс мiру, дэманстранты з паняволеных Масквой народаў выйшлi дзясяткамi тысячаў на вулiцы гораду й спаралiжавалi ягоны цэнтар. Не дарма мясцовая газэта "Тэлеграм" назаўтра крычала вялiкiм сэнсацыйным загалоўкам на цэлую шырыню першай бачыны: "Вайна на мiрным кангрэсе". Дзякуючы вось такiм супольным акцыям, "новыя Канадыйцы" адразу зьвярнулi на сябе ўвагу мясцовых бясхрыбетных, з чэмбэрленаўскiмi нахiламi, палiтыкаў, што ў далейшым мела ўплыў на адносiны канадыйскiх урадаў да новых канадыйскiх грамадзянаў з Усходняй Эўропы дый да чырвона-фашыстоўскае мафii з маскоўскага Крэмля. Шпакавы суродзiчы бралi пастаянны i актыўны ўдзел у супрацьмаскоўскiх акцыях i дзiва няма таму, што пiсьменьнiк чэрпаў свае творчыя сiлы з маральнага гарту сваiх суродзiчаў.
      Знаёмства з культурай i палiтыкай дзяржаўна двухмоўнай Канады прынясло беларускаму пiсьменьнiку вялiкае рашчараваньне. Зь ягонай сацыяльнай пазыцыi, - з самага нiзу, - немагчыма было ўстанавiць кантактаў з канадыйскiм навуковым, лiтаратурным цi палiтычным верхам. Шпак сачыў i аналiзаваў тое, што плыло цi валачылася са сродкаў масавае iнфармацыi друку, радыё i яшчэ ў пялёнках чорна-белага тэлебачаньня. Кажны дзень паказваў новыя гарызонты працоўнага й гандлёвага рынку. Рэкляма й розныя дзялкi-энтрэпрэнёры жырэлi на спорце. Каб гэта яны прынамсi палову часу, што на спорт, аддавалi на культуру. Шмат праўды было ў тым, як сказаў адзiн з суродзiчаў пра Канаду: тэхнiка вялiкая, а культуры няма... У вышэйшых навуковых iнстытуцыях ды галiнах масавае iнфармацыi зьвiлi гнёзды й распладзiлiся левакi й марксiсты з кагорты тых, што ў трыццатых гадох сьпяшылi ў Маскву пакланiцца кiраўнiком "перадавое сацыялiстычнае краiны", а пасьля самi, як учадзелыя, пашыралi хлусьню пра тую Маскоўшчыну й новы варварскi, чырвоны фашыстоўскi рэжым, якi ўжо тады штучным голадам i Гулагам мардаваў мiльёны нявiнных людзей. Перад выбарамi ў розныя ўрады, гарадзкiя, правiнцыяльныя i фэдэральныя, - чалавеку аж вушы абляпаюць розныя "першаклясна дэмакратычныя" кандыдаты, пачынаючы ад трох галоўных партыяў, а канчаючы тымi, у самым хвосьцiку, камунiстамi, што пры помачы рознага "пралетарыяту" й "прагрэсiстаў" не маглi нiкога й нiкуды выбраць. Свае-ж, канадыйскiя сацыялiсты, як правiла, трымалi трэцяе, значыцца апошняе месца.
      Пiсьменьнiк Шпак i ягоныя суродзiчы лiчылi сябе голасам паняволенага народу. Трэба было працаваць, каб пра той запрыгонены народ пачулi найважнейшыя палiтыкi i ўплывовыя людзi перадавых i наймагутнейшых захаднiх дэмакратыяў. Iншыя народы, прыкладна Палякi, мелi на Захадзе даўно вытаптаныя дыпляматычныя i культурныя сьцежкi. А што Беларусы? Дарма, як апантаны, бегаў Луцкевiч некалi па Парыжы, каб рэпрэзэнтаваць Беларускую Народную Рэспублiку на мiрнай Вэрсальскай канфэрэнцыi. Польскiя "моцарствовыя" дыназаўры змабiлiзавалi былi свае сiлы, пусьцiлi ў ход гнюсныя iнтрыгi, каб голасу нованароджанай незалежнай Беларускай Народнай Рэспублiкi нiхто не пачуў.
      Рознае зь гiсторыi свайго народу прыгадваў Антон Шпак, параўноўваў зь цяперашнiм. Бязумоўна, усiм думаючым беларускiм патрыётам было ясна, што праз такiх пакутнiкаў i гэрояў, як Калiноўскi, Багушэвiч, Гарун, Купала i шмат iншых адраджалася, крывавiлася, падала i ўставала да жыцьця новая i ўжо тысячагадовая краiна, тая самая, што дала сьвету Скарыну й Буднага, Афрасiньню Полацкую i Сапегу, Касьцюшку i Мiцкевiча, Дамейку i цэлы легiён iншых, якiх акупанты-рабаўласьнiкi баламуцiлi й выкарысталi для чужых беларускаму паняволенаму народу iнтарэсаў. Цяпер была крытычная сытуацыя. Трэба абавязкава, каб захаднi сьвет, якi адзiн можа здужаць Маскву, ведаў пра вялiкую катастрофу, што наблiжаецца пад маскай гуманiзму, прагрэсу, мiру. Адтуль iдзе няволя, прыгон, бязбожнiцтва, жахлiвая галеча i сьмерць.
      Былi-ж спадзяваньнi, што бальшыня Канадыйцаў выслухае i зразумее выгнаных з роднае зямлi i ўсiмi пакрыўджаных. Якая наiўнасьць! Да гэных уверсе, што кiравалi гэтай гаргарай ад Атлянтычнага да Цiхага акiяну, ня было шанцаў нiяк далезьцi. А гэтыя зьнiзу, што цiкавiлiся гакеем, наагул спортам, комiкамi й глумiлi пiва Молсан i Лабат, не маглi, каб i хацелi, такiх, як Шпак разумець. Дый навошта гэтыя "праклятыя дыпiсы" Канадыйцам, каторыя далi iм лёгкi хлеб, сваёй нейкай дурной палiтыкай галовы дураць? Гэтта-ж збоку, зь юдавай усьмешкай, мясцовы чырвоны махляр, у сацыяльных справах адмысловы марксiстоўскi "экспэрт", барабанiў пра мiрную сталiнскую цi хрушчоўскую палiтыку. Iншыя-ж, што на маскоўскiм iшлi павадку, фашысьцiлi такiм, як Шпак, на ўсе застаўкi, абвiнавачвалi iх у супрацоўнiцтве зь гiтлераўскiмi злачынцамi, пагражалi судамi й расплатай за "грахi перад савецкай радзiмай".
      Шпак намагаўся мабiлiзаваць усе свае сiлы, каб праўду пра паняволены народ, пра мiльённыя ахвяры, зганьбаваныя сьвятынi, пра пошасьць русыфiкацыi, зьнiшчэньне цэлай вялiкай культуры вялiкага народу, пра поўную антынародную нiкчэмнасьць акупыцыйнага маскоўскага рэжыму, каб пра ўсё гэта сьвет пачуў. Званi звон на трывогу! Няхай чуюць у Мангатане й Вашынгтоне, над Тамiзай i ў Аттаве, над Амазонкай i ў Рыме, у Парыжы й Буэнос-Айрэс, у Канбэры й Менску, у Маскве й Варшаве. Званi, ня спыняйся, папанатуж усе свае сiлы. Наракаеш, што ты, на самым нiзе сацыяльнай драбiны ў Канадзе шмат церпiш. Згадай тых, якiх цяпер мораць голадам, холадам, непасiльнай працай у Гулагу!
      Iдзi, расказвай. Няхай чуюць! Нехта, магчыма, наставiць на тваё галашэньне цi крык роспачы сваё вуха. Бачыш, спагада ёсьць. Праўда, i яна з наiўнай сьпiною. Гэта, хутчэй, спачуваньне да галоднага, зьбiтага з ног i бяздомнага сабакi, чымся акалеўшага ў галечы i змардаванага тысячамi жыцьцёвых дарог i бездарожжаў чалавека, што бачыў пекла i выйшаў зь яго, што перасьцерагаў перад сучаснымi i новымi фiзычнымi i духовымi чарнобылямi. Даводзiлася выступаць на дэманстрацыях, папярэджваць, пiсаць у газэты. Так, але-ж... Здаралася, што некаторыя раты ад зьдзiўленьня разяўлялi, пра жвачку Рыглея на момант забывалiся. Поцiск рукi, спачуваньне...
      У пасьляваенным гармiдары сродкаў масавае iнфармацыi ўсюды i амаль заўсёды аж на перадавых стаяла тэма вымардаваных гiтлераўскiмi нацыстамi шасьцi мiльёнаў Жыдоў. Народ пацярпеў, жахлiвыя страты меў, што й казаць! Новаствораны Iзраэль зьзяў у цэнтры ўвагi. Як на гэтую сцэну трапiць нейкай там задрыпанай, тут зусiм няведамай Беларусi? На роднай зруйнаванай зямлi людзi, якiх ваенны агонь абмiнуў, цяпер адно вылазiлi зь зямлянак. У Курапатах ля Менску ды ў iншых мясцох ранейшага грандыёзнага маштабу злачыну варвары-забойцы загадалi раскопваць масавыя магiлы нявiнных ахвяраў ды перахаваць iх у "бясьпечныя месцы".
      Канадыйскi, амэрыканскi i iншыя бiзнэсавыя вярхi цiкавiў прагрэс пляну Маршала, што намагаўся паставiць на ногi разбураную Заходнюю Эўропу. У крамах зьявiлiся чорна-белыя тэлевiзары. Ура! Цяпер Джоў i Джэк, глумячы Лабат i Молсан, могуць за сваю гакэйную дружыну з хатняе канапы гарлапанiць. А там - грошы, грошы, грошы! Перадавыя палiтыкi трымалi зыркае вока на тым, колькi Саветам можна пшанiцы прадаць, якi iншы бiзнэс з Крамлём зрабiць. Гэта-ж самая Канада, пачынаючы ад Гадсан Бэй кампанii, на якiм прынцыпе, як дзяржава, аснавалася й расла? Што добрае для бiзнэсу, тое добрае i для краiны. Во вам - просты рацэпт, магчыма ад таго мудрага Шкота Смiта. Дык i цяпер, калi гэта добра для бiзнэсу, дык чаму iз тым "дзядзькам Джовам Сталiнам" не гандляваць? Ясна? Навошта каму было галаву нейкiм там выдуманым Гулагам марочыць!
      Захаднiя палiтыкi, навукоўцы, выдатныя банкiры i бiзнэсмэны, дзеячы культуры, - калi нават i не абыякавыя да злачынстваў бальшавiцкага антынароднага таталiтарызму - жадалi цяпер сядзець у сагрэтых наседжаных гнёздах. Пралiвалi вунь кроў, перамаглi, жахлiвая вайна мiнула. I чаго тут нейкiя дыпiсы, якiм мы ласку зрабiлi, у свой дом упусьцiўшы, чаго гэтыя выкiдышы з Эўропы тут збоку нейкую бязглузьдзiцу гародзяць, што быццам наш хаўрусьнiк Сталiн горшы за ягонага-ж калiшняга хаўрусьнiка Гiтлера? Цьфу на вас, такiя вы ды гэткiя! Паводле iх, гэных-жа дыпiсаў, тут, у Канадзе камунiст сядзеў амаль пад кажным ложкам. Што ты скажаш такiм дзiваком! I некаторыя пагражаюць, што й сюды маскалi дабяруцца, калi вы, пэцкалi канадыйскiя, у iх розуму не навучыцеся. Пропадам ты прападзi! Не, тут, у Канадзе, гэтага ня можа здарыцца!
      Шпакава сытуацыя была куды цяжэйшая яшчэ й таму, што якраз ад яго, як духовага правадыра новапаўсталай грамады ў горадзе, чалавека з прэстыжам лiтаратурным, Беларусы чакалi i гарту, i розуму, i вытрываласьцi. Пiсьменьнiк працаваў у гатэлi. Гадзiны працы дрэнныя, заплата мiзэрная. Ды што зробiш? У ягоных гадох ня станеш пры нейкiм мэталарэзным станку, а каб дзе што лягчэйшае, тут патрэбныя здольнасьцi i нейкую бiзнэсавую адукацыю.
      Шпак часта занемагаў. Цялесныя нямогласьцi вытокамi сягалi ў перапоўненую цярпеньнямi мiнуўшчыну. Поўнага рамонту чакалi зубы. Дакучала даўгая зморанасьць. Калi-б не ягоны добры сябра Алесь Якiмовiч, хто ведае... Магчыма, што давялося-б ужо лiпець у чарзе ў "Скат Мiшан" за мiскай супу. Калi Якiмовiч наведваў Шпака, пакiдаў нейкую помач. Нiколi не даваў грошай Шпаку ў рукi. Даляровыя банкноты траплялi неяк то пад машынапiску на стале, цi на полку туалетную, або ў iншае месца, дзе Шпакава рука абавязкава на iх трапiць. Цi адзiн раз пiсьменьнiк пратэставаў. Ягоная годнасьць не пазваляла прызнацца да жабрацтва ў "краiне вялiзных магчымасьцяў". Ды няважна колькi разоў пiсьменьнiк налягаў на Алеся, каб той нiдзе ў яго й нiколi нiякiх грошай не пакiдаў, дзяцюк бажыўся, што ён нiколi такога нiчога не рабiў i, дальбог, нiчога пра гэта ня ведае.
      Нейкiм чынам у Шпакавай кватэры зьяўлялiся i iншыя падаркi пры адпаведных нагодах. Нават сама тая машынапiска Смiт Карона прыбыла на кватэру якраз перадугодкамi пiсьменьнiкавых нарадзiнаў, картка падпiсаная "Вашым зычлiвым сябрам". Калi-ж Шпак пратэставаў, Алесь бажыўся на ўсiх сьвятых, што ён на такую "экстраваганцыю" не адважыўся. Захавалiся i твары, i годнасьць, i нiхто нiкога не ўквялiў. А жыцьцё, яно iшло, бо, як тыя мудрацы казалi, так было напiсана...
      10
      Шпак пачуў шум на доле, нейчыя скрыпучыя крокi на сходах i пасьля асьцярожны стук у дзьверы.
      - Калi ласка.
      У дзьвярох зьявiўся Алесь. Было гэта позным вечарам, пару гадзiнаў перад тым, як пiсьменьнiк меў iсьцi на працу. Ён спасьцярог распраменены Алесеў твар. Задаваленьне, радасьць? Нешта-ж здарылася. Быў гэта твар чалавека, якi цяпер шчодра чэрпаў матар'яльнае дабро з жыцьця i ня меў прычынаў, каб скрываць свае пачуцьцi. Алесь прывiтаўся.
      - Прашу, сядай. Што новага прыносiш?
      - Перш за ўсё, як вашае здароўе? - спытаўся ў Шпака Алесь.
      - Скрыпiць, як тая надломаная галiна, сам ведаеш... Дык чым пахвалiшся?
      - Вы не паверыце, - пачаў не без хваляваньня Алесь, выцягваючы зь кiшэнi пазалочаную цыгарэтнiцу й прапануючы пiсьменьнiку закурыць. - Учора атрымаў павышэньне. Прызнацца, спадзяваўся, але не так скора...
      - Вiншую. Жадаю спору ў працы i няхай Бог памагае.
      - Дзякую, спадар Шпак, дзякую.
      - А што за новая пазыцыя?
      - Далучылi мяне да экзэкутывы i ўзвалiлi на плечы цэлы вялiзны дэпартамэнт. Даволi цяжкi воз, але як упрагуся дык пацягну.
      - Няма прычынаў, каб не пацягнуў, - сказаў Антон Шпак i сеў.
      - З гэтай нагоды раблю сьвята ў пятнiцу вечарам. Таму я забегся. Хацелася-б мець гонар...
      - Гонар быў-бы мой, - уставiў Шпак, - але я запраўды ня ведаю. Мушу працаваць i пiць мне ня трэба. Апроч таго, твае сябры, якiх ты напэўна ўжо запрасiў, мала супольнага са мною маюць.
      - Нонсэнс. Забудзьцеся пра розьнiцы, прыхадзiце й гуляйце. Нiхто нiкога пiць ня змушае. Будзеце ў мяне найважнейшым госьцем. Прашу вас.
      Iншым разам пiсьменьнiк ужо згадзiўся-б. Нешта сталася. Голас ягоны меў цяпер тую характэрную гэтаму чалавеку цьвёрдасьць, якую Алесь заўважыў ужо пару разоў у мiнулым.
      - У чым справа, скажыце? Нешта вам дакучае, нейкая качка вас убрыкнула, - усьмiхнуўся Алесь.
      На бацькаўшчыне яны не сустракалiся. Алесь чуў пра Шпака i вайной чытаў ягоныя творы. У Канадзе пазнаёмiлiся. Спачатку Шпак трымаў пэўную адлегласьць ад гэтага, як ён меркаваў, кар'ерыста. Паступова Алесеў просты й прыяцельскi падыход, добрыя адносiны, шчырасьць i запраўдная дабрыня ягонага сэрца, ды не на апошнiм месцы "помач добрага сябры" размылi ўсе запруды Шпакавай асьцярожнасьцi. Пiсьменьнiк цяпер Алесю поўнасьцю давяраў.
      - Сяньня, прабач браток, не хацелася-б пра гэта гаварыць. Шпак устаў, налiў з крану шклянку вады, выпiў i зноў сеў.
      - Я ўгадаў. Нешта вам дакучае. Чаму-ж са мной не падзялiцца? Можа я памог-бы...
      - Не, Алесь, нiхто не паможа мне, калi сам гэтага не палагоджу. Прашу зразумець: я вельмi цябе цаню, паважаю, ты шмат мне дапамог.
      - Пра якую гэта вы помач гаворыце?
      - Дай мне слова сказаць. Ведаю, што ты мне памагаў i навошта нам у жмуркi гуляць. Але цяпер, вер мне, ты ня зможаш памагчы, каб нават усе свае сiлы палажыў на гэта.
      - Нешта запраўды вельмi важнае i балючае, - сказаў Алесь.
      - Балючае.
      Настала даўгое маўчаньне. Алесь чакаў.
      - Магчыма я некалi згадваў табе пра чалавека, якi працаваў са мной у гатэлi, - павольна гаварыў пiсьменьнiк. - Перад вайной у Эстонii ён меў высокi чын, прынамся мне так казаў. Быў шэфам дэпартамэнту ў мiнiстэрстве адукацыi, мае навуковы тытул. Запраўды адукаваны i культурны чалавек.
      - Здаецца, што вы мне раней расказвалi пра яго, - перарваў Шпака Алесь. - Чаму вы кажаце працаваў? Цi ўжо не працуе?
      - Але-ж ты скачаш наперад... Паслухай, не ганi. Ён працаваў са мною тры гады. Добры, сумленны, разумны, працавiты чалавек. Прыемна й карысна такога побач мець. Мне часам здавалася, што ён сваяк мой, разумееш? На пару гадоў старэйшы за мяне, страцiў сям'ю падчас вайны, уцёк перад бальшавiкамi. Здароўе ягонае пайшло на скон. Апроч фiзычных нямогласьцяў цярпеў i маральныя. Уявi сабе як цяжка iнтэлектуалу вытрымаць цяжкасьцi быту, усьведамляючы, што не на тое вучыўся, каб чысьцiць адходкi грашовых арыстакратаў...
      - Так, так ведаю. Дык што сталася?
      - Учора яго з працы выкiнулi.
      - Выкiнулi? Чаму?
      - Заснуў на працы. Я ведаў, што яму немач дакучае. Начная зьмена для яго была занадта цяжкая. Але-ж адмовiлi яму на дзённую. Дык ён вось аслабеў i заснуў. Бос злавiў яго i тут-жа, нягоднiк, выгнаў з працы!
      - Нiчога дзiўнага. У вас няма прафсаюзу, каб заступiўся?
      - Няма нiякага прафсаюзу й нiхто яму не паможа. Стары амаль расплакаўся. Я памкнуўся, каб заступiцца за яго. Толькi адкрыў рот, а ты ведаеш, што мне бос на гэта?
      - Няцяжка адгадаць.
      - Ты. кажа, уважай! Бачыш, вунь цэлы натоўп беспрацоўных стукаецца ў дзьверы. Я зразумеў.
      Наступiла цяжкое й нязручнае маўчаньне. Алесь ведаў як уквялiлi старога пiсьменьнiка, паводле сваёй сацыяльнай пазыцыi ў гэтай краiне "вялiзных магчымасьцяў" - чысьцiльнiка адходкаў цi прыбiральняў. Тут-жа яшчэ з шырака ўжываным ярлыком - "пракляты дыпiс". Укалолi ў сэрца, цi, як накш кажуць, задзелi за жывое i самога Алеся. Удар па чалавечай годнасьцi. Новы сьвет, ура! Свабода! Вольны рынак! Адчынiлi дзьверы, каб прыхiнуць, даць прытулак гаротнiкам, што ўцяклi ад жахлiвага Гулагу. Людзi спадзявалiся, што змогуць даць у скарбнiцу гэтай гасьцiннай краiны свае жыцьцёвыя практычныя i навуковыя здабыткi, перасьцерагчы гэты наiўны сьвет перад надыходзячай небясьпекай... Прынялi. Шчотку й мятлу ў рукi, плястыковыя рукавiцы, дызынфэктар i парашок ды мыла - бяжыце падлогi ды адходкi мыць i чысьцiць! I за гэта iм азадкi маеш цалаваць, бо вунь грамада беспрацоўных дзьверы ломiць.
      - Я разважаў пра гэта, - прадаўжаў, ходзячы па пакоi Шпак, - разглядаў усякiя за i супраць, стараўся зiрнуць на сытуацыю зь iхнага боку. I не знайшоў апраўданьня, цi, калi хочаш, рацыянальнасьцi. Чалавека паставiлi тварам да сьцяны i зьвязалi яму ззаду рукi. Нiчога ня мае вагi апроч тваiх мускулаў i фiзычнае трываласьцi. I гэтта збоку кiваецца пагражальны прывiд. Разумееш? Чалавек аж дрыжыць ад самае думкi, што-б ён рабiў, калi-б апынуўся ў сытуацыi таго злашчаснага Эстонца...
      - Ды гэта толькi невялiкая частка цэласьцi. На жаль, чалавек створаны ня толькi з касьцей ды цела, а перадусiм мускулаў. А тут, як выглядае, няма месца для iншых, прынамсi ў тым асяродзьдзi, дзе я апынуўся. Што за джунгля! Цяпер можа разумееш крыху лепш тых людзей, пераважна выгнаньнiкаў, навуковых, творчых, камэрцыйных цi кроўных арыстакратаў - каторых бальшавiцкая контррэвалюцыя выплюнула на рынак парыскiх цi бэрлiнскiх кэльнэраў, таксiстаў, падчышчальнiкаў адходных ды iншых так званых працаў, пра якiя пазьней iранiзавалi бальшавiцкiя забойцы й будаўнiкi канцлягераў сьмерцi... А цяпер i многiя з нас, старшыя векам, у падобнай сытуацыi, адно мы - дзецi з раськiданых гнёздаў, нiякая там кроўная арыстакрацыя, а бедныя дзецi вялiкага запрыгоненага народу, якiя вучылiся, каб розумам сваiм i ведамi прыдбаць яму лепшы быт. I тут во - на табе! Трапiлi куды, мой ты Божа! I калi згадаеш тыя вялiкiя спадзяваньнi, якiмi жылi, ступаючы на гэтую зямлю. Калi падумаеш, што можна было-б зрабiць, чым памагчы паняволеным народам, усiм iм - ня толькi беларускаму, - але нават i расейскаму, бо i ён-жа таксама гэтымi махлярамi-мафiяй паняволены...
      Алесь пазiраў на змораны пiсьменьнiкаў твар. Ведаў, што чалавек мае выгаварыцца-выспавядацца хоць перад адной спагадлiвай душой. Можа тады, як людзi кажуць, удвая палягчэе. У даным выпадку Алесь уяўляў сябе нейкай губкай, што ўсосвае накопленую ў Шпакавым арганiзьме горыч. Цi варта было цяпер што Шпаку гаварыць, ды, - баранi Божа! - супярэчыць? Ягонае, Алесева, заданьне цяпер - тут прысутнiчаць, слухаць, спагадаць. Гаеньне, калi цела ня гноiць гангрэна, патрабуе часу. А Шпак прадаўжаў.
      - Я тут, - от няхай Бог будзе мне сьветкай, - ня кiруюся адно сваiм эго. Я ёсьць малазначнай iстотай, што некалi будзе зьмеценая з твару зямлi й нiхто ня будзе трывожыцца цi я яшчэ жыву цi ўжо адыйшоў. Гэтта йдзе пра большае: нiхто не памагае нашаму паняволенаму народу. Гэтыя людзi, каторыя тутака турбуюцца, што абжыраюцца ды маюць замнога ў трыбухах, занадта растаўсьцелi, а зь iншага боку - нiяк ня могуць зьлiквiдаваць беспрацоўя ды памагчы зьбяднелым i пакрыўджаным, - гэтыя людзi нiяк ня могуць падняцца вышэй узроўню сваiх правiнцыяльных i парафiяльных iнтарэсаў. Як-жа яны могуць запабегчы катастрофе, якая - цяпер ужо ясна, як Божы дзень вiдаць, прыблiжаецца?
      - Мяркую, што вы, спадар Шпак, памыляецеся, - сказаў Алесь. - Пэўне-ж, у гэтых людзей ёсьць недахопы. У каго iх няма! Каб разбудзiць i мабiлiзаваць на помач некаму iгнарамусаў, патрэбны час. Я шчыра веру, што працэс гэты ўжо пачаўся. Вось тут на днях, у мiнулы тыдзень, у сваёй прамове да этнiчнага прэсавага клюбу, лiдар лiбэральнае партыi падкрэсьлiў важнасьць таго, каб Канадыйцы ведалi пра камунiстычную пагрозу, ды сьцьвердзiў...
      - Сьцьвердзiў?! - злосна сыкнуў Шпак. - Гэта-ж паслухай: падкрэсьлiў i сьцьвердзiў! Дык яны адно толькi й робяць, што падкрэсьлiваюць i сьцьвярджаюць!
      У тым голасе зьняможанага Шпака было столькi запалу й чыстай, непрыхаванай злосьцi, што ажно Алесь зьдзiвiўся.
      - Але што з гэтага? - прадаўжаў пiсьменьнiк. - Цi яны хаця маюць элемэнтарнае ўяўленьне пра род вайны, якая цяпер iдзе? Фу! Яны мяркуюць, што нiякай фактычна цяпер вайны няма. Бальшыня зь iх заблудзiлася ў меркаваньнях, што будучая вайна выбухне ракетамi i атамнымi бомбамi. Мы ведаем лепш, але хто нас хоча слухаць? Меркаваньнi, адкрэсьлiваньнi, сьвярджэньнi... Так... Чаму-ж iм не прыхадзiць на нашыя зборы ды сьцьвярджаць цi падкрэсьлiваць на наш лад, каб нам спадабацца ды нашыя галасы ў падтрымку пры выбарах падпрэгчы? Але-ж мы бачым i iхны iншы бок. Каб пшанiцу сваю прадаць дык яны гатовыя маскоўскiя азадкi лiзаць. Цi-ж мы ня бачым, як iхныя палiтыкi бягуць, вочы на лоб, каб пацiснуць тыранам руку?! Так, так, брат... А там iдзе мiрнае суiснаваньне, палепшаньне зносiнаў, меншае напружаньне i iншыя абстрактныя трасцы. А маскалi ўсё новыя народы ў свае петлi ловяць. Во табе, на! I цi-ж ты думаеш, што бальшавiцкая хэўра i гэтых нашых палiтыкаў па галоўцы пагладзiць? Навошта? Сам галоўны архiтэкт гэтага найбольшага ў гiсторыi чалавецтва крымiналу, некалi сказаў: яны прададуць нам вяроўкi, на каторых мы iх павесiм. Цьфу!
      Шпак зноў закурыў. Хваляваньне выяўлялася ў ягоных нэрвовых рухах, колкiх вачох. Тое, што казаў, вылiвалася згадамi набалелага сэрца.
      - Калi вы мне прабачыце, - гаварыў Алесь, - дык скажу, што мне здаецца вы крыху перасольваеце, цi, як у нас казалi, дугу ў iншы бок перагiнаеце. Замнога хвалюецеся...
      - Хвалююся? Дугу перагiнаю? Што ты вярзеш! Усхваляваны я ёсьць i не бяз прычыны. Але дугi я не перагiнаю.
      - Усё-ж я ня бачу прычыны для трывогi, - спакойна заключыў Якiмовiч.
      - Слухай, Алесь. - Шпак, падыйшоўшы блiзка, глядзеў яму ўважна ў вочы, - праблема ў цябе тая, што ты даўно ўжо далучыўся да пагонi за далярамi, цi, як тут кажуць, у пацуковы гонкi ўключыўся. Гэта, вядома, ня надта шкоднае, калi яно не замiнае многаму iншаму, важнейшаму ў жыцьцi.
      - Што-ж вы параiлi-бы мне рабiць?
      - Гэтае тваё пытаньне вельмi актуальнае. Усё-ж я не хацеў-бы на гэтую тэму зусiм шчыра выказвацца бяручы на ўвагу ўсё тое добрае, што ты для мяне зрабiў.
      - Гаварыце, калi ласка. Я вас з прыемнасьцю выслухаю i, спадзяюся, з вашых заўваг скарыстаю.
      - Тое, што можаш пачуць, магчыма, ня будзе для цябе прыемным.
      - Нiчога. Гаварыце, я вытрымаю.
      Дзесьцi блiзка выла пажарная сiрэна. Шпак спынiўся, глядзеў у вакно празь якое вiдаць была вялiкая рухавая нэонная рэкляма Кока-Кола дый маса меншых рэклямных i яркiх гарадзкiх вулiчных сьвётлаў. Пару хвiлiнаў Шпак маўчаў. Алесь падазраваў, што пiсьменьнiк мяркуе цi варта з глыбiнi выцягваць нешта ня зусiм прыемнае. Ды пiсьменьнiк нешта вырашыў. Паважным позiркам, адвярнуўшыся ад вакна, глядзеў на Алеся. I ў гэным позiрку заўважыў Алесь знаёмую яму iскру. Так, гэта такая самая аўтарытэтная iскра, якую даводзiлася Алесю назiраць у вачох адказных i ўпэўненых людзей тады, калi яны выказвалi нейкiя дыдактычныя мудрасьцi. Гэта - чырвонае сьвятло. Яму нельга пярэчыць. Iдзi на яго, рызыкуй на сваю шкоду.
      - Клопат i слабасьць твая, Алесь, у тым, што як i многiя iншыя, ты ўжо зьмякчэў у вялiкiх матар'яльных выгадах. Гэткiя матар'яльныя выгады, як усiм ведама, часта прадукуюць палiтычных i iдэйных iнвалiдаў. Магчыма ты сам не спасьцярог як ты зьмянiўся, што цябе ўжо цяжка пазнаць. Гэта ўжо не ранейшы Алесь Якiмовiч... Не. Я не гавару пра тваё сэрца i пра твае погляды. Iдзе тут пра хвальшывыя адносiны, якiя часамi цяжка зразумець... Выглядае, быццам твае мазгi абрасьлi жырам, што ты наўмысна ў жыцьцi адкiдаеш усё больш важнае адно таму, каб не адстаць ад iншых у тэй гонцы за далярамi, у гэнай пацуковай гонцы, як тут кажуць...
      - Я гэтага не заслужыў! Быццам я не памагаў! - ускочыў Алесь з дакорам у голасе. Пiсьменьнiк запраўды яго ўкалоў.
      - Ты памагаў, ты зрабiў больш для нашай справы чымся многiя iншыя, разам узятыя, - усё такiм-жа ўпэўненым дыдактычным голасам прадаўжаў Шпак. Але чаму цябе зь iмi раўняць? Табе больш дадзена i ад цябе больш патрабуецца.
      Што Алесь мог на гэта адказаць? Ведаў, што пiсьменьнiка трэба выслухаць. Ён жыў у сваiм, аднаму яму даступным ды надзвычайна цiкавым i пакутлiвым сьвеце i вось цяпер прыйшла пара, нядрэнная нагода, каб перад гэтым "капiталiстам" разладаваць сваю душу. I бяда таму, хто мог стацца аб'ектам ягонага дакору цi ганьбаваньня.
      - Я казаў раней, што твой уклад у нашую справу й грамаду больш чым выдатны. Ды гэтага мала. Тваiх грошай замала, Алесь мой дарагi. Ты мусiш самога сябе пасьвяцiць i ахвяраваць справе нашага вызвольнага змаганьня. Асаблiва-ж апошнiмi часамi ты неяк бокам, бокам... Сьвет, у якiм цяпер жывеш, пэўна, цiкавы, бурлiвы цi iмклiвы, перапоўнены крыкамi захапленьня рознага маштабу гэданiстаў... Ты адаптаваўся, прытарнаваўся да гэтага новага асяродзьдзя, што, здаецца, ануляваў сябе, ранейшага, зрабiўся быццам тараканом у саладусе.
      - Выглядае, што ты разважаеш iз сваiм духовым эго i напэўна сьпяшыш запэўнiць гэну iстоту, што ўсё ў парадку, што ты - свайго роду цаца й што ад цябе нiхто й нiчога не павiнен патрабаваць. Ты напэўна ўжо пераканаў сябе, што выбраў адзiна правiльны шлях i здабыў нутраны мiр. Чаму-ж-бы не? Сацыяльны клiмат надзiва спрыяльны, а ты-ж ёсьць адным з грамады, што намагаецца задаволiць розны матар'яльны голад, цi, накш кажучы, прагавiтасьць. Адным словам, ты адзiн з тых, што валочацца ўтоптанай сьцежкай, зырка назiраючы, каб падхапiць цi прыстасавацца да новых кiрункаў, тутака модна ведамых social trends. Ведаеш пра што гавару...
      - Але памятай, Алесь, што ты не належыш да гэтай грамады й нiколi не ўрасьцеш у яе. Няважна, колькi i як заўзята будзеш намагацца, ты ня зьлiквiдуеш гэтай другой iстоты - духовага я ўнутры сябе. Яна будзе зьяўляцца ў тысячах вiдаў цi зьяваў i ўсё ў карэньнi мiнулага. Ты нiяк ня зможаш сябе адрэзаць ад тваёй ранейшай бацькаўшчыны й людзей. Калi я ведаю душу Беларуса, - а ты вер мне, што ведаю яе добра, - ты ня знойдзеш сховiшча цi прыпынку за шчытам дастатку й выгады. Ты маеш душу, ты занадта многа перацярпеў. Духовыя дакоры ня спыняцца. Перастань сам сябе ашукваць i маскавацца.
      - Ведаючы цябе, здагадваюся, што ты цi раз пра гэта думаў асаблiва ў гэтым бiзнэсавым гармiдары. Ты ня знойдзеш палёгкi ад свае духовае iстоты, што ўнутры цябе, яна ня йдзе на нiякiя кампрамiсы. Часамi можаш мець некаторыя iлюзii...
      Прыгнечаны Алесь маўчаў. Ясна, што Шпак трапiў у ягоную Ахiлесаву пяту.
      - Што-ж я мог-бы ў адказ на гэта сказаць? - схамянуўся Якiмовiч. - Вы ўяўляеце мяне нейкага роду рэнэгатам, можа блудным сынам, што зь нейкай прычыны пакiнуў жыцьцядайныя грудзi маткi.
      - Выбач мне, Алесь. Я не хацеў цябе пакрыўдзiць. Гэта, выглядае, мая асабiстая дэпрэсiя мяне спанукнула да гэтага...
      Наступiла нязручнае маўчаньне. Алесева сьветлае пачуцьцё i ўзьнёслая ўпэўненасьць, што валодала iм яшчэ ад учарашняга, дзесьцi зьнiкла. Гэты стары змагар, што многа перацярпеў i перанёс шмат лiха, адкрыў незагоеную рану.
      - Прашу цябе, прабач, - зноў гаварыў Шпак. - Ведаеш, як я цябе цаню... Але гэта... гэтых некалькi слоў, што я сказаў, яны неяк вось тут, - разуеш, спадзяюся, - з набалелага сэрца... Можаш назваць мяне старым дурнем. Нагаманiў, а цяпер перапрашаю.
      Алесь уважлiва глядзеў на пiсьменьнiка. Як моцна ён мусiць цярпець i перажываць ды як тонка ўсё адчуваць! Якi выбух, калi давялося скiнуць маску i выказацца iз самай глыбiнi! У гэтым жыцьцём скарабачаным i фiзычна аслабленым целе бурлiў i пералiваўся неўтаймаваны вулькан. Цяпер Алесь слухаў лагодную пiсьменьнiкаву гутарку. Цяжка яна йшла, абрывалася. Неўзабаве ён пайшоў. Прыгадаў, што прыйшоў быў з намерам пагаварыць са Шпаком яшчэ пра нешта iншае, але здарылася накш. Можа калi iншым часам.
      11
      Горкае дзяцiнства i вайна шмат чаго навучылi. Цяперашняга Алеся можна было-б назваць мэтадычным чалавекам. Няважна якiя былi пляны цi задумы-праекты, дзяцюк меў пэўную, зь якой абжыўся, мэтоду. Калi йшло пра нешта другараднае ды былi добрыя задаткi на посьпех, грунтоўнае камбiнаваньне адпадала. Калi-ж на прыцэл трэба было ўзяць i здабыць запраўды нешта важнае, а вiд на посьпех сумлеўны, Алесь пачынаў плянаваць кажную драбнiцу. На першым этапе ставiў разьведку. Старая i мудрая прыказка: сем разоў адмер i раз адрэж. Пасьля добрае разьведкi, зьнюхаўшы-пранюхаўшы, можна было сур'ёзна брацца. Мэтад пэўны i зь няпамятных часоў выдатнымi людзьмi практыкаваны. Алесь любiў выклiк, калi меў нейкiя шансы на посьпех. У адносiнах да дзевак большага плянаваньня не патрабавалася, хаця разьведка была цалкам неабходная.
      Калi Вера Мак зьявiлася яму на вока, Алесь узяўся за разьведку. Перш за ўсё фiзычны выгляд дзяўчыны. Цаца, ляля! Яна прыцягвала да сябе ўвагу й вочы перадусiм юрлiвых дзяцюкоў. Бурлiла маладая кроў. Карысным для Алеся дадаткам было й тое, што дзяўчына быццам апынулася пад ягонай уладай у краме, значыцца ў нечым ад яго залежнай. Праўда, надужываньне такой, сказаць-бы, залежнасьцi ня месьцiлася ў дзяцюковай галаве. Калi гэтая асоба ня была нейкiм эрзацам, а запраўды нечым вартасным, пры заляцаньнi да яе трэба было абавязкава даць ёй поўную волю, нiякiм чынам не надужываць свайго прыярытэту цi бiзнэсавага становiшча.
      Першапачатныя назiраньнi далi Алесю аснову думаць, што дзяўчына не належала да натоўпу. Калi-б дзяцюк грунтоўна ведаў ейнае паходжаньне, i тую "пяшчоту" якой была ахiнула Веру савецкая агентура, быў-бы стварыў да яе iншы падыход. Здарылася так, што нехта iншы заплянаваў шахматную гульню i прадумаў падарожжы розных фiгураў на далёкую мэту. Алесь бачыў адно адзiн бок мэдалю i той у цьмяным сьвятле. Дзяўчына выглядала сьцiплай, зраўнаважанай, някiдкай да хлапцоў i, здаецца, незаангажаванай нiякiм каханьнем. У гэны час модна плылi i адплывалi розныя моды, пераважна ў вопратцы i ў рознай маральнасьцi цi амаральнасьцi амэрыканскай, а ў шырэйшым маштабе захадняй моладзi, з вытокамi дзесьцi ад рок'н'ролу Элвiса Прэслi i лiвэрпульскiх Бiтлсаў. Гэная шумлiвая i крыклiвая моладзь, у каторай пачуцьцё, падапхнутае наркаманiяй, публiчна паказвала свой агiдны твар, якраз захаплялася рознымi адыёзнымi рацыянальнаму чалавеку "модамi". А гэтая дзяўчына, быццам-бы для кантрасту, як на паказ, не належала да агульнага хору, жыла, як выглядала, сваiм розумам.
      Перад сваiм прыездам на гэты кантынэнт Алесь трымаўся поглядаў пра традыцыйную жыцьцёвую ролю жанчыны, якая абжылася даўно ў беларускiм сялянскiм асяродзьдзi. Жанчына радзiла дзяцей, даглядала iх, любiла мужа, цяжка працавала i ля хаты, i на гонях. Яна сачыла, каб дзеткi навучылiся малiцца, наведваць Божыя сьвятынi, былi паслухмянымi, пакорнымi, значыцца матка была рухавiком хрысьцiянскае маралi сям'i. Цi не найважнейшым яшчэ была i народная культура й мудрасьць: песьнi, казкi й цэнныя старыя народныя традыцыi. I сялянскiя дзяцюкi, наглядаючы сабе сябровак жыцьця, трымалiся замацаваных народнай культурай i маральнасьцю стандартаў. Часта, вядома, у запрыгоненай краiне не апошнюю ролю ў заляцаньнях i сужэнствах адыйгрываў пасаг i зямельная ўласнасьць.
      Гэтта, за акiянам, адкрыўся iншы сьвет. Жанчыну зрабiлi камэрцыйнай прынадай. Мала дзе што рэклямавалася бяз прыгожай дзяўчыны. Напоўголыя спакусьнiцы ўсьмiхалiся з бачынаў розных часапiсаў, вылузвалася распуста ў эратычных фiльмах, расьцьвiла i заваёўвала новыя пазыцыi, у iмя "вольнасьцi мовы й выказваньня", парнаграфiя. Банальнасьць нажывы i прагнасьць матар'ялiзму сагнала жанчыну з высокага п'едэсталу маральнае цноты, на якую паставiў яе Стварыцель, да брыдкой i шчодра запэцканай рознымi хварбамi i памадамi цэлюлёiднай карыкатуры.
      Даўно ў Алесевым уяўленьнi абжыўся прататып сяброўкi жыцьця: сьвежая i арыгiнальная, неразбэшчаная мадэрнай цывiлiзацыяй, тая, якой мог-бы душу й сэрца адкрыць, што паходзiла-б зусiм зь iншага сьвету, а не таго, што падпёрты й рэклямаваны камэрцыйным сьветам жыў кажны дзень на тэлебачаньнi. Такая асоба была-б добра адукаванай i начытанай найлепшай лiтаратурай сваёй i сусьветнай, мела-бы прыказачную галаву на плячох i незалежную думку, ня трымалася-бы навязанае гандлярамi рознае прыхамацi й "бягучых модаў" (current fashion trends), яна ўзбуджала-бы павагу й пашану да сябе сваiм выглядам i характарам. Кандыдаткай на такую iдэальную жанчыну ў Алесевых думках паўстала Вера Мак. Яна вынырнула дзесьцi з поўначы ў гэтым горадзе-гiганьце як цячэньне сьвежасьцi ў забруджаным паветры, як кветка красы мiж прадажных камэрцыйных мадэлек.
      12
      Спачатку новая пазыцыя на працы замiнала шматлiкiм плянам прыватнага жыцьця. Трэба было пераарганiзоўваць, перайначваць, перамяшчаць, устанаўляць новае. Доўгiя гадзiны працы. Алесь нават сябе занядбаў. За ўсякую цану новую пазыцыю трэба было замацаваць, наставiць на непахiсную аснову. Не пасьлiзьнiся, бо Зэлман хутка на тваё месца знойдзе iншага. На працягу чатырох тыдняў Алесь апынуўся на добрым шляху. Цяжкая праца прыносiла плёны. Нават ня пытаўшыся ўласьнiка Трыфты Тонi Алесь ведаў, што Зэлман быў зь яго задаволены. Вера выдатна спраўлялася на сваёй дзялянцы.
      У адну сонечную, Богам блаславёную, нядзелю Алесь пастанавiў, што трэба, як ён жартаваў, праветрыцца. Запрасiў Веру й тая адразу згадзiлася. Вярнуўшыся з царквы й парафiяльнага збору, каля гадзiны трэцяй пасьля паўдня нацiснуў званок пры дзьвярох памешканьня дзяўчыны. Блюза ў кветкi, спаднiца гармонiкам у складкi, валосы ў пучок, ружовенькi, незапэцканы нiякiмi штучнымi прыкрасамi тварык распрамянiўся на прывiтаньне.
      - Куды паедзем? - спыталася.
      - Куды хочаш. Кажы, завязу.
      - Чакайце, зараз, - усьмiхнулася Вера. - Я-б хацела паехаць туды, дзе многа зеленi й вады, дзе можна пахадзiць i паплаваць, i нiчога не рабiць а толькi з сонейкам гуляць...
      - Добра, - згадзiўся Якiмовiч. - Калi йдзе пра тое, каб нiчога не рабiць, дык пабачым на месцы.
      Алесь завярнуў свой Олдсмабiл, лёгка ўцiснуўся ў вулiчную хвалю, што плыла ў кiрунку возера, а там шмыгнуў на той вялiкi экспрэсвэй у захаднiм кiрунку. Хвiлiн дваццаць пасьля зьехаў на малую дарогу, якая прывяла да возера. Калi-ж i тая дарога згубiлася недзе ў высокай, дзiкай траве ў старым, што адмiраў, садзе, дзяцюк спынiў аўтамабiль пад старой разложыстай яблыняй. Зьдзiўленая дзяўчына вылезла з аўтамабiля, разглядалася.
      - Эй, гэта цудоўна! - усклiкнула яна. - Я спадзявалася, што мы едзем некуды дзе ёсьць цывiлiзацыя.
      - Яе, гэтай цывiлiзацыi, поўна й тут, - адказаў Алесь. - Толькi глянь навокал.
      Вера заўважыла яшчэ два аўты, што стаялi воддаль. З-над возера далятаў гоман. Алесь узяў ваўнянае пакрывала iз свайго аўта, Вера прыхапiла падарожную торбу. У траве вышэй каленяў ледзь пратаптаная сьцежка абрывам спушчалася да пляжы. Ля вады сядзелi старэйшыя, дзецi гулялi ў пяску й боцькалiся ля берагу ў вадзе. Няшмат людзей, раскошна тут. Лёгкi вецярок з паўдня ледзь варушыў ваду. Возера гэта, якое фактычна ёсьць морам, бо праз раку Сан Лорэнс лучылася з Атлянтычным акiянам, гэтае несалёнае мора сяньня даволi спакойнае. Воддаль на гарызоньце застылi, здавалася, пярынкi ветразяў лодак зь мясцовага яхт-клюбу.
      - Як тут цудоўна! - захаплялася Вера. - Поўна месца, адзiн другому на нагу не наступiць.
      - Я задаволены, што табе падабаецца. Добрае месца, дый мала хто сюды прыяжджае. Цяпер што будзем рабiць? Хочаш купацца?
      - Што за пытаньне! Недзе мой купальнiк тут узяла. А дзе перапрануцца?
      - Можаш у аўтамабiлi.
      - Окэй, пачакай.
      - Я нiкуды не ўцякаю.
      Гутарку вялi ў сяброўскiм тоне. Адразу ў iх так пайшло, безь якiх-небудзь намаганьняў. Алесь чакаў няшмат, разаслаў тое пакрывала, ляжаў на жываце, цешыўся сонцам. Калi дзяўчына зьявiлася з саду, дзяцюку карцiла добра сьвiснуць з захапленьня, але стрымаўся.
      - Ого! Якая ты прыгожая!
      Вера пазiрала на Алеся ўважна, быццам каб упэўнiцца ў ягонай шчырасьцi.
      - Цi можаш мне сказаць якiм плянам яны карысталiся, калi цябе праектавалi?
      - Захоўваешся так, як быццам нiколi дзяўчыны ў купальнiку ня бачыў! дакарала Вера зь ледзь выразнай усьмешкай, што кружыла навокал выдатна аформленых вуснаў.
      - Мне здавалася, што ты не запярэчыш шчыраму захапленьню. Ляля, цаца, спакуса! Ты належыш у казачныя прыгажунi, табе хвалу павiнны сьпяваць розныя гарлапаны-маестры са сцэнаў, а красой тваёй павiнны насалоджвацца мiльёны!
      - Гэта хто так сказаў?
      - Я кажу! I прысягаю, што зусiм шчыра.
      Захоплены Алесь бачыў перад сабою рэдкую красу. Вочы ягоныя, як загiпнатызаваныя, вандравалi ад пальчыкаў на ступнях, па лытках, сьцёгнах, даўжэй затрымалiся на грудзёх. Выдатны экспанат тварэньня генiяльнага майстры дасканаласьцi. У дзяцюковым уяўленьнi, для параўнаньня, мiльгалi мадэлькi, уключна зь мiтычнымi Вэнэрамi ды Афрадытамi. А гэтая вось, што перад iм, - сьцiпласьць у абдымках прыгажосьцi, - павярнулася бокам, правакацыйая iскра ў прамянiстых вачох, усьмiхнулася.
      - Ну як, здала я акзамiн?
      - Акзамiн? - прысьвiснуў Алесь. - У мяне атрымаеш найвышэйшую ацэнку.
      Купальнiк з двух кавалкаў, ружовага колеру плястыковая шапачка на валосах таксама прыйшлiся Алесю да спадобы.
      - Калi ласка, прашу, пачакай мяне. Я пайду купальнiк надзену.
      Калi вярнуўся, дзяўчыны ня было. Заклапочаны, ён аглядаў пляжу. Нехта, хiхiкаючы, ззаду закрыў яму рукамi вочы.
      - Адгадай хто!
      Алесь крутануўся, каб яе злавiць, але дзяўчына хутка высьлiзнулася зь ягоных рук, бегла да возера.
      - Лавi мяне!
      Пакуль Алесь змог нагнаць, яна хутка прабегла плыткую ваду i дала нурца. Алесь даплыў да месца, дзе яна зьнiкла. Вада холадам трымала. Раптам дзяцюка нехта ўшчыкнуў за жывот. Алесь раптоўна нырнуў пад ваду. Яе ня было нiдзе. Калi ён выплыў, разглянуўся, Вера ўжо iшла па пляжу.
      - Гэй там, разява! - памахала яму рукой.
      Алесь кiнуўся ёй наўздагон. Дзе яна гадавалася? У лесе? Якая хуткасьць, гожасьць цела! Дзяўчына затрымалася i лягла на пакрывала, спакусьлiвай усьмешкай вiтаючы запыханага дзяцюка.
      - Ого-го! Ты запраўды, як маланка. Дзе мне з табой справiцца!
      - Можа ты ўжо састарэўся? - кпiла Вера.
      - Скажы мне, цi ты вырасла ў лесе, цi ў вадзе?
      Ён лёг побач яе, падпёрся правай рукой, прыглядаўся ейнаму твару.
      - Ведаеш, як тут цудоўна! Я ня люблю вялiкага шумнага гораду. Я вырасла ў абдымках цудоўнае, хоць часам i капрызнае прыроды. Не гавару пра тыя горы скалаў, але-ж там побач была чысьцюсенькая вадзiца вялiкага возера ды багатая флёрай i фаўнай, ледзь не бяскрайная пушча. Ох, як гэна ўсё мне падабалася! А ў адной сям'i жыла я ў глыбокiм лесе, побач цудоўнага возера i рэчкi зараз-жа за хатай. I ракун, i лось, i казулi былi мне сябрамi. Летам зьбiрала грыбы i ягады. Я нядоўга ў гэтым горадзе, што расьце, як звар'яваны, жыву, але мне ўжо тут - адчуваю гэта кажнай клеткай свайго цела, - занадта цесна. Нiколi не замянiла-б таго ды на гэта!
      - Дык чаго прыехала ў Радфорд? Ты-ж хiба ня мусiла?
      - Захацелася мне пабачыць вялiкi й гулкi сьвет, - хлусiла дзяўчына.
      Што Алесь Якiмовiч сказаў-бы, калi-б ведаў праўду? Але гэты прыгожы хлапец нiяк не падыходзiў да таго тыпу нягоднiкаў страйкбрэйкараў, нацыстаў i ваенных злачынцаў, пра якiх гаварылi ў рабочым клюбе Максiма Горкага. Гэткiмi-ж ейныя клюбныя сябры i iнструктары малявалi амаль усiх пасьляваенных iмiгрантаў, што не вярнулiся ў Савецкi Саюз пасьля вайны, а апынулiся на гэтым беразе Атлянтычнага акiяну. Да Алеся хопiць часу прыглядзецца. Яна ўжо добра спанатрыла, што бос ёю зацiкаўлены. З часу, калi сьвяткавалi ягонае павышэньне, неяк адразу пайшло ўсё на добры лад. Магла чакаць. Першы ход ягоны.
      - Ты, пэўне-ж, ня ведаеш краiны, зь якой я паходжу?
      Дзяўчына заўважыла, што вочы ягоныя глядзелi дзесьцi ў нейкую далёкую, можа перапоўненую iмглою, адлегласьць, магчыма, што ў мiнуўшчыну.
      - Я люблю прыроду, пераважна тую, якую пакiнуў удома. Там ёсьць i салавейка, i жаўранак, i бусел, i нават тая нягоднiца сарока-белабока, якiх тут няма. Гэта птушкi. А нашы гонi, а нашы пушчы! Белавеская, напрыклад. Некалi каралеўскiя i розныя кайзэраўскiя ды царскiя вяльможы ды розныя меншыя шышкi-магнаты з цэлай Эўропы прыяжджалi туды паляваць на нашых зуброў, дзiкоў ды ўсякую iншую дзiчыну. А людзi нашы! Добрыя, працавiтыя, сумленныя, у Бога веруючыя... Цi ты, Верачка любiш паэзiю?
      - Так, люблю.
      - Цi ты калi чула пра Максiма Багдановiча, беларускага паэта?
      - Не, мяркую, што не.
      - Выдатны пiсьменьнiк i паэт. Калi зацiкавiшся iм, некалi больш раскажу. Цяпер мне на памяць прыйшоў ягоны выдатны i надта вымоўны сымбалiчны твор у прозе. Называецца "Апокрыф". Моцна люблю гэты твор, бо ён, як нiякi iншы, найлепш выявiў душу Беларуса.
      - Можаш расказаць мне пра яго? - спыталася ў Алеся Вера.
      - Аднойчы Iсус Хрыстос, наш Збаўца, зацiкавiўся як жыве ягоны народ i зыйшоў на зямлю, каб папахадзiць i паглядзець. I побач зь iм былi сьвяты Пётра i сьвяты Юр'я. I хадзiлi яны па ўсiх землях Беларусi, але людзi не спасьцерагалi iх. Хрыстос i сьвятыя бачылi вялiкую бяду, глум i цярпеньне. Але заўважылi, што гэтыя запрыгоненыя людзi ўсюды жылi зь песьнямi.
      Тады зьдзiўлены сьвяты Пётра спытаўся ў Хрыста, чаму гэтыя людзi, якiя на дне галечы, жывуць зь песьнямi. I пачуў такi адказ: - Ты ня бачыш, што гэтыя прыгнечаныя горам людзi песьняй сваю душу выражаюць? Яны сьпяваюць вясной i летам, сьпяваюць калi аруць поле й зьбiраюць ураджай, на дажынкi i ў дзень Уваскрасеньня, зь песьнямi сустракаюць нованароджаных i таксама тады, калi адпраўляюць блiзкiх на той сьвет, сьпяваюць на вясельлях i хрэсьбiнах, на працы i падчас адпачынку. Сьпеў для iх - значэньне, сэнс жыцьця.
      Пётра зразумеў. Яны йшлi побач жытняй нiвы i апостал заўважыў, што будзе дрэнны ўраджай. Надта-ж шмат васiлькоў расло мiж нягеглых каласоў жытнiх. Тады ён спытаўся ў Госпада: - Чаму тут расьце так шмат васiлькоў у жыце? Цi-ж гэтыя людзi ня ведаюць, што бедная глеба абаiх ня выкармiць? Цi-ж яны такiя няведы?
      I адказаў яму на гэта Iсус Хрыстос: - Гэтыя людзi, каторыя адкрылi прыгажосьць песьнi, таксама ведаюць цану працы. Ды яны ня менш цэняць i красу, а таму й ня вырвуць сьцiплага васiлька, каб расло жыта. Што-ж гэта за жыцьцё без красы? Для iх васiлёк i зьявiўся ўвасабленьнем красы, сьцiпласьцi i ўзьнёсласьцi душы. Яны гэту кветку абагаўляюць. Праўда, што мала iм дадзена цяпер. Цi-ж ты хацеў-бы, каб яны мелi яшчэ менш? I калi яны, Хрыстос i ягоныя спадарожнiкi, нябачныя для людзей, праходзiлi побач руплiвых жнеек то пабачылi, як жанчыны й дзяўчаты спынiлiся ды iзь сярпамi ў руках, сьпявалi:
      няма лепш цьвяточка над васiлёчка.
      Лёгкi ветрык падхапiў тую песьню i iншыя галасы жнеек зь iншых нiваў далучылiся да таго хору, якi ўслаўляў сьцiплы васiлёк.
      - Гэта запраўды прыгожа, яно натхняе чалавека. Так мне здаецца, як чую пра гэных людзей з Багдановiчавага твору. Цi запраўды яны такiя, Беларусы?
      - Багдановiч ведаў пра каго пiсаў. Ён быў генiяльным.
      Вера зiрнула блiжэй у вочы дзяцюка. Спасьцерагла там нейкi цень, якога раней ня бачыла. Пра бацькаўшчыну, вiдаць, думаў. Вочы напоўненыя тугою, можа таксама па тым Багдановiчавым васiльку. Хто ведае... Цяжка зразумець, што гэты чалавек, якi, пэўне-ж, любiў свой край i народ, не астаўся там мiж сваiх такiх добрых людзей. Вера добра зразумела i асэнсавала глыбiню Багдановiчавага "Апокрыфу". Дзяўчына цiкавiлася расейскай лiтаратурай. У некаторых творах Горкага, якiя падсоўвалi ёй у клюбе, прыгадала падобныя элемэнты пра бяду, красу й песьнi, якiя так умела згарусьцiў у адзiн кароткi твор Багдановiч. Праўда, той Пешкаў-Горкi бяз Бога абыходзiўся неяк...
      Вера не адважылася адчынiць рот для таго кардынальнага пытаньня. Час надыйдзе. Лепшая будзе нагода, каб гэтага цiкавага дзяцюка выпытацца пра што трэба. Недзе ззаду маячыўся цень Капшуна, ягонае ганьбаваньне гэтых новапрыбылых, каторыя быццам жывых матак i iхных малых дзетак падчас вайны ў агонь кiдалi. А тут вось побач яе чалавек iз такой, як выглядае, адкрытай душой i чулым сэрцам... Нешта тут не пасуе - гэты дзяцюк i Капшуноў партрэт...
      Больш таго. Гэты прыгажун закрануў i ў ейным сэрцы нейкую чулую струну. Ледзь крыху, але закрануў. Ужо там недзе ззаду можа падасьпець трывога, што яна ня зможа быць да гэтага чалавека, як тыя людзi з клюбу вымагаюць, зусiм абыякавай... Адчувала, што нешта, - а што гэта магло быць? - скранулася ў ейным сэрцы.
      - Вера, - зьвярнуўся да яе Алесь надта ласкавым голасам, - хацеў-бы i я цябе назваць маёй кветкай, можа не васiльком, але нейкiм рамонкам...
      - Ты што, таксама нейкi паэт, цi як?
      - Ды не. Але прызнаюся, што я ня меншы паклоньнiк красы, чымся быў наш слаўны Максiм, цi, - калi ўжо пашукаць далей, - стварыцель мадоннаў слаўны Рафаэль.
      - Во, во, зараз зробiш зь мяне Вэнэру Мiлоскую, паставiш на п'едэстал i пакланяцца будзеш. Ха-ха! - шчыра зарагатала Вера.
      Спроба сьпiхнуць Алесева прызнаньне на жарт не ўдалася. Румянец разьбегся па твары i вочы ейныя пазьбягалi сустрэчы з Алесевымi.
      - Мая прыгожая кветка Вера? Васiлёк цi рамонак? Скарэй усяго рамонак.
      Алесь насалоджваўся дзявочым зьбянтэжаньнем. Выкрывалася цнатлiвая, нiкiм магчыма незакранутая дзявочая нявiннасьць. Нясьмеласьць, няпэўнасьць у цiхiм голасе, якi, хаця-нехаця, мусiў гамаваць азарт першых парываньняў каханьня. I тут-жа, у гэтым голасе, нейкi дысананс.
      - Алесь, каб ты ведаў мяне, запраўдную...
      Гэтта яна завагалася.
      - Але-ж, але, зараз раскажаш мне страшную гiсторыю, падобную да тых юрлiвых апавяданьняў часапiсу True Confessions (Запраўдныя споведзi).
      - Пачакай, я схаджу да свайго возу й нешта прынясу, - сказаў Алесь. Ён ускочыў, пабег да аўта, выняў спад сядзеньня бутэльку брэнды, другую бутэльку вады "Канада драй". Неўзабаве прыбег да дзяўчыны й зноў сеў побач. Напалову налiў брэнды ў плястыковыя кубкi, з папяровага мяшка выцягнуў загорнутыя ў паперы канапкi, паставiў побач бутэльку з вадой.
      - Вып'ем, - запрапанаваў, падаючы Веры гарэлку.
      - Ня п'ю я, прабач, - сказала цiха Вера.
      - Прашу. хоць крыху, вусны памачы.
      - Глядзi, напоiш мяне, бяду будзеш мець, - усьмiхнулася дзяўчына.
      - За нашае здароўе!
      - Добра, за нашае здароўе.
      Яна запраўды ледзь вусны памачыла i Алесю давялося колькi разоў спанукаць, каб выпiла тое да дна.
      - Так што ты запраўды ня хочаш слухаць пра мяне? - спыталася, гледзячы Алесю ўважна ў вочы, кусаючы канапку.
      - Калi маеш нязвычайную, нейкую надта цiкавую гiсторыю з жыцьця свайго дык напiшы ў той часапiс "Тру канфэшанс", куды ўсе пакрыўджаныя цi азартныя дзеўкi пiшуць, - жартаваў Алесь.
      Вера не сьмяялася.
      - Магчыма, што некалi раскажу й зразумееш...
      Алесь уважна зiрнуў на яе. Што такое яна можа яму расказаць? Можа пра першае i катастрафальна-няўдалае каханьне? А можа пра тое, як яны тут цярпелi падчас слаўнае вялiкае дэпрэсii, цi пра тое, як за iхныя рабочыя клюбы заступалiся камунiсты?
      Пасьля таго, як Алесь выпiў другую брэнды, гэтым разам на солё, адчуў што хлынула цяпло ў галаву.
      - Дык што, можа пабяжым зноў паплёхацца?
      Ледзь скончыў, а дзяўчына ўжо была на нагах.
      "Але-ж i дурань я, мусiць закахаўся!" - сьмяяўся сам зь сябе Алесь пад вечар, калi адвёз дзяўчыну й вярнуўся на кватэру.
      13
      Калi аднойчы Вера пачала распытваць Нiну Ляскiн пра Капшуна, тая сказала, што мужчына працуе недзе ў страховачнай кампанii, разыйшоўся з жонкаю i агулам ён добры чалавек, якога людзi часта недацэньвалi. Калi-ж Вера хацела даведацца якую пасаду цi працу Рыгор Капшун меў у мясцовым рабочым клюбе iмя Горкага, дзе зьбiралiся "рускiя канадцы", пачула ад Нiны дакор, што яна крыху занадта многа хоча ведаць. Гэткi дакор крыху ўкалоў Веру бо ня пыталася-ж яна пра нейкiя зашыфраваныя атамныя тайнiцы. У памяцi засела падазрэньне, што Капшун мог быць ня тым, чым прыкiдваўся. Павiнна-ж быць нейкае апраўданьне сакрэтнасьцi Нiны Ляскiн.
      Ужо некалькi тыдняў жылi пад адной страхой. З гутарак зь Нiнай, наглядаючы яе зблiзу, Вера спачатку думала, што Рыгор Капшун ёсьць ейным "бойфрэндам", хаця Нiна нiколi гэтага не пацьвердзiла. Некалькi разоў выходзiлi разам у горад, у нейкае там кiно цi тэатр. Анi разу Нiна не параiла Веры, што трэба ёй пазнаёмiцца, або пачаць наведваць "землякоў з клюбу". Зь iншага боку Веры здавалася, што Нiна занадта ёй цiкавiлася. Асаблiва-ж Нiну цiкавiлi адносiны Веры да Якiмовiча. Гэнае Нiнiна зацiкаўленьне Якiмовiчам i ёй самой дражнiла дзяўчыну асаблiва яшчэ таму, што гэтая быццам сяброўка з кватэры амаль нiколi нiякiх сваiх сакрэтаў не расказвала. Калi наагул гаварыла пра сябе цi iншых, дык у вельмi агульных рысах, нiколi нiчога такога важнага й канкрэтнага. Вера пачала адудзячвацца Нiне тойсамай манэтай. Яна не магла пазбыцца ўражаньня, што за гэтай сяброўскай маскай суседкi крыецца спрактыкаваная, хiтрая старая дзеўка, якая заўсёды ведае куды больш, чым у яе на языку было.
      Верын сьцiплы заработак у Трыфты Тонi паглынала кватэрная аплата, харчы й вопратка, ня лiчачы iншых дробных выдаткаў. Дзяўчына надзвычайна любiла прыроду i ўсьпела ўжо рашчаравацца гэтым вялiзным, гулкiм горадам, што шпаркiм амэрыканскiм дынамiзмам лез уверх i разрастаўся ўшырыню. Быццам соляй рану пякло дзяўчыну падазрэньне, што гэтая Нiна Ляскiн была ейным босам нейкага спэцыяльнага прызначэньня. Калi аднойчы спыталася ў старой дзеўкi, чаму яна да гэтага часу не пазнаёмiла яе з моладзьдзю з "прагрэсыўнага рабочага клюбу", Нiна намагалася вытлумачыць, што зусiм непатрэбна Веры наглiць, што ёсьць яшчэ час, што неўзабаве яна сама даведаецца ўсё, што патрэбна, ад самога Капшуна, што ёй тымчасам трэба як мага вучыцца беларускую мову, пазнаваць Якiмовiча ды агульна быць добрай i паслухмянай дзяўчынай. У вынiку такога Нiнiнага выясьненьня Капшун паказўся Веры ў iншым сьвятле. Ёй ужо здалося, што яна станецца нейкiм агентам на Капшуновым павадку, якi будуць трымаць касматыя рукi. Няцiкавая будучыня. Рашыла тымчасам устрымацца ад роспытаў. Дзейнасьць ейная, як выглядала, будзе розьнiцца ад звычайнай працы ў Балтаве. Калi-б ня так, дык навошта ўся гэтая сакрэтнасьць, чаму адчужэньне ад грамады мясцовага клюбу, навошта апэратыўнае апанаваньне беларускае мовы? Неўзабаве дайшло пару элемэнтаў пры помачы якiх можна ўжо было бачыць на нейкую адлегласьць апэратыўны гарызонт, што нарадзiў iншыя пытаньнi. Што-ж цяпер? Паслухмяна выконваць загаданае, цi напляваць на гэта ўсё? Пытаньнi, сумлевы, ваганьне... Нешта гэта для Веры зусiм новае i дагэтуль нязьведанае...
      У той час Вера мела немалыя посьпехi ў пазнаньнi беларускае мовы. Дагэтуль яна нядрэнна ведала расейскую. Старшая жанчына, якая назвала сябе Лапа, якая жыла недалёка ў суседзтве ў скромна ўмэбляванай кватэры, выклiкала яе два разы на тыдзень i па дзьве гадзiны давала iнструкцыi. Нацiскала на гутарковую мову. Матар'ялам для чытаньня была нудная прапагандовая публiцыстыка пра быццам аграмадны прагрэс камунiстычнага гiганта на эканамiчным фроньце, пра сусьветную ягоную мiрную афэнзыву, паклёпы на так званых капiталiстычных падпальшчыкаў вайны ды "iндустрыяльна-мiлiтарны камплекс", розных капiталiстычных "акулаў з Ўол стрыту", пра галечу прыгнечаных i пакрыўджаных пралетарыяў у капiталiстычных краiнах ды проста цi ня райскае жыцьцё рабочых у Савецкiм Саюзе, якiя зь вялiкай цьвёрдасьцю i ўпэўненасьцю, - зразумела, пад кiраўнiцтвам роднай камунiстычнай партыi, - будуюць лепшую будучыню для ўсяго чалавецтва. Для дзяўчыны, якая, дзякуючы няспрыяльным жыцьцёвым абставiнам, апынулася была ззамоладу ў радыюсе так званай сацыялiстычнай прапаганды, цяжка было вывудзiць крывадушнасьць партыйных брахуноў-злыдняў iзь вялiкага мора хвальшу.
      Капшун пазванiў Веры ў нядзелю пасьля абеду, папрасiў яе пачакаць бо ён вось неўзабаве мае зьявiцца да яе ў нейкай важнай справе. Апрануты ў спартовую, з гавайскiмi малюнкамi, кашулю, ён агледзеў пакой, сказаў нешта на тэму, што ўсё тут прыгожа ды ў парадку i выгадна расьсеўся на канапе, выцягнуў сваю люльку ды ўзяўся напiхаць табакаю. Веры цюкнула ў галаву, што гэты чалавек i тут, выглядае, лiчыць сябе гаспадаром, а яе госьцяй.
      - Мне сказалi, што ты зрабiла ўжо пэўны прагрэс у вывучэньнi беларускай мовы, - пачаў Грыша бязь нiякiх уступаў. - Дык можа пачнем гаварыць пабеларуску? Га? Хачу табе памагчы.
      - Я яшчэ слабая, мала навучылася. Ну але, окэй, будзем, - згадзiлася Вера.
      Засланяючы вокны шторамi, каб не перашкаджала яркае сонечнае сьвятло, Вера маўчала. Юрлiвыя Капшуновы вочы сьлядзiлi кажны крок дзяўчыны.
      - Гэта добра. Магчыма, што нам ужо трэба далей рухацца, - цягнуў нудным голасам Грыша, смокчучы люльку. - Мне таксама сказалi, што ты шмат пра што распытвала... Адкажу на твае пытаньнi, магчыма ня ўсе. Адно раю: не сьпяшыся ўведаць адразу замнога, табе дадзём усе патрэбныя iнфармацыi. А цяпер, пакуль пачнем пра тваю работу, я мушу некаторае выясьнiць.
      Ён наўмысна не сьпяшыў. Павольнасьць i дыкцыя, папыхваньне люлькай, давала важнасьць чалавеку i прадмету, пра якi меў гаварыць.
      - Цi ты калi чула пра камiтэт "За вяртаньне на радзiму й культурныя сувязi з суайчыньнiкамi за мяжой"?
      - Не, ня чула, не прыпамiнаю такога.
      - Гэты камiтэт арганiзаваўся даўнавата i базаваўся ў усходнiм Бэрлiне. Заданьне ягонае двайное: iнфармаваньне нашых суайчыньнiкаў за рубяжом Савецкага Саюзу пра запраўдны прагрэс нашай сацыялiстычнай бацькаўшчыны i краiнаў народнай дэмакратыi i зьбiраньне iнфармацыяў пра нашых суайчыньнiкаў, помач iм у культурных мерапрыемствах. Заданьнi, як бачыш, высакародныя: мэтай ёсьць помач нашым суайчыньнiкам у цэлым сьвеце ўтрымлiваць трывалыя зносiны з бацькаўшчынай, якая сяньня ёсьць зьзяючым прыкладам адбудовы i прагрэсу пасьля вялiкай перамогi фашысцкай Германii сiламi Савецкага Саюзу. Камiтэт робiць вялiкую працу. Ён зьбiрае весткi пра нашых землякоў, памагае iм, калi хочуць, наведаць родных удома, але найважнейшая яго праца гэта пашырэньне праўды пра нашу пралетарскую дзяржаву i ейную культуру ды тэхнiчны прагрэс а таксама яе мiрную палiтыку. Камiтэт цяпер выдае шаснаццаць газэтаў у розных мовах народаў Савецкага Саюзу, уключна зь беларускай мовай. Вось тут захапiў я адну, можаш паглядзець.
      Капшун выняў зь кiшэнi i аддаў дзяўчыне гэтую навiну. Вера разгарнула яе i прыглядалася першай бачыне. Вялiчынёй чвэрцi мясцовых англамоўных гарадзкiх газэтаў, першая бачына - пад вялiкiм загалоўкам "Сьцяг Ленiна", на друку прапагандовае перадавiцы афiшавалася адбiткай, у чырвоным колеры, галавы заснавальнiка савецкае дзяржавы. Газэтка называлася "Голас радзiмы".
      - Можаш пачытаць яе пасьля, - сказаў Капшун. - Прынясу iх болей, каб ты ар'ентавалася ў працы камiтэту.
      Вера адлажыла газэту.
      - Справа ў тым, - гаварыў Грыша, - што гэтыя людзi з Бэрлiну бяз нашае дапамогi з такiмi вялiкiмi заданьнямi ня справяцца. Ужо ад нейкага часу яны арганiзуюць цэлую сетку давераных людзей па цэлым сьвеце, зьвярнулiся i да нас у Канадзе. Ясна, мы лiчым, што помач для iх - наш сьвяты абавязак. Вось, так сказаць, ядро арэха.
      - Спадзяюся, што знойдзеце памочнiкаў, - амаль абыякава сказала Вера.
      - Ня ёсьць так проста, як яно выглядае. Ты ня чула дэталяў. Нашыя людзi з камiтэту зацiкаўленыя новай беларускай эмiграцыяй ня менш, а можа нават больш, як папярэдняй.
      - Ага. Дык што за розьнiца? Падыход?
      - Пэўне-ж. Старая эмiграцыя ня кiдае нам пад ногi калодаў. Агульна гаворачы, яна тут абжылася, пазнала эксплаататарскi капiталiзм, многа перацярпела ў часе вялiкае дэпрэсii i цяпер менш-больш прыязна ставiцца да Савецкага Саюзу, знаходзiцца пад уплывам нашых прагрэсыўна-мiрных iдэяў. Зусiм падругому абстаiць дзела з новай эмiграцыяй. Праўда, бальшыня яе ёсьць iнэртнай у палiтыцы, значыцца... Але сярод яе ёсьць вельмi адданая група фанатыкаў, фiнансiраваная некаторымi буржуазнымi агенцтвамi разьведкi й падрыву... Гэтая група робiць вялiкую i шкодную падрыўную працу супраць Савецкага Саюзу i дзяржаваў народнай дэмакратыi. Гэтая малая група, вельмi актыўная, ёсьць папулярна ведамая пад назвай беларускiх буржуазных нацыяналiстаў, у скароце - бебурнацы. Група мае некалькi сваiх цэнтраў: адзiн у Германii ў Мюнхэне, другi ў Ню-Ёрку, а галоўны канадзкi цэнтр знаходзiцца якраз тут у Радфордзе.
      Гэтта Капшун змоўк, быццам наўмысна, каб дзяўчына перадумала сказанае iм, выстукаў попел зь люлькi, якую зноў пачаў напiхаць пахнучай галяндзкай табакай "Камфора".
      - Не, нiчога я пра iх ня чула, - адказала Вера.
      - Цяпер я хачу ахарактарызаваць гэтую буржуазную нацыяналiстычную групу, у якой будзеш працаваць. Вось-жа яны, бебурнацы, клянуцца, што яны ёсьць запраўднымi носьбiтамi палiтычных iдэалаў цi памкненьняў беларускага народу. Яны гарлапаняць, што зараз Беларусь ёсьць парабашчонная Расiяй, якую яны яра ненавiдзяць. Яны-ж даказваюць таксама, што Беларусь нiбыта хоча парваць з Масквой ды быць самасьцiйнай дзяржавай. Гэта ёсьць чыстая ярунда, вымысел гэтых ворагаў беларускага народу. Усё-ж iхная крывадушная прапаганда тут за рубяжом не праходзiць бясьсьледна. Яны працуюць у радыё ў Мюнхэне, якое фiнансiруецца амэрыканскай разьведкай i перадае ў Савецкi Саюз сваю варожую нацыяналiстычную ненавiсьнiцкую да савецкiх уладаў i сацыялiзму прапаганду. За амэрыканскiя грошы гэтыя калiшнiя гiтлераўскiя а цяпер амэрыканскiя лакеi выдаюць свае газэты. Група гэтая ваяўнiчая i ўсюды чужым разьведкам ахвяроўвае свае паслугi. Яе нельга iгнараваць. Нашыя людзi з Бэрлiну, з таго камiтэту, гэтай групай зацiкавiлiся i робяць намаганьнi, каб яе ў найгоршым выпадку нэйтралiзаваць, а ў найлепшым зьнiшчыць. Бачыш, вылюдкi гэтыя - пераважна фашыстоўскiя недабiткi, хлам, дэгенэраты, калябаранты Гiтлера, палiцаi i забойцы, якiя мардавалi сваiх-жа людзей. Iхныя рукi - ў крывi нявiнных, яны заслужылi на пятлю. Пры нашай помачы камiтэт хоча iх выкрываць, каб яны апынулiся ў нашых руках i адказвалi за свае злачыны перад народным судом.
      - Калi яны, як кажаш, крымiнал, дык што прасьцей? - сказала Вера.
      - Вось у тым то й дзела, што тут ня ўсё так проста, як яно выглядае. Бачыш, яны маюць сьвязi i iх фiнансуюць ня толькi амэрыканская i iншыя разьведкi, але й германскiя фашыстоўскiя рэваншысты. Яны вельмi заўзятыя, за грошы, канечне, жыруюцьна людзкой наiўнасьцi i палiтычнай няграматнасьцi, нават некаторых землякоў з нашай старой эмiграцыi абалванiлi.
      - Аж так? - зьдзiвiлася Вера. Здавалася, яна зразумела пра якiх нягоднiкаў-вылюдкаў Грыша распавядае. Усё-ж чакала, пакуль той дабярэцца да нечага канкрэтнага, што адносiцца да ейнай працы ў гэтай чалавеканенавiсьнiцкай групе.
      - Дык, сьледавацельна, - Капшун зацягнуўся пахнучым дымам, зiрнуў Веры ўважна ў вочы, - цяпер атнасiцiльна тваёй задачы, значыцца работы... Бэрлiнскi камiтэт найбольш вока дзяржыць на iхнiх лiдарах. Адносна iх хочуць iнфармацыi, панiмаеш... Такiя весьцi яны належна выкарыстаюць, асобiнна калi гэтыя фашыстоўскiя прыхвасьнi маюць родственiкаў удома. А многiя iх маюць.
      - Ага...
      - Вось i будзеш працаваць мiж гэтых людзей, - сказаў Капшун фiнальным тонам.
      - Што маю рабiць? Iнфармацыi зьбiраць. Окэй. А дзе, ад каго пачынаць, дзе яны гэтыя ворагi народу ёсьць? Вы знаеце каго зь iх?
      - Усё табе як сьлед паясьню ў час, як трэба, дам указаньнi. Работа табе спадабаецца, я гэтага пэўны.
      - Я спадзяюся, - адказала Вера тонам, якi чакаў выкрыцьця нечага новага i надзвычайнага. Але Капшун, як выглядала, марудзiў.
      - Ты не забоцься, - сказаў Грыша. - Апроч некалькiх закаранелых крымiналiстаў, запраўдных прафэсiяналаў, гэтыя людзi маюць адкрытае сэрца i ёсьць зялёныя аматары там, дзе праводзяцца так называемыя спецыяльныя мерапрыемствы. Доступ да iх лёгкi. Яны цябе спаткаюць з адкрытым сэрцам, асобiнна бяручы пад увагу тваю красату...
      Пры згадцы пра "красату" Капшуновы юрлiвыя вочы ўважна аглядалi спакусьлiва-прыгожую дзяўчыну. Галава-кукiш налiлася нейкай агрэсыўнай паўнатой. Пачырванеўшы, Вера абцягнула дол спаднiцы нiжэй каленяў. Напружаньне. Патрэбны хуткi разрад.
      - Можа вы вып'еце? - асьмелiлася дзеўка.
      - Чаму-ж не...
      - Я зараз прынясу, - устала дзяўчына й зьнiкла ў кухнi. Нiнiна пляшка гарэлкi тры чвэрткi поўная. Добра. Трэба будзе ёй адудзячыцца. Вера наладавала мiску лёду з халадзiльнiка, паставiла бутэльку з гарэлкай i яшчэ адну з джынджэр-эйл-вадой i шклянкi на паднос ды вярнулася ў сьвятлiцу. Грыша хадзiў па пакоi. Калi яна стаўляла паднос з напiткамi на столiк, ён спынiўся, зблiзу зазiрнуў ёй у вочы, а на твары-кукiшы паказалася грымаса, быццам усьмешка.
      - Эх, чтобы я был так лет двадцать моложе! - уздыхнуў Капшун.
      - Ну й што, каб быў? - Вера адыйшла пару крокаў назад.
      - Яшчэ спрашываеш, - наблiзiўся мужчына да Веры. - Да ты-жа, мол, толька i будто бы сама ляцiш у аб'яцiя...
      Пры такiх словах ён ушчыкнуў дзяўчыну за грудзi.
      - Ну што вы, Грыша, пазваляеце сабе! - стукнуўшы па касматай выцягнутай руцэ адскочыла Вера.
      Пасьля нязручнае хвiлiны Капшун усеўся на канапе, налiў палову шклянкi гарэлкi, адным махам перакулiў яе ў шырока адчынены рот, укiнуў у шклянку лёд, налiў джынджэр-эйл i запiў гарэлку.
      - Як далёка ты, дзеўка, зайшла зь Якiмовiчам? - спытаўся.
      На твары ягоным распаўзлася чырвань, а вочы налiлiся шэрасьцю.
      - Дык вы й пра яго ведаеце?
      - Ну да, канечна.
      - В чем дело? Я-жэ зь iм... у яго работаю.
      - Я не имею время за тобой насматривать, но хотел бы узнать затащил он тебя уже в кровать или нет.
      Грышаў голас завайстрыўся. Можа гарэлка дзее? Узрушэньне пераключала яго на расейскую мову.
      - Што за вапросы! - пачырванела Вера. Румянцам загарэўся твар дзяўчыны. Такiя пытаньнi чалавека з колкiмi вачмi, у якiх раней гаспадарыў прылiў юрлiвасьцi, прыносiлi небясьпеку. У скронi ўдарылi малаточкi. Капшун налiў амаль палову шклянкi гарэлкi сабе i Веры.
      - Я гарэлкi ня п'ю, - станоўчым голасам сказала дзеўка.
      - Ну, ничего, пригубить можешь! - ён падаў Веры шклянку з гарэлкай. За наше сотрудничество! Окей? - спытаўся ў яе, стукнуўшы сваёй шклянкай у ейную.
      - Окэй, - нясьмела адказала Вера. "Хто яго ведае, што ён далей пачне вытвараць. Лепш асьцярожна зь iм", - меркавала дзяўчына.
      - За твае ўсьпехi! - прадаўжаў Капшун. Ён выпiў гарэлку, запiў вадою, а Вера адно памачыла вусны.
      - Буду старацца, - адказала. - Але чаму пытаецеся нашчот Якiмовiча? Што ён?
      - Да он один с этих... понимаешь, наших объектов... фашистских колаборантов, сволочь!
      - Ён хто?
      - Я-ж сказаў: ён адзiн з тых крымiналiстаў, фашысцкi калабарант!
      Дзяўчына анямела, адчынiла ад зьдзiўленьня рот. Што гэта такое чуе яна ад гэтага чалавека? Усьведамленьне сказанага iм прыходзiла паволi. Нешта быццам кальнула ў сэрца. Алесь... Што гэта такое? Адно тады стукнула ёй у галаву, якая ўжо неабыякавая яна да гэтага чалавека! Куды больш - закаханая. А гэтта вось кажуць, што ён з той крымiнальнай групы, можа дзе нявiнных людзей забiваў! Зь вялiкiм намаганьнем старалася ўтрымаць раўнавагу. Грыша трымаў на ёй свае колкiя, але крыху ўжо засмужаныя гарэлкай вочы.
      - Калi йдзе пра Якiмовiча, я да яго... як вам сказаць? няпрывязаная, - сказала з ваганьнем у голасе дзяўчына.
      - Да. Харашо. Хачу табе наказаць: нiколi не разрэшай чтоб тваё пэрсанальнае жыцьцё было заградай у iспалненьнi ўзятых табой абавязкаў. Не положено, понимаеш?! Якiмовiч гэта адзiн зь iх большых тузоў на нашай лiсьце. Другi ёсьць Антон Шпак, iзьвесны фашысцкi бебурнацкi пiсацель, таксама зьдзесь пражывает. Но ёсьць i другiя. Такiм нужно адабраць голас. Панiмаеш? Чтоб это зьдзелаць, нужна полная iнфармацыя. От как... Мы заiнцерэсаваныя iх слабасьцямi, навыкамi, сваякамi, якiх маюць дома, значыцца ў Саюзе Савецкiм... Каротка гаворачы, трэба iх iзучыць: чым яны дыхаюць, чым жывуць, што робяць. Неабхадзiма паэтаму ўлiцца ў iх обшчаства. Самае важнае - грунтоўнасьць i точнасьць, значыцца дакладнасьць. Промаху нам не положено делать. Понимаешь? Ведаю, што ня маеш практыкi ў такiм напраўленii... Цi згаджаешся такой работай заняцца?
      - Га? Чаму-ж не... окэй! - паспяшылася з адказам Вера.
      - Прежде всего и самое главное, - устаў Грышка з канапы, - советую тебе точно и усердно заняться Якимовичем... Калi ня будзе iншага выхаду, можаш навет пусьцiцца поўным образам... абы толькi ўлезьцi ў ягоны круг обшчаства. Панiмаеш? Патом я табе скажу што далей рабiць.
      "Пусьцiцца поўным образам"... "Пра што гэты чалавек гаварыў? Пусьцiцца?" Увесь гэты, падсунуты ёй так умела нейкiмi там вышэйшымi апэратыўнымi спэцамi абавязак, паказаўся ў Верыным уяўленьнi зусiм iншым тварам. Пратэставала пачуцьцё, спрачалася яно з розумам, з развагай, недзе вагалася перад няведамым. Хто такi гэты вось чалавек з галавой-кукiшам, каторы нагаварыў ёй такiх бязглузьдзiцаў пра Алеся, да якога толькi вось кагадзе ў сэрцы зарадзiлася нейкая iскра, што разгаралася, пагражаючы вялiкiм полымем? Той Алесь, якога пазнала з працы i сустрэчаў, гэты прыгожы i дынамiчны дзяцюк зусiм не адпавядаў постацi нейкага там фашыстоўскага ката, што нявiнных людзей мог забiваць... Ёсьць недзе разгадка. Што-ж, тымчасам перад табой Гордыеў вузел...
      - Я-ж сказаў, - пацьвердзiў ранейшае Капшун, - сьпяшыцца надта ня трэба. Але i не зявай! Падлабунься да Якiмовiча, а ўжо чэраз яго далезеш туды, дзе ты нам нужна.
      Неўзабаве Капшун пайшоў. У тую ноч Вера доўга марылася бяссоньнiцай.
      14
      Калi Алесь жартаваў з Канадыйцамi пра сваё паходжаньне, дык перш за ўсё казаў, што завiтаў у гэты мурзаты й зваяваны сьвет тады, калi зямля ягонага бацькi галечай шчэрыла свае зубы пад акупацыяй наймудрэйшага ў цэлым сьвеце народу. Народ той у часе Алесевага нараджэньня на ўсю моц свайго ахрыплага патрыятызмам голасу энтузiястычна праслаўляў маршалкоўскую булаву вусатага маршалка, якi гэным часам клапацiўся пра "моцарствовую айчызну" ў варшаўскiм палацы Бэльвэдэры й забаўляўся сваiмi пасiвелымi вусамi ў Лазенцы.
      На парозе Другое сусьветнае вайны "брацкую руку помачы" паняволеным Беларусам, што гаравалi дагэтуль пад уладай таго наймудрэйшага ў цэлым сьвеце народу, выцягнуў найбольш праслаўлены ў сваёй iмпэрыi панегiрыстамi й падхалiмамi "айцец усiх народаў i карыфей усiх навукаў". Ён, гэны наймудрэйшы з мудрых, кагадзе разбудаваў i ўзбуйнiў Гулаг, у якiм вымардавалi дзясяткi мiльёнаў нявiнных людзей. Неўзабаве той "бацька", пры помачы "раскаваных рабоў" прадаўжаў папаўняць рабсiлы Гулагу з той "здравствующей освобожденной Западной Белоруссии". Валаклiся па бездарожжах праклятага Сiбiру калёны сьмерцi iз словамi на парэпаных вуснах:
      I заўтра зноў узыйдзе сонца,
      I будуць людзi есьцi й пiць...
      I нiхто iзь iх ня ўспомнiць,
      Як мы хацелi жыць!
      У чырвенi сорак першага на "айца ўсiх народаў" напаў ягоны "саюзьнiк Вялiкая Германiя". Амбiтны бэрлiнскi капрал новую ваенную трасцу згарусьцiў: перабудаваць сiламi "гэрэнфольку" сьпярша ўсю Эўропу, а пасьля й цалюсенькi сьвет. Пры тым капралавым "дранг нах остэн" здарыўся магутны ўсплёск, i калi ўжо "бацька ўсiх народаў" пхаў яго назад з клiчам "даёш Бярлiн!" дык нашага юнака Алеся тая хваля аж на Апэнiнскi паўвостраў выплюнула.
      У Iталii Якiмовiчу давялося, - i дзякаваў ён Богу за тое, - надзець на сваю чубатую галаву талерку-шлём ды апрануць "батлдрэс" 8-е армii Джорджа Шостага, з Ласкi Божае Караля Брытанскага Камэнвэлту i Iндыi Iмпэратара. Гэткiм чынам юнак Алесь, што тут-жа перад вайною, у зрэбных штанох, кужэльнай саматканай кашулёнцы ды босы, джгаў як мага праз поле, - вочы на лоб! - да бальшака, каб пабачыць як пан Слатвiнскi на сваiм аўтамабiлi-дрыньдзе ехаў (гэта-ж табе ня хаханькi, такая тэхнiка!), пад канец вайны памагаў Джорджу Шостаму, - з ласкi Божае каралю iмпэратару й гэтак далей, - вытурваць нямчуру й чорнакашульнiкаў мясцовага "дучэ" са сьветлае краiны Дантэ, Вэрды й "сьвятых айцоў"... Цi гэта калi яно такое беларускаму пастуху й селянiну Алесю магло раней прысьнiцца?
      Адгэтуль простая выснова: вайна тая магутнай катапультай выкiнула нашага юнака "ў людзi", а пасьля ён ужо найбольш сваiмi намаганьнямнi, пры мiнiмальнай помачы Джорджа Шостага, перабраўся за акiян. У пасьляваенны час нялёгка за акiян трапiць было, але-ж хаўрусьнiкаў, за iхныя ваенныя заслугi, узнагародзiлi. Алесь Якiмовiч падпiсаў з канадыйскiм урадам кантракт, што за мiзэрную заплату, - сорак пяць даляраў у месяц, харчы й кватэру, - будзе працаваць парабком у нейкага канадыйскага фармара, даiць кароў i гной кiдаць. Ужо куды пазьней давялося Алесю рагатаць, калi пачуў на мэлёдыю канадыйскага дзяржаўнага гiмну змайстраваную адным беларускiм жартаўнiком пародыю:
      Ох, Канада! Як я цябе пазнаў,
      Дык кiдаў гной i рана уставаў.
      А назаўтра зноў я даiў кароў
      I ў полi жыта жаў...
      Ох, Канада, як я цябе праклiнаў!
      I казаў пра гэтую вялiзную заморскую краiну некалi генiяльны Вальтэр, што яна - некалькi акраў сьнегу. А канадыйскi Армянiн ахарактарызаваў яе ўжо зусiм памадэрнаму: "Канада - балшой чохнiка, а култура нiкакой".
      Мiнулае не адыйшло ў нябыт. Тваё карэньне... Там асталася й мацi. Дзе яна, жыве яшчэ цi ўжо адыйшла ў лепшы сьвет? Мiнулае - гэта ты. Дарма iлюзiямi жыць. I бiзнэсавы гармiдар, i матар'яльныя прыбыткi, i пашана за твае гандлёвыя посьпехi - усё гэта нажытае, прылепленае да цябе быццам звонку. Яно не з тае глыбiнi, не ад дарагiх родных гоняў i лясоў, не ад бусла, зязюлькi й салавейкi, не ад песьняў працавiтых жнеек i вясковых пастушкоў, не ад той вялiкай i гаротнай зямлi, што дала табе жыцьцё... I ў гомане гандлю, i ў шуме траскатнi гораду-гiганта, што магутнее й расьце, не пакiнеш ззаду мiнулае, бо яно - ты...
      Пасьля таго, як "бацька народаў" падаў сваю закрываўленую руку "прыгнечаным" Заходняе Беларусi, нарадзiлася ў людзей спадзяваньне на лепшую будучыню. Новыя гаспадары раздавалi сялянам зямлю польскiх памешчыкаў i асаднiкаў. Малазямельны Алесеў бацька таксама трымаў вока на сьцiплы надзел, не падазраючы, як i бальшыня руплiвых сялянаў, што зямля тая станецца пасткай на дарозе ў калгасны прыгон, у якi неўзабаве пачалi заганяць новыя валадары пры помачы мясцовых гультаёў i абiбокаў. Бальшавiцкi "новы лад" душыў непасiльнымi падаткамi, груганьнём розных палiтрукоў на бесканечных "мiтынгах", выгнаньнем людзей у канцлягеры. Алесеў бацька, замарыўшы каня вывазамi кубамэтраў каменьня й лесу, схудзеў, ледзь валок ногi, праклiнаў новы лад i мясцовых ды чужых паразiтаў, плакаў, гаротнiк, ад тых "дабротаў новага ладу". Забралi яго цёмнай ноччу. Прапаў. Колькi мацi ня бегала да рознага начальства, нiчога канкрэтнага не даведалася нi пра ягоную нейкую быццам крамолу, нi пра тое, дзе ён падзеўся. I ў мацi не высыхалi цяпер сьлёзы. Як i раней, лiпела пры сваёй швейнай машыне, каб хоць неяк пражыць, спадзяючыся, што сын падрасьце ды на добрыя ногi стане.
      "Саюзная Вялiкая Германiя" абрынулася ў чырвеньскi дзень на "iмпэрыю зла", якая пахiснулася, трэснула, распадалася, ня гледзячы на палымяныя заклiкi "бацькi ўсiх народаў", каб змабiлiзаваць на яе абарону ўсякую "ваенi рабсiлу". Неўзабаве цэлую Беларусь праглынуў Гiтлераў "гэрэнфольк". I паверыце? Перад беларускай моладзьдзю адкрылiся дагэтуль няведамыя гарызонты. Алеся клiкала беларуская школа, вялiкае нацыянальнае адраджэньне, а пасля - Саюз Беларускае Моладзi. Вiрус патрыятызму прыжыўся на папялiшчах дагэтуль зьненавiджанага i адыйшоўшага ў нябыт маскоўскага прыгону. Бацькаўшчына клiкала далучацца да шэрагаў моладзi. Акупант не заахвочваў, але й не перашкаджаў беларускiм дзеткам вучыцца ў роднай мове. Як прыгадваў пасьля Алесь, клiкаў-заахвочваў юнакоў i юначак змагацца за сваё i магутны голас генiяльнага паэта:
      Рушымся, брацьця, хутчэй
      У бой з жыцьцём, пакiдаючы жах,
      Крыкi пужлiвых людзей
      Ня стрымаюць хай бiтвы размах!
      Процi цячэньня вады
      Зможа толькi жывое паплыць.
      Хвалi-ж ракi заўсягды
      Цягнуць тое, што скончыла жыць.
      "Дранг нах остэн" зьмёў на сваiм шляху "жыда-бальшавiзм" i голасна аб'явiў, што ён "назад ня вернецца"! Спачатку на занятых Немцамi абшарах Беларусi адчынiлiся адно пачатковыя школы. У праграме адукацыi зьявiлiся, як здавалася дзеткам старэйшых клясаў, два загадкавыя словы: гiсторыя Беларусi.
      - Беларусi гiсторыя? - пыталiся яны. - Цi ёсьць такая гiсторыя? Адкуль яна пачынаецца? Цi гэта запраўды магчыма, што Беларусь мае нейкую гiсторыю? Тое, што яны "тутэйшыя", бальшыня дзетак ведала. Некаторыя выняткова ведалi нават, што яны - Беларусы. Але што Беларусь мае сваю гiсторыю? Зьбянтэжанасьць. Трэба было заглянуць у глыбокую мiнуўшчыну. Пачалi ад далёкага Полацкага Княства... На сыстэматычны разгляд i праверку кажнай бачыны гiсторыi дарагога народу ня было часу. Пераскаквалi, часта праз некаторыя гiстарычныя раўнiны i ўхабы шыбавалi нацянькi. А тут ужо, дзе блiжэй, i галасы выдатных сыноў i дачок былi куды больш зразумелыя. Гэтак зусiм, здаецца, яшчэ нядаўна, Янка Купала сказаў, што
      ...чалавек я, хоць мужык!
      На помач яму - Якуб Колас:
      ...папы й ксяндзы дубiнай
      заганялi нас у рай!
      Во як! Дубiнай заганялi! Што гэта за рай такi, у каторы "дубiнай" трэ было заганянь? I гэтта на помач словы яшчэ аднаго гаротнiка-паэта:
      А даўней Беларус, непадданы,
      Гаспадарыў, быў сам над сабою
      I далёка у сьвеце быў знаны
      За Лiтоўскай i Ляскай зямлёю.
      Па зярнятку, па макулiнцы прагна i скваплiва зьбiралiся веды. Раптоўна, быццам падштурхоўванае ваенным агнём, прыходзiла хрысьцiянскае i нацыянальнае ўсьведамленьне. Школа, узяўшы за руку, вяла на дарогi адкрыцьця, шляхi радасных i бясцэнных знаходак. Ад свае гразкое вулiцы - на бальшак, а там i на вялiкiя дарогi. Насамперш прышчэплiвалася любоў да пакрыўджанага шматпакутнага калiшняга гаспадара роднай зямлi, створанай iм культуры, да Бога, зруйнаваных нацыянальных i рэлiгiйных сьвятыняў, роднае мовы, народных традыцыяў, песьняў, мастацтва. А побач тая-ж дагэтуль няведамая гiсторыя Беларусi раскрывала i выстаўляла бясспрэчнымi фактычнымi доказамi жахлiвае махлярства, суцэльную хлусьню i варварства суседзяў, што заўсёды пад лёзунгамi хрысьцiянства й панславiзму, падпёртага калiшнiм мiсiянiзмам, пасьля камунiзмам i цi мала яшчэ якiмi крывадушнымi iзмамi крывавiлi, выбiвалi, стагодзьдзямi паланiлi некалi вялiкi й мiралюбны народ, падсякалi ягонае жывое карэньне. Моладзь прагна спажывала духовы корм, станавiлася на поўны рост, напаўняла родныя прасторы патрыятычнымi песьнямi, рухалася ад асноўнага вывучэньня ўсяго свайго роднага й дарагога да элемэнтарнага тварэньня гiсторыi.
      А навокал, вунь на iхных вачох, вялiкая гiсторыя рабiлася ненасытнымi-прагавiтымi хiжакамi-чужынцамi. Часу было ў вабрэз. Гэтта-ж, як на даланi, вiдаць было, як казаў генiяльны паэт, што
      Чужак-дзiкун, крывёю ўпiўшысь сьвежай,
      Запрог цябе ў няволю, ў батракi
      I тваю мацi-бацькаўшчыну рэжа,
      Жывую рве на часьцi, на кускi.
      Дый не адзiн "чужак-дзiкун", а найменш два... I яны - Масква й Бэрлiн для народу беларускага былi абое рабое! Гэтта-ж ля iх, тытанаў, каб уварваць i сабе кавалачак, завiхалiся памочнiкi з таго найразумнейшага на сьвеце народу. I яны на верных сыноў i дачок зямлi беларускай, зьняможаных у змаганьнi, быццам ненажэрныя шакалы i груганьнё нападалi. У агнi й крывi, у пекле расьлi юныя патрыёты, беларускае нацыянальнае ўскалосьсе. Цi хопiць часу, каб каласом узбуйнець i плён даць?
      Два тытаны мардавалi, палiлi, нiшчылi. Цi ёсьць словы й гукi якiмi льга перадаць тое, што адбывалася тады ў той гэене на гаротнай зямлi? Ужо пасьля вайны рабаўласьнiкi непакорнай краiны быццам падлiчылi й сказалi: так, загiнуў кажны чацьверты. Так? А цi ўзялi ў лiк тыя мiльёны, каторых у "мiрны час вялiкага сацыялiстычнага будаўнiцтва" ў канцлягерах сьмерцi, у шматлiкiх i тады яшчэ неадкрытых Курапатах вымардавалi?
      Алесь належаў да Саюзу Беларускае Моладзi, скончыў курсы кiраўнiкоў яе ў Альбэртыне. Ганарыўся гэтым. Затое яго пасьля маскоўскiя падхалiмы фашыстам i калябарантам назвалi. Саюз Беларускай Моладзi быў нянькай i апякуном маладой Беларусi, якой выпала менш трох гадоў, каб стануць на ногi й падрасьцi. Яна ўлiвала ў сэрцы юнакоў i юначак патрыятызм, вучыла iх сумленнасьцi, веры ў Бога, працавiтасьцi, пашаны гiсторыi й народных традыцыяў. Здабывалiся асноўныя цноты чалавека. Найважнейшае, каб на моцы ўсяго, яму некалi адабранага, а цяпер дадзенага, здабыў самае дарагое i неабходнае - беларускую годнасьць. Бо замала было асягнуць тое дэклярацыйнае - людзьмi звацца! Цяпер трэба было ня толькi людзьмi быць, але змагацца на жыцьцё й сьмерць за тое, каб выжыць. Каб нiхто й нiколi ўжо не паставiў цябе на каленi, рабсiлай не зрабiў!
      I для людзей, якiм перарэзалi, здаецца, усе шляхi, адабралi права якога-небудзь выбару, у сорак чацьвертым вясной прыйшоў час выбару. Няпраўда, выбарам гэтага нельга назваць: або ўцякай, разам зь Немцамi, або сустракай маскалёў. Абое рабое, - найнавейшая Сцыла й Харыбда! Што-ж будзе, калi трапiш у пашчу ненасытнага "вялiкага й мудрага бацькi народаў"? Цябе чакае або сьмерцяносны Гулаг або "даёш Бярлiн". Ненавучанага ваеншчыны пагоняць на перадавыя, дзе крыкам "ура" нiкога не спалохаеш. А Гулаг чакаў новае рабсiлы. Ну а што станецца, калi зь Немцамi пойдзеш? Недзе да станка на фабрыцы прывяжуць, або ў якога баўэра ад сонца да сонца, - дух зь цябе вон! - будзеш iшачыць. Гiтлер мiльёны сваёй машынай вымардаваў, дык значыцца i тут рабсiла... Ох, як патрэбная! Выбiрай.
      Гiтлераў "тысячагадовы райх" крышыўся-гарэў-распадаўся пад ударамi з захаду i ўсходу. Значыцца на ягоную зьмену сюды ў Беларусь прыйдзе зьненавiджаны й мiлiярды разоў пракляты маскоўскi Молах-тытан, каторы ў мора варварства кiне цэлую ўсходнюю i сярэднюю Эўропу. А там, на захадзе, перамогуць дэмакратычныя краiны. Каб туды як дастацца!
      Думка, што неяк ня зусiм выразна нарадзiлася ў галаве, iнтрыгавала. Можа яна, гэтая раптоўная думка, пусьцiла карэньне ў сьведамасьцi куды раней, калi Алесеў бацька, праклiнаючы "мiсiянераў" з Масквы й Варшавы, добрым словам успамiнаў Ангельшчыну i Амэрыку. - Вось там, - разважаў бацька Янка Якiмовiч, - павiнны людзi добра жыць! Тамака, кажуць, i заробiш добра, i для Бога, i для чалавека волi хапае!
      Дарэчы, у гэны гурт краiнаў, дзе людзi добра жывуць, дзе ўсiм волi хапае, залiчаў бацька Алесеў i Аргэнтыну, i Канаду, дый блiжэйшую Францыю. Ведама-ж усiм навокал, што ў Францыю многа каторыя дзяцюкi езьдзiлi "ў шахты" грошы зарабляць, прывозiлi адтуль заашчаджаныя франкi, ну а з Амэрыкi цягнулi даляры. За гэткiмi дзяцюкамi пасьля ганялiся ўсе дзеўкi; адно пальцам кiўнi, - любую возьмеш.
      Разважаньнi... меркаваньнi... Ня было калi, агонь ужо пяткi прыпякаў. I гэткiм чынам, выбар у бязвыбарным пiхнуў на захад. Шкада маткi, якую перашкодзiлi забраць. За яе адну, за яе гаротнiцу, марыўся пасьля юнак доўгi час бяссоньнiцай.
      Пасьля перамогi захаднiя хаўрусьнiкi скрупулёзна выконвалi свой дагавор з Масквой аб рэпатрыяцыi зь Нямеччыны савецкiх грамадзянаў. Давялося iм, вядома, ужываць так званую цьвёрдую руку. Ангельскi Томi i амэрыканскi Джы ай Джоў сваiм вачом ня верылi: людзi адмаўлялiся ехаць на радзiму... Як гэта разумець? Расея, тая аграмадная i магутная Расея, якая ў сканфужаным уяўленьнi заходняга хаўрусьнiка "бацькi народаў" цягнулася ад Владывастоку да Бэрлiну, гэтая Расея клiкала сваiх дзетак дамоў, каб прыгарнуць iх, нагрэць, ашчасьлiвiць. А гэтыя дзеткi адмаўлялiся. Яны ня толькi не сьпяшылi ў абдымкi дарагой мацi, а некаторыя забiвалi сябе. Што гэта такое? Адкуль таму Джову, што чвякаў жвачку Рыглея, цi пляваў сьмярдзючай табакай, зразумець было пачвару Расею й паняволеныя ёю народы?
      Пад камандай генэрала Пiлiпа Iванавiча Голiкава, "намесьнiка наркома абароны па кадрах, упаўнаважанага па справах рэпатрыяцыi", што атаўбаваўся iз сваёй бандай у Парыжы, пры помачы верных захаднiх саюзьнiкаў праводзiлася паляваньне на "невозвращенцев" хуткiм тэмпам па цэлай Эўропе. На помач Голiкаву - мiльённая амэрыканская ваенная сiла, ня меншая ангельская. Мiльёны людзей, у тым прынамсi паўмiльёна Алесевых суродзiчаў, загналi ў Гулаг. Адзiн Лiхтэнштэйн, якi ня меў нiкога пад зброяй для абароны мiнiятурнага княства на сумежжы Швайцарыi i Аўстрыi, пад апеку каторага ўцякло пару сотняў "невозвращенцев", сказаў Голiкавым паляўнiчым, што нiкога iм не аддасьць бо гэныя людзi не хацелi ў нiякую эсэсэрыю да нiякага "бацькi ўсiх народаў" вяртацца. I Голiкаў, - паверыце, добрыя людзi? - пакiнуў бравы Лiхтэнштэйн у супакоi.
      "Вялiкi й мудры" варвар у Крамлi захлынаўся ад рогату. Ён за ўсякую цану намагаўся напоўнiць Гулаг новай рабсiлай. Нiколi-ж у сваiх найбольш амбiтных марах не давялося спадзявацца яму, што заходнiя так званыя саюзьнiкi запраўды такiя сьляпыя й дурныя. Яны пазбывалiся сваiх найлепшых памочнiкаў, патэнцыяльных хаўрусьнiкаў у будучым змаганьнi з маскоўскiм iмпэрыялiзмам, аддавалi iх усiх "вялiкаму й мудраму айцу ўсiх народаў i карыфэю навукаў", проста навыперадкi пхалi мiльёны зьнямоглых гаротнiкаў у бальшавiцкае пекла.
      Ужо шмат пазьней, пасьля вайны, даведаўся Якiмовiч пра так званае страчанае пакаленьне. Паводле прыблiзных падлiкаў адказных вэтэранаў "вялiкай айчыннай вайны", тым страчаным пакаленьнем аказалiся ўраджэнцы 1924-25-26 гадоў. З сотнi высланых на "даёш Бярлiн", вярталася назад адно двух цi трох... Былых сяброў Саюзу Беларускай Моладзi праглынуў на даўгiя гады Гулаг. I Алесь гадамi нараджэньня належаў да таго "страчанага пакаленьня". Кемлiвасьць, патрыятызм i вынаходлiвасьць выратавалi яго ад праклятай сталiнскай мятлы, што на замiнаваным i крывавым шляху "даёш Бярлiн" i ў Гулагу зьмяла з родных нiваў найбольш цэннае, што было ў самым росквiце, пакаленьне шматпакутнага народу.
      15
      Пасьля тае даўгое гутаркi з Капшуном Вера цi раз намагалася ўявiць Алеся вылюдкам, забойцам нявiнных людзей, з рукамi ў iхнай крывi. Казаў яшчэ Грыша, што ён i цяпер быццам браў удзел у нейкiх кансьпiрацыйных апэрацыях. Што за загадка! Тут цi ня сам чорт рогi мог паламаць. Намаляваны Капшуном злачынца нiяк не нагадваў таго дзяцюка, - ветлiвага, талерантнага, зычлiвага, добра адукаванага, сумленнага, - якога Веры ўжо ўдалося пазнаць з блiжэйшае адлегласьцi. Калi-б Алесь нават хацеў маскавацца, дык-жа перад ёю ня было патрэбы. Ён ня мог яе ведаць да сустрэчы ў Трыфты Тонi.
      Вера некалi чытала ня толькi "буревестника революции", але й розных клясыкаў. Пачынаючы зь несалодкага дзяцiнства жыла мiж розных апякуноў, пазнавала шматлiкiх людзей. Меркавала, што жыцьцё ўзнагародзiла яе багатай практыкай. Тут-жа яна лоб у лоб сустрэлася зь нечым, чаго раней ня мела магчымасьцi спанатрыць. З аднаго боку Капшун выступiў iз сваiм варыянтам Алеся. Зь iншага - Алесь, якога, здавалася ёй, крыху ўжо пазнала. I завязка таго, што людзi называюць каханьнем.
      Намагалася прадставiць Алеся ў найбольш нэгатыўным сьвятле, уявiць яго чалавекам на Капшуноў узор. Пасьля гутаркi з Грышам трымалася ў адносiнах да Алеся больш асьцярожна. Лёгка было страцiць раўнавагу, апынуцца ў мутацыях нявырашанага нутранога канфлiкту. Колькi тут было няведамых? Духовы фэрмэнт нарастаў. Канфлiкт мог выбухнуць зь небясьпечнай сiлай, разбурыць веру й догмы, якiя былi апорай дагэтуль.
      Вера ўпэўнiлася, што Алесь ёй шчыра цiкавiўся, магчыма што ў адносiнах да яе кiраваўся адно пачуцьцём. Дзяўчына-ж асiрацела ў веку васьмi гадоў i ў дзяцiнстве не спазнала ад нiкога матчынай ласкi. Пазьней да яе, ужо ўзрослай, цi раз заляцалiся розныя дзяцюкi. Але нiводнага сур'ёзнага не пазнала. Некаторыя цiкавiлiся адно сэксам. Аднойчы была моцна пакрыўджанай, iншы раз рашчараванай. Да часу знаёмства з Алесем, мiма ўсяго пройдзенага, зьберагла, ёй здавалася, у сябе ўсё найлепшае. Гатовая была пайсьцi насустрач запраўднаму, гатоваму расьцi з двух бакоў, каханьню.
      Цяжка было яе зьвесьцi з тропу нейкiм маскарадам. Алесь захапляўся ейным прывабным выглядам, цi раз пра гэта адкрыта гаварыў. Быў памяркоўным, зычлiвым, дабрадушным, шмат разоў памагаў ёй на працы ў краме, нiколi не надужываў сваёй пазыцыi боса. Дрымучыя дзявочыя пачуцьцi прачыналiся. Кантраляваныя раней, яны цяпер жадалi поўнi, росквiту, плёну. I цi яе вiна, што гэтта зьявiўся Капшун, якi сказаў наступнае: перад табой фашыстоўскi крымiналiст, забойца нявiнных, выкiдыш грамадзтва. Iдзi, нават пусьцiся зь iм, злавi падманi за ўсякую цану. Празь яго мы закрыем раты iншым бебурнацам, фашыстоўскiм махрыстым злачынцам, або зьлiквiдуем iх.
      Заданьне нялёгкае. Ды выканаць яго такой дзяўчыне, як яна - плюнуць, калi-б яно не закранала тваiх людзкiх пачуцьцяў, каб можна было гэта неяк мэханiчна. Хаця-нехаця, тут лёгка ад яго не адкараскаешся. Пастанавiла, падумаўшы-перадумаўшы пра "людзей з клюбу", ацанiўшы сытуацыю "на халодную галаву", дзеяць паволi. А сумлевы вярталiся. Зноў-жа вярталiся старыя пытаньнi... А можа яно так, а можа лепш гэтак...
      Падсумаваўшы выказваньнi Капшуна, гэты дзяцюк павiнен быць надта-ж спрытным i кемлiвым чалавекам, праўдападобна не адны зубы зьеў у мастацтве iнтрыгi, махлярства. Магчыма меў набiтую руку ў забойствах. Памяркуем, што ён цяпер зь вядомых прычынаў маскаваўся. Дык што крылася пад маскай? Адкуль ён зьявiўся, што рабiў падчас апошняй вайны. Кардынальныя пытаньнi...
      16
      Гэтых вялiкiх матылёў зь вясёлкай хварбаў называлi тут манархамi. I запраўды цi адзiн манарх мог-бы iм такiх колераў пазайздросьцiць. Некаторыя мясцовыя i суседнiя навукоўцы ўжо ганялiся за гэтымi прыгажунамi, каб адказаць на пытаньне: дзе яны зiмуюць. Расьцьвiла адна тэорыя, што яны адсюль, з сакавiтай прыроды Канады адлятаюць зiмаваць аж у Мэксыка. А тымчасам яны вось тут - вялiзная колькасьць - пырхаюць у квеценi ля поўнай рэчкi Крэдыт, што паволi пхне цяпер свае воды ў глыбокiм яры ў недалёкае возера. А за матылямi, сама быццам матылёк, ганяецца Вера. Усьцешанаму такiм пагодным днём Алесю прыгадалася пачутае ў сьвятынi: "усякае дыханьне славiць Госпада". Так яно. Птушыныя песьнi, расьцiннасьць, сонца... Пацеха, маладосьць... Не хапае салавейкi, бусла й жаваранка... Калi-ж iдзе пра тое "дыханьне", дык тут няма атрутных бензiнных гарадзкiх выхлапаў. Сонца, зелень, роскаш. Вера, пабачыўшы птушку робiна, цiкава раскажа пра яе. Яна ў гэтай краiне роджаная, любiць прыроду.
      Дзяўчына перастала ганяцца за матылямi. Iшлi, задуманыя, насычвалiся адчуваньнем блiзкасьцi, гаварылi зрокам. I iхныя думкi былi, пэўне-ж, больш будзённымi, чымся тыя, што "славiлi Госпада".
      - Алесь, ты ведаеш, мы ўжо даўно разам працуем i бачымся, але ты мала расказаў пра сябе: як ты жыў, дзе быў. Можаш расказаць?
      - Гэй! - зьдзiвiўся Алесь. - Я ня ведаў, што ты так добра гаворыш пабеларуску. Адкуль то раптам узялося?
      Яны спынiлiся. Алесь доўга i ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы. Дагэтуль гаварылi пераважна паангельску, адно рэдка калi ў мову дзяўчыны прарывалася расейскае цi беларускае слова.
      - Я, знаеш, мала гаварыла, але цяпер нямношка падвучылася.
      - А навошта табе гэта? Цi ты нямношка падвучылася, каб са мной пабеларуску гаварыць, цi што?
      - Можа так, а можа й ня так. Хачу пазнаць твой край, чытаць беларускую лiтаратуру, спаткаць землякоў тваiх.
      - Мне вельмi прыемна такое з тваiх вуснаў пачуць. Калi магу як памагчы табе вучыцца, то калi ласка...
      - Можаш, мой даражэнькi, - раптам згадзiлася Вера.
      "Даражэнькi"... Дагэтуль дзяўчына нiколi не назвала яго гэтым ласкальным словам. Алесь задумаўся, цi Вера цяпер думала паангельску i ўжывала беларушчыну, цi як. Iдзе, прыкладна, пра ўжываньне таго-ж слова "дарагi". У канадыйскай цi амэрыканскай бiзнэсавай дый i ў iншай карэспандэнцыi, там, дзе ў беларускай мове ўжываецца слова "шаноўны" цi "паважаны", на гэтым кантынэньце ды i ў самой Ангельшчыне скрозь ужываецца слова "дарагi". Чалавек вам зусiм незнаёмы, вы да яго пiшаце лiст у нейкай справе першы раз, усёроўна пачынаеце: "Дарагi мiстар Смiт", так i гэтак... У нашай мове гэткi зварот здаўся-б надта дзiўным. Адгэтуль у ангельскай мове слова "дарагi" набыло крыху iншы нюанс цi сфэру ўжываньня, чымся ў нашай.
      Прыселi на беразе рэчкi.
      - Ты вельмi амбiтная дзяўчына, - пахвалiў Веру Якiмовiч.
      - Як добра чуць гэта ад майго боса. Можа дасi мне лепшую работу? жартавала Вера. Яна ўзяла гатовы кiй, што знайшла побач, варушыла iм у вадзе. Паднялася каламуць. Дзяўчына прыглядалася страказе, што быццам верталёт, затрымалася над купiнай.
      - Зусiм не жартую. Беларускую мову вучылася! Цiкава, якiя там яшчэ ў цябе неспадзеўкi.
      - Ты не адказаў на маё пытаньне.
      - Гэта якое пытаньне? Ага, памятаю. Ты хочаш даведацца пра мяне?
      - Так.
      - Чаму?
      - Таму, што хачу лепей цябе пазнаць.
      Алесь маўчаў. Ейная парфума... Якая гэта? Цi ня бэзавая? Ледзь стрымлiваўся, каб ня ўзяць дзяўчыну ў абдымкi, абцалаваць яе...
      - Адкуль мне пачынаць? - спытаўся.
      - З самага нiзу.
      Алесь усьмiхнуўся, уважна прыгледзеўся рамонку-спакусе, жартаўлiва пачаў апавядаць.
      - Ну добра... Расказвалi мне, што нарадзiўся я ў старэнькай струхлелай хаце над ранiцу, пасьля трэцiх пеўняў...
      - Што гэта струхлелая? Што гэта трэцiх пеўняў? - адразу перапынiла яго дзяўчына.
      - Струхлелая, гэта значыць спарахнелая, цi - паангельску - rotten, а пеўнi то roosters, яны сьпяваюць трэцi раз над ранiцу.
      - Разумею.
      - Расказваюць, што на сьвет памаглi мне зьявiцца дзьве вясковыя бабкi, каторыя мяне спавiвалi. Тут во жанчыны родзяць дзяцей у шпiталях, а там, удома iнакш... Далей апавядаюць, што я заявiў аб сваiм зьяўленьнi на гэты божы сьвет добрым i галасьлiвым кугiканьнем цi кугаканьнем, так, як належыцца ўсiм ад часоў Адама i Евы, а, - калi ты пакланяешся Дарвiну, - ад пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-прамалпаў...
      Дзяўчына ўсьмiхалася i ўважна слухала.
      - Калi, значыцца, я голасна заявiў пра сваё зьяўленьне на гэты сьвет божы, тады аглядалi мяне з усiх бакоў, охалi i ахалi з захапленьня, а адна бабка ўзяла верацяно, ды, - каб я круты й паваротлiвы быў, - адрэзала на верацяне мой пуп.
      - А што гэта верацяно?
      - Spindle. Ведаеш такое нешта?
      - Ага. Ну й што далей сталася?
      - З таго, што мне ўдалося даведацца пра маё на гэты божы сьвет прыбыцьцё, дык тут галоўнае адно. Паколькi я з самага нiзкага, так сказаць, мужыцкага цi сялянскага роду, дык там ня было прысутных нiякiх пiсараў афiцыйных нi прыватных, а таму й ня было каму запiсаць для гiсторыi нашага народу цi маiх насьледнiкаў такiя важныя дэталi, як маю вагу, колер вачэй, стан здароўя мой i маткi маёй, камэнтары й гамонку вяскоўцаў i так далей, i да гэтага падобнае...
      Вера хiхiкала, але Алесь зусiм ня трацiў сур'ёзнасьцi.
      - Гэта генiяльна! - жартавала дзяўчына.
      - Цяпер-жа, паколькi мы выясьнiлi ўжо калi i як я нарадзiўся, дык трэба можа не забывацца якога я племя. Вось-жа з добрых крынiцаў, гэта значыць з аўтарытэтных вуснаў я чуў, што належу да вялiкай масы людзей, пра якiх Лiнкольн, здаецца, некалi сказаў, што Бог павiнен гэтых людзей моцна любiць калi стварыў iх так многа...
      - Ага, надзвычайна! - усьмiхалася Вера.
      - Iншая справа, - вельмi сур'ёзным тонам прадаўжаў Якiмовiч, - што вусаты маршалак з Варшавы i ягоныя паны, пад уладай каторых я нарадзiўся, зусiм не згаджалiся з апiнiяй Лiнкальна адносна нас, добрых людзей, якiх найбольш натварыў Бог на сьвеце. Той вусаты i ўжо трухлявы марашалак ды ягоныя паны казалi, што мы ўсе - хамы, што нашая мова - хамская, што мы мусiм цэлы час на паноў працаваць, як некалi амэрыканскiя Негры на сваiх уладальнiкаў...
      - А што гэта такое хамы?
      - Паводле бiблii, у Ноя быў сын Хам, якога бацька пракляў за непашану яго. Палякi хамамi называюць прымiтыўных, нявучаных людзей, паангельску назваць iх можна dopes...
      - Ага, ну далей! - спанукала Вера.
      - Дык Палякi нас старалiся да працы ў паноў за мiзэрную плату запрэгчы. Яны, - значыцца гэтыя самыя Палякi, - думалi, што яны ёсьць найразумнейшым народам на сьвеце, а таму гэтыя нiкчэмныя людзi казалi, што яны маюць права гуляць i жыць за нашыя мазалi... Кумекаеш?
      - Яны вас эксплёатавалi?
      - Во, во, але. Яшчэ як эксплёатавалi! Цяжка было, але неяк трывалi, бо дзе дзенешся... Ды сталася яшчэ горш, калi Гiтлераў саюзьнiк Сталiн задумаў нас вызвалiць, цi, як нам казалi, падаць нам "братнюю руку". Гэта здарылася сямнаццатага верасьня ў трыццаць дзявятым. Перад тым Сталiн i Гiтлер зрабiлi саюз, умову такую як гэта падзялiць цi паглынуць усiх тых меншых, што ў iх пад бокам жылi, у тым лiку й нас. I вось Сталiн, калi праглынуў нас, дык адных гнаў у калхозы, а другiх, каторыя не хацелi туды, вывозiў у Сiбiр у канцлагеры, дзе марыў iх працай i голадам. Так дзясяткi мiльёнаў людзей нячысьцiк вымардаваў.
      У нас дык ён выдумаў так званых кулакоў. Так назваў тых, каторыя былi лепшыя i працавiтыя гаспадары на сваёй зямлi. Былi гэта бедныя сяляне, бо багатымi ў нас толькi польскiя паны маглi быць... Вось-жа калi ты меў нейкi кавалак зямлi, пару коней, пару кароў, хацеў сам гаспадарыць i ўпiраўся, як цябе ў калгасны прыгон гналi, дык ты быў ужо кулак i падлягаў лiквiдацыi.
      Мой бацька меў сем гактараў зямлi, дзьве каровы, аднаго каня, сьвiньней пару ды авечак, некалькi курэй i гусей. Бацька быў надзвычайна працавiты, а матка шыла, дык бяз хлеба не сядзелi. Бальшавiкi налажылi аграмадныя падаткi, што нельга iх нiяк было выплацiць, а тады пачалi гнаць усiх у калгасы. Бацька супрацiўляўся, не хацеў, праклiнаў iхны новы лад. Яго ноччу, беднага, забралi. Матка хадзiла да iх днямi i тыднямi, вочы выплакала. Прапаў чалавек. Напэўна ў Сiбiры недзе, гаротнiка, замардавалi...
      - Твой бацька быў контррэвалюцыянерам? - сур'ёзна спыталася Вера.
      - Што гэта за пытаньне? Дзе ты здабыла сваю палiтычную адукацыю?
      Вера ледзь ня прыкусiла язык.
      - А што дзiўнага я сказала?
      - Нiчога такога дзiўнага, толькi што я чамусьцi не спадзяваўся пачуць гэтага слова з тваiх вуснаў... Яно заўсёды было зброяй савецкiх палiтрукоў i чэкiстаў... Чула ты пра iх? Мой бацька быў чэсным, у Бога веруючым, працавiтым i сумленным чалавекам. Яго забралi i напэўна замардавалi таму, што ня бег у калгас, а калгасы - гэта прыгон, няволя, ярмо! Разумееш?
      Маўчаньне. Алесь у гэны час жадаў-бы зьмянiць тэму, расказваць казкi пра каханьне, прыгажосьць... Гэтаму спрыяў птушыным шматгалосьсем насычаны i сонцам ды квеценем напоўнены дзень. А найбольшай аздобай усяго была яна, тая, што побач яго. I чаму зь ейных прынадных вуснаў зьляцела тое зацяганае ў "iмпэрыi зла" бальшавiцкiмi забойцамi слова? Яно ня мела права ўварвацца гэтта дысанансам у iхную iдылiю!
      - А што ты рабiў у вайну?
      Сур'ёзны зусiм голас з тых самых вуснаў, што нядаўна адным словам мiр, супакой i прыгожы настрой змарнавалi. Гэтым разам Алесь, - як быццам-бы яго пчалiнае джала пеканула, - не ўглядаўся ў асмужаныя прамянiстыя вочы, каб там адказу пашукаць. Не. Цi-ж яна ня ведае, што такiм пытаньнем цэлы дзень руйнуе? I навошта? Нахлынула злосьць. Якраз адпаведны зарад злосьцi, каб зьявiўся на помач Якiмовiч-цынiк, цi, - калi хочаце, - зьдзеклiвы, немiласэрны, зусiм няштодзённы i тысячамi хваляў апошняе вайны кiданы й крыўджаны юнак. Ён скоса зiрнуў на Веру. Яна ня сустрэла ягоных вачэй, бо сканцэнтравалася на кiйку, што мяшаў на беразе ракi каламуць. Быццам тое пытаньне, што пчалiным джалам пеканула Алесева сэрца, было вось такое сабе звычайнае, няважнае, абы якое...
      - У вайну? Чакай, трэба прыгадаць, як гэта было, - iранiчна-зласьлiва ўсьмiхнуўся Алесь. - Значыцца, калi гэты Сталiнаў саюзьнiк, генiяльны фюрэр з Бэрлiну - Адольф Гiтлер, - узяўся вызваляць усю рэшту сьвету ад Жыдоў i бальшавiкоў ды розных там плютакратаў ды калi ён пачаў будаваць так званую новую Эўропу, я адразу скумекаў важнасьць таго, што ён робiць. На ўсходзе ад самога таго райху Гiтлер вызначыў для сябе "лебэнсраўм" - жыцьцёвы прастор для сваiх арыйцаў з блакiтнымi вачмi i блёнд валосамi, значыцца для "гэрэнфольку" Немцаў. А ў нас, як усiм вядома, нiколi ня было добрых гаспадароў i парадку, бо ня мелi кампэтэнтных людзей у эканомiцы й палiтыцы. Калi я скумекаў, што тут зьявiўся генiяльны правадыр, каторы зробiць iдэальны парадак i пабудуе свой райх на тысячу, а можа й дзьве тысячы гадоў, я тады закасаў рукавы i пабег памагаць Гiтлеру будаваць той райх. Разумееш?
      Перш мы, - гэта значыць я i Гiтлер, - мусiлi вырашыць праблему перанасяленьня. Замнога людзей было. Вырашэньне тае праблемы патрабавала радыкальных мераў. Таму я ахвотнiкам кiнуўся на службу, як тады называлi, лiквiдатара гэных лiшкаў насельнiцтва, каторае Гiтлеру замiнала тысячагадовы ягоны райх будаваць. Работа, трэба прызнацца, ня была чыстая, але затое якая нажыва, - золата, брылянты, багацьце, - усяго хапала! Ну й зажылi мы, загулялi! А Гiтлер мяне яшчэ рознымi заслужанымi ўзнагародамi надзялiў, усялякiмi там кройцамi з гакамi i бяз гакаў мой эсэсаўскi мундзiр удэкараваў! Эх, якая слаўная была тады для мяне жытуха настала. I каб ня гэтая нечысьць жыда-бальшавiкi, то я зь Гiтлерам...
      - Алесь, я ня думала, што ты жартаваць з гэтага будзеш.
      Рука зь кiйком перастала мяшаць каламуць у рэчцы, а прамянiстыя вочы, з дакорам, глядзелi на яго.
      - Мне прыкра, даражэнькая мая, але я ня лiчыў патрэбным перад табой спавядацца.
      - Ня хочаш сур'ёзна расказаць аб тым, што вайною рабiў?
      - Ды не, чаму-ж... Магу. Але чаму нельга пажартаваць?
      Ён узяў дзяўчыну за падбарадок, прыгарнуў да сябе, зiрнуў у ейныя вочы.
      - Паглядзi, што за iдылiя. Цэлы сьвет усьмiхаецца, цi, як у царкве я сяньня чуў, "усякае дыханьне славiць Госпада"! Нашто пра вайну й сьмерць гаварыць? Як той паэт сказаў - жывому жыць, зьнiшчэньню сьмерць! Усьмiхайся, цаца мая мiлая! Поўнiся сваёй прыгажосьцю, красуйся!
      Вера ўсьмiхнулася з натугай. Рашчаравалася. Першая спроба, каб з вуснаў дзяцюка пачуць пра ягонае цёмнае прошлае, не ўдалася. Трэба будзе падыйсьцi да яго зь iншага боку.
      Калi ехалi ў горад, Алесь ня мог разгадаць, чаму дзяўчына нос павесiла. Магчыма, што трэба будзе знайсьцi да яе iншы падыход.
      17
      Антон Шпак цi раз намагаўся ўявiць сабе сытуацыю, у якой, ён быў перакананы, аднаго дня апынецца. Шпак - рэалiст, часты пэсымiст, жадаў застрахавацца ад удару, якi, хаця-нехаця, прынясе яму ягонае, - як часта жартаваў, - нулявое сацыяльнае становiшча ў гэтай чужой краiне. Пасьля такога бясцырымоннага звальненьня з працы ягонага сябры Эстонца, Шпак ведаў, што ягоны лёс на валаску вiсеў. Прычынаю былi частыя нямогласьцi, калi працаваць ня мог. Ён дзiвiўся, што да гэтага часу неяк утрымаўся.
      Адылi, нягледзячы на такую псыхалягiчную застрахоўку перад магчымым ударам, усё-ж вытрымаць яго цяжка было. Дый здарылася тое лiха тады, калi пiсьменьнiк яго найменш спадзяваўся. За апошнi месяц не прапусьцiў нiводнага дня працы, хоць i адчуваўся фiзычна змораным. Аднае ранiцы, калi зьбiраўся дадому, наглядчык паклiкаў яго ў кантору.
      - Мы пастанавiлi звольнiць вас з працы.
      Цьвярды, няветлiвы голас. Укалоў, ашаламiў ураднiцкi тон. Чалавек, здавалася, думкаю i да гэтага быў падрыхтаваў сябе. Але праца, якая-бы яна нi была, гэта якар, на якiм трымалася ўся чалавечая годнасьць у змаганьнi зь лiхам у чужой краiне. Цяпер гэны якар паднялi i Антон Шпак апынуўся на шляху, якi бег у тупiк. Наперадзе - нумар на лiсьце беспрацоўных, адна маленькая бездапаможная фiгурка ў дзяржаўнай статыстыцы.
      - Мне здаецца, што ня мушу вам казаць пра прычыны... - трашчэў сухi, калючы голас ураднiка. - Замнога няпрысутнасьцi. Мы ня можам апэраваць гатэлем бяз сталае абслугi.
      - Навошта выясьняць... Усё й так зразумела. Мне прыкра...
      - Няхай вам ня будзе прыкра за мяне, - адказаў ураднiк.
      - Прабач, але навошта лiшняя гаворка? Каб мяне ўкалоць? - павысiў пiсьменьнiк свой голас. Наплывала злосьць. - Давай палагодзiць фармальнасьцi.
      - Атрымаеш кнiгу страховачную i грошы як адчынецца канцылярыя.
      Шпаку хапiла таго гатэлю. Палагодзiўшы свае справы, хаця змораны, пастанавiў iсьцi дахаты пехатою. Быў гэта раньнi ruch hour гадзiна-сьпешка. Вялiзная маса людзей, - хто на "сваiх дваiх", а найбольш аўтамабiлямi, - усё гэта ў iмклiвым руху; аўты запаўнялi свае стаянкi, энэргiяй новага дня гаманiлi фабрыкi, крамы, канторы. Магутная ў сваiм кiпучым пералiве артэрыя жыцьця, якой кiравалi правы iснаваньня i вызначаныя мэты. Натоўпы каля трамваяў, аўтабусаў i тралейбусаў, каля падземнае чыгункi, суцэльныя, амаль упрытык адзiн да аднаго, вужы аўтамашынаў. Усё гэта нармальнае i рацыянальнае для ўсiх, апроч аднаго, капрызным лёсам зьняможанага i зноў на рынак беспрацоўных выкiнутага чалавека.
      Шматлюднасьць падчас гадзiны-сьпешкi цяпер паўстала перад вачмi Антона Шпака бяздушнай машынай. Яна ноччу спынялася, яе складныя часьцi рассыпалiся на свае вызначаныя месцы, адпачывалi. Цяпер-жа тыя часьцi зноў займалi раней вызначаныя месцы й машына пачынала гул працы й прагрэсу. А цi быў гэта прагрэс? Цi ня круцiлiся ўсе гэтыя людзi навокал бяз мэты? Цi ня была гэта пагоня за iлюзорнай зьявай?
      Званы на ратушавай вежы адзначылi дзявятую. Людзям пачаўся працоўны дзень, а Антону Шпаку мiнуў яшчэ адзiн сэктар часу ў падарожжы ў нiкуды... Ён нядаўна выбыў з тае агульнае машыны, што выплюнула яго бязь нiякага шкадаваньня, бо быў-жа занадта слабым, каб далей несьцi адпаведны цяжар. Такiм чынам ён быў цяпер нiкiм i нiкуды ня йшоў. А цi запраўды быў ён нiчым, на шляху ў нiкуды?
      Антона Шпака ведалi суродзiчы й чужынцы. Зь ягонымi словамi i iдэямi змагалiся супраць ненавiсных ворагаў. Для Беларусаў ён стаўся сымбалем непахiснае веры ў перамогу й вызваленьне бацькаўшчыны. А якая цана яму на гэтым баку акiяну, дзе адзiным сымбалем амэрыканскага сьвету, як здавалася яму цяпер, быў усемагутны даляр? Беларускiя грамадзкiя i рэлiгiйныя iнстытуцыi на эмiграцыi трымалiся на дабравольнай i ахвярнай працы ды грашовых складках сваiх сяброў. Камэрцыйных установаў новая эмiграцыя ў гэны час яшчэ была не стварыла. Малыя зарганiзаваныя групы не маглi ўтрымлiваць платнага пэрсаналу.
      Мог-бы Антон Шпак працаваць у радыё "Вызваленьне" ў Мюнхэне, што рыхтавала й перадавала адмысловыя праграмы для сваiх слухачоў за "зялезнай заслонай". Вядома, што бальшавiкi гэныя радыёпраграмы глушылi як маглi. Зьмест радыёматар'ялаў iшоў празь сетку цэнзуры. Будзь аўтаматам, тлумач чые-небудзь скрыпты, прытрымлiвайся iнструкцыяў пры аўтарстве сваiх тэкстаў, адным словам працуй пад цэнзурай.
      Антон Шпак паставiў-бы Амэрыканцаў у шэраг зялёненькiх навабранцаў на фроньце праблемаў зьвязаных з паняволенымi чырвона-фашыстоўскай Маскоўшчынай народамi. Русiфiкацыя нерасейскiх моваў i звужэньне сфэраў iх ужываньня, нацыянальная культура на савецкi лад, цалкам падпарадкаваная цэнтру гаспадарка, немажлiвасьць абмену iнфармацыi i ведаў зь перадавым культурным i навуковым замежжам, нутраныя мэтады поўнае кантролi й рэпрэсii ўсiх паняволеных народаў у "iмпэрыi зла", камунiстычная партакратыя i камандна-бюракратычная сыстэма кiраваньня, Гулаг i генацыд паняволеных народаў - вось некаторыя з галоўных дзялянак "саветалёгii" куды адно пасьля вайны пачалi падарожнiчаць амэрыканскiя калюмбусы.
      Амэрыканскiя навабранцы часта дыктавалi табе розныя мудрасьцi, звычайна зачэрпнутыя iмi раней з розных крынiцаў белых расейскiх адзiнанедзялiмцаў. Яны мелi нахабнасьць пераконваць людзей такога выдатнага прэстыжу як Антон Шпак, што яны ведаюць лепшыя шляхi змаганьня з камунiзмам... Наiўнасьць, дзе твае межы? Награмадзiлася маса праблемаў у супрацоўнiцтве з тымi зялёнымi амэрыканскiмi экспэртамi i спэцамi, якiя сваёй сьлепатой у расейскiх i савецкiх справах адпiхнулi ад супрацоўнiцтва шмат аўтарытэтных людзей, якiя паходзiлi з краiнаў паняволеных цяпер Масквою.
      Славiстыка пры канадыйскiх унiвэрсытэтах ня мела праграмаў беларусаведы. Выкладаньне расейшчыны абсадзiлi Жыды. Галоўнае, што аставалася для Антона Шпака - творчая праца ў беларускай лiтаратуры i журналiстыка. Даходу адсюль амаль нiякага. Беларуская эмiграцыя, у вялiкай меры палоханая бальшавiцкiмi шантажамi й пагрозамi, усё-ж жыла, стварыла свае рэлiгiйныя, культурныя, навуковыя i грамадзкiя iнстытуцыi, сваю прэсу. Антон Шпак павiнен быў падтрымлiваць раськiданы прынамся на чатырох кантынэнтах беларускi эмiграцыйны арганiзм. А з чаго самому жыць? Быццам Богам пасланы Алесь Якiмовiч часта яму памагаў i Шпак ведаў, што на яго можна спадзявацца ў выпадку якой патрэбы. Хапiла адно Алесю затэлефанаваць. Праўда, - заўсёды дакучала Шпаку гэтая думка, - ён не хацеў сядзець цяжарам на чужых плячох. Балела ўсьведамленьне таго, што ня меў доступу да мiльёнаў беларускамоўных чытачоў, што ня мог на сваё пражыцьцё зарабляць сумленнай творчай працай.
      Калi пасьля двухгадзiннай дарогi пiсьменьнiк вярнуўся дамоў, у сваёй паштовай скрынцы пры дзьвярох знайшоў туга напакаваны, вялiкiх разьмераў канвэрт. Мясцовы штэмгаль. Беспамылкова напiсаны ягоны адрас. Адрасу высланьнiка няма. Шпак доўга прыглядаўся канвэрту, выпiў шклянку сьцюдзёнай вады, сеў на канапу. Прыслалi яму газэтку "Голас радзiмы". Зь пярэдняй бачыны нахабна сур'ёзным тварам нейкi там "герой працы" абяцаў выканаць i перавыканаць чарговую норму ў iмя такога-то зьезду "роднай партыi". Антон Шпак нядаўна перабраўся сюды на гэтую новую кватэру. Завяртанская разьведка жыве й дбае пра аднаго Антона Шпака, ад сяньняшняга дня чалавека ў нулявой пазыцыi мiж грамадзтва гаргары Канады.
      "Вяртайцеся, суайчыньнiкi, дамоў! Радзiма вас клiча!" - крычала другая бачына. Здымкi дарагiх кажнаму беларускаму выгнаньнiку гiстарычных месцаў i нацыянальных сьвятыняў. Зiрнуўшы на iх, нальецца сэрца болем па страчанай зямлi. Гэны-ж артыкул, што заклiкаў вярнуцца на "ўлоньне дарагой радзiмы" падпiсала група ведамых людзей. Шпак знаў некаторых зь iх. Цi iх раiлiся як зьвяртацца да "суайчыньнi каў", цi яны далi згоду, каб ужывалi iхныя прозьвiшчы пад заклiкам? Зь некаторымi зь iх Шпак сустракаўся "за кратамi". Цяпер, як выглядае, яны, пэўне-ж не сваёй воляй, сталiся шчупальцамi ўдушлiвага бальшавiцкага актопуса. Не, гэта ня быў iхны голас. Зямля бацькоў дрыжэла ў цяжкiх пакутах, а "чужак-дзiкун" намагаўся загнаць у Гулаг тых сыноў i дачок забранае зямлi, каторыя за мяжой старалiся клiкаць усiх на помач паняволенаму народу. Некаторыя Шпакавы сябры сталiся прыладамi маскоўскiх злачынцаў, прынадай. Шпак перажыў некалi цяжкiя часы й нiколi не заламаўся духам. Дык няхай клiчуць. Ведама чый гэта голас.
      Шпак затэлефанаваў у Трыфты Тонi, папрасiў сакратарку, каб перадала Алесю Якiмовiчу просьбу адведаць яго вечарам. Пасьля гэтага пiсьменьнiк памыўся ў ваньне пад дожджыкам i лёг спаць. Сон прыйшоў раптоўна, але мучыў нейкiмi трывожнымi прывiдамi. Разбудзiў яго стук у дзьверы. Зьявiўся Алесь. Было каля шостай гадзiны вечарам.
      - Што ў вас новага? - спытаўся Алесь пасьля таго, як Шпак памыў твар сьцюдзёнай вадой, зашпiлiў кашулю. Галава яго была цяжкая, твар выглядаў змучаным.
      - Я вольны, як птушка, - адказаў Шпак.
      - Звольнiлi?
      - Так.
      - Не магу сказаць, што гэта неспадзеўка.
      - Не, зразумела, што не.
      Трывала доўгае маўчаньне.
      - Цi ня мог-бы ты паглядзець, каб знайсьцi для мяне якi занятак у гэтай тваёй краме? - ня так спытаўся ў Алеся, як разважаў быццам сам з сабою пiсьменьнiк.
      - У нас, як ведаеце, тэмпо-тэмпо, дай Божа! Вечная пагоня з найбольшым разгонам, - паволi, з нацiскам на кажным слове, гаварыў Алесь. - Вам трэба нешта больш лёгкае i абавязкава не такое, як у нас, тэмпо. Выглядае, няма патрэбы пытацца зь якой прычыны вас звольнiлi?
      - Няма, апроч...
      - Апроч чаго?
      - Ня ведаю, цi мае гэта нейкае значэньне... Мяне зьдзiвiў час майго звальненьня. За апошнi месяц я не прапусьцiў нiводнага дня. Пасьля таго, як яны звольнiлi Эстонца, я стараўся, разумееш... i не спадзяваўся якраз цяпер...
      - Вы мяркуеце, што тут, як Немцы кажуць, недзе ein Hund begraben?
      - Можаш сам угадваць.
      Зноў маўчалi. Алесь ня мог назваць пiсьменьнiку запраўднае прычыны, чаму ён ня зможа ўладзiць яго на працу ў Зэпмана. Шпак быў слабы, фiзычна нямоглы. Калi-б яго наняць, а пасьля зь нейкай прычыны звольнiць, чалавек мог-бы мець удар сэрца. Шпак зачасаў свае срэбраныя валосы, выцягнуў палавiну цыгарэты з пачкi Плеерс.
      - Закурыце маю, - прапанаваў Алесь.
      - Дзякую.
      Шпак падыйшоў да полкi ў куце, каб пашукаць брытвачку ды перарэзаць цыгарэту.
      - Навошта разразаць яе? Курыце цэлую.
      - Прывычка, - адказаў пiсьменьнiк. Ён палажыў брытвачку на полку. Прыкурылi. Здавалася, што будзiльнiк на камодзе галасьней пачаў лiчыць час, як-бы прынагляючы мужчын прадаўжаць спыненую гутарку.
      - Занятыя моцна ў краме?
      - Ага, навал працы. Я думаў...
      - Што думаў?
      - Чаму вы не маглi-б зарабiць на сябе пiсанiнай?
      - Як? - зацiкавiўся Шпак.
      - Ёсьць такая лiтаратура, на якую тут заўсёды добры спрос. Яе называюць папулярнай, цi як там. Рынак на яе расьце, яна дае фiнансавы прыбытак.
      Алесь змоўк, пасьля дадаў:
      - Ня турбуйцеся пра мову, перакладчыка няцяжка знайсьцi.
      - Якую гэта такую лiтаратуру ты маеш на думцы, Алесь? Сэкс i крымiнал?
      - А чаму-б не?
      Iзноў маўчаньне. Шпак устаў з канапы, уважна паглядзеў Алесю ў вочы i, пераканаўшыся, што Алесь разважаў усур'ёз, падыйшоў да вакна, зацягнуўся ўжо напалову скуранай цыгарэтай.
      - Я запраўды не магу зрабiць табе анiякага закiду за такую прапанову, гаварыў пiсьменьнiк цiха, але тым асаблiвым голасам, якiм заўсёды выяўляў пачуцьцёвае напружаньне. - Магчыма мяркуеш, што ў маiх абставiнах можна i такiм спосабам на хлеб зарабляць. Мушу табе, браток, сказаць, што ня цямiш што для мяне азначаў-бы такi творчы паварот. Маю на думцы сваё духовае "я". Скажу табе адкрыта: некалi мне самому прыйшла такая iдэя ў галаву, але яе хутка адкiнуў. Падумаў, што мне небясьпечна нават абмяркоўваць такое нешта... Гэта праўда, што так званая тут папулярная лiтаратура не патрабуе вялiкай фантазii. Складнiкi яе даўно й шырока вядомыя, толькi бываюць розныя варыянты з рознымi дозамi накалу. Добра яшчэ мець у такiм стылi набiтую руку. Гэта няцяжка. Не магу сказаць, якi зь мяне мог-бы быць майстра, ня маючы практыкi ў такой пiсанiне. Мяне паралiжуе самая задума. Такая творчасьць была-бы для мяне ня менш як прастытуцыяй душы для грошай. Фу, што за iдэя!
      - А чаму-б ня пiсаць пад псэўданiмам? - раiў далей Алесь.
      - Справа ня ў тым, каб схавацца ад некага, але самога сябе не абдурыш.
      Якiмовiч зразумеў. Шпак утрымаўся высокаякасным i вельмi цэнным пiсьменьнiкам перадусiм таму, што захаваў чалавечую годнасьць i чыстае сумленьне. Творчае лiтаратурнае мастацтва ставiў на высокi п'едэстал. Да тварцоў так званай вулiчнай, або папулярнай лiтаратуры адносiўся з пагардай. Шпакавы творы - пераважна сьвет цярпеньняў, высокай цноты, ахвярнасьцi. Запрыгоненыя iшлi ў бой за свабоду. Зь iншага боку - каламуць дэспатычнае крывадушнасьцi, распусты, махлярства, бязбожнiцтва, забойства з боку "сiльных сьвету гэтага". Суродзiчы бачылi ў асобе Шпака ня толькi выдатнага пiсьменьнiка, але вялiкага змагара за вызваленьне Беларусi зь няволi маскоўскай калянiяльнай iмпэрыi.
      Хаця ў некаторых творах Шпак не абмiнаў эротыкi, але яна ня была самамэтай, а толькi пабочным элемэнтам высокага iдэалiзму. Гэта на цэлы Эвэрэст вышэй той "лiтаратуры", якая гэтта за акiянам масава тварылася для шырокага рынку.
      Шпакавым творам цяжкая была дарога ў iншамоўныя рынкi перадусiм таму, што Беларусь была ў маскоўскай няволi, у захаднiм сьвеце мала хто ведаў пра яе наагул. Калi ў Аб'еднаных Нацыях сядзеў прадстаўнiк ад БССР, дык яго i прадстаўнiка савецкай Украiны лiчылi як-бы ўзнагародай у якасьцi двух галасоў у мiжнароднай арганiзацыi за тытанiчныя ахвяры Маскоўшчыны ў вайне з фашыстоўскай Гiтлеравай Нямеччынай. Пазыцыю маскоўскiх марыянетак - савецкай Беларусi цi Ўкраiны, - на мiжнароднай арэне можна было вызначыць найлепш той прыказкай: нi рыба, нi мяса! Нешта непаважнае гэта. Калi ворагi Беларусi на дыпляматычнай мiжнароднай арэне не маглi цяпер, пасьля другой сусьветьнай вайны, ужываць валуеўскага "не было, нет и не будет", дык усёроўна трымалiся думкi, што Беларусь ня была, ня ёсьць i ня будзе самастойнай дзяржавай.
      - Так што ня будзем пра гэта гаварыць, - заключным тонам сказаў Алесь. - Ёсьць у мяне яшчэ адна iдэя. За пару дзён, магчыма, скажу вам пра яе.
      - Праца?
      - Магчыма нешта падобнае, хоць я няпэўны тут... Адзiн з маiх наглядчыкаў у краме мае брата, уласьнiка адпачынкавага рэсорту на поўначы. Гэта прыблiзна тры гадзiны язды адгэтуль аўтам. Як я быў у яго дык меў уражаньне, што яму патрэбныя рукi. Калi iм трэба чалавека, каторы-б даглядаў траву, абслужыў бензiнную помпу, нейкi там плот цi што направiў, адным словам вось такi падручны памочнiк...
      -Гэта быў-бы здабытак, - адразу згадзiўся пiсьменьнiк. - Цi ёсьць там блiзка дзе рыбу лавiць?
      - Як-бы для выгады гасьцей, рака цячэ празь ягоны луг. Тут-жа й цудоўны лес, а збоку - возера. Цi-ж ня добра было-б маленькiм трактарам i касiлкай зрэзаць траву, напоўнiць некаму ў аўце бак бензiны ды пасьля пайсьцi i выцягнуць з ракi колькi прыгажуноў фарэляў? Як вам падабалася-бы такое?
      - Во, во, такая праца якраз для мяне! - павесялеў Шпак.
      - Надзвычайна. Я пранюхаю, што i як. Вам цяпер патрэбны добры адпачынак, здаровае i лугом цi лесам насычанае паветра, добрыя харчы. Гэтага ўсяго там ёсьць уволю. Што-ж да заплаты, - ня ведаю, - прыдзецца згадзiцца на тое, што ён дасьць. Ды гэта ўсё яшчэ ў будучынi. Цяпер-жа мяне жывот упiкае, што я пра яго забыўся. Запрашаю вас на вячэру.
      - Добра, калi так прыгожа просiш, - жартаваў Шпак.
      - Прашу, калi ласка.
      - Яшчэ адно, - прыгадаў Шпак. - Хачу паказаць табе вось што.
      Ён падаў Алесю канвэрт i "Голас радзiмы". Алесь уважна агледзеў iх.
      - Лёкальны штэмпаль. Нiкчэмнiкi, яны за вамi па пятах! - злосна гаварыў Якiмовiч. - Няма-ж на iх пакуль што з нашага боку нiякай паганякi!
      18
      Пасьля паўдня ў тойсамы дзень, калi Шпака выкiнулi з працы, Нiна Ляскiн тэлефанавала Капшуну. Яна карысталася тэлефонам з публiчнай будкi. Наагул, згодна кансьпiрацыйных правiлаў, ёй было дазволена тэлефанаваць у выключных выпадках. Сяньня Нiна мела iншыя пляны на вечар, але Капшуна не жадала бачыць у сваiм памешканьнi ў прысутнасьцi Веры, якая магла-б пачуць нешта, што ёй не належалася. А адкладаць такую важную для Капшуна навiну Нiна не магла.
      - Маю добрую навiну, - казала яна ў трубку, калi адазваўся Капшун. Шпака звольнiлi з працы. Лiо казаў мне, што крышку трэба было падмазаць, каб паслухаў.
      - Маладзец ты, дзеўка! Я ўжо нямношка беспакоiўся...
      - Грыша, як ты мог! - дакарала Нiна. -Я-ж табе казала, што слова датрымаю.
      - Ведаю...
      - Цi я цябе калi падвяла?
      - Было пару разоў...
      - Разумею. Ну ведаеш, не спадзявайся, што кажны раз, як толькi пальчыкам кiўнеш, то да цябе зараз у абдымкi пабягу.
      - Я-ж многа не вымагаю, а ты гэтае дабро на рынак не панясеш, Нiначка...
      - Уважай ты, прагавiты, калi хочаш каб наша справа добра iшла.
      - Магу цябе сяньня вечарам пабачыць?
      - Нет, нiяк...
      - Чаму?
      - Мая субкватарантка будзе дома.
      - Ну ладна ты, языкаватая красавiца, не хачу цябе гнявiць. Цяпер-жа пра гэтага пiсаку... Я забясьпечыў яго адпаведнай лiтаратурай. Ён павiнен быў яе ўжо атрымаць.
      - Думаеш, што табе ўдасца яго зламаць?
      - Спрабую. Стары нягоднiк павiнен мець свае слабасьцi. Калi зломiм, добра, калi-ж не, - тады...
      - Тады што?
      - Можна будзе нешта больш радыкальнае.
      - Ты думаеш пра "настаяшчую абработку"?
      - Казаў-жа табе некалi, што не раблю на сваю руку. Трэба будзе зь кiм-небудзь параiцца...
      Нiна Ляскiн дагадвалася на каго Грыша намякаў. Здавалася ёй, што Капшун i той "нехта" выконваюць заданьнi з самага верху. Яе спэцыяльная пазыцыя многiя кантакты на працы й вонках яе - спрыяла "дзелу".
      - А як адносна дзяўчыны? - пытаўся Капшун.
      - Нiчога, усё ў парадку. Яна такая нямношка засьценчывая, праводзiць час з тым Якiмовiчам. Рэдка расказвае мне пра што яны гавораць.
      - Можа быць элемэнт небясьпекi, калi-б яна ўтрэскалася...
      - Яна ненадзейная?
      - Была окэй. Заўсёды трэба вока дзяржаць на непрадбачаным. Разумееш?
      - Буду старацца.
      - Што я маю асаблiва на думцы... Сьлядзi за зьменамi ў яе паводзiнах. Калi што, ведаеш...
      - Мяркую, што так.
      - Чаму-б табе не заглянуць да мяне сягоньня? Або можа дзесьцi спаткаемся?
      - Прабач, не магу.
      - Штосьцi важнае замiнае?
      - Для мяне важнае. Пацярпi.
      - Ты заслужыла яшчэ на адзiн пацалунак за тое, што вытурыла з працы таго нягоднiка. Я затрымаю яго для цябе...
      - Затрымай для сваёй цешчы, любоўнiк!
      - Ну, не...
      - Бывай. I паведамi мяне, калi цябе запраўды прыпрэ.
      - Ты цынiк!
      Нiна павесiла трубку. Грыша напэўна дадумаўся, што яна сяньня мае сустрэцца зь iншым. I калi яна зажадае мець Грышу, ён будзе там, дзе бывае заўсёды.
      19
      Была гэта невялiкага разьмеру, у чорнай плястыковай вокладцы, з абношанымi-працёртымi кутамi запiсная кнiга. Вiдаць па вокладцы й бачынках, што часта ўжывалася. Тыповы запiс, прыкладна, такога зьместу: Язэп Сноп, нар. у Н., 1925 г.; радня ўдома ў калгасе. Нэгатыўны да камунiзму, нявыразная палiт. ар'ентацыя. Таракан у саладусе. Цяперашнi адрас: 1113 Вiнэт вул., Мантрэал, 36. тэл.: 374-8602.
      Алесь любiў гумар, а таму i ў запiсную кнiжку траплялi некаторыя "кавалкi". Напрыклад, цi чулi вы як адзiн наш суродзiч спасьцярог калi сусед ягоны, гэткi-ж, як i ён, iмiгрант, у гэтым капiталiстычным сьвеце ўжо дарабiўся? - Глянь ты на яго! - казаў ён сябру свайму. - Чалавек ужо дарабiўся. Ён i ягоная сям'я ўжо тэлевiжан вачуюць!
      Слова вачуюць - гэта ад ангельскага to watch - глядзець. Людзi, бачыце, ужо глядзяць тэлебачаньне. А здарылася тое ў пяцiдзясятых гадох, калi тэлевiзары дорага каштавалi. Вось чаму чалавек, каторы мог купiць дарагi апарат i меў час глядзець праграмы розныя - чуеце? - ужо дарабiўся ў гэтай капiталiстычнай краiне. У чорнай кнiжцы, што была некалi неразлучным спадарожнiкам Якiмовiча, было шмат такiх нататак. Для Трыфты Тонi яму даводзiлася падарожнiчаць i палагоджваць розныя iнтарэсы, а ягонае сяброўства ў управе Згуртаваньня Беларусаў накладала дадатковыя абавязкi. Трымаў кантакты з многiмi сябрамi арганiзацыi, пашыраў нацыянальную i арганiзацыйную лiтаратуру. Прыдбаў многа сяброў i награмадзiў матар'ялу адносна апазыцыi. У гэтай апошняй групе бачыў ня толькi людзей няпрыязных для сябе цi беларускiх актывiстаў, але й так званых тараканоў у саладусе чыстых матар'ялiстаў, проста гультаёў i розных колераў ханжу, што адно пра сябе дбала.
      Магчыма, што Алесь ня чуў пра Франца Бэйкана, але жыцьцё падказала яму, каб трымаўся ягонага правiла: Трактуй сваiх сяброў так, як быццам-бы яны мелi стацца тваiмi ворагамi, i глядзi на ворагаў, як быццам-бы яны маглi стацца тваiмi прыяцелямi. Накш гаворачы: трымай усюды адкрытыя вочы, вушы й дзьверы. Ззамоладу лёс навучыў Алеся як важна мець iнфармацыю адносна людзей. Яе трэба было ня толькi зьбiраць i парадкаваць, але й цэлы час абнаўляць. Найбольш адносiлася гэта да людзей палiтычна актыўных.
      Чорная кнiга багацела нататкамi. Цi раз даводзiлася Алесю думаць, што камунiсты былi-бы надзвычайна задаволеныя, калi-б такая кнiга трапiла ў iхныя рукi. Калi Давiд Зэлман затрымаў Алеся на базе i наладаваў на яго немалы цяжар даўгiх гадзiнаў, Алесь неяк забыўся пра тую чорную запiсную кнiгу бо яна была цяпер яму непатрэбная. Ляжала падсунутая пад большыя кнiгi на полцы ягонай сьцiплай хатняй бiблiятэкi. Алесь любiў чытаць i цi раз, зьвяртаючыся да сваiх улюбленых аўтараў, спасьцерагаў на полцы малую запiсную кнiгу, мяркаваў што зь ёю зрабiць, ды так i пакiдаў яе там, дзе была дагэтуль. Бальшыня адрасоў з Алесявай запiсной кнiгi перайшла i да сакратара арганiзацыi, хоць усялякiя дробныя iнфармацыi Якiмовiч затрымаў для сябе.
      Рашчараваная Алесевым сарказмам пра ягоныя ваенныя гады, Вера прадаўжала свае пошукi. Сустракалася зь Якiмовiчам, хадзiлi разам у кiно, на танцы цi ў тэатры. Паступова дзяўчына даведалася шмат чаго з Алесевага мiнулага, але цёмнай астаўся для яе ягоны ваенны пэрыяд. Вера зацiкавiлася беларускай лiтаратурай. Алесь выказаўся, што Максiм Горкi, якога яна цi не найлепш ведала, будзе даволi мiзэрна выглядаць у параўнаньнi зь Янкам Купалам, Коласам, Багдановiчам. Калi-ж дзяўчына пыталася дзе можна дастаць iхныя творы, Алесь параiў ёй пакарыстацца ягонай собскай бiблiятэкай, у якой ён згуртаваў усе эмiграцыйныя выданьнi беларускае клясыкi.
      - Бяжы да мяне калi захочаш. Усе мае пiсьменьнiкi й паэты зь вялiкiм гонарам возьмуць цябе ў абдымкi й пазнаёмяць iз сваiмi гэроямi.
      Падчас ейнае вiзыты, Алесь параiў ёй выбраць што хоча зь ягоных кнiгаў, а сам пайшоў у кухню, каб нешта нарыхтаваць. Вера спасьцерагла, што да беларускай клясыкi прысуседзiлiся Мiцкевiч, Гэмiнгвэй, Томас Ман, Конрад, Дастаеўскi, Агата Крысты й iншыя. Зрок ейны затрымаўся на малой кнiзе з вокладкай чорнага колеру, шыйка якой выглядала спад нiзу кнiгi твораў Оскара Ўайлда. Дзяўчына выцягнула тую кнiжачку i гартаючы, хутка спанатрыла што за скарб трымала ў сваiх руках. З кухнi чуваць быў бразгат пасуды. Калi Алесь вярнуўся ў сьвятлiцу з наладаваным закускай i напiткамi падносам, малы чорны блакнот бясьпечна ляжаў у Верынай сумачцы а сама яна гартала Шпака.
      - Варта табе яго прачытаць, - сказаў Алесь пра Шпака. - Ён ёсьць надзвычайным пiсьменьнiкам.
      - Магу пазычыць гэту кнiгу?
      - Калi ласка, бяры.
      Вера ледзь не правалiлася пасьля, калi ўжо выпiлi вiна й закусвалi каўбасой.
      - Ведаеш, Верачка, - жартаваў Алесь, - я заўсёды даводзiў, што найлепш пазнаеш дзеўку, калi заглянеш у ейную сумачку, цi, як у нас дома кажуць, торбачку. Магу я заглянуць у тваю?
      Гэтак гаворачы, Алесь выцягнуў руку, каб узяць сумачку Веры з кракадзiлавай скуры, што ляжала побач.
      - Чакай, стой! - запярэчыла перапалоханым голасам дзяўчына.
      Зьдзiўлены такой нечаканай рэакцыяй на свой жарт, Алесь глядзеў на зьбянтэжаны дзяўчынiн твар.
      - Ты, вiдаць, перапалохалася, як-бы там нейкi вялiкi скарб трымала.
      - I am sorry, толькi... толькi я не хацела...
      - Разумею. Ты там схавала тайную лiсту ўсiх варожых агентаў, паблажлiва жартаваў Алесь i гладзiў Верыну руку, заглядаючы ў яе вочы. - Так што давай яшчэ вып'ем.
      Ён напоўнiў пузатыя кiлiшкi на высокiх ножках чырвоным портвiном. Вера, як выглядала, вярнула сабе поўную раўнавагу, павесялела i ўсьмiхнулася, а хлапец i не падазраваў, што жартам ледзь не раскрыў ейную таямнiцу.
      Капшун ледзь не падскочыў з радасьцi, гартаючы Якiмовiчаў блакнот. Ён сказаў Веры, што блакнот тымчасам затрымае, а пасьля, - не адразу, а так за днi тры цi чатыры, - трэба яго вярнуць назад. I за днi тры Грыша аддаў Веры чорную кнiжачку.
      - Iнфармацыi цэнныя. Не магу ня выказаць з гэтай прычыны надзвычайнага задаваленьняз так удачнай работы. Але ты, - ён тут затрымаўся i ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы, - ты мусiш прадаўжаць сустракацца зь Якiмовiчам i дакладваць мне аб iм, як раней. Панятна? А чалавек, да якога ты далжна дабрацца гэта Антон Шпак. Чула пра яго?
      - Чула. Мне Якiмовiч расказваў аб iм.
      - Цудоўна! Пастрайся, каб цябе зь iм пазнакомiў. Узнай як ён жыве, што робiць, якiя мае планы. Надзеюсь, гэта цябе не азадачыць?
      - Ды не.
      Тыдзень пазьней Вера зноў зайшлася да Алеся, каб нiбыта замянiць кнiгi. Калi Якiмовiч адлучыўся на кухню, малая кнiжка з чорнымi вокладкамi апынулася пад кнiгай твораў Оскара Ўайлда.
      20
      За кароткi час пiсьменьнiк Шпак усьведамiў сабе, што i ён, у лiку iншых выдатных Беларусаў у дыяспоры, апынуўся пад скрыжаваным агнём маскоўскiх злачынцаў i iхных бэсэсэраўскiх падхалiмаў. Кагадзе меў пэўныя сумлевы, што бальшавiкi неяк памаглi выкiнуць яго з працы. Цяпер-жа асновы тых сумлеваў зьнiкалi. Праясьнялася. Лiсты прыходзiлi цi ня кажны дзень. Звароты амаль пасяброўску дарагiм i ласкавым тонам. Старшыня камiтэту завяртанцаў з Бэрлiну нейкi энкавэдыст Мiхайлаў, быццам дбайны бацька, турбаваўся пра лёс суродзiчаў, кiнутых у эмiграцыйную нядолю. Вось як яно! I ў заклiках, мотто амаль жыўцом зь бiблii: "Вяртайцеся на ўлоньне радзiмы, блудныя сыны й дочкi. Калi й саграшылi, бацькаўшчына вам выбачыць".
      Лiсты падрыхтаваныя машынапiскай, адбiтыя на рататары, а iншыя рэгулярным кнiжным шрыфтам. Iшлi-ж яны ня толькi да Антона Шпака, але й да iншых выгнаньнiкаў высокае рангi. I прасiлi такiм мiлым-прамiлым тонам, каб вярталiся ў абдымкi дарагой i кахаючай iх бацькаўшчыны, якая i прыгарне, i накормiць, i...
      Гэтта-ж побач, зусiм адкрыта - пагрозы. Усе вылюдкi, бандыты, фашыстоўскае ахвосьце, здраднiкi, каторыя й цяпер паклёпы майструюць на "родную ленiнскую камунiстычную партыю" i на "сацыялiстычную радзiму", - усе яны ў свой час будуць трымаць адказнасьць перад народнымi судамi. Во як! Яны прападуць, як зьнiкае пена ад карабля ў акiяне. Дык вось - чада мои, вяртайцеся на радзiмы ўлоньне. Хадзеце й сядайце за падрыхтаваны для вас сямейны стол, сярод раднi й сяброў спажывайце плёны зямлi роднай, а заўтра, закасаўшы рукавы, станавiцеся побач, памагайце лiквiдаваць ваенныя руiны.
      У чым-жа сiла такiх крывадушных заклiкаў? Апэлявалi яны да патрыятызму i эмоцыi людзей, што апынулiся ў нялёгкай духовай цi матар'яльнай сытуацыi. Надта добра змайстраваны падман, якi вялiкай моцай прамаўляў да выгнаньнiкаў, што ня мелi гэтта, - за межамi Гулагу, - фiзычных сiлаў i духовай вытрываласьцi, каб будаваць сабе нейкую больш-менш нармальную будучыню. Людзi старэйшыя, або тыя, што ня мелi тэхнiчнае адукацыi, апынулiся ў цяжкой сытуацыi. Завяртанцы з таго бэрлiнскага камiтэту напалохалi i так званых простых сялянаў цi iндустрыяльных работнiкаў. Замежная сетка бальшавiцкiх агентаў таго камiтэту зьбiрала весткi пра ўсiх так званых суайчыньнiкаў, рабiла лiсты iхных сваякоў, што былi ўдома; стваралiся пры гэтым чорныя лiсты так званых грахоў перад радзiмай у часе "вялiкай айчыннай вайны". Напалоханыя бальшавiцкiм шантажом Беларусы не маглi весьцi нармальнае карэспандэнцыi iз сваiм сваякамi, што жылi ў маскоўскiм ярме. Згодна так званых правоў, цi бяспраўя грамадзянаў эсэсэрыi, сувязь з загранiцай была крымiналам. Напалоханыя бальшавiцкiмi шантажамi, шматлiкiя Беларусы за мяжою трымалiся таксама воддаль ад беларускiх арганiзацыяў. Гэта, - верыце, цi не? - калi-б бальшавiкi даведалiся пра iхны ўдзел у беларускiм грамадзкiм жыцьцi за межамi "сувэрэннай БССР", магло-б сьцягнуць рэпрэсii на iхных сваякоў.
      Цiкавая i зусiм неабходная застрахоўка, для бясьпекi жыцьця "блудных сыноў i дачок" ды iхных сваякоў у маскоўскiм прыгоне, наглядалася ў эмiграцыйнай прэсе. Лiсты ахвяраў на выданьне газэтаў i часапiсаў поўнiлiся рознымi iнiцыяламi, скаротамi, або псэўданiмамi. Шматлiкiя выгнаньнiкi высьцерагалiся, каб ня трапiць на якiя груповыя здымкi, што зьмяшчалiся з нагоды розных урачыстасьцяў цi збораў у беларускай эмiграцыйнай прэсе. Яны пераканалiся, што НКВД-КДБ зьбiрае ўсё ў свае архiвы, студыюе кажны твар, пры помачы сваiх агентаў на эмiграцыi трымае пiльнае вока на найбольш актыўных антыкамунiстах. Некаторых выдатных людзей, у тым лiку i зь Беларусаў, КДБ рукамi сваiх агентаў лiквiдавала. Добрасумленныя суродзiчы нашы, што ўжо прыжылiся на эмiграцыi i матар'яльна маглi памагчы сваяком на паняволенай бацькаўшчыне, баялiся гэта рабiць, каб не сьцягнуць на сваякоў якую рэпрэсiю з боку акупацыйнага рэжыму.
      Як ацанiць маштаб шкоды, што бальшавiкi ўчынiлi беларускiм нацыянальным арганiзацыям грамадзкага, палiтычнага, рэлiгiйнага, навуковага цi харытатыўнага характару на эмiграцыi? Нашы суродзiчы намагалiся за межамi паняволенае бацькаўшчыны будаваць сваё новае жыцьцё, гадаваць дзетак у беларускiм духу й веры ў Бога, даваць iм магчымасьцi скончыць вышэйшую асьвету, i пры гэтым памагаць народу змагацца за вызваленьне з маскоўскага ярма. I вось супраць гэтых людзей вялася дзесяцiгодзьдзямi бесьперапынная бальшавiцкая акцыя шантажу, нацкоўваньня, паклёпу, антыгуманнай прапаганды. Фашысьцiлi эмiгрантам здольныя бальшавiцкiя палiтрукi, што найчасьцей у завяртанскiм "голасе" выступалi апосталамi вышэйшай справядлiвасьцi. Выдатных беларускiх патрыётаў, што былi на эмiграцыi, яны называлi "мацёрымi" здраднiкамi, быўшымi прыслужнiкамi фашыстоўскiх гiтлераўскiх акупантаў цяпер ужо "вызваленай" - пры ахвярнай помачы "братняга рускага народу", - радзiмы.
      Антон Шпак бачыў змаганьне за вызваленьне бацькаўшчыны з маскоўскага калянiяльнага ярма на шырокiм прасторы. Канкрэтнае-ж i штодзённае заданьне: мала было адбiвацца сяньня цi атакаваць тых маскоўскiх цiвуноў, што няспынна прадаўжалi фашысьцiць усiм беларускiм нацыянальным лiдарам у дыяспоры; неабходна было ня толькi захаваць, але й памнажаць свае сiлы, цi, - калi накш сказаць, - людзкiя рэсурсы, каб мець базу для аднаўленьня нацыянальнага арганiзму ў будучынi. Там-жа, у зоне, цяпер ужо пад уладай спадкаемцаў таго "вялiкага й мудрага айца ўсiх народаў" адбывалася нячуванае дасюль у сваiх маштабах злачынства: лiквiдавалiся апошнiя беларускамоўныя школы, а русiфiкацыя культурнага, навуковага i адмiнiстрацыйнага жыцьця "сувэрэннай" псэўдарэспублiкi дайшла да кульмiнацыйнага пункту; ад якога ўжо няма дарогi назад да адраджэньня зганьбаванай i запрыгоненай нацыi. Пасьля страты мовы, культуры, традыцыяў, сьведамасьцi свае гiстарычнае мiнуўшчыны, собскае i нацыянальнае годнасьцi - наперадзе адно цемра: некалi ў гiсторыi вялiкi й слаўны народ ператворыцца ў "зямляцтва", угнаеньне для прагавiтых дзярлiвых чужынцаў.
      Трэба, адылi, разьлiчваць, што цяперашнi гвалтоўны напор расейшчыны яшчэ ня зможа дасягнуць сваей канчальнай мэты, што ў запасе яшчэ ёсьць час i добрыя хаўрусьнiкi. Супольны фронт усiх паняволеных Маскоўшчынай народаў, пры адпаведнай палiтычнай каньюнктуры i падтрымцы дэмакратычных краiнаў вольнага сьвету, дасьць даволi сiльны штуршок, каб пiхнуць "iмпэрыю зла" да яе суцэльнага распаду. Дык мала цяпер толькi адбiвацца ад тых, што фашысьцяць табе ў розных "голасах радзiмы", дэзынфармуюць i так цi мала зьбянтэжаных суродзiчаў. Абавязкова трэба назапасiць амунiцыi i на будучыню, трэба гадаваць новую зьмену. А гэнай зьменай могуць быць адно тыя, што тут, на чужыне навучацца свае мовы й захаваюць яе, пазнаюць запраўдную гiсторыю Беларусi, яе культуру, традыцыi, пабудуюць для сябе рэлiгiйныя сьвятынi i паклiчуць да аўтароў такiх сьвятароў, для якiх любоў блiжняга стане на адным узроўнi з адданасьцю iнтарэсам беларускае эмiграцыi i паняволенай бацькаўшчыны.
      У розных сваiх эмiграцыйных iнстытуцыях трэба новаму, ужо за межамi бацькаўшчыны народжанаму, пакаленьню даць добрыя веды пра Беларусь i, у найгоршым выпадку, калi ўжо нельга тут выхаваць жаданых патрыётаў Беларусi, дык прынамсi старацца ўзгадаваць нейкiх ейных сымпатыкаў i абаронцаў. Каб запрыгоненая краiна нiколi ня страцiла за межамi, у вольным сьвеце, голасу свайго, каб захаваць насеньне для будучага аднаўленьня плёнаў на родных нiвах.
      Усьведамiўшы, што пiсьмы Мiхайлава i цэлая "чырвоная афэнзыва" вялi псыхалягiчную вайну аж да зьнямогi супраць бедных антыкамунiстычных iнтэлектуалаў за межамi "забранай зямлi", Шпак пастанавiў у гэны крытычны час узяцца за публiцыстыку. Шматлiкiя суродзiчы жадалi пачуць ягоны голас, натхнiцца яго заклiкам i знайсьцi адпаведную амунiцыю супраць тых завяртанскiх стралкоў i цiвуноў, што наперабой фашысьцiлi ўсiм, каторыя так цi накш змагалiся за вольную Беларусь i захаваньне беларускага этнасу на эмiграцыi.
      Трэба было аналiзаваць i ў дробных дэталях ды ў цэлым камплеце паказаць мэтады й сродкi агрэсыўнага камунiстычнага наступу, стварыць цэлы й аб'ектыўны вобраз таго бяздоньня, куды вядзе капiтуляцыя перад адвечным ворагам Беларусi, а цяпер i ўсяго чалавецтва. Шпак ня браўся атакаваць тых, якiх гэтта на эмiграцыi называлi зьвiхнутымi. Гэткай мянушкай ахрысьцiлi тых, што з розных прычынаў трапiлi ў варожую пастку, а цяпер, пасьля адпаведнага раскаяньня перад "радзiмай, якая ўсё прабачыла i да сваiх грудзей прыгарнула", яны выхвалялi катаў беларускага народу, лiлi розныя памыi на перадавых беларускiх патрыётаў на эмiграцыi ды заклiкалi суродзiчаў вяртацца на бацькаўшчыну. "Зьвiхнутыя", або здраднiкi, - як называлi iх iншыя беларускiя патрыёты, - сталiся маленькiмi пешкамi ў вялiкай, ворагам вольнае Беларусi плянаванай вайне.
      Пiсьменьнiк Шпак у раньнi пэрыяд сваей пiсанiны спанатрыў вялiкую цану непасьпешлiвага i халоднага доказу. Яшчэ лепш, калi падтэкстам памагае лёгкая iронiя. Шпак адказваў Мiхайлаву i ягоным "саўдзельнiкам у злачынствах" лагодна-мяккiм i зьдзеклiвым тонам, ягоная вiвiсэкцыя нутра камунiстычнага арганiзму - удалая i сьмелая, аргумэнты - быццам скала. Балела пiсьменьнiку сэрца за раськiданых па цэлым сьвеце суродзчаў, што апынулiся пад скрыжаваным шквалам варожае прапаганды. Шпак напiсаў сэрыю ў трох артыкулах, перагледзеў iх, паправiў, выслаў заказной ды паветранай поштай у беларускую штотыднёвую газэту ў Мюнхэне.
      Калi вярнуўся з пошты, ня мог пазбыцца ўражаньня, як нiкчэмна мала зрабiў. Беларускiя выгнанцы ўсё роўна будуць трапляць у хiтра расстаўленыя працiўнiкам пасткi. Магнiт у руках катаў занадта моцны, каб яму супрацiўляцца маглi слабыя духам, якiх карэньне на гэтым баку акiяну ды ў Заходняй Эўропе яшчэ не ўрасло дастаткова глыбока ў чужую глебу. Шпак малiўся Богу, прасiў Яго, каб прыйшоў суродзiчам на помач, скарэй паслаў той час расплаты зь ненавiсным ворагам, якога ракавы арганiзм руйнуе ўсё чалавецтва, каб урэшце вярнуў раськiданых па цэлым сьвеце, - насамперш i тых са сьмяротнага Гулагу, - сыноў i дачок на вольную i дарагую Бацькаўшчыну.
      21
      На п'едэстале, на аграмадным канi - прынамсi ўдвая большым за нармальнага, - расьсеўся Яго Каралеўская Вялiкасьць, Кароль Вялiкай Брытанii, з Ласкi Божае Iмпэратар Iндыi i гэтак далей... Бронзавы конь, зь пярэдняй левай паднятай нагой, - гатовы ў дарогу, - касавурыў крыху налева. Сам яздок ягоны, з адкрытай, галубамi ўдэкараванай лысай галавой з вусiшчамi i бародкай, грудзьмi абвешанымi мэдалямi i рознымi шнурамi ды кукардамi, ботамi з халявамi за каленi, трымаў паляўнiчы брыль у правай руцэ на калене, а левай рукой натужыў лейцы ад аброцi. Шырокi iмпэратарскi твар спакойна пазiраў наўскасяк направа. I цяпер галуб з галубкай аглядалi парк з выгаднай лысiны Эдварда VII-га, найстарэйшага сына Вiкторыi, якому трэба было пажыць гадоў шэсьцьдзесят, пакуль мацi з высокага трону зьлезла.
      Помнiку Эдварда VII-га, якi некалi займаў пачэснае месца ў сталiцы Iндыi, адвялi кут у Радфардзкiм Гарадзкiм парку. Яшчэ ня так даўно, пакуль нахлынула пасьляваенная хваля iмiгрантаў, парк падлягаў правом прыроды. Зайцы, на якiх тут паляваць забаранялася, гэйсалi ўсюды ў гушчы дрэваў, у кронах якiх гнязьдзiлася маса птушак. Вялiкая паркавая прастора ўключала пагоркi, далiны, дзьве рэчкi, што вужамi вiлiся мiж дрэваў i хмызьнякоў. Спакойная паверхня невялiкага возера гаманiла дзiкiмi качкамi й шэрымi канадыйскiм гусямi ды вечна галоднымi крыклiвымi чайкамi. Ля таго возера ў далiне была лодачная станцыя - аблюбаванае месца моладзi. Апавядалi, што некалi парк гэты, пакуль стаўся ўласнасьцю гораду, наведвалi пераважна аматары паляваньня й рыбакi.
      Калi аж тры ўрады - фэдэральны, правiнцыяльны й гарадзкi - наважылiся барукацца зь беспрацоўем, надта хутка знайшлiся фiнансавыя сродкi для ўпарадкаваньня i аднаўленьня гэтага вялiзнага плошчай парку. Нанава расплянавалi, пабудавалi адну цалкам неабходную дарогу для аўтамабiляў, сьцежкi для бягуноў, хадуноў i самакатаў, аўтастаянку пры мадэрным, непадалёк возера, летам халоджаным, рэстаране. Зашумелi сям-там мiнiятурныя вадапады, пчолкамi й чмялямi загулi кветнiкi. Выгадныя лаўкi пры сьцежках i ў зеленi травы запрашалi чалавека адпачыць воддаль ад шуму й гармiдару гораду. Акцэнт мадэрнiзацыi парку клаўся на лёгкую кантролю прыроды з прыбыткам зусiм неабходнай, але не залiшняй цывiлiзацыi.
      - Зiрнi ты на яго, паляўнiчага iмпэратара! God save the king! усьмiхаўся Алесь, аглядаючы вялiзнага Эдварда сёмага на бронзавым канi.
      - А адкуль ён тут узяўся? - зьдзiвiлася Вера. - Такiя пампёзныя помнiкi iмпэратарам стаўлялi перад будынкамi парламентаў цi на якiх важных сквэрах...
      - А ты ня чула?
      - Што?
      - Ды як гэтага гэроя нашыя манархiсты сьцягнулi зь Ню Дэлi?
      - Калi гэта?
      - Як Iндыя сталася незалежная ды сваiм розным Магатмам пачалi помнiкi майстраваць...
      - Дык тады гэтага iмпэратара сюды?
      - Хацелi яго дзесьцi на якую галоўную Кiнг вулiцу паставiць, але... ня тыя часы, ня тое пакаленьне. Бальшыня ў гарадзкой управе ўпёрлася... Дык вось яго сюды, у больш экзатычнае месца... Зрэшты, яго й тут галубы, як бачыш, для сваiх патрэбаў адаптавалi...
      Прыгожае надвор'е хутка напаўняла парк i Алесь уздыхнуў з палёгкаю, калi яму ўдалося знайсьцi вольнае месца для свайго Олдсмабiля.
      - Окэй, даражэнькая, давай заглянем цяпер у дзiч, - прапанаваў Алесь дзяўчыне. - Знойдзем такое месца, куды яшчэ не сягнула сваёй прагавiтай рукой цывiлiзацыя.
      - А тут ёсьць такое?
      - Пашукаем, - узяў Веру за руку Алесь. - Мне здаецца, што я павiнен цябе сяньня рамонкам вялiчаць: Miss Daisy.
      Сукенка ў кветкi iзь цесным тулавам i шырокай спаднiцай, прыгожа раськiнутыя па бакох i ззаду валосы ды той нявiнны дзяцiнна-прывабны тварык iз загадкавымi прамянiстымi вачмi... Захапляўся дзяцюк i дзяўчынай, i прыродай: летняй чысьцiнёй, сьвежасьцю, водарам налiваных поўнымi сокамi расьлiнаў i кветак. А побач - поўная й пышная ў сваёй сьпеласьцi й красе маладосьць. Дзяўчына, у Алесевым уяўленым параўнаньнi, запраўды нагадвала рамонак на нiве цяпер далёкай, чужнiкамi забранай зямлi. Але гэта дзяўчына iшла вось побач яго, яе скваплiва аглядалi сустрэчныя мужчынскiя вочы.
      Прыселi на лаўку пад вялiкiм дубам. Праз галiны дрэваў зьзяла люстра залiтага сонцам возера й вiдаць быў лодачны прыстанак. Некалькi парачак у лодках марылi пра каханьне, а больш заавансаваныя практыкавалi яго ў пацалунках.
      - Вось што я люблю, - сказаў Алесь, - мы жывём у дваццатым стагодзьдзi а паглядзi, як мы далёка ад яго, значыцца ад цывiлiзацыi ягонай, што цi не пайшла на злом галавы... Якое тут хараство! Адсюль, ад гэтай цудоўнай прыроды запраўды блiжэй да Бога...
      Зачараваная прыродай дзяўчына, сама прыгожая ляля, маўчала. Алесь носам адчуў запах бэзавай парфумы, зiрнуў на румяны тварык. Блiзкасьць дзяўчыны гэтта, на ўлоньнi прыроды, актывiзавалася адным жаданьнем. Калi зiрнуў на яе ўважна, спасьцярог нейкi выклiк у ейных вачох. Поўныя ружовыя, зусiм немаляваныя вусны, румяныя шчочкi, абяцаючыя вочкi - усё гэта на выклiк. Магнiт, якому няма супрацiву. Сустрэлiся цi не на поўдарозе. I спачатку вусны ейныя, быццам коркавыя, непаслухмяныя, як некалi гэны першы раз. Ды тут-жа адразу дзяўчына памякчэла, быццам ажыла, усiм дрыготкiм целам прыльгнула да яго, упiлася ў ягоныя вусны. Хлапец ледзь трымаўся пры наплыве крывi, малаточкi стукалi ў скронi. Здавалася, што шпаркая хваля зусiм затуманiла галаву, кiнула цябе ў нейкi вiр, дзе ўлада жывёльнага сьвету бярэ верх. Цябе ўсяго паглынае адно прагавiтае iмкненьне. I якраз тады, калi Алесь ужо цалкам апынуўся ў тым дзiўным ашаламленьнi, Вера раптоўна адхiнулася. У ейных вачох на iмгненьне, - бачыў Алесь выразна, - прамiльгнуў цень страху. Яшчэ п'яны нэктарам пацалунку, дзяцюк зьбянтэжыўся. Ды зараз-жа дзяўчына прыгарнулася да яго яшчэ шчыльней i проста зь нейкай канвульсiяй упiлася ў ягоныя вусны. Алесь задрыжэў усiм целам i цяпер ён першы адхiлiўся. Рукой лагодна падняў Верын падбародак, заглянуў уважна ў закаханыя вочкi.
      - Огоо! Умееш цалавацца! А мне раней здалося, што ты быццам ня ты, што ты тут зусiм няпрысутная. Але-ж ты зусiм ажыла, вярнулася! Дзякуй табе! гаварыў захоплены Алесь.
      I зноў патанулi ў соладзе вуснаў i абдымкаў, цяпер ужо бяз нiякага напружаньня, нэрваў, у вялiкай роскашы. Усё зьлiлося ў адно, тое, што вядзе да фiзычных вытокаў, чым сьпявае й пульсуе ўсё жыцьцё ад часу стварэньня, калi iмкнецца да завязi, што нясе новыя плёны. У гэным экстазе, калi два целы зьлiваюцца ў адзiн гарманiчна пульсуючы сокамi жыцьця арганiзм, рэальнасьць адыходзiць у нябыт, а мiраж становiцца запраўднасьцю. П'яны хмель нэйтралiзуе галоўнага вартаўнiка - дасканалы апарат мозгу. I дзiва няма, што ў самы адказны момант, - калi галоўны вартаўнiк-кiраўнiк адсутнiчае, - шырака адчыняюцца дзьверы для новых пакаленьняў. I вось гэтта, цяпер, у парку навосьцеж якраз адчынiлiся такiя дзьверы. Ды Вера раптоўна адпiхнула дзяцюка. Быццам рыба, выцягнутая з вады, Алесь лавiў паветра.
      - Алесь, я мушу табе расказаць, - цiха шаптала Вера.
      - Расказаць што?
      - Пра той першы пацалунак i чаму я проста не магла... знаеш... Была прычына... Гэта сталася даўно, калi мне ня было яшчэ шаснаццацi гадоў...
      - Не! Не кажы, перастань! - Алесь закрыў ёй далоньню рот. - Я не хачу слухаць пра тое, што там было. Я хачу цябе бачыць i ўяўляць, - калi цябе няма пры мне, - такой, як цябе цяпер бачу - цудоўным пахучым рамонкам, прынаднай i чыстай прыгажосьцю. Навошта-ж усё гэта бярэшся сапсуць?
      Дзяцюк уяўляў ужо, што вось гэтая цаца-ляля, што побач, зараз-жа пачне рабiць нейкiя дзiўныя цi жахлiвыя прызнаньнi пра свае дзявочыя грахi, наводля тых, пра якiя можаш прачытаць у такiх папулярных для аматараў усякай эротыкi часапiсах, як True Confessions...
      - Ды я ня зьбiраюся нiчога сапсуць, - гаварыла ўжо ўсхваляваная Вера. А чаму-ж я не магу нiчога расказаць пра сябе? Цi гэта я ўчора нарадзiлася?
      Цяпер у тых прывабных вачох зьявiўся дакор.
      - Вiншую цябе, мiс Мак, з тваiм ранейшым нараджэньнем i з тым, што ты вырасла прыгожай, як ляля, але-ж я ня выклiкаў цябе на нейкую споведзь. Мала што нешта там было...
      - Не, Алесь, я мушу, я хачу табе расказаць!
      Памаўчалi. Алесеў зрок затрымаўся на лодцы, што на возеры. I там - ён i яна. Магчыма, першае каханьне... А тут у яго каторае? Дзяўчына хоча апавядаць пра сваё мiнулае... Няхай...
      - Мне тады ня было яшчэ чатырнаццацi i я жыла ўжо ў другой сям'i...
      Дзяўчына, нагнуўшыся, зрывала сьцяблiнкi высокай травы. Навокал, у сваiм росквiце, цешыўся сьвет. А гэтта Вера Януку пачынае нешта наводля споведзi. Ён уважна зiрнуў на ейны твар i здалося, што яна цяпер намагаецца пазьбягаць ягоных вачэй.
      - У iх быў адзiн сын, гадоў можа дваццаць пяць векам. Вялiкi, сiльны й брыдкi, у шахце працаваў. Бацькi ягоныя любiлi мяне, як сваю, часта паўтаралi, што й самi некалi хацелi мець дачку. Я таксама iх любiла; добрыя i працавiтыя, ашчадныя, сумленныя людзi. Яны мелi сваю харчавую краму, працавалi доўгiя гадзiны. Ведаеш, як гэта ёсьць у малым гарадку, - калi не абслужыш людзей тады, як да цябе прыйдуць, значыцца ў любы час, дык скора i клiентаў мець ня будзеш.
      - Мы жылi наверсе, над крамай. Было гэта перад Калядамi. У краме было многа работы перад сьвятам i гаспадыня - яна называлася Джэйн, - папрасiла мяне, каб я пачысьцiла пакоi наверсе. Я старалася iм памагчы, дык i прынукi ня трэба было. Я шматай мыла там падлогу i была на каленях, калi пачула, што адчынiлiся дзьверы. Гэта быў гаспадароў сын Джоў. Ня раз раней я бачыла злосны агеньчык у ягоных вачох i баялася яго. Хлопец гэты быў грубы, няпрыемны, дужы й агрэсыўны. Як я ўстала дык ён падыйшоў да мяне й сказаў: Мiленькая мая, не супрацiўляйся, бо нiхто цябе не пачуе. Будзь добрая для мяне i я цябе не пакрыўджу.
      - Гэтак ён сказаў iз такой яхiдненькай усьмешкай на твары. Пакуль я, як тая разiнька, апамяталася што тут робiцца, ён раптам схапiў мяне й нёс на ложак у спальню. Для мяне той напад быў такi неспадзяваны, што я ня ведала што маю рабiць... Помню, што адкрыла рот крыкнуць, але гэты гарыла закрыў яго. Я, мусiць, укусiла тады ягоную руку цi шматай зьехала яго па твары бо ён мяне злосна кiнуў на ложак i пачаў бiць мяне. - Ты хочаш бiцца, сука! крычаў на мяне. Я старалася адпiхнуць яго калi ён пачаў мяне разьдзяваць. Раз я сьпiхнула яго з пасьцелi, кiдала на яго падушкi, але гарыла iзноў намагаўся на мяне ўзьлезьцi. Мне ўдалося скацiцца на падлогу i я тады бегла да дзьвярэй, але ён схапiў мяне за руку, крутнуў i я крэпка стукнула аб вушак дзьвярэй галавой што аж зоры пабачыла... Калi ён цягнуў мяне назад на ложак, мне не хапала паветра дыхаць.
      - Тады я ведала, што скора ён возьме верх, я ня маю сiлы баранiцца, але неяк спрамаглася i з апошнiх сiлаў моцна крыкнула. У мяне ўжо ня было сiлаў, я так баялася гэтага зьвера. Ён схапiў мае абедзьве рукi, трымаў iх як клешчамi, а мяне крывёй абмазаў. Ён выглядаў так страшна, так пагражаў, што адабраў у мяне рэшту сiлы. Ня помню добра, што было пасьля, мусiць пацямнеў для мяне сьвет... Нейкая мiтусьня ў пакоi i тады ягоны, Джова, бацька нахiлiўся нада мной i спытаўся цi я окэй. Мацi таго гарылы старалася захiнуць мяне, бо на мне была парваная сукенка...
      Вера змоўкла. Бачыў Алесь у ейных вачох наплыўшыя сьлёзы. Але трэба-ж было ўдакладнiць.
      - Ну i як, удалося яму?
      - Што цi ўдалося?
      - Ну тое, чаго ён хацеў...
      - Не, дзякуй Богу, - цiха сказала дзяўчына.
      - Бедная ты, мая дарагая. Дык ты, значыцца, дзеўка, - сказаў Алесь i адразу шкадаваў сваiх словаў.
      - Алесь, як табе ня брыдка! Пасаромся! - злосна сыкнула Вера. Твар ейны налiўся чырваньню а вочы глядзелi кудысьцi ўбок.
      - Ты-ж гэта хацела падкрэсьлiць. Цi-ж ня так? - настайваў Алесь.
      - Я хацела табе расказаць, што на мяне гарыла напаў i моцна пакрыўдзiў. Я тады была вельмi маладая. Гэта ня жарты былi. Ад таго часу я баялася хлапцоў, ня мела нiколi бойфрэнда i нiколi нiкому не дазваляла дакрануцца да сябе. Я старалася наўмысна не малявацца i ня прыкрашвацца, як iншыя дзяўчаты, значыцца ня ўжывала памады для вуснаў цi якой iншай касмэтыкi таму, што не хацела каму на вока выстаўляць сябе. Да мяне ўсёроўна хлопцы лезьлi, але я нiколi нi зь кiм не хадзiла. Я не магла пазбыцца страху ад таго брутальнага нападу. Тады, як ты прыйшоў, я старалася быць добрай i ты бачыў як гэта выйшла.
      - Ты бедная, дарагая мая, - суцяшаў яе Алесь пабачыўшы, што гэтая споведзь скалыхнула Веру да глыбiнь. Пад квяцiстай сукенкай рухалiся захiнутыя ў "крос-май-гарт-бра" поўныя грудзi. Адкрытасьць i поўная шчырасьць у вачох. Такая шчырасьць паўстае пасьля разладаваньня вялiке эмоцыi i душэўнага цяжару.
      - Я хацела табе расказаць, каб ты зразумеў чаму той першы раз, як ты хацеў пацалаваць мяне, чаму я не магла... Я нiколi й нiкому раней гэтага не расказвала.
      - Ну дык што? Хочаш, каб даў табе мэдаль за адвагу? - сказаў Алесь.
      - Алесь, як ты можаш так казаць? - дакарала дзяўчына.
      - Выбач, я не падумаўшы...
      Доўга маўчалi. Лёгкi вецярок забаўляўся дубовымi лiсьцямi. Непадалёку на траве спынiўся робiн, нахiлiў галоўку, быццам прыслухоўваўся, дзеўбануў нешта ў траве ды выцягнуў вялiкага дажджавога чарвяка, пырхнуў i зьнiк у гушчы лесу. Дзесьцi за ўзгоркам раскрычалiся павы. Там у загарадцы гарадзкi гаспадар парку трымаў некалькi жывёлаў i птушак для малечы.
      - Алесь, - цiха, ледзь чутна сказала Вера.
      - Што?
      - Раскажы пра сябе.
      - Што ты хочаш цяпер ведаць?
      - Калi я цябе раней прасiла дык ты ўсё зьвёў на жарты. Я запраўды хацела-б ведаць што сталася ў вайну...
      - Цi гэта так важна? - насьцярожыўся Якiмовiч. Ён ня змог-бы ў той час вытлумачыць чаму якраз гэтак а ня iнакш рэагаваў на пытаньне каханай дзяўчыны. Яна выглядала сумленнай i шчырай. Вось цяпер-жа, тут пад гэтым дубам-гiгантам раскрылася яму, здаецца, поўнасьцю. Выспавядалася, што называецца. А ён-жа быў пэўны, што кахаў яе. Дык дзе была тая запруда, што перашкаджала яму выказацца?
      - Так, Алесь, я-б хацела ведаць.
      Вера адчула вялiкую палёгку калi падзялiлася з Алесем сваiм мiнулым, няхай сабе малым кавалкам яе, - нiбы выспавядалася. Спадзявалася, што Якiмовiч нейкiм падобным чынам адудзячыцца ёй. У гэны час Капшун i ягоная банда ня прысутнiчалi ў ейных думках, хаця й пытаньне ейнае было народжанае калiшнiм загадам разьведаць пра гэтага "фашыста", што побач.
      - А што ты хацела-б ведаць?
      - Ну пра вайну, дзе ты быў, што рабiў? Усё...
      - Слухай, Вера. Давай, ня псуй прыгожага дня. Навошта гаварыць пра вайну, калi мы можам займацца каханьнем? Давай пра гэта... Перш за ўсё дай мне цалусiка!
      - Не, Алесь! Я хачу, я прашу цябе мне расказаць!
      - Ня маю таго настрою, - сказаў Алесь зь вялiкiм нацiскам на апошняе слова.
      - Цi-ж я ў цябе чаго замнога прашу? - насядала дзяўчына. - Я-ж во расказала пра маё самае важнае...
      Цяпер яна поўнасьцю ўсьведамiла моц каханьня, якое нарадзiлася ў ейным сэрцы да гэтага прыгожага дзяцюка. Недзе ў нутры падазрэньне, пасеенае Капшуном, iмкнулася да выясьненьня, каб запярэчыць, што хлапец мог быць такiм, якiм яго Капшун намаляваў.
      - Ну, ведаеш, я-ж казаў табе, што гэта ня так важнае нешта, - тлумачыў Алесь зь нецярплiвасьцю ў голасе. - Скажы, навошта так насядаеш?
      - Ты мне дарагi, я цябе кахаю. Я-ж табе расказала пра сябе.
      - Божа мой! Цi-ж мала табе таго, што я пра сябе ўжо расказаў?
      Недзе парвалася струна, голас павысiўся. Гэта нядобра. Прычына ляжала недзе ў мiнулым. Узьненавiдзеў усякiх сьледавацеляў-iнквiзiтараў.
      - Ня крычы на мяне, Алесь! Я хацела...
      - Ты хацела, каб я перад табой выспавядаўся. Ты сама пачала сваю споведзь, хоць я i не хацеў слухаць...
      - Добра, Алесь, я ня буду цябе змушаць. Я бачу, што ты мяне не дацэньваеш.
      Голас дрыжэў. Яна была пры сьлёзах. Раптам устала i хуткiмi крокамi пайшла прэч.
      - Вера, вярнiся!
      Дагнаў дзяўчыну, схапiў яе за руку, але яна адпiхнула яго.
      - Iдзi ад мяне! Я нiколi не хачу цябе бачыць!
      У голасе дзяўчыны была такая рэзкасьць, якой раней ад яе ня чуў. I ў тым - поўная фiнальнасьць. Зьбянтэжаны такiм нечаканым паваротам, Алесь стаяў быццам прылеплены нагамi да сьцежкi, кроў малаткамi бушавала ў скронях, слабая млоснасьць разьлiлася ля ног i ззаду калi той "цудоўны рамонак" зьнiк за пагоркам на сьцежцы. Рука палезла ў кiшэню й выцягнула сярэбраную папяросьнiцу. Едкi дым ускалыхнуў лёгкiмi.
      - Чорт цябе ведае, што за дзяўчына! - сказаў сам сабе Алесь.
      22
      Вера шпарка бегла да трамваю. Навокал поўна людзей, але яна нiкога побач ня бачыла, у галаве панаваў хаос, цяжка было думаць, разважаць. Тое, што зрабiла, было спрычыненае нейкiм нэрвовым, незалежным ад розуму, iмпульсам. Але, - адчувала гэта, - на сцэне зьявiўся новы элемэнт, якому не магла даць рады. Доўгi час ён быў у летаргii. Яго разбудзiў прыгожы дзяцюк. Новае, раней нязьведанае перажываньне. Жаданьне, каб яе Алесь кахаў, засланiла ўсё iншае. Цяпер баялася, што ейная эмацыянальная раўнавага пахiснулася да небясьпечнага ўзроўню на лавачцы пад тым дубам, дзе першы раз у жыцьцi раскашавалася запраўднай асалодай юрлiвага пацалунку каханага чалавека. I запраўды пачыналася нешта новае, перад якiм ты бездапаможная. Як тое вызначыць цi ацанiць?
      Калi адчынiла дзьверы ў сваю кватэру, званiў тэлефон. Схапiла трубку. Мёртвы гук. Нiны ня было дома. Вера меркавала, што яна дзесьцi на пляжы, або ў iншым месцы ў добрым таварыстве. Вера нiколi надта ня цiкавiлася Нiнiнымi любошчамi. Старая дзеўка, гуляла зь дзяцюкамi пэўне-ж ня так, як сьцiплая i стрыманая мiс Мак.
      Зноў ажывiўся тэлефон. Роўны i аўтарытэтны мужчынскi голас вярнуў яе ў будзённую рэчаiснасьць. "Каб ты здох, хрэн стары! - праклiнала ў думках чалавека. - Ты апошнi на зямлi, зь кiм мне цяпер хочацца гаварыць!"
      - Мiс Мак, - гаварыў Капшун, - добра што нарэшце знайшоў цябе. Я ўжо раней званiў.
      - Я была выйшла.
      - Ёсьць важная справа. Хачу, каб ты ёй адразу занялася.
      - Слухаю.
      - Недзе змыўся з гораду Антон Шпак i я хачу, каб ты пастаралася яго знайсьцi.
      - Як гэта разумець "змыўся"?
      - Некуды, вiдаць, перабраўся. Няма яго на ранейшым адрасе. Мы ня можам знайсьцi яго ў горадзе.
      - Ну дык пры чым тут я? Цi вы хочаце, каб я пачала па чужых хатах бегаць? Я нiколi нават чалавека не спаткала й ня знаю яго...
      - Вера, слушай, ты как смеешь ко мне обращаться таким тоном? Якiмовiч ведае дзе Шпак. Ён мусiў памагчы яму перабрацца. Што скажаш?
      Вера адразу ўцямiла важнасьць новага заданьня. Якраз тады, калi ўжо амаль пастанавiла нейкi час трымацца воддаль ад Якiмовiча, гэты палiтрук пхаў яе назад у дзяцюковы рукi. Зьбянтэжылася.
      - Халера на вас! - вылаялася голасна.
      - Што, што ты сказала? - грымела трубка.
      - Ды нiчога важнага... Што гэта вы пыталiся мяне?
      - Што з табой сягоньня?
      - Ды нiчога...
      - Мне здалося... Я прасiў цябе знайсьцi Антона Шпака. Трэба нам вока зь яго ня спушчаць. Мусiм ведаць дзе ён ёсьць i чым займаецца. Разумееш?
      - Ну няхай, пастараюся...
      - Глядзi, пастарайся як сьлед. Обязательно! I чым скарэй, тым лепш. Як толькi што ўзнаеш, да мяне. Панiмаеш?
      - Ага.
      Канфуз павялiчыўся. Сядзела на канапе, рукамi закрыўшы твар, прыслухоўвалася да быццам паскоранага рытму сэрца. Абрыўкi думак хаосам кружылi ў галаве. Пачулася поўнасьцю адзiнокай, некiм у нейкi тупiк загнанай. I тады нахлынулi сьлёзы. Раптоўна, патокам. Уздрыгамi трасло цела, як некалi даўно-даўненька на магiле маткi.
      23
      Рэсорт Пайн Рыдж разьмясьцiўся на лагоднай абшырнай пахiласьцi ў суседзтве вялiкае пушчы, што паглынула пятнаццатую шашу ў адлегласьцi трох гадзiнаў язды на паўночны ўсход ад Радфарду. Галоўны будынак з прыгожых круглых бярвеньняў хвоi, iз цыркулярным пад'ездам на фроньце, кветкамi й кусьцiкамi абсаджаны, з боку роўнай зелянiнай прыгожа стрыжанай травы, разьмяшчаў кантору, сьвятлiцу й рэстаран. Якiх сотню крокаў воддаль, блiжэй дарогi была бензiнная стаянка. За рэстаранам, у сасновым бары вiдаць было некалькi катэджаў. Некаторыя зь iх мелi па дзьве спальнi, былi абсталяваныя вадой i электрычным аграваньнем, мелi амаль усе гарадзкiя выгады. Катэджы спалучалi вымашчаныя пабiтым каменьнем сьцежкi. Блiжэй рэстарану, ззаду за iм, на даволi вялiкiм i добра дагледжаным траўнiку, стаяла некалькi пiкнiкавых сталоў.
      Нейкага паўкiлямэтра ў глыб пушчы рака Пома гнала свае чыстыя крынiчныя воды праз завалы каменьня й валуноў, гнiлыя пнi дрэваў, жывое карэньне. Шпаркi ток стрымлiваў бег ля крутых паваротаў, падмываў вязы, клёны й хвоi. У большых глыбiнах ля берагоў шнырыла фарэль. Водыр i гамана пушчы дапаўнялася тужлiвым i надта выразным працяжным клiканьнем-гукам люнанурца, - птушкi гусiнай вялiчынi, што бытуе ў тутэйшых вазёрах. Гэта ад яе, як кажуць мясцовыя людзi, - пачынаецца прырода канадыйскай поўначы. Галоўнымi ворагамi рыбакоў былi тут чорныя мушкi й камары. Ад гэтай заедзi ратавалiся ўсялякiм мазямi й вадкасьцямi, каторыя рыхтавалi за шчодры фiнансавы здабытак розныя хiмiчныя фiрмы.
      У галоўнай сьвятлiцы Пайн Рыдж рэсорту на сьцянах вiселi розныя павялiчаныя здымкi вялiкiх рыбакоў i вялiкае рыбы. Тэрмiн "вялiкi" мае гэтта адноснае значэньне, паколькi, як усiм рыбаком ведама, спалучаецца ён нярэдка зь iншым надта непахвальным словам. I вялiкiя рыбакi на здымках, што вiселi на сьценах сьвятлiцы Пайн Рыджу - запраўдныя шчасьлiвыя чэмпiёны немалога маштабу, iз шчодрымi ўсьмешкамi на тварах. Яны фарсiлi на паказ вялiкiмi рыбамi фарэлямi, якiх быццам злавiлi ў рацэ Пома. Скептыкi падказвалi, што здымкi гэныя маглi быць купленыя ў адпаведных дзялкоў з глыбiнаў турыстычных прадпрыемстваў.
      Антон Шпак да такiх скептыкаў не належаў. Ён прайшоўся па беразе ракi, спрактыкаваным вокам асьцярожна й мэтадычна агледзеў зямлю, каменьне, ашанцаваў бег вады, намагаўся вызначыць месцы магчымых схованак фарэлi. Пасьля такога, даволi блiзкага агляду, пiсьменьнiк мяркаваў, што рыбы, якiмi афiшавалiся задаволеныя ўсьмешкамi рыбакi на здымках у сьвятлiцы, запраўды маглi быць тут злоўленыя.
      Антон Шпак залiчаў сябе да старых i спрактыкаваных рыбакоў. Яшчэ на бацькаўшчыне, калi быў настаўнiкам, падчас летнiх канiкулаў зьведаў ня толькi Нёман, Вяльлю й Дзьвiну, але ўпадабаў быў i шматлiкiя вазёры, асаблiва Нарач i многiя з цудоўнай Браслаўшчыны. Шпаковымi ўловамi маглi-б ганарыцца шматлiкiя рыбакi. Ён вывучаў рыбную прыроду, пазнаваў найбольш плённыя месцы для вудачкi. Быў у Шпака й галоўны iнтарэс. Як пiсьменьнiк i журналiст, ён няспынна цiкавiўся людзьмi, знаходзiў адзiнкi, што пасьля ўзбагачалi мастацкiя творы.
      Лоўля рыбы для Антона Шпака была бальзамам душы, суцэльным адпачынкам. Калi ты намагаешся прынадзiць i злавiць якую прыгожую, што вырасла й дасьпела ў вадзе, цацу, мозг твой - у гэтым ня было сумлеваў, - поўнасьцю адпачываў. Ты акунаўся ў iншы сьвет. Яго трэба было ведаць. Закрыты i ўзвышаны, быццам плянаваны, але й заўсёды нязьведаны, ён запэўнiваў чалавеку поўную духовую раўнавагу. Шматлiкiя рыбакi зьведалi сiлу ягоных гоючых якасьцяў.
      Бязьмежнай была Шпакава радасьць калi атрымаў працу ў рэсорце Пайн Рыдж. Разгледзеўся, аж узрушыўся з задаваленьня. Заданьне ягонае - догляд траўнiкаў, кветнiкаў, часамi абслуга бензiннае помпы або помач на кухнi. Апроч харчоў i кватэры абяцалi скромную плату. Пiсьменьнiк гэтым не турбаваўся. За грашмi нiколi ня гнаўся. Праца начамi ў тым гарадзкiм гатэлi адбiрала сiлы й здароўе. Тут ня было гарадзкога шуму, наглага дзяжурнага гадзiньнiка, цяжкое задушлiвае атмасфэры, нiякага сьпеху. Чыстае й здаровае паветра, жыцьцядайнае дыханьне прыроды. А ягоныя абавязкi здавалiся Шпаку дзiцячымi гульнямi. Больш таго, ён мог закiнуць вудачку ранiцай, а iншы раз i пад вечар. Гэткую магчымасьць пiсьменьнiк найбольш цанiў.
      Уласьнiкам Пайн Рыдж быў Пол, старшы брат Нiк Лока, чалавек у сярэдзiне саракавых гадоў векам. Спадабаўся яму паважны й разважлiвы Антон Шпак, а жартаўлiвы й шустры ўласьнiк ня мог не спадабацца пiсьменьнiку. Пол часта адлучаўся па бiзнэсавых справах, а ягоная маладая й дынамiчная жонка Нора трымала сваю руку на пульсе Пайн Рыдж. Дзьве асобы працавалi ў кухнi й рэстаране, а малады хлапец Боб загадваў бензiннай помпай i абслугоўваў аўтамабiлi.
      Надвор'е спрыяла адпачынку й напоўнiла рэсорт людзьмi. Рэстаран алькаголю не прадаваў, але ўласьнiкi не пярэчылi калi хто прывозiў яго для прыватнага ўжытку ў свой катэдж. Адпачывалi тут людзi нябедныя, што маглi сабе пазволiць на даволi кусьлiвыя цэны. Некаторыя зь iх лавiлi рыбу, iншыя езьдзiлi на кiлямэтраў пяць адлеглае адсюль возера Лада, дзе можна было паезьдзiць лодкамi, лавiць вазёрную рыбу, загараць на пляжы. Былi-ж i такiя, што любiлi адпачываць у цяньку на шэзлонгах, або папахадзiць па пушчы й сачыць птушак цi гуляць у тэнiс.
      Два тыднi пасьля Шпакавага пераезду, зьявiўся Алесь. Правялi разам цэлы вечар. Дзяцюк заўважыў, што пiсьменьнiк быццам ачуняў ад нейкае ўдушлiвасьцi, павесялеў, папаўнеў у твары. Пры шклянцы брэнды, якую Алесь прывёз, Шпак гаварыў пра свае заняткi, пiсанiну. Не плянаваў тымчасам нiчога большага, адно артыкулы ў сувязi з так званай соцрэалiстычнай падсавецкай беларускай лiтаратурай. Дзесьцi ў будучынi пiсьменьнiк абяцаў заняцца апавяданьнямi. Назаўтра ранiцай, за рулём аўтамабiля па дарозе назад у горад, Алесь быў задаволены, што так удала ўладзiў пiсьменьнiка. Быццам адплылi некуды далёка i свае турботы ў сувязi зь дзяўчынай i iншымi справамi бiзнэсавай працы.
      24
      Лiвень за вакном спынiўся, але Капшун таго не спасьцярог. Пры яркiм сьвятле настольнае лямпы, у мяккiм крэсьле, смокчачы даўно пагаслую люльку, ён яшчэ ня выкараскаўся з чытаньня Шпакавай сэрыi артыкулаў у "Беларусе". Калi-б Шпак не атаўбаваўся з процiлежнага боку барыкады, Капшун павiншаваў-бы яго. Чаму-ж не? Якое майстэрства мовы, якая аргумэнтацыя! Аўтар валодаў майстэрствам выдатнага мастацкага нарысу, дзе нiцi людзкога здаровага пачуцьця спалучалiся iз струнамi духовасьцi, дзе вастрыё сатыры ў руках генiя паралiзуе ўсю нехлямяжую балбатню-прапаганду гнiлой сыстэмы. У Шпака атака супраць крывадушнага тырана перапляталася iз спачувальным шкадаваньнем калiшнiх блiзкiх сяброў i вялiкiх патрыётаў паняволенага народу, якiх так цi накш прымусiлi лiзаць маскоўскiя азадкi...
      Капшун часам пiсаў соцрэалiстычна-прапагандовыя фэльетоны п. заг. "Между нами говоря" ў мясцовую "рабочую газетку", любiў чытаць выдатных майстроў сатыры. У горадзе меў выгадную пазыцыю пры фiрме "Славянская Кнiга", што здабыла лiцэнцыю ад "Совиностранторг" для перасылкi тавараў у "краiну, якая, - згодна словаў Мiкiткi Кукурузьнiка, - у недалёкай будучынi ўжо пабудуе камунiзм". Лiцэнцыя гэна - добрае карытца, пры якiм можна чэсным сваiм людзям пражыць i нават пажывiцца, ды ў кiшэнi "суайчыньнiкаў", што пасылалi на бацькаўшчыну сваяком пасылкi, залезьцi. Iншая праца Капшуна вымагала адмысловага падыходу. Беларускiя бебурнацы, - каб на iх безгалоўе! - вось-жа махровыя фашысты, не здаюцца, яшчэ агрызаюцца! Калi Капшун некалькi месяцаў назад узяўся адлучыць iхнага лiдара Шпака ад грамадзкага беларускага жыцьця, або пранамсi спаралiжаваць ягоную руку, здавалася што заданьне лёгкае, як плюнуць. Справа простая: аслабiць яго фiзычна, пазбавiць працы, давесьцi да галечы мясцовага вулiчнага валацугi. Во як! Будзе нягоднiку крышка! Гнiлое капiталiстычнае "сословие" тут яму, Капшуну, якраз на руку! Прынамсi так меркаваў.
      Шпак, здавалася, упаў. Ды не, няпраўда. Iншы даўно здаўся-бы, але ня гэты. Бамбардаваньне рознымi лiстамi з заклiкамi "радзiмы, якая ўсё блудным сыном прабачыць", атака прапагандай пра няўхiльную перамогу камунiзму на ўсiм сьвеце дый грандыёзныя эканамiчныя i тэхнiчныя перамогi на фроньце палепшаньня дабрабыту працоўных - усё гэта быццам у пропасьць канула. Гляньце, таварышы, чалавека няма як на каленi паставiць. Нават пасьля таго, як удалося яго зь нiзкаплатнай работы ў гатэлi пагнаць! Выглядала, што працiўнiк змагаўся наймацней, калi яго на мяжу роспачы папхнеш. Значыцца, разважаў Капшун, - трэба iншымi мэтадамi спрабаваць. Дзякуючы Веры, ён ведаў, што Шпаку памагаў Якiмовiч, каторы вось цяпер недзе яго за горад перамясьцiў. Заданьне, здаецца, больш складанае, чымся раней выглядала.
      Надыходзiў крызiсны час. Грыша прыгадаў, як нейкага паўгоду назад наведаў яго важны чалавек з аттаўскае савецкае амбасады. Была доўгая размова. Справа, у канцы канцоў, зводзiлася да простага наказу зьверху: камiтэт за вяртаньне на радзiму прынагляе вас, каб Антона Шпака адхiлiць ад удзелу ў грамадзкiм i палiтычным жыцьцi беларускiх буржуазных фашыстаўскiх нацыяналiстаў. Яшчэ лепш, каб вярнуць яго на радзiму.
      - У кажным разе, - казаў важны чалавек з амбасады, - Мiхайлаў давярае вам такое заданьне. Апраўдаеце такi давер?
      Гэтта Капшун аж ёкнуў з захапленьня.
      - Так, таварыш, дайце мне час.
      - Колькi-ж часу?
      - Якi год. Акцыя патрабуе паступовага нацiску. I Мiхайлаў, вядома, павiнен мне памагчы.
      - Не беспокойтесь. Беритесь за дело!
      Нарэшце, наапошку нешта зрушыла. Чалавек з амбасады зьвязаўся зь iм без пасярэднiцтва Канадыйскай камунiстычнай партыi. Калi гэта ня мела вагi, дык што тады яно значыла? Нехта й недзе яго заўважыў, асаблiва ацанiў ягоную адданасьць прагрэсу працоўнага руху ў адной галiне... Рашылi, вiдаць, што яму можна даверыць такое важнае заданьне. Вядома, гэта паднясе ягоны прэстыж сярод перадавых таварышаў i дасьць багаты дывiдэнд.
      Капшун ужо глядзеў наперад, уяўляў той час, калi павысяць яго на партыйнай лесьвiцы. Не за гарамi той дзень. А Шпак? Нiкчэмнiк! Ён лёгка з гэтым фашыстам справiцца. Лёгка? Так здавалася... Выглядала цяпер, што трэба ўжываць больш радыкальныя сродкi. Капшун меў малую фармальную адукацыю, на мудрасьць паляваў самавукам. Ганарыўся сваiм практычным i вынаходлiвым розумам, "практической смекалкой". Адразу пасьля прыезду ў гэтую краiну з быўшай "панскай Польшчы" яшчэ юнаком, навязаў лучнасьць з "краснымi". Неўзабаве падпрогся да iх. Гэтыя ведалi сваю дарогу, вызначалiся дынамiзмам i накiраванасьцю ў той час, калi iншыя палiтычныя партыi тузалiся ў нерашучасьцi i эканамiчнай дрыгве.
      Не турбавала Капшуна тое, што й камунiсты мала матар'яльна памагалi беспрацоўным, што вярхушка партыi трацiла найбольш iдэялягiчнае амунiцыi на лаянку капiталiстаў ды менш дбала пра так званага беспрацоўнага, затуканага-загуканага рабацягу i ягоную сям'ю. Гляньце вунь вышэй, аж туды ў мэкку будучага камунiзму, што на ўсiм сьвеце запануе. Адтуль iдзе мудрасьць i сьвятло, адтуль кiруе "рукавадзiцельства". Яно загоiць некалi ўсе раны, вырашыць максымальныя праблемы, нарэшце збудуе сыстэму дабрабыту для ўсiх, раз i назаўсёды зьлiквiдуе эксплёатацыю чалавека чалавекам, як казаў некалi вялiкi Iльiч, цi той, яшчэ мудрэйшы за яго, барадаты... Капшун меў якраз тыя якасьцi, што ў гэны час i ў гэтай краiне былi ў "чырвоных" так патрэбныя: абсалютная партыйная ляяльнасьць, упартасьць i агрэсыўнасьць, адсутнасьць талеранцыi да "буржуазных" iдэяў. Важнейшае яшчэ: Капшун меў добрыя кансьпiрацыйныя здольнасьцi.
      Спачатку далi яму малаважныя заданьнi. Заўважыўшы ягоны гарт i адданасьць, падкiнулi большае. Некалькi гадоў падарожнiчаў па вялiзнай краiне, арганiзаваў "рабочыя клубы", быў сябрам экзэкутывы гэных клюбаў. Прынялi ў партыю, далi новыя заданьнi палiтычна-грамадзкага характару.
      Не павязло яму з матрымонiяй. Жонка, рашчараваная мужчынам i ягонымi "задачамi", пакiнула яго. Капшун жартаваў, што такiм чынам трапiў "у бабылi". Цяпер, пасьля гадоў цярплiвага чаканьня й натугаў, выглядала, што "дзела йшло на новы пад'ём". Заданьне паралiжаваць Шпака было найважнейшым з усiх, якiя яму дагэтуль давалi.
      Калi-б спытацца Капшуна, куды i як высока хоча ён залезьцi па драбiне ўлады, напэўна заiкнуўся-бы з адказам. Дзесьцi там у iмгле апанаванай камунiстамi Канады чакала функцыя пры каманьдзе гэтай новай "народнай дэмакратыi". Вось яно як... Тымчасам трэба "усердие и бдительность на вахте революции"...
      Пасьляваенны прылiў "фашыстоўскiх iмiгрантаў", што нейкiм чынам уцяклi ад савецкага "правасудзьдзя" й пакараньня, стварыў паважную небясьпеку для камунiстычных плянаў апанаваньня Канады. Трэба паралiжаваць iхныя намаганьнi дызiнфармацыi капiталiстычнай канадыйскай вярхушкi й народу пра мiралюбную палiтыку Савецкага Саюзу. Гэта было ясна, як дзень. Пра гэта гаварылася на партыйных i грамадзкiх сходах, гэта скланялася на ўсе лады, паўтаралася шмат разоў пры розных нагодах.
      У агульных плянах акцыi супраць гэтых "фашыстаў", у iх лiку й "беларускiх буржуазных нацыяналiстаў", - гэтага атрэп'я сумленнага й баявога, гэраiчнага народу, - фiгуравала розная зброя. Насамперш ужывалася прапагандовая доўбня, ужо даўно i зь немалымi посьпехамi выпрабаваная i загартаваная ў баёх майстрамi цэнтру. На павадку, за галоўнымi гарматамi, валачыўся шантаж i, у выключных выпадках, адпаведны фiзычны гвалт. Розных спэцаў вызначылi-прыдзялiлi-прыляпiлi да ўсякiх "фашыстоўскiх" групаў; а Капшуну, далi ягоную "родную" - беларускую. Галоўны прыцэл загадалi трымаць на "фашыста" Антона Шпака. Ягоны моцны голас натхняў усiх гэтых "фашыстоўскiх падонкаў". Ён - iхны фэтыш. Закрыць яму рот!
      Мiнула ўжо нейкiх шэсьць месяцаў ад вiзыты тэй важнай асобы з аттаўскае амбасады. Усе спробы паралiжаваць Шпака правальвалiся. Чалавек змагаўся i адбiваўся. Больш таго: ён атакаваў. Во - гэта працiўнiк! Такога Капшун раней на лапаткi не палажыў. Злосьць бушавала! Цяпер нават ня ведаў, куды той Шпак перабраўся. А гэтае, - каб яе чорт менш насiў, - дзяўчо, што яно робiць? Чаму так доўга рапарту няма? Капшун нэрвова хадзiў па сваiм пакоi, праклiнаў тое ды гэна, падняў трубку тэлефону й набраў нумар. Пасьля колькiх званкоў у трубцы пачуўся заспаны жаночы голас.
      - Што табе так доўга заняло? - рэзкiм голасам навалiўся Капшун.
      - А табе што, як быку прырупiла?
      "Каб цябе чорт! - думаў Грыша. - Пару разоў у пасьцелю суку зацягнуў, дык цяпер ужо загадваць табой хоча. Як пранюхала што ейныя бабскiя ласкi патрэбныя, дык цяпер з рагамi да цябе! У партыi забясьпечаная. Таму да яго, Грышы, такая iранiчная паблажлiвасьць".
      - Стары казёл, - казала яму Нiна Ляскiн пры iншай нагодзе, - калi табе прыпрэ, пашукай дзiркi ў плоце!
      - Ды не, - адказаў цяпер лагодным голасам Капшун таму соннаму голасу ў тэлефоннай трубцы, - хачу проста ведаць чым ты занятая.
      - Так? Трэба было мне прыслаць тэлеграму, што будзеш званiць, дык я-бы тут пры апараце падзяжурыла, старога казла чакаючы...
      - Слухай, Нiна, перастань з гэтымi мянушкамi.
      - Слухаю.
      - Я званю ў важнай справе.
      - У цябе ўсё й заўсёды важнае.
      Капшун уяўляў самазадаволеную кплiвую ўсьмешку Нiнiнай напудранай маскi. Каб яе! Колкi язык.
      - Нiна, прашу цябе. Мне не да шутачак...
      - Гавары, слухаю.
      - Скажы мне, што зь Верай?
      - Ня бачыш ты, стары казёл? Яна закаханая, влюбенная по уши. Понял? Да, да, усе сымптомы...
      - Цi яна зараз дома?
      - Няма. Пайшла некуды, можа ў шоў...
      - Зь кiм пайшла?
      - Адкуль мне ведаць. Цi ты мяркуеш, што я бегаць за ёй буду?
      - Я думаў, што можа сказала табе...
      - Не, не казала. I калi цябе цiкавiць, дык скажу табе, што наша маладзiца ўтрэскалася, улiпла й патанула да самых глыбiняў. Да, да...
      - Што за дзяцюк?
      - Хто? Ды Якiмовiч. Цi гэта для цябе навiна?
      - Не, ня зусiм. Як далёка яна зайшла?
      - Апошнiх пару тыдняў зьмянiла свае паводзiны. А я ня мела нагоды назiраць за ёю ў магазiне, але я пэўная... Задуманая, маркотная, забываецца часам што нармальнае, нэрвуецца, кусьлiвая. Так, парань мой, сымптомы верныя. Твая iсключыцельна спасобная красавiца ў пагонi за гэтым Дон Жуанам розум трацiць. I папярэджу...
      - Непатрэбна. Пасьля такой грунтоўнай дыягнозы сам бачу. Дрэнь, ярунда! Камплiкуе дзела... Такога я не спадзяваўся. Ну дык дзякую за iнфармацыю. Гэта будзе ўсё.
      - Але-ж, якi ты бiзнэсавы сягоньня! Шкада...
      - Чаго гэта?
      - Усё толькi бiзнэс, а пагуляць няма калi.
      - Перастань! Будзь ты праклятая, сука! - заключыў Капшун, палажыўшы трубку. Задуманы, пачаў хадзiць па пакоi. Напхаў у люльку галяндзкай "Аморфа" табакi, прыкурыў, намагаўся вярнуць раўнавагу. Так, на Веру трэба нацiснуць. Толькi празь яе можна знайсьцi "старога фашыста".
      Апошнiмi часамi Вера не рэагавала на ягоныя жаданьнi цi загады. Вялiкая была-б небясьпека, калi-б яна да бяспамяцтва закахалася ў Якiмовiча. I якая тады зь яе карысьць, калi апынецца пад поўнай уладай дзяцюка? Трэба запабегчы гэтаму... Так, чаму-ж не. На гэта ёсьць рада. Паказаць Якiмовiча як небясьпечнага фашыстоўскага крымiналiста. Да, да, совершенно так, именно так... Грыша ўсьцешыўся ад такой сваей вынаходлiвасьцi. Трэба ратаваць дзяўчыну, пакуль яшчэ час.
      Капшун сеў за машынапiску й пачаў лiст да людзей у Ўсходнiм Бэрлiне. За якiх хвiлiн дваццаць зарганiзаваў асноўныя думкi. Зводзiлiся яны да наступнага: "Паказаць Якiмовiча як мацёрага i небясьпечнага ваеннага крымiналiста, з крывёй нявiнных савецкiх грамадзянаў на яго руках. Зьмясьцiць матар'ял у наступным нумары. Да маей дыспазыцыi прыслаць некалькi нумароў лётнай поштай. Трымаць ягоную матку на прывязi".
      Капшун занёс лiст у паштовую скрынку й быў задаволены, што галава нарадзiла новы плян. Ня мог-жа правалiць сваей найлепшай нагоды. Стукне гэтых фашыстаў на ўсе застаўкi!
      25
      Пасьля тае непаладкi зь дзяўчынай у парку, Алесь часта думаў пра тое, што так магло ўквялiць Веру. Выглядала яна цяпер надта дзiўнай i цяжка было разгадаць, што было ззаду ўсяго гэтага.
      Алесь вырас у грамадзтве, насычаным недаверамi й падазрэньнямi, каторыя пасеялi ворагi-чужынцы для сваiх акупацыйных мэтаў. Людзi паволi адкрывалi адзiн аднаму свае сэрцы дый былi змушаныя трымаць, для свае бясьпекi, "языкi за зубамi". Уплыў вольнага, дэмакратычнымi традыцыямi прасякнутага, грамадзтва, дзе панавала поўная вольнасьць слова згодна правоў дзяржавы, мела свае дабратворныя вынiкi. Адылi мiнулае не хацела здавацца цяперашняму ў палон. Захавалася абаронная асьцярожнасьць, - у асноўным звычайная пратэкцыя супраць усякае так званае вонкавае iнвазii. А гэнае нутраное "сьвятое сьвятых" мела яшчэ адну бясьпечную запруду, якая адкрывалася адно для выбраных.
      Вера блiзкая i Вера далёкая... Алесь намацваў розьнiцу. Цi ў яе галаву розныя палiтрукi напхалi шмат чырвонага, камунiстычнага? Сьвет, у якiм дзяўчына гадавалася, Алесю быў слаба ведамы, уяўляўся адно ў вельмi няясных рысах. Алесь лiчыў Веру ўжо надта блiзкай асобай, каханьнем зьвязанай зь iм, а ўсё-ж доступу да ягонага "сьвятога сьвятых" яна яшчэ ня мела. "Выварачваць сваю душу", як часта некаторыя людзi гаварылi, Алесь адвучыўся ў часе вайны, калi падпiльноўвала цябе цi адна небясьпека. "Сьцеражонага Бог сьцеражэ!" Яно-ж так было куды бесьпячней нават тут, за акiянам, бо аж сюды - ды яшчэ як учэпiста! - сягалi шчупальцы праклятага, крывi прагнага, актопуса, якi адэптаваў сабе будучыню як ягоны й нiчый iншы iмпэратыў. У той будучынi ён вырашыць канчаткова ўсе людзкiя сацыяльныя, матар'яльныя i духовыя праблемы, якiх чалавек ня мог палагодзiць пачынаючы ад прапрапрабацькi Адама.
      Цяжка было даверыцца Веры, хоць дзяцюк ужо спанатрыў, што сустрэўся зь нечым новым, ягонай усёпаглынаючай сiлай. Каханьне ўжо завязалася, расло, разгаралася, ахоплiвала ўсю ягоную iстоту. Так, яно ўжо iм завалодала. Цiкавiла яго, чаму дзяўчына хацела ведаць i колькi разоў прост-напраст дамагалася, каб расказаў ёй, што й дзе рабiў падчас апошняе вайны. Цi гэта звычайная людзкая цiкавасьць блiзкай, каханай асобы, цi што iншае? Самае-ж галоўнае, - чаго пазьней Алесю давялося цi раз шкадаваць! - яму ў галаву нiяк тады ня прыйшло. Чаму-б яму было тады не зрабiць таго элемэнтарнага, значыцца, як ураднiкi казалi - "навесьцi спраўку", проста пастарацца даведацца пра гэту дзяўчыну ўсё асноўнае: хто яна, адкуль, чаму i як тут апынулася, чым яшчэ займаецца i iншае?
      Тымчасам яна была вось тут, пад рукой, пад ягонымi загадамi. I быццам недасягальная. Часамi сумная, задуманая. У часе працы iхныя сьцежкi спатыкалiся. На тым прывабным твары зьяўлялася казённая ўсьмешка. Дзяўчына трымалася неяк на адлегласьцi, хоць была ветлiвая i ў выкананьнi службовых абавязкаў бездакорная. Памiж iмi вырасла нейкая нябачная перагародка i, як спасьцярог Алесь, сталася тое зь Верынай волi. Аднойчы ранiцай Алеся прыемна зьдзiвiла тое, што Вера сустрэла яго сваёй шырокай сонечнай усьмешкай i першая пачала размову, быццам мiж iмi нiколi й нiчога прыкрага ня было. Загадка. Як вытлумачыць такую раптоўную перамену? На працягу колькiх дзён такая халадэча, а тут... раптам... Што гэта такое? Хутка адбудавалiся масты. Дзяцюк запрасiў Веру на нядзельны пiкнiк.
      У прыгожы сонечны дзень малебен адбыўся ў гаi на фарме аднаго з суродзiчаў недалёка гораду, Алесь знаёмiў Веру з усiмi прысутнымi. Гэта лёгка йшло на пiкнiку, дзе адбывалiся розныя гульнi й танцы. Вера спасьцерагла зь якой пашанай ягоныя суродзiчы адносiлiся да Алеся, што й спрычынiлася да ўважлiвых гасьцiнных адносiнаў да яе. Нядаўныя iмiгранты, калi даведалiся, што яна ў Канадзе радзiлася, хвалiлi яе за тое, што добра пабеларуску размаўляла. Калi-б выбiралi прыгажуню пiкнiку, Веры напэўна трапiў-бы вянок на галаву.
      Пытаньнi: дзе яна радзiлася? Як гэта яна так прыгожа пабеларуску гаварыць навучылася? Цi яе бацькi навучылi? Хто яны? Што яна думала пра старую беларускую, абаламучаную камунiстамi iмiграцыю?
      Алесь памагаў Веры, як мог, а сама дзяўчына ветлiва й асьцярожна старалася адказваць на шматлiкiя пытаньнi. Спасьцерагла, што магла-бы iлгаць зь вялiкай лёгкасьцю. З боку гэтых зычлiвых i гасьцiнных "новых Канадыйцаў" не заўважыла нiякiх намёкаў на падазронасьць. Тут-жа наверсе, дэманстрацыйна цьвiла шчырасьць i сяброўства. Адразу залiчылi яе ў сваю грамаду. Дзяўчыне цяжка было сьцямiць, што гэтыя людзi зрабiлi-б зь ёй, калi-б ведалi пра ейную запраўдную так званую мiсiю. Цi магло гэта быць, што гэтыя наскрозь, як вока бачыць, шчырыя й гасьцiнныя добразычлiвыя людзi некалi былi фашыстоўскiмi забойцамi-калябарантамi, катамi собскага-народу, а цяпер ёсьць страйкбрэйкарамi, як некалi ўлажыла ў ейную галаву савецкая прапаганда?
      - Як-бы табе падабалася правесьцi канец тыдня са мной у прыгожым рэсорце? - спытаўся ў Веры Алесь па дарозе ў горад.
      Дзяўчына ўважна глядзела Алесю ў вочы, як-бы там хацела прачытаць ягоныя намеры. Пытаньне-ж няштодзённае.
      - Ня ведаю. Раскажы, што за рэсорт.
      - Да Пайн Рыдж даехаць займае, не сьпяшаючы, тры гадзiны часу. Мой сябра ёсьць уласьнiкам рэсорту. Вельмi прыгожае месца над ракой у пушчы. Добра адпачываецца пасьля шуму й бруднага гарадзкога паветра. Калi-б ты захацела для сябе цэлы катэдж, магла-б быць праблема, але...
      - А што там рабiць?
      - Рыбачыць, плаваць, па пушчы валачыцца, у тэнiс гуляць, адным словам...
      - Цудоўна, - сказала дзяўчына. - Ты-ж ведаеш як я люблю прыроду.
      - Любiш больш, чым мяне? - жартаваў Алесь. На дарозе аўты рухалiся звольненай скорасьцю, адно амаль у прытык да iншага, як звычайна бывае гэтта калi жыхары ў нядзелю над вечар вяртаюцца з адпачынку недзе на прыродзе.
      - А хто табе сказаў, што я цябе люблю? - Вера лёгка таўханула дзяцюка пад бок.
      - Стой, зважай! - сур'ёзна крыкнуў Алесь. - Я вось капiтан гэтага карабля i мы плывём з хуткасьцю трыццацi мiляў у гадзiну ўцiснутыя шчыльна ў мора iншых караблёў, напоўненых закаханымi людзьмi.
      - Прабачце, мiстар капiтан, трымайце зрок на гарызоньце, а рукi на рулi!
      Дружна зарагаталi.
      - Гаворачы пра той ўiкэнд... я згаджаюся на плаваньне, тэнiс ды вандроўкi ў лесе...
      - Добра, - сказаў Алесь, - мы будзем займацца тваiмi гобi... Знаю там яшчэ аднаго заядлага рыбака. Праўда, ён любiць рыбачыць iз натхненьнем i ў адзiночку. А так агулам гэта надта таварыскi чалавек.
      - Хтосьцi мне знаёмы?
      - Пазнаёмлю цябе i спытаюся яго, якой ён думкi.
      - Думкi пра што?
      - Пра цябе, мая даражэнькая.
      - Ого як! Да чаго ты мяне рыхтуеш?
      - На гэта будзе адказ пазьней.
      - А хто такi той чалавек?
      - Ты ўжо зь iм знаёмая, хоць не асабiста. Чытала яго творы. Антон Шпак.
      - Я вельмi рада буду бачыць яго! - радасна сказала Вера.
      Алесь уважна паглядзеў на дзяўчыну, крыху зьдзiўлены такой выказанай радасьцю бачыць беларускага пiсьменьнiка.
      - Ведаеш, што я люблю добрую бэлетрыстыку. Ты-ж мне пазычаў Шпакавы кнiгi. Жывых пiсьменьнiкаў я не спатыкала. Мяне цiкавяць гэтыя людзi: як яны запраўды жывуць, паводзяць сябе ў таварыстве, наагул цi практычныя яны, цi толькi ўмеюць фантазiраваць, тварыць розныя пэрсанажы й сюжэты...
      - Дык вось аднаго такога пазнаеш. Праўда, ёсьць адно пытаньне да цябе: цi наняць для цябе асобную будку, цi як?
      - Наймi памешканьне, дзе ёсьць дзьве спальнi.
      Алесь паглядзеў уважна на Верын твар. Цi яна так яму давярала, што згадзiлася начаваць пад адной страхой, цi можа, - не, гэтага нiяк нельга дапусьцiць, - ён выглядаў у яе вачох нейкай авечкай?
      Вера старалася ўтрымаць раўнавагу. Наапошку яна ведала тое, чаго так дамагаўся Капшун. Сустрэне чалавека, ацэнiць яго, даведаецца як i з чаго ён цяпер жыве ды неўзабаве дасьць Капшуну поўную справаздачу. Спадзявалася, што на гэтым скончыцца ейнае заданьне цi мiсiя. Пара ўжо. Трацiла цярплiвасьць, слухаючы розныя дакоры з боку нуднага Капшуна, хацела высьлiзнуць спад ягонае дысцыплiны. Даволi. Магчыма цяпер, калi ўжо наклёўвалася зусiм памыснае завяршэньне таго заданьня, будзе мець магчымасьць сканцэнтравацца на гэтым дзяцюку. Кахала яго. Усьведамiла гэта поўнасьцю пасьля тае спрэчкi ў парку.
      26
      Прыехалi ў рэсорт Пайн Рыдж пасьля паўдня. Парыла, заносiлася на буру. Алесь шкадаваў, што ня ўставiў у свой Олдсмабiл ахаладжальнiка. Як толькi паставiлi аўтамашыну, Алесь запрасiў Веру ў рэстаран.
      - Глянь, гэта-ж цудоўнае месца! - усклiкнула захопленая дзяўчына. - I чым тут людзi займаюцца?
      - Яны зарабляюць на жыцьцё растратай сваiх грошай, - адказаў дзяцюк.
      - Гэта надзвычайны занятак, толькi грошы трэба мець.
      У рэстаране было няшмат людзей. Алесь разгледзеўся, прывiтаўся са знаёмымi. Селi за стол у куце.
      - Замовiш мне вялiкую мiсу марожанага, а я пайду асьвяжыцца, - устала Вера.
      Алесь выцер сабе спацелы дагэтуль лоб. Разглядаўся, цi няма дзе навокал Шпака. Як прыемна тут, дзе паветра штучна ахалоджвалася, пасьля парнасьцi, якая гаспадарыла на дварэ!
      - Гало, Мэры! - прывiтаў Алесь таўставатую i нiштаватую з выгляду дзеўку, каторая працавала тут i кэльнэркай i кухаркай. - Як-жа тваё цэннае здаровейка?
      - Гляньце, хто гэта зьявiўся, big boy, - усьмiхнулася, рэклямуючы прыгожыя зубы, дзяўчына. - I каму-ж мы маем быць удзячныя за тваю вiзыту?
      - Што за пытаньне, Мэры? Табе, а не каму iншаму. Ты-ж ведаеш, што я цябе люблю ды жыць безь цябе не магу. А ты ўсё прыгажэеш усiм на зайздрасьць! - жартаваў Алесь.
      - Ну, ну, ты хiба-ж ня будзеш жартаваць зь мяне, любоўнiк мой?
      - Ды не, мая ты darling. А дзе-ж мой пiсьменьнiк?
      - Павiнен быць тут дзесьцi. Чакаў цябе.
      - Вось i слава Богу. А цяпер, Мэры, я-ж ведаю, што маеш ты вялiкае i сваiх клiентаў кахаючае сэрца. Дык можа прынясла-б ты нам дзьве вялiкiя порцыi ванiлi-марожанага ды iз сакавiтым клубнiком наверсе?
      - Right away, coming up.
      Мэры нахiнулася й цiха спыталася ў Алеся:
      - Можа скажаш мне, што гэта за цацу ты з сабой сюды прывёў?
      - Прашу цябе, Мэры, будзь памяркоўнай. Адкрыю табе таямнiцу, толькi ня будзь зайздроснай. Ты-ж ведаеш маю поўную адданасьць табе. Абяцаеш, дарлiнг?
      - Кажы.
      - Яна, гэтая цаца, поўнасьцю мая, - падмiргнуў дзяўчыне Алесь.
      - Вось як! Маеш добры густ, мiлы мой!
      - Асьвяжылася? - спытаўся Алесь у Веры, калi яна вярнулася.
      - Так. А цi ты казаў мне, што тут недзе збоку ёсьць дзе пакупацца?
      - Так, ёсьць недалёка адсюль прыгожае азярцо напоўненае чысьцюсенькай i мокрай вадзiчкай.
      - Брава! Я ўжо хацела-б быць у кампанii тых рыбак, што ў тым азярцы плаваюць.
      - Пацярпi, дзеўка. Скора пазнаёмлю цябе з тымi рыбкамi. Перш спажывём марожанае, каторае вунь ужо наблiжаецца да нашага стала.
      Мэры паставiла на стале дзьве плястыковыя мiсы, напоўненыя марожаным зь ягадамi. У гэны час зьявiўся Антон Шпак. Убачыўшы пiсьменьнiка, Алесь заказаў марожанае i для яго.
      Апрануты ў кашулю ў клетачкi, шэрыя порткi, iз загарэлым тварам, на якiм расплылася шырокая i прыязная ўсьмешка, Шпак падыйшоў да стала.
      - Алесь, як я цешуся, пабачыўшы цябе тут! - падаў Алесю руку й пазiраў на Веру.
      - Прыемнасьць мая, - сказаў Алесь, устаўшы. - А цяпер прашу быць знаёмым зь Верай Мак. Вера, маеш гонар пазнаёмiцца зь пiсьменьнiкам Шпакам.
      - Мне Алесь успамiнаў некалi пра сваю прыгажуню, але не казаў што яна аж такая цудоўная з выгляду, - гаварыў Шпак i ўважна аглядаў дзяўчыну. Прыемна...
      - Прыемнасьць мая, - зарумянiўшыся ў твары, сказала Вера. - Я чула шмат пра вас ды й некаторыя вашыя кнiгi чытала.
      - Так? - зьдзiвiўся пiсьменьнiк. - Але-ж вы налягайце на марожанае, не марудзьце. Алесь, а чаму-ж ты мне не сказаў, што такую прыгажуню ты недзе ўпаляваў? - пабацькоўску спытаўся ён у дзяцюка.
      - Але-ж вы ў мяне ня спыталiся, - усьмiхнуўся Алесь i падмiргнуў Веры, каторая прыглядалася Шпаку. I здавалася Алесю, што дзяўчына запраўды спадабалася яму.
      - Калi, прабачце мне, як доўга вы ўжо забаўляецеся разам?
      - А ўжо месяцы тры, мусiць, - адказаў Алесь.
      - А вы як доўга ў Канадзе, спадарычня Мак?
      - Я тут нарадзiлася ў адным гарадку на поўначы.
      - Вы што? Але-ж запраўды, чаму мне гэта ў галаву ня прыйшло? Прабачце старому дурню. Слухаючы вашу гаворку, я ня думаў...
      - Але вось што асаблiва цiкавае, спадар Шпак, - пачаў задаволеным голасам Алесь. - Калi мы пазнаёмiлiся, без майго ведама яна ўзялася вучыцца беларускую мову. Аднаго дня, калi яна адчынiла свой роцiк, я быў, сьцiпла гаворачы, даволi зьдзiўлены. Працуе ў мяне ў Трыфты Тонi, гаварылi мы мiж сабою да таго часу паангельску, а тут... гэткая неспадзеўка... Ад таго часу я пазнаёмiў яе крыху зь беларускай лiтаратурай, з вашай уключна.
      - Аж гэтак? - зьдзiвiўся Шпак. Ён наважыўся распытацца ў Алеся пра дзяўчыну пазьней.
      - Я люблю бэлетрыстыку, - сказала Вера. - Я чытала рускую, а тады, як Алесь прыйшоў, дык я падвучылася пабеларуску. Я сталася сiратой, як была малая. Ад бацькоў я чула беларускую мову, але замала ведала яе...
      Вера змоўкла. Цi не замнога ўжо сказала? Стары воўк Шпак можа што-небудзь западозрыць. Дзе гэта калi было, каб народжаная ў Канадзе дзяўчына ды сама па сабе (так яны мяркуюць) навучылася беларускай мовы?
      Iшла гутарка пра штодзёншчыну. Шпак распытваўся Алеся пра ягоныя бiзнэсавыя справы.
      - Мне трэба йсьцi назад да сваёй працы. Дзякую за марожанае, - устаў Шпак з-за стала.
      Алесь зь Верай паехалi над возера. Купалiся, вылежвалiся на беразе. Вечарам Алесь угашчаў дзяўчыну й Шпака ў рэстаране, а пасьля ўсе пайшлi ў катэдж. На абцягнутай шчыльнай сеткай, - каб адгарадзiцца ад кусьлiвых чорных мушак i камароў, - вэраньдзе стаялi крэслы й стол. Алесь прынёс свой пераносны патэфэн ды наставiў кружэлкi з рознымi беларускiмi народнымi песьнямi, харавымi канцэртамi Шырмы зь Менску. Зьявiлася й брэнды ў таварыстве садовай вады, вэнджаных шпротак i iкры ды заквашаных пабеларуску гуркоў.
      Гутарылi мала. Мэлёдыi iз забранае зямлi чаргавалiся з журботнымi, - i быццам разьлiчанымi на далёкi дыстанс - крыкамi мясцовых люнаў-нурцоў, што пераклiкалiся на суседнiх вазёрах. Люн-нурэц, вялiчынёю з гусь, гэта для некаторых мясцовых людзей - голас канадыйскай поўначы.
      Трое ля стала. Яе карэньне на двух кантынэнтах. Выдатны пiсьменьнiк, ла якога маскоўскiя iнквiзытары вось ужо паставiлi пастку. Побач дзяцюк, напоўнены ненасытным i зьнiшчальным каханьнем да агенткi маскоўскага актопуса. Тройка гэта знайшла роднае-супольнае ў галасох зь Менску, зьяднаных, адшлiфаваных майстрам з Шакуноў, што на Пружаншчыне. Апрычоная супольнасьць на чужой, iмi ўжо даволi абжытай зямлi. Разважна, быццам з насалодай, рознымi кароткiмi згадкамi з дому заглядаў у мiнулае пiсьменьнiк. Iнтымны, настальгiяй перанасычаны вечар. Iншым разам, як нi намагайся, ня створыш такога поўнага i ўзьнёслага духовым мiражом, настрою. Цi то песьнi беларускiх жнеек так суладна гучалi акордам тых заўсёды галасьлiвых люнаў, цi можа брэнды на гэта якi ўплыў мела?
      Пiсьменьнiк падзякаваў Алесю й Веры за гасьцiннасьць i разьвiтаўся, штосьцi зноў згадаўшы пра заўтрашнюю працу.
      - Тут, як бачыш, ёсьць дзьве асобныя спальнi, - тлумачыў Алесь Веры. Галоўны пакой быў умэбляваны самым неабходным: абшырная канапа, стол, маленькi кафэйны столiк, пара крэслаў. На сьцяне - здымкi рыбакоў з рыбамi, рэклямны каляндар зь нейкай магутнай лодкай, люстра. Падлога засланая ўжо стоптаным палавiком. I ўсё гэта, - нехта сказаў-бы спартанскае, - разам iзь сьценамi з памаляваных на рудое хвойных круглякоў, тварыла сваю адметную атмасфэру, якую любiлi гарадзкiя жыхары.
      - Няважна спальнi! Калi яшчэ ня глумiць цябе сон, давай пасядзiм крыху, - сказала Вера.
      - Прапановы якiя? - сеў на канапе каля яе Алесь.
      - Перш за ўсё: гэнае сьвятло занадта яркае.
      Алесь ськiнуў чаравiкi, зьдзеў шкарпэткi i адну зь iх нацягнуў на электрычную лямпу, што вiсела на сьцяне. Пакой акунуўся ў паўзмроку.
      - Цяпер лепш? - спытаўся дзяўчыну.
      - Ты добра выдумаў з тэй шкарпэткай.
      Вера прысунулася да Алеся i апынулася ў ягоных абдымках. Адчула прысьпешаны пульс сэрца калi вусны ейныя да Алесевых прыльгнулi. Нешта расплывалася. Гэта было новае, раней нязьведанае. I брэнды яна ледзь-ледзь, зусiм нямнога выпiла. Але, калi-бы поўнасьцю хлапцу аддацца, дык вось цяпер, якраз пад такi настрой.
      - Алесь, - шапнула.
      - Ну што?
      - Скажы мне, ты запраўды мяне кахаеш?
      - Кахаю цябе поўнасьцю й бязь нiякiх засьцярог. А ты мяне?
      - Я кахаю цябе, my darling! Тых пару тыдняў мне цяжка было. Я пераканалася, што безь цябе не магу, як рыба без вады.
      - Я патрабую цябе таксама, цаца мая. Выбачай, што так сталася.
      - Гэта мая вiна.
      - I мая таксама.
      - Я цябе так моцна люблю, мне аж дыханьне займае.
      Другi пацалунак куды больш юрлiвы. Алесь гладзiў яе. I пры дакрананьнi ягонае рукi стан яе поўнiўся дрыжаньнем.
      - Алесь, прашу, цяпер...
      У паўзмроку, ён пазiраў у ейныя вочы. Сумлеву няма. Пажаданьне. Нагрэтае да расплыву, гарачае зялеза на кувадле. Цяпер якую хочаш хворму яму. А гэтта, у Алесевых абдымках - жывое, юрлiвае, што першага семя жадае.
      - Алесь, я нiколi раней ня мела сэксу. Прашу цябе, darling!
      Шэпт, якому не адмовiш, калi ён ад такой гожай спакусьнiцы.
      - Алесь, чаго ты так? Давай!
      Яна зноў гвалтоўна, як п'яўка, прыльгнула да ягоных вуснаў. Пад такiм напалам доўга ня вытрымаеш. Алесь вырваўся зь ейных абдымкаў.
      - Не, Вера! - сказаў з нацiскам. - Я не магу, ня мушу, гэта ня ёсьць...
      - Ня ёсьць што?
      - Ня ёсьць так, як трэба... Не магу табе гэтага зрабiць!
      - Чаму-ж не? Мы-ж кахаемся. Цi-ж гэтага мала?
      Алесь бачыў, што дзяўчына гарачылася, магла кiнуцца ў гiстэрыку. У такiм стане, як яна знаходзiлася, адсутнiчаў розум-стораж.
      - Праўду кажаш.
      - Дык чаму?
      - Цяжка гэта вытлумачыць, мне здаецца.
      - Ты дурань. Што з табой? Я сама лезу да цябе, а ты мяне адкiдаеш.
      Алесь адсунуўся. Вера дрыжачымi рукамi адшпiльвала сваю блюзку.
      - Вера, перастань! Я ня буду...
      - Ты будзеш! Я цябе змушу!
      У гэтых, гарачым дыханьнем выказаных, словах таiлася такая магутная сiла й перакананьне, што Алесь амаль здаўся.
      - Вера, будзь добрая, перастань выдурняцца!
      - Алесь, чаму ты адкiдаеш мяне? Ты-ж ведаеш, што я зь нiкiм раней ня была.
      - Якраз таму й не магу.
      - Як гэта так?
      - Чакай, мая дарагая, паслухай! Цi-ж ты думаеш, што я цябе не хачу? Павер мне: цяпер я нiчога iншага на гэтым сьвеце не хачу так моцна, як зьлiцца з табой у адзiн арганiзм. Так. Ты мне не памагаеш, каб устрымацца перад спакусай. Наадварот. Ты мяне атакуеш, спакушаеш. Але тут, - ты трымайся далей!
      Ён зноў адсунуўся ад дзяўчыны.
      - Ты, мая мiлая, мусiш i мяне зразумець. Дык паслухай уважна. Я ў сваiм жыцьцi ўжо меў не адну дзяўчыну, гэта пераважна з такiх, што пагуляць адно любяць. Гадамi я шукаў кагосьцi такога, як ты: чыстую i прыгожую сумленную i скромную, арыгiнальную i несапсутую. Яшчэ абавязкава, каб i пабожную, каб дзетак умела добрымi хрысьцiянамi выгадаваць! Ты якраз вось такая, якую я так доўга i ўпарта шукаў. Павер, у мяне сiлаў няма, каб устаяць перад тваёй спакусай, бо апроч усяго ты - надзвычайная прыродная i няштучная прыгажосьць. Як у нас дома казалi: вельмi-ж вельмi пекная! Дык вось як! А ўстаяць перад спакусай я мушу. Цяпер табе скажу чаму гэта так.
      Алесь устаў, закурыў, стануў перад ёю, зацягнуўся густым дымам i прадаўжаў:
      - Я не хачу ўжо цябе паставiць сярод тых, у якiх можна лёгка сэкс выкарыстаць. Мне хочацца, - павер мне, даражэнькая, - захаваць у цябе чыстую i незасьмечаную прыгажосьць. Глянь сюды, дзяўчына! Магчыма, што я i дурань, магчыма - ведаю я такiя аргумэнты, - скажаш, што сэкс ёсьць найчысьцейшым яднаньнем жывых i кахаючых сябе людзей. Але, гэта ня ўсё яшчэ. Я - веруючы ў Бога чалавек. I пры тым вялiкi грэшнiк, бо адзiн Госпад бязгрэшны. О так, я ня зьдзiўлюся, калi ўбачу на тваiм твары сьляды iронii... Магчыма ў тваiх вачох я i ёсьць дурань, можа я i паэтычны нават дурань, але я табе ўжо сказаў: для мяне важная чыстая краса, незакранутая кветка. Пазiраю на цябе i так намагаюся кантраляваць жывёльныя гоны. Яй Богу! У канчатковым аналiзе для мяне большая ўцеха ад сьведамасьцi таго, што ты ёсьць незакранутая, нiколi ня была гвалчаная, чымся ўзяць цябе цяпер... Бачыш, я шчыра, ад сэрца гавару. Спадзяюся, што зразумееш мяне. Калi мы маем мець сэкс, дык няхай гэта станецца накш, у адпаведным месцы й часе. Навошта псаваць гэта цяпер? Зразумела ты мяне?
      - Ясна, окэй! - з дакорам адказала дзяўчына. - Я толькi хацела аддацца табе зь любвi... i можа даказаць...
      Яна ўстала i падбегла да дзьвярэй спальнi. Затрымалася, зачырванелая i дрыжачая, а расшпiленая блюзка агалiла поўненькiя, як рэпкi, грудзi.
      - Алесь, ты... дурань!
      Стукнула за сабой дзьвярмi. Адтуль, са спальнi, пачуўся раптоўны скрып ложка й пасьля здушаны, у падушку, плач.
      - Вера, прашу цябе, ня злуйся! - сказаў голасна Якiмовiч.
      - Iдзi к чорту, ты няўдзячны!
      Дзяцюк стаяў каля зачыненых дзьвярэй i меркаваў цi зайсьцiся ў пакой. Выйшаў на вэранду й выкурыў запар тры цыгарэты.
      27
      Пасьля трывожнага сну, Алесь устаў рана, пабрыўся й памыўся. Вера, вiдаць, яшчэ спала, бо дзьверы былi зачыненыя. Алесь пайшоў у катэдж да Шпака, якi запрасiў яго на кубак сьвежазгатаванай кавы.
      - Гэтая твая дзяўчына, - пачаў адразу Шпак, - цi ты добра яе ведаеш?
      - Чаму-ж ня ведаю? Ведаю.
      - Маеш сур'ёзныя намеры ў адносiнах да яе?
      - Яшчэ няпэўны... Закахаўся, гэта ведаю... Але, вядома, для такога, перастралянага па ўсiх франтох кавалера, нялёгка...
      - Калi пазволiш на такое больш дакладнае пытаньне: цi маеш намер зь ёй жанiцца?
      - Гэта якраз галоўнае, што маю вырашыць. Я ведаю, што Вера - гэта выдатны матар'ял, цi адзiн дзяцюк хацеў-бы на яе сваю лапу палажыць... Але... ведаеце, яна цалкам i вельмi мiлая асоба, апроч таго - прыгожая, характар, iнтэлект...
      - Пра гэты iнтэлект, як ты яго згадаў. Цi не занадта яна здольная?
      - Як гэта разумець?
      - Калi сказаць табе, Алесь, праўду, дык я думаю пра яе ад учарашняй сустрэчы.
      Алесь пачаставаў пiсьменьнiка цыгарэтамi. Закурылi.
      - Ну i? - пытаўся Алесь.
      - Яна выглядае выключна здольнай. Некаторае пра яе проста ня месьцiцца ў маёй галаве. Прыкладна: ейная беларуская мова i зацiкаўленьне нашымi суродзiчамi. Яна-ж вельмi цiкавiцца нашымi, цi-ж ня так?
      - Ага, цiкавiцца.
      - I ты ўжо, пэўне, пазнаёмiў яе з многiмi.
      - Так, але...
      - Я так i меркаваў.
      - А што-ж тут дзiўнага?
      - Дзiўнага? Ёсьць магчымасьць, што яе нехта сюды паслаў з пэўнай мэтай! - Гэткае меркаваньне Шпак выказаў паволi i цьвёрдым, упэўненым голасам. Задумаўшыся, мужчыны пiльна пазiралi адзiн аднаму ў вочы.
      - Ня можа быць! - наўмысна голасна, быццам жадаючы самога сябе пераканаць, сказаў Алесь. - Гэта запраўдны нонсэнс, я ўпэўнены. Я сустрэў яе ў краме, дзе яе прынялi без майго ведама на працу. Пазнаёмiлiся ды закахалiся.
      - Прабач мне за наступнае пытаньне.
      - Калi ласка.
      - Цi ты сьпiш зь ёю?
      - Ды не. Нiколi больш пацалунку.
      Алесь прыгадаў учарашняе й на мiг падумаў, цi расказаць пiсьменьнiку пра тое, але пастанавiў маўчаць.
      - Чаму не? - прадаўжаў цiкавiцца Шпак.
      - Як вам тут адказаць? Спадзяюся, што зразумееце. Для мяне яна ёсьць больш, чымся звычайная нармальная i прыгожая дзяўчына. Я ведаў не адну дзяўчыну й выбiраў. А гэткай, вось такога арыгiналу, як гэтая - не сустракаў яшчэ. Яна не малюе сябе, як iншыя, яна сумленная i чыстая, працавiтая... Вера для мяне - быццам польны сьцiплы рамонак. Коратка гаворачы, яна ўвасобiла тыя якасьцi, якiх я шукаў у дзяўчат. Апроч таго, - i цi не самая важнае - яна беларускага паходжаньня. Спадзяюся, што мяне разумееце?
      - Здаецца, што так, толькi...
      - Толькi?
      - Не хачу цябе бянтэжыць цi ўпiкнуць. Ня траць галавы. I памятай, што атрута падаецца нагледжанай ахвяры ў найпрыгажэйшай i найбольш дарагой чашы!
      - Божа мой! Як гэта вы такое... Што з вамi?!
      Шпак маўчаў.
      - Няважна, забудзься, што я сказаў, не бяры гэтага ўсур'ёз. Магчыма, што я шукаю дзiрак у цэлым. Можа быць, што ўплывае на мяне й пiхае на падазрэньнi мой собскi лёс. Магчыма, што на старыя гады развагу трачу. Прабач мне, што я сугэраваў такую магчымасьць. Кахай дзяўчыну, цешся поўным жыцьцём.
      Пiсьменьнiк, здалося Алесю, быццам шакiраваў сябе за тое, што прадугледзiў адну магчымасьць. Цi падазрэньнi ягоныя запраўды маглi мець якую аснову?
      Калi Вера ўстала, памылася, зачасалася, неяк паказённаму з Алесем прывiталася. У вачох ейных спасьцярог Алесь нешта новае, чаго ўчора там ня было: ледзь-ледзь прыкметную цьвёрдасьць. Намагалася быць ветлiвай, вясёлай, але ўсё гэта, вiдаць было, не зьлiквiдавала мiж ёй i Алесем пэўнай напружанасьцi.
      28
      Шмат якiя суродзiчы пыталiся Алеся якiм чынам, на ягоную думку, iхныя адрасы маглi трапiць на камунiстычную паштовую лiсту. - Што сталася? Мы нiкому, апроч цябе й некаторых зусiм давераных асобаў, не давалi цяперашнiх адрасоў. Цi можа якi бальшавiцкi агент празь цябе атрымаў нашы адрасы?
      Спачатку Алесь запярэчваў, што ён нейкiм чынам да гэтага спрычынiўся. Некаторыя асьмелiлiся самога Якiмовiча падазраваць у сувязях з камунiстамi. Зьбянтэжаны дзяцюк праверыў свой блакнот з чорнымi вокладкамi. Нiколi не падазраваў, што Вера магла яго ўкрасьцi й выкарыстаць. Куды пазьней, пасьля вялiкай шкоды, Алесь будзе дзiвiцца як у гэны крытычны час ён быў поўнасьцю адурманены каханьнем, дзяўчыну амаль анёлкам уяўляў. Носьбiтка маральнай чысьцiнi, цноты, сьцiпласьцi, першараднае красаты. Гэткае ўяўленьне, асьлепленае любоўнымi эмоцыямi, ня толькi замiнала бачыць практычную штодзённасьць, але iгнаравала некаторыя перасьцярогi, як прыкладна тыя, што выказаў пiсьменьнiк Шпак.
      Алесь пастанавiў наведаць РСМП - дзяржаўную палiцыю, што ў гэны час займалася, апроч iншага крымiналу, бясьпекай грамадзянаў краiны. Хацеў распытацца, цi ўлада можа якiм чынам памагчы спынiць хвалю камунiстычнага прапагандовага смуроду, якi залiваў ягоных суродзiчаў - новых Канадыйцаў. Параiлi яму пабачыць сяржанта Макнулты, якi, мабыць, займаўся справамi чужой падрыўной прапаганды. Прыстойны й ветлiвы мужчына сярэдняга веку ўважна выслухаў Алеся, ня спыняючы яго, пасьля ўстаў з-за стала й адчынiў пару высокiх мэталёвых шуфлядаў пры сьцяне.
      - Хадзiце сюды, зiрнiце! - сказаў Якiмовiчу.
      У Алеся вочы разьбягалiся. Паўнюсенькiя шафкi таго "дабра" ад усходня-бэрлiнскага камiтэту прынамся ў дванаццацi мовах. I ўсе гэтыя "завяртанскiя" "газэткi", разам iз знаёмым дэвiзам "пралетары ўсiх краiн, яднайцеся", у архiве палiцыi гэтай шчодрай у дапамозе выгнаньнiкам з iмпэрыi Гулагу, выглядалi такой ненавiснай i нiкчэмнай недарэчнасьцю.
      - Вы ня першыя, што з такiмi скаргамi прыходзiце да нас i напэўна не апошнiя, - паясьняў сяржант Макнулты. - Такiя цi падобныя скаргi атрымлiваем амаль кажны дзень.
      - I што вы робiце, каб гэтым людзям памагчы?
      - У нас зьвязаныя рукi. Пошта ня можа й ня будзе правяраць кажнае пасылкi, што прыходзiць з-за зялезнае занавесы. Наша права не забараняе атрымлiваць i варожую прапаганду. Вольнасьць слова, прэсы i падобнае...
      - Але-ж гэта ня ёсьць нейкая звычайная прэса, - узлаваўся Алесь. - Цi вы не разумееце? Яны шантажуюць людзей, дома пагражаюць iхнай раднi, ставяць многiх пад небясьпекай рэпрэсii з рук дзяржаўных ворганаў. Цi-ж вы ня бачыце эфэкту такой iхнай антыгуманнай акцыi? Тут iдзе пра запалохваньне грамадзян нашае дзяржавы, шантаж...
      - Мы поўнасьцю гэта разумеем, мiстар Якiмовiч, ды, на жаль, ня можам гэтаму запабегчы. Мы зьвярталiся да паштовых уладаў. Iхны адказ: правяраць i эвэнтуальна цэнзураваць прыватнай перапiскi, згодна з нашым правам, ня можам...
      - I гэта ўсё? Вы нiчога ня можаце зрабiць, каб спынiць хвалю гэтага камунiстычнага бруду?
      - Мне прыкра... А цi вы не маглi-б нам памагчы?
      - Як гэта памагчы?
      - Калi вы ведаеце якога-небудзь iхнага агента, каторы зьбiрае для iх iнфармацыi пра Канадыйцаў да памагае iм у гэтай нiкчэмнай працы, дык мы такiмi людзьмi цiкавiмся.
      - Дзякую за добрую iдэю, - скрывiўся на твары Алесь. - Буду прыглядацца i прыслухоўвацца.
      Алесь падзякаваў Макнулты за ягоны час, выйшаў на вулiцу, сеў у сваё аўта й думаў. Кажны год у першы панядзелак верасьня ў Злучаных Штатах i Канадзе ёсьць так званы Labor Day. Даслоўна гэта азначае "дзень працоўных", канкрэтна - сьвята працоўных. Людзi ня йдуць на працу, кампанii iм усёроўна за гэты дзень плацяць, а працоўныя зь iндустрыi ладзяць розныя дэманстрацыi, у якiх рэклямуюць свае дамаганьнi й палiтычныя праграмы. Нашы суродзiчы празвалi гэны дзень сьвятам Лебярдзея.
      У 1952-м годзе на канадыйскiм баку Нягары 5-га i 6-га лiпеня Беларусы ЗША й Канады зарганiзавалi першую Сустрэчу Беларускай Моладзi Паўночнай Амэрыкi i сьвяткавалi Купальле. Прысутных вiтаў, як пiсала газэта "Беларускi Эмiгрант", i "надзвычайны паўнамоцны першага ўраду Беларускай Народнай Рэспублiкi ў ЗША, спадар Янка Чарапук-Змагар". Гэткiм чынам змагары за незалежную Беларускую Народную Рэспублiку, што вялi вызвольную працу ад часу ўстанаўленьня БНР 25-га Сакавiка ў Менску, цяпер, на амэрыканскiм кантынэньце, перадалi сымбалiчны сьцяг таго змаганьня беларускай моладзi, якая пасьля апошняй вайны тут пасялiлася. Гэнае сьвята Купальля, з удзелам старэйшых векам суродзiчаў i шматлiкае колькасьцi моладзi, дало пачатак наступным сустрэчам Беларусаў Паўночнай Амэрыкi, што пачалi адбывацца раз на два гады ў Канадзе або ў ЗША. Прысуседзiлi сустрэчы, - каб усiм было выгадна й часу хапала, - да таго-ж самага Лебярдзея, значыцца на канец тыдня, каторы той Лебярдзееў панядзелак папярэджваў.
      Сёлета чарговая такая сустрэча Беларусаў Паўночнае Амэрыкi мае адбыцца ў Радфардзе, - прыгадаў Алесь Якiмовiч. I вось што... Чаму-б на ёй ня выдумаць нешта новае супраць гэтае камунiстычнае поскудзi? На гэткiя сустрэчы звычайна зьбiраецца маса суродзiчаў ня толькi з Амэрыкi, але бываюць i госьцi зь iншых кантынэнтаў сьвету, дзе ёсьць дзейныя i зарганiзаваныя беларускiя нацыянальныя асяродкi. Чаму-б сёлета на сустрэчы суродзiчаў Паўночна-амэрыканскага кантынэнту не пачаць добра заплянаванай контратакi супраць бальшавiцкае агентуры з Усходняга Бэрлiну?
      29
      Апошнiмi часамi Веры спакваля пачало падабацца адзiноцтва. Магла чытаць, нiхто не перашкаджаў. Сяброўка на кватэры, Нiна Ляскiн, пiльнавала яе, распытвалася заўсёды - хто, што, дзе, калi i як? - пэўне-ж зь нейкай мэтай. Веру квялiла гэта. Нават забаўлялася думкай, што цi ня лепш выбрацца адсюль. Тымчасам адно разважала.
      Цяпер яна выгадна выцягнулася на канапе, ськiнула з ног рудыя шлёпкi-макасыны, з задаваленьнем агледзела прыгожа загарэлыя лыткi ды зноў пачала жваць сырую моркаўку. Ззамоладу любiла сырую гароднiну. Цяпер лянiвым рухам левае рукi разлажыла малую ўсходня-бэрлiнскую газэтку побач на кафейным столiку, акiнула зрокам першую бачыну. Нiчога тут цiкавага. На трэцяй бачыне з правага верхняга кута паглядаў на яе... Не, ня можа быць! Але, запраўды ён, Алесь Якiмовiч. Дзяўчына, каб ужо зусiм упэўнiцца, амаль што носам у тую бачыну ткнула. Так, ён, - сумлеваў няма, - Алесь Якiмовiч, ейны дарлiнг!
      Недажваны кавалак морквы засеў у роце, гарачыня ўдарыла ў галаву, калi вочы спынiлiся на загалоўку: "Заядлы фашыст, здраднiк радзiмы". Калi дзяўчына, затрымаўшы дыханьне, пачала чытаць паклёп на ейнага "дарлiнга", рот зноў пачаў варушыцца, а зубы - жваць той кавалак морквы.
      "Старажылы зь вёскi Бярозаўка Акцябрскага раёну Мiнскай вобласьцi, чытала Вера, - прыпамiнаюць нявыгляднага але жулiкаватага падлетка, каторы, бывала, круцiўся, шныраў па калгасных пунях, хлявох i майстэрнях, набiваў руку пры ўломах. Малады злодзей выказаў у гэтым накiрунку дабротныя здольнасьцi. Маладая ў яго раёне савецкая ўлада, пасьля вызваленьня Захадняй Беларусi спад ярма панскай Польшчы, дала магчымасьць яму вучыцца. Але калгасьнiкi ведалi, што гэты абiбок анi да навукi, анi да працы не цягнуў. Празвалi яго "злыдзень" i час паказаў, што гэта слова дакладна акрэсьлiла накiрунак характару маладога нiкчэмнiка".
      "Калi гiтлераўскiя фашыстоўскiя армii ўварвалiся ў савецкую радзiму, калi чэсныя савецкiя людзi ўзялiся за зброю, каб гераiчна змагацца зь ненавiснымi акупантамi, Алесь Якiмовiч, - сын кулака i ворага народу, падаўся ў настаўнiцтва, каб атраўляць савецкiх дзетак фашыстоўскай прапагандай i нянавiсьцю да свайго народу. Мала таго. Гэты злодзей уступiў у беларускую нацыяналiстычную фашыстоўскую банду i сам не адну пару падноскаў стаптаў па дарозе ў гiтлераўскае гэстапо. Жыхары з рэгiёну, дзе дзейнiчаў гэты фашыстоўскi халуй, могуць назваць многiх выдатных патрыётаў савецкай радзiмы, якiх па даносах Алеся Якiмовiча вымардавала гiтлераўскае гэстапо.
      Калi-ж фашысты пастанавiлi лiквiдаваць жыдоў з Гарадоцкага гэтто, калi дзьве жыдоўскiя сям'i скрывалiся ў суседняй вёсцы, нядоўга яны жыцьцём цешылiся. Гэты крывавы здраднiк выдаў iх германскiм фашыстоўскiм катам i таксама выявiў савецкiх людзей, каторыя жыдоў скрывалi. Усе яны ляглi ў агульнай магiле.
      Удалося вырадку Якiмовiчу ўцячы ад помсьлiвых рук савецкiх партызанаў, а пры вызваленьнi Беларусi ад германскага фашызму гэты мацёры злодзей i гэстапаўскi даношчык пайшоў разам са сваiмi гаспадарамi на захад. Цяпер ён у Канадзе. Знайшоў там новых паноў, каторыя планiруюць будучыя агрэсii супраць нашай сацыялiстычнай радзiмы. Мы папярэджваем усiх нашых суайчыньнiкаў у Канадзе: сьцеражыцеся гэтага здраднiка, фашыстоўскага агента i гэстапаўскага даношчыка, на руках якога нявiнная кроў савецкiх патрыётаў. Ён цяпер служыць сваiм новым паном у ЦРУ, вядзе агiдную прапаганду супраць савецкай радзiмы i гераiчнага беларускага народу. Ягоны адрас: 97 Бэйсбал стрыт, Радфорд, Ант., Канада".
      Вера палажыла газэтку i ўстала. Круцiлася галава. Яна зьбянтэжылася, узлавалася. Боль, быццам-бы ёй хто ножам у сэрца ўкалоў. Да гэтага часу яна ведала iншага Алеся Якiмовiча: лагоднага, ветлiвага, дбайлiвага, каханага, разумнага. Цi запраўды ён мог быць крымiналiстам, якога намалявалi ў газэтцы?
      Два разы прасiла яго расказаць што рабiў у часе вайны. Чаму ён адмовiўся? Няма дыму без агня... Дык вось якi ён, гэты Алесь Якiмовiч. I як яна магла так памылiцца, будучы ў абдымках гэтага чалавека, аднойчы нават гатовая аддаць яму сваю дзявочасьць?
      Не, тут нешта ня тое. Нейкая дэталь у цэлым не пасуе. Цi ня лепш спытацца Алеся, паказаць яму газэтку? А можа ня трэба? Цi-ж не хапае слова Капшуна й артыкулу ў газэтцы? Чаму iм ня верыць? Толькi таму, што яна любiць гэтага дзяцюка? Марксiст, якога рознага маштабу палiтрукi "прапiсалi" некалi ў Верына сумленьне, дакараў цяпер яе за розныя сумлевы, прыгадваў ёй, што змагары за сацыялiстычную справядлiвасьць i будучы сусьветны камунiзм ня могуць матываваць свае паступкi пэрсанальнымi iнтарэсамi; партыя зьяўляецца крынiцай усяе мудрасьцi, ёй трэба сьлепа падпарадкоўвацца. Партыйныя догмы, як i рэлiгiйныя, - нязьменныя i максымальныя ў сваёй далёказорнай справядлiвасьцi. Так, да, да. Абрыўкi цi адной такой марксiсцкай догмы якраз цяпер "наносiлi вiзiты" ў галаву зьбянтэжанай дзяўчыны. Перамагае iнэрцыя, прадаўжаецца "шэсьце пад сонцам" i гэтак далей... Вера ўжо гатовая праклiнаць Алеся i быць задаволенай, што кагадзе зрабiла Капшуну дакладную справаздачу пра "фашыста" Шпака.
      30
      Цяжкая ноч. Вера кiдалася на ложку, нiяк не магла заснуць. Нiколi ў сваiм жыцьцi ня ўжывала на сон таблетак. Перайшла спаць на канапу. Пад ранiцу заснула. Ранiцай пераконвала Нiну, што ўсё ў парадку, але тая не паверыла ёй. Ды роспыты нiчога не памаглi. Дзяўчына наракала на боль галавы, узяла пару таблетак асьпiрыны. Нiна параiла ёй быць дома. Калi-ж Нiна скрыпнула дзьвярмi, Вера пастанавiла iсьцi на працу й проста паставiць перад Алесем галоўнае пытаньне.
      Дзень цягнуўся надта марудна, Вера не магла сканцэнтравацца, забывалася што рабiла, нэрвавалася, дрыжэла. Цяжка было ёй справiцца з самымi простымi заданьнямi, усё з рук падала. Калi Алесь сустрэў яе з шырокай i прыязнай усьмешкай на сваiм твары ды спытаўся чаму яна такая бледная i невясёлая, дзяўчына спыталася ў яго, цi можна зь iм пагутарыць пра нешта вельмi важнае. Алесь прыабяцаў пабачыць яе ў сваёй канторы пры канцы дня.
      Калi Вера адчынiла дзьверы, Алесь устаў, папрасiў яе сесьцi.
      - Слухаю цябе. Што за праблема? - спытаўся з манерай начальнiка. - Цi не падабаецца табе наша праца або плата? - усьмiхнуўся.
      Бяз слова, Вера выцягнула з сумачкi завяртанскую газэтку, разгарнула там, дзе пiсалi пра Алеся i палажыла на стол.
      - Што гэта такое? - зморшчыўся Якiмовiч. - Адкуль ты яе дастала? Алесь зрабiў нацiск на "ты".
      - Па пошце, - суха адказала дзяўчына.
      - Так выглядае, што яны сваiм хламам усiх забясьпечваюць, - спакойна тлумачыў Алесь. - Калi цябе цiкавiць, дык магу сказаць, што гэтай сваёй чалавеканенавiснай прапагандай яны закiдваюць нашых суродзiчаў па цэлай Канадзе i iншых краiнах вольнага сьвету. Ня так даўно я пайшоў тут у адну ўстанову й пытаўся, што можна зрабiць, каб спынiць гэту камунiстычную поскудзь... Гм... Нават табе прыслалi. Не магу сказаць, што гэта для мяне неспадзеўка.
      Алесь гартаў газэту так, быццам увага яго была недзе далёка, на нечым зусiм iншым. Другi раз зiрнуў на сваю здымку зусiм абыякава. Зьдзiўленая Вера не магла адгадаць, чаму ён мог так спакойна паглядаць на сваю здымку й там-жа пра яго напiсанае. Што значыць "пайшоў тут у адну ўстанову"?
      - Гэта што пра цябе тут напiсалi, - тлумачыла Вера, - што можаш пра гэта сказаць?
      - Што я маю сказаць? - спытаўся Алесь з такiм зьдзiўленьнем, як быццам такога пытаньня i быць не магло. - Дзяўчо ты, маё дарагое! Верачка, мая мiлая! Прачытаў я гэтую лухту ўчора i ня мог устрымацца, каб добра не парагатаць. А чаго-ж iншага ад iх чакаць? Ты не разумееш, што гэта крывадушная маскоўская хэўра якая вымардавала мiльёны людзей, да сорак першага году памагала Гiтлеру, цi, - як яны гаварылi, - "нашаму саюзьнiку вялiкай Германii", заваяваць амаль усю Эўропу. Гэтая крывадушная маскоўская хэўра хоча, каб мы тут у вольным сьвеце змоўклi. Мы - голас паняволенага народу, каторы яны й цяпер вынiшчаюць у канцлягерах, мы стаiм за народ, каторы мае здабыць i здабудзе сваю незалежную беларускую дзяржаву. Маскоўская бальшавiцкая мафiя таму й змагаецца з намi, выдумляе пра нас усё найгоршае, што ёй загадвае амаральная бальшавiцкая антынародная палiтыка. Дык i чаму я маю не парагатаць? Я ведаю ахiлесаву пятку маскоўскiх забойцаў. Ведае яе i Шпак i многiя iншыя з нас. Таму яны хацелi-б нас лiквiдаваць, бо мы замiнаем iм на дарозе адурманьваньня чэсных i добрых людзей сваiмi iлжывымi марксiстоўскiмi догмамi пра той камунiстычны pie in the sky... хлусьню пра камунiстычны рай на зямлi. Цьфу, гадаўё!
      Вера сядзела ў тым крэсьле, быццам на калючых iголках. Шчырасьць Алесевага голасу, яснасьць у вачох... Гэта мову ад яе адабрала. Калi-б гэты дзяцюк зрабiў хоць малую частку таго, што яму прыпiсвалi, ён нечым, - нейкiм жэстам цi эмоцыяй - сваёй крымiнальнай прошласьцi ня змог-бы схаваць. А гэтта гляньце: анi ценю сумлеву на твары, поўная самаўпэўненасьць i апанаванасьць, самакантроля. I яшчэ нешта... Той, што помсту за вялiкiя крыўды абяцае i нiколi не даруе, голас. I вочы ягоныя, так... Асаблiва тыя вочы, што шукаюць, правяраюць, проста распранаюць цябе, быццам ты тут на супалку з гэнымi, што на яго нападаюць.
      - Але, мая ты даражэнькая, - устаў Алесь i падыйшоў да дзяўчыны, - што з табой? Ты выглядаеш вельмi змучаная, твой твар бледны...
      - Я мала спала, - амаль шэптам прызналася Вера.
      - Чаму? З маёй прычыны? Цi гэта магчыма, што ты верыш гэным гнюсным iлгуном i махляром? Глядзi на мяне, Вера, я цябе пытаюся!
      - Я ня ведаю, што думаць, - адказала ледзь чутна дзяўчына, усё яшчэ абмiнаючы ягоны зрок.
      Алесь пачаў хадзiць па сваёй невялiкай канторы, уважна прыглядаўся дзяўчыне ў крэсьле. Здавалася, што яна паменшала ростам, скорчылася.
      - Самая большая для мяне неспадзеўка, гэта... гэта - ты, Верачка! Цi-ж табе няведама, як шантажуюць нас камунiсты, як прыпiсваюць нам розныя злачынствы, якiх мы нiколi не рабiлi? А чаму? Я пра гэта ўжо табе казаў... Як табе, узгадаванай у вольным сьвеце, каторая чытала i клясычную лiтаратуру, i, здаецца, што дзяўчына з унь якой разумнай галавой i дасьветчаньнем жыцьця, дык як табе, такой, няясна тое, што бальшавiкi робяць i чаму нас, выгнаньнiкаў з нашай роднай зямлi, так бэсьцяць?
      - Алесь, я ня ведала што думаць. Выбач. Я меркавала, што калi спытаюся ў цябе проста пасяброўску... Памятаеш, я-ж ужо пару разоў пыталася ў цябе, а ты проста адмовiўся што...
      - Памятаю. Магчыма, што я зрабiў памылку. Але мяне жыцьцё навучыла не выварачваць наверх сваю душу для паказу. Цi раз ужо апёкся. Праўда, ня было такой важнай прычыны, каб табе не расказаць, хiба адна. Ты-ж падумай зь якога я сьвету: радзiўся пад чужой акупацыяй, а пасьля пад iншую акупацыю трапiў. Усюды з нас зьдзеквалiся, адныя хамамi абзывалi, быдлам рабочым, палянiзавалi, а iншыя, так званыя "вызвалiцелi", мiльёнамi ў калгасны прыгон заганялi а пасьля ў канцлягерах мардавалi. Вера, дарагая мая, цi ты ведаеш, што гэта значыць баяцца, рабом быць, асьцярожна ступаць, каб у якую пастку не папасьцiся? Цi ты ведаеш голад i холад, i запраўдны прыгон, дзе нават табе Богу малiцца забаранiлi i ўсiх сьвятароў вымардавалi, i нашыя сьвятынi i нацыянальныя помнiкi панiшчылi? А цi ты ведаеш, што ў савецкiх школах вучылi, каб дзецi даносiлi на бацькоў? У Маскве Паўлiку Марозаву, - каторы на сваiх бацькоў паклёпнiчаў i выдаў, - помнiк паставiлi. Як-бы ты чулася, каб табе загадалi на бацькоў i апякуноў даносiць? А цi ты ведаеш, што вырастае з тых юнакоў, якiм адабралi веру ў бацькоў, у Бога, калi людзi забудуцца пра любоў i мiласэрнасьць, калi iм загадваюць праклiнаць Бога, руйнаваць свае сьвятынi, апляваць усе хрысьцiянскiя традыцыi, а толькi паклёпнiчаць i ашукваць, i забiваць, i нянавiсьцю да iншых, з загаду так званае "роднае камунiстычнае партыi", жыць?
      Вера маўчала, пазiрала на цяпер усхваляванага Алеся.
      - I сьведамасьць таго, што ты маеш мiласьцi прасiць у запраўдных крымiналiстаў забiрае ад цябе апошнюю макулiнку чалавечае годнасьцi, якая ў цябе была. Так спакваля становiшся рабом, аўтаматам, маленькай шрубкай у вялiзнай i бяздушнай машыне. Ведаеш, што будуць таптаць цябе i глумiць, калi захочуць... Ты робiшся сабакам, якога нiхто не шкадуе. Спадчына рабства ратаваць самога сябе, не адкрываць сваiх ранаў. Самазахаваньне, самаабарона, вось што. Хто табой цiкавiцца? Ты, калi маеш выжыць, вытрымаць, дык павiнен закрыцца, забыцца пра свае раны й сум, i боль. Хто тут, у гэтым бiзнэсавым сьвеце, выцягне табе руку помачы? Iдзе проста пра тое, што калi акунешся ў эмоцыi, дык можаш раскiснуць, цябе можа вораг уджалiць. Вось чаму мой iнстынкт самазахаваньня замiнаў мне адкрыцца й расказаць табе пра сябе, калi ты прасiла. Занадта болю многа награмадзiлася, ня хочацца ранаў вярэдзiць. Так, лягчэй памаўчаць...
      Алесь усё хадзiў па канторы. Вера нiколi раней ня бачыла яго ў такiм напружаным хваляваньнi. Не магла стрымаць свайго захапленьня гэтым чалавекам, яго шчырасьцю i красамоўнасьцю. I калi ня гэтым, дык чым больш мог ён даказаць сваю чысьцiню душы й цела, i свайго мiнулага? Але як вытлумачыць зноў тое-ж "я зьвярнуўся ў адпаведную ўстанову"? Цi-ж запраўды ён хадзiў дзесьцi нешта цi на некага даносiць? Можа ў яго спытацца пра гэта? Лепш, вiдаць, паўстрымацца. Бо што, калi...
      Сумлевы, сумлевы, пытаньнi... Вось i будзь тут разумным. З усiх бакоў розныя прарокi, разумнiкi i дагматысты прапаведуюць i навучаюць адзiнаправiльнае. А спрабуй тую запраўдную праўду вывалачы з гораў хлусьнi. I найгорш, калi замiнае прывязанасьць да каханага чалавека з аднаго боку i дагматычная паганяка зь iншага.
      Тымчасам Алесь прадаўжаў:
      - Мне здавалася, што гэтыя чэрцi пакiнуць нас у супакоi, што будуць прадаўжаць душыць i мардаваць тых, каторыя ў iхных д'ябальскiх лапах. Ажно не. Выглядае, што яны спакойна ня могуць мардаваць i вынiшчаць мiльёны нявiнных людзей, калi ведаюць, што некаторыя з вызначаных iмi ахвяраў высьлiзнулiся зь iхных, закрываўленых нявiннай крывёй, пальцаў, што яны трапiлi ў вольны сьвет ды расказваюць вялiкую iжахлiвую праўду пра найбольшы сатанiнскi рэжым, што пагражае ўсяму вольнаму сьвету.
      - Мы-ж ёсьць вялiкай перашкодай на iхным шляху да панаваньня ўва ўсiм сьвеце. Перш за ўсё Голiкаў i ягоныя "ребята", пасьля вайны, старалiся нас палавiць, ганялiся, палявалi на нас па цэлай Эўропе. Амэрыканцы й Ангельцы памагалi Сталiнаваму энкавэдэшнiку Голiкаву. Самых Беларусаў паўмiльёна прымусова рэпатрыявалi й завязьлi ў лягеры сьмерцi на Сiбiр. Але ўсiх нас не ўдалося iм загнаць на сьмерць. Тады яны намагалiся змусiць нас маўчаць, але, дзякуй Богу, бясьсiльнымi тут аказалiся. Вось чаму пастанавiлi мсьцiцца на нашай раднi дома, а сваёй гнюснай i пачварнай прапагандай ды шантажом зьнiшчыць нас маральна. Iм iдзе пра тое, каб i вольны сьвет паверыў, што мы - нявiнныя i прасьледаваныя савецкiмi агентамi выгнаньнiкi - зьяўляемся ваеннымi злачынцамi, якiх бальшавiцкая Масква хацела-б у свае рукi папасьцi. Цi-ж гэта табе няясна? Але, - няхай Бог мне сьветка, - цяперашняе нашае змаганьне з Маскоўшчынай - гэта адзiн i найважнейшы бой, якога маскоўскiя злачынцы ня выйграюць. Сьвет прачынаецца, працiрае свае вочы i праўда перамагае. За мiльёны вымардаваных нявiнных ахвяраў яны атрымаюць расплату.
      Вера не пераставала дзiвiцца. Алесь зусiм зьмянiўся, яна нiколi яго такiм ня бачыла. Вось ужо, вiдаць, накiпела ў сэрцы ягоным. Бесьперапынна плыла хваля пагрозаў i пракляцьцяў на адрас нябачнага адсюль ворага. Ён, Алесь, вiдаць, забыўся ў сваiм пачуцьцёвым парываньнi, пад поўнай уладай нянавiсьцi да няпрысутнага тут ворага, што ягоная дзяўчына, якую кахаў, была гэтта пры iм.
      - Так, вялiкi дзень расплаты прыйдзе. Будзе мiжнародны суд над злачынцамi, большы за Нюрнбэргскi, паняволеныя i пакрыўджаныя спагоняць сваё. А iх, злачынцаў, не на сухiх асiнах будуць вешаць. Не, я не пра нябесны страшны боскi суд гавару, а пра той, што адбудзецца тут на зямлi яшчэ пры нашым жыцьцi.
      Алесь змоўк, пазiраў у вакно.
      - Але-ж я загаварыўся. Усхадзiўся, узбушаваўся, усьпенiўся. Балiць, ведаеш... Дык знаеш што? Скончым, пойдзем павячэраем.
      Вера ўстала i моўчкi пайшла за iм.
      31
      Падарозе з працы Алесь выцягнуў канвэрт iз сваёй паштовай скрыначкi, што пры дзьвярох у залi ўнiзу будынку. Танная папера шэрага колеру, у правым верхнiм куце канвэрту - тры савецкiя паштовыя маркi а пасярод акуратна выведзены лацiнскiм альфабэтам ягоны адрас. З задняга боку канвэрту - адрас ягонае маткi. Кроў хлынула ў скронi, Алесь дрыжэў. Што тут у яго ў руках? Колькi ён яе сьнiў, колькi малiўся за яе, ахвярную, разумную i гаротную матку, якая яго некалi натхнiла, перад якой вялiкую вiну чуў за тое, што яе там, у варожым прыгоне, пакiнуў... Ад часу, як яе пакiнуў, ня меў магчымасьцi даведацца цi яна здаровая, як жыве i дзе знаходзiцца. Але чаму яна рызыкуе з гэтым лiстом да яго? Цi-ж яна забылася, што сувязi з замежжам, нават калi там i радня твая, ёсьць злачынам паводле савецкага права? I самае найважнейшае: адкуль яна ўзяла ягоны адрас?
      Павольна, як ачмурэлы, iшоў Алесь наверх па сходах. Нават не памятаў, калi адчынiў у сваю кватэру дзьверы. Паволi палажыў канвэрт на стол, выняў з халадзiльнiка пляшку пiва Молсан. Усё тое адбывалася марудна. I зрок дзяцюкоў цэлы час на канвэрце, быццам ён набiраўся адвагi, каб сустрэць той уструс, якi прынясе яму тое, што неўзабаве прачытае. Калi нарэшце дрыжачай рукой узяў нож, разрэзаў канвэрт i пачаў чытаць дрэнным чарнiлам напiсаныя на сшыткавай, у клетачкi, паперы няроўныя радкi, зьмест даходзiў да яго быццам з другога сьвету, з магiлы. Матка пiсала:
      Мой дарагi сынок Алесь!
      Зь вялiкай радасьцяй дазналася, што ты жывеш i добрае здароўе ў цябе. Часта малiлася за цябе. Здавалася, што цябе страцiла. Добрыя людзi памаглi мне знайсьцi цябе, Алеська мой дарагi. Цяпер я надта дзякую за гэта Богу. Слава Яму! Ты далёка ад мяне, але радасьць у мяне вялiкая, што ты жывеш i я знайшла цябе. Ад таго часу, як ты пакiнуў, у вёсцы многа чаго зьмянiлася. Многа людзей, каторых ты знаў, ужо няма ў жывых. Некаторыя загiнулi ў вайне з нашым агульным ворагам - германскiмi фашыстамi. (Тут матка назвала людзей, каторыя загiнулi, ажанiлiся цi пакiнулi вёску).
      Дзякуючы вялiкiм клопатам нашай добрай камунiсьцiчаскай парцii i ўрада, я цяперака добра жыву, так як жылi гарбачы й кароткiя некалi. Помнiш? (Алесь памятаў дзьве шматдзетныя сям'i, каторыя пры польскай акупацыi былi вечна ў галечы, цешылiся, калi бульбiна была. Пры бальшавiкох iм не палепшала). Мой дарагi сынок! Я цябе вельмi люблю, - пiсала далей матка. - Ты так далёка ад мяне, але я буду Богу малiцца, каб Ён цябе нiдзе ў крыўду ня даў i каб ты здаровы быў i сваю матку помнiў. Я ня маю болей навiнаў, ну дык i канчаю. Прашу, напiшы да мяне, сынок, як жывеш i што ў цябе новага. Да цябе зь любоўю, твая матка Алена.
      Гэная атака на яго, якую зьмясьцiла гадзюка-завяртанка, ды вось ад маткi лiст - гэта ўсё некiм скаардынавана. Матцы далi адрас. Нават стыль пiсьма ейнага, - ведаў матку Алесь добра, - чужы. Яна нiколi не сказала-б "загiнулi ў вайне супраць нашага агульнага ворага - фашыстаў", або "дзякуючы вялiкiм клопатам нашай добрай камунiсьцiчаскай парцii i ўраду". Гэта ўзята з простай прапагандовай брахнi савецкiх палiтрукоў.
      I матка ягоная ня з тых, каторая непатрэбна выстаўляла-бы каго зь сям'i цi блiзкай прынамсi раднi на небясьпеку. А якая тут была патрэба пiсаць да яго, Алеся, каторы аж за акiянам? Магчыма, як пiша яна, ня ведала цi жыве сын, пэўне-ж i аплакала была яго, мяркуючы, што можа загiнуў. Але-ж вось прынесьлi ёй радасную вестку, што, значыцца, сынок жыве i адрас далi. Узрадавалася, можа й ня верыла, пэўне-ж распытвала пра сынка, ды можа нiчога больш i не сказалi ёй, беднай i адзiнотнай! Адно загадалi лiст напiсаць, i дагледзелi, каб там i "савецкая радзiма" i "родная партыя" былi ў добрым сьвятле згаданыя!
      Што Алесь мае цяпер рабiць? Цi выслаць ёй, гаротнай, якiя харчы цi вопратку? А калi што й вышлеш, дык хто гарантуе, што паразiты "роднапартыйныя" не ўкрадуць i не спажывуць? Цяпер яна паўстала перад сынам у поўнай сваёй каханай мацярынскай велiчы, ейныя мазольныя i парэпаныя далонi рук выцягнутыя да яго праз акiян: "Сынок дарагi, мiлы мой! Люблю цябе! Трымайся! Бог з табой!"
      Камяк сьлiны цi чаго там засеў у Алесевым горле. Першы раз на працягу многiх гадоў ён страцiў сваю, так цяжка некалi выпакутаваную кантролю пачуцьцяў. Некуды зьнiк той вартавы iнтэлектуал, сьлёзы засьцiлi вочы. Што цяпер? Для бясьпекi маткi замоўкнуць, спаралiжаваць сябе, далучыцца да тых "тараканоў у саладусе", каторыя ўжо дарабiлiся ў гэтай вялiзнай i багатай краiне ды ўжо "вачуюць тэлевiжан"? Не! Маскоўскi мядзьведзь свае ахвяры на волю ўсёроўна ня пусьцiць.
      Няма нiдзе, мабыць, формулы для разьвязкi такой сытуацыi, у каторай Алесь апынуўся. Зiрнеце: з гэтага боку сонца зьзяе, людзi штодня завiхаюцца каля сваiх заданьняў, працаў, абавязкаў, што прадназначыў iм iхны лёс i Стварыцель. I бальшыня гэтых верыць, што на сьвеце ёсьць справядлiвасьць, таксама як i рацыянальнасьць, i мiласэрнасьць, i любоў... З таго боку балянс страцiўся кагадзе на карысьць пекла. Яно над усiм i ўсюды дамiнуе. Людзi зрабiлiся рабамi, паўзунамi, нават i тыя зь iх, што некалi лётаць маглi. Цяпер усе яны поўзаюць, душацца, цiснуцца, i лiжуць чэрцям спаскуджаныя азадкi. А ўсёроўна няма для iх нiдзе й нiякай любовi, нi лiтасьцi, нi спагады, нi спачуваньня, бо ненасытны Молах-тытан мадэрны патрабуе бязьмежнага лiку ахвяраў i таму растаптаў iх, у вечную краiну нянавiсьцi й гвалту зацягнуў, ды на самага Бога замахнуўся.
      32
      Снiкi Джоў быў адным з тых бясколерных людзей, сустрэўшы якога, iм не зацiкавiшся а ня тое, каб зiрнуў ты на яго лiшнi раз. Ён мог лёгка i незаўважна зьнiкнуць-растаяць у гурце. I выглядаў нявiнным, няздольным нiкому нiякае вады замуцiць. I з выгляду цяжкавата было ацанiць ягоны век.
      Некалi падчас тутэйшае вялiкае эканамiчнае дэпрэсii ў трыццатых гадох гэты мужчына быў вельмi актыўным, называўся ў камунiстычным жаргоне палявым арганiзатарам. Цяпер Джоў Снiкi працаваў клеркам-ураднiкам у другараднай гасьцiнiцы. Ды гэтая няцiкавая клеркава функцыя ня вычэрпвала яшчэ даволi поўнай фiзычнай энэргii Джова. Уласьнiк гатэлю, каторы сам быў зьвязаны з рознымi чырвонымi франтавымi арганiзацыямi, добра ведаў i iншыя заняткi Снiкi Джова, ранейшыя i цяперашнiя. Бывала, падчас галодных трыццатых, возьмуць камунiсты на прыцэл пэўную тэрыторыю цi варожую палiтычную групу мiж рабочых. Джова вышлюць "у тэрыторыю" з заданьнямi апэратыўнага адзьдзелу. Ён паедзе, правядзе грунтоўную разьведку, ацэнiць, агледзiць, заплянуе ды вызначыць адпаведных людзей на франтавыя пазыцыi з адпаведнымi заданьнямi. Сам Джоў застанецца ззаду, у засенi, адтуль будзе наглядаць i кiраваць адпаведнай акцыяй.
      На такiх заданьнях Джоў добра набiў сабе руку. У яго хапала вытрымкi, каб пераканаць якiх трэба людзей выканаць адпаведныя заданьнi, а пасьля не бракавала волi й настойлiвасьцi, каб давесьцi тое заданьне да жаданага канца. Дэталёвае й прадуманае плянаваньне, якое мела забясьпечыць посьпех акцыi, было спэцыяльнасьцю Снiкi Джова. Ён-жа даволi добра прыдбаў i тэхнiку ды сакрэты кансьпiрацыi.
      Джоў Снiкi меў фiнансавыя ўклады ў некалькiх гэтак званых прагрэсыўных каапэратыўных бiзнэсах, грашмi надта не раськiдаўся, казаў, што пiць i курыць не навучыўся, жыў старым "бабылём". Многа чаго зьмянiлася. Адыйшлi, здаецца, у нябыт часы акцыi на "рабочым фроньце", дзе, як у трыццатых галодных гадох, ужывалася часта грубая сiла. Рэдка калi, як раней, плыла зьверху "баявая партыйная накачка", калi дзе грунт пад нагамi ў акцыi гарэў. Што-ж да кансьпiрацыi, дык яна мела, як казалi ў шэрагах "прагрэсывiстаў", сваю "закалку" i выпрабаваныя хамелеонскiя прыёмы. Праўда, калi Гузэнка выдаў у Аттаве гняздо савецкiх патрыётаў-шпiёнаў, тады былi павылазiлi наверх усялякiя буржуазныя гарлапаны, трэба было хвост падцiснуць. Цяпер-жа? Лiчыце, што тыя ранейшыя жорны для Джова малоць перасталi, бо акцыяў вялiкага маштабу няма. Праўда, рабiлi апошнiмi гадамi сёе-тое, як, прыкладна, праводзiлi сталiнскую кампанiю - "забаранiць атамную бомбу" (гэта тады, пакуль бальшавiком яшчэ не ўдалося ўкрасьцi ад Амэрыканцаў атамныя сакрэты), або кампанiю "за мiр" у сувязi з прыездам "чырвонага дыякана" Джансана з Кантэрбэры, каб выступiць на шматтысячным мiтынгу канадыйскага кангрэсу "за мiр". Ды ўсё гэта - дрэнь.
      У сваёй працы для партыi Джоў радзей кiраваўся iдэёвымi матывамi чымся фiнансавым прыбыткам, або спадзяваньнем большае ўзнагароды ў будучынi, калi й Канада станецца "дэмакратычнай i сацыялiстычнай савецкай рэспублiкай". Адным словам, вы маглi-б назваць Джова зусiм практычным камунiстам. Уласьнiк гатэлю нiколi не адмаўляў Джову, калi ён хацеў на пэўны час адлучыцца "па задачы".
      Аднаго дня нечакана Снiкi Джова наведаў ягоны стары супрацоўнiк Капшун, ды напрасiўся, каб пагаварыць зь iм сам-насам у якiм заднiм пакоi. Джоў адразу спанатрыў, што наклёўваецца нешта важнае.
      - Маю адну задачу i патрабую тваёй помачы. Сядай, - пачаў Капшун, усеўшыся на канапе. Выцягнуў люльку й пачаў напiхаць яе табакай. - Я адразу, так сказаць, пра галоўнае. Дык вось, ёсьць чалавек, якога нам трэба неяк пераканаць, каб ён спынiў тое, што цяпер робiць. З прычынаў нашай будучай акцыi памiж Канадцаў i фашыстоўскiх ДП, гэтаму чалавеку трэба адабраць голас. Безь яго кiраўнiцтва змоўкне ўся фашыстоўская какафонiя. Што яшчэ важна дык гэта тое, што да голасу гэтага чалавека прыслухоўваюцца i некаторыя канадзкiя палiтыкi i капiталiстычныя падпальшчыкi вайны ды другiя рэваншысты супраць Савецкага Саюзу. Група беларускiх фашыстоўскiх дыпiсаў iдзе за iм сьледам. Ён - ня толькi iхны лiдар, але й натхненьне. Бачыш, ён ёсьць пiсьменьнiк i не такi пошлы. Магу табе сказаць, - прадаўжаў Капшун, задымiўшы табакай пакой, - што я адносна гэтага чалавека ўжо спрабаваў iншыя мэтады. Два разы мне ўдалося пазбавiць яго працы - першы раз выкiнулi з рэстарану, дзе пасуду мыў, а другi раз з гасьцiнiцы. Потым мы забясьпечвалi яго ўсякiм матар'ялам ад Мiхайлава. Ён ад нас меў выразныя сыгналы, каб перастаў хулiць на савецкую радзiму i не памагаў ейным ворагам тут за рубяжом. I нiчога на яго не падзеяла. Упартая сволач, прадаўжае сваё. А чалавек гэты вельмi працавiты, многа пiша. Зараз, мяркую, каб яму рот закрыць, мы павiнны ўжыць больш радыкальныя меры.
      - Пра каго ты гаворыш? - спытаўся Джоў.
      - Антона Шпака. Чуў пра такога?
      - Не магу сказаць, што ня чуў.
      - Зацiкаўлены?
      - Солё?
      - Ага.
      - Магу спрабаваць.
      - Добра. Я спадзяваўся, што згодзiшся. Цяпер-жа хачу табе перадаць, каб было вельмi ясна вось што: мы нiякiм чынам ня можам быць удзельнiкамi забойства.
      - Было-б куды прасьцей, - запярэчыў Джоў.
      - Разумею, але мы ня можам, прынамсi зараз... Так што няма выбару. Астаецца адно: пабяседаваць з гэтым фашыстам, - падмацаваўшы адпаведнай аплявухай, каб добра слухаў, панiмаеш, - адным словам напалохаць яго так, каб больш рота не адкрываў. Кажу, што можаш яму даць так называемыя фiзiчаскiя аргументы, але толькi касьцей не паламаць i не пакалечыць. Ён, як чую, слабая лягушка, дык супрацiву ня дасьць. Пойдзе. Згода?
      - Спрабую. За адпаведную выручку.
      - Выручка будзе. Добра, цяпер пра дэталi.
      Капшун апiсаў выгляд Шпака так, як чуў пра яго ад Веры. Нацiск палажыў на тое, што пiсьменьнiк ранiцай любiць вудачку закiнуць на рэчцы i таму ёсьць магчымасьць аднаму рыбаку пагутарыць зь iншым. Надзвычайна! Джоў усьмiхнуўся й кiўнуў галавою. А як-жа! Тут можна было-б лыжку той прыказачнай солi на рану, для гумару... Яму падабалася такое заданьне.
      - Сьпяшацца няма чаго, - раiў Капшун. - Прыгледзься чалавеку здалёк, але каб на цябе нiхто ўвагi не зьвярнуў. Ты ведаеш пра яго даволi ўжо ад мяне, а там сам глядзi як выгадней.
      - Окэй. Калi стары сволач пачне адбiвацца, або клiкаць каго на помач, дык што мне рабiць?
      - Дзе там ён, здыхляк нiкчэмны, пачне. Зрэшты, ужывай сваю галаву.
      Джоў прыабяцаў узяцца за гэнае заданьне ўжо назаўтра, а Капшуну аж палягчэла, што галоўнага працiўнiка прыбярэ з дарогi.
      33
      Антон Шпак глядзеў на здымкi тае вялiкае рыбы, што вiселi над камiнкам у галоўнай залi рэсорту i яму пачынала дакараць амбiтнае самалюбства рыбалова. Калi рыба такой вялiчынi была запраўды злоўленая ў рацэ Пома раней дык, з помаччу Бога, ён, Антон Шпак, - не абы якi рыбак, - можа i цяпер падобную цацу злавiць. I ў працы, i ў адпачынку Шпак трымаўся мэтодаў. Разважаў, што каб добрую рыбiну злавiць, трэба перш грунтоўна перачасаць рэчку, разьведаць праўдападобныя i магчымыя сховiшчы вялiкае фарэлi. Кажнае ранiцы цi на захад сонца ён аддаваў даволi часу расплянаванаму дасьледваньню ракi.
      Iдучы ўнiз, зь цячэньнем ракi, пiсьменьнiк прыйшоў да вялiкай дугi. У локцi ракi вада абмывала кучу валуноў i дробнага каменьня. Рукаво ракi тут пашыралася, хуткая плынь падмывала супрацьлеглы бераг. Крыху далей, у карэньнях дрэваў, вада звальняла ход. Быццам ногi вялiзных павукоў, карэньне дрэваў упiвалася ў пацямнелую плынь вады. Шпак меркаваў, што якраз там магло быць iдэальнае сховiшча для рыбы. Варта спрабаваць туды адну цi другую прынаду падпусьцiць. I доступ iз супрацьлеглага боку ракi быццам на заказ. Праўда, была адна небясьпека. Калi якая большая цаца, зачэпленая на кручок, пачне рабiць дывэрсiйныя ходы, можа заблытаць жылку за карэньне. Тады, - як канадыйскiя рыбакi кажуць, гут бай Чарлi, - страцiш i кручок, i рыбiну. Шпак добра ведаў рэакцыю рыбы, асаблiва хуткае, як маланкi, фарэлi, з балючым кручком у роце.
      Шпак выбраў плоскi валун, добра расьсеўся й закiнуў кручок зь вялiкiм чарвяком на плынь. Прынада ўпала блiжэй таго нагледжанага месца й шпаркi струмень аднёс яе на мель. Пiсьменьнiк выцягнуў жылку з кручком i цяпер закiнуў далей. У першы дзень ранiцай злавiў паўтузiна вясёлкавых фарэляў. Найбольшы важыў менш кiляграму. Дрэнь. Рыбацкая iнтуiцыя падказвала, што тут павiнна быць шмат большая рыба. Трэба зноў спрабаваць. З гэтага стратэгiчнага месца вельмi лёгка было закiдваць вуду i таму Шпак цi раз быў рашчараваны, калi знайходзiў тут якога iнашага рыбака. Вялiзныя дрэвы па абодвух бакох ракi схавалi цябе, здаецца, ад цывiлiзаванага сьвету. Надзвычайная дзiкасць нагадвала яму Налiбокi цi Белавежу, - пушчы iм крыху зьведаныя. Шпак нават забаўляўся ўяўленьнем, што ён не за акiянам, а дзесьцi дома мiж свае цудоўнае прыроды. Перашкаджаў уяўленьню рэзкi голас люна-нурца, адсутнiчала клекатаньне бусла.
      Аднае ранiцы пасьля лёгкага, амаль паўгадзiннага падарожжа ад Пайн Рыдж, Шпак рыхтаваўся на сваiм стратэгiчным месцы закiдаць вуду i марыў, што шчасьце ў выглядзе вялiзнага прыгажуна на кручку ягоным якраз зьявiцца сяньня. Абавязкава сяньня. Сонейка ўжо выглядала з-за кроны суседняга дуба, гарлапанiла весела птушыная грамада а булькатаньне вады ў рацэ дапаўняла раньнюю сымфонiю.
      Павязло. Вясёлкавая фарэль, прыгажун, больш кiляграма. На пачатак нядрэнна. Задаволены пiсьменьнiк паволi зачапiў на кручок другога чарвяка, рука спрактыкаваным рухам закiнула яго цераз галоўны хрыбет цячэньня вады, падпусьцiла прынаду аж пад той бераг, дзе, - угадваў рыбак, - павiнны быць большыя цацы.
      Аглянуўшыся, Шпак заўважыў чалавека, якi выйшаў з пушчы й наблiжаўся. Апрануты ў кашулю ў чорныя клетачкi, шэрыя флянэлявыя порткi, чорныя спартовыя чаравiкi, насунуты на лоб шэры палатняны брыль. Чалавек сярэдняга, прыблiзна Шпакавага росту, ён трымаў у правай руцэ таўстую бярозавую палку i, не даходзячы якiх крокi чатыры, спынiўся. Дробны прадаўгаваты твар, кароткi нос, вузенькiя вусны, пасiвелыя на скронях валосы. Шэрыя вочы пiльна ўглядалiся ў пiсьменьнiка.
      - Ты Антон Шпак? - спытаўся тонам, якiм гаворыцца нармальна iз знаёмым суседам. Шпаку здалося проста няверагодным, што нейкi зусiм незнаёмы чалавек, выйшаўшы зь дзiкай пушчы ў чужой i далёкай ад цывiлiзацыi мясьцiне, пабеларуску пытаецца ягонае прозьвiшча. Цi не сустракаў ён калi гэтага чалавека? Ня мог прыгадаць.
      - Цi мы знаёмыя? Не прыпамiнаю, - адказаў зьдзiўлены рыбак.
      - То гэта i ёсьць ты, каторага шукаю, - адказаў чалавек зусiм упэўненым тонам.
      - Мяне шукаеш? Хто ты такi i навошта я табе?
      - Мая фамiлiя для цябе няважная. Я прыйшоў сюды, каб гэта падружаску пагаварыць з табой.
      Здалося Шпаку, што пры слове "падружаску" злы аганёк блiснуў у шэрых вачох гэтага чалавека зь бярозавым кiем. Прадчуваючы нядобрае, намагаўся захаваць спакой i раўнавагу. Ён зiрнуў на сваю жылку, што, здаецца, натужылася-выпрасталася, крутануў шпулькай. Чалавек падыйшоў да яго блiжэй.
      - Ты рыбак, цi што? - спытаўся Шпак у незнаёмага. Чалавек маўчаў. Калi маеш што сказаць, дык я слухаю.
      - От што мне нравiцца: гатоў слушаць! Сатруднiчаства... Як-бы было добра, што-б ты начаў слушаць нас раньша. I мне тада ня нада было-б пуцяшэстваваць аж сюда, чтоб цябе ўбяждаць, мiстар Шпак...
      Шпака напалохала ня толькi расейшчына ў вуснах гэтага чалавека, але iз злавесным нацiскам слова "мiстар", быццам-бы яно было агiдай нейкай.
      - Хто ты такi? Хто цябе паслаў i чаго ты ад мяне хочаш?
      - Сатруднiчаства! - сказаў ужо голасна незнаёмы. - Сатруднiчаства ад цябе, мiстар Шпак, мы хочам. Да этага ўрэменi ты не панял. Табе ўжэ не адзiнажды ўнушалi, а ты, упрамы как асёл, сваё ды сваё. Панiмаеш сейчас? У людзей, каторыя прыслалi мяне цярпеньня ўжэ нет.
      Шпакавы рукi сьцiснулi бамбуковае вудзiльна, па сьпiне рассыпалiся мурашкi. Гэта-ж трэба, - у такiм месцы й такi чалавек, з такой пагрозай! А малыя шэрыя вочкi ажывiлiся, быццам мяркуючы зь якога боку схапiць працiўнiка, цi заехаць па ягонай галаве той бярозавай палкай.
      - Слушай, мiстар Шпак, слушай внiмацельна. Мне прыказалi даставiць табе от такой сьледуюшчы ўказ: ты брось пяро, прэкрацi партачыць тое барахло, что ты шчытаеш лiцературой, каторой снабжаеш сваiх фашысцкiх дзiпiсоў. Адным словом, закрой губы i маўчы. Панял? Анi слова ў пячацi i анi звуку публiчна. Будзь только гут бой, вудзi рыбу i тагда, можэт быць, панравiшся нам!
      Шпак поўнасьцю цяпер зразумеў хто такi перад iм. Цi раз раней думаў, што могуць завяртанцы або iншыя маскоўскiя агенты падкiнуць яму нейкае лiха. Памятаў свайго блiзкага сябру Франьцiшка Аляхновiча, выдатнага беларускага драматурга й пакутнiка з канцлягеру на Салаўках, якога бальшавiцкi агент, як ён даведаўся куды пазьней, замардаваў у Вiльнi ў 1944-м годзе.
      - Чалавек, ты здурэў? Цi ты ведаеш, што ты мне кажаш?
      Цяпер зусiм выразныя аганькi загарэлiся ў шэрых вачох.
      - Вiжу, ты рашыў не сатруднiчаць с намi!
      Гэтыя словы былi выказаныя такiм пагражальным тонам, празь сьцятыя зубы, што пiсьменьнiка страсанула.
      - Так что, цебе непанятна, мiстар Шпак?
      Чалавек адхiнуў сьпераду крысо кашулi i з похвы выцягнуў даўгi паляўнiчы нож. Блiснула ў руцэ зьзяючае гладкае лязо, а чалавек пачаў ножам стругаць бярозавы кiй. Шпак адступiў пару крокаў назад i стаяў на краю валуна. Яму ня было куды далей адступаць. Чалавек пачаў заходзiць збоку, а Шпакавы вочы сканцэнтравалi сваю ўвагу на паляўнiчым нажы.
      - Ты нягоднiк, адыйдзiся ад мяне! Я цябе не хачу слухаць! - крыкнуў пiсьменьнiк.
      - Ня хочаш? - загарэўся злосьцю напасьнiк. - Ты фашысцкi сабака, я цябе сейчас навучу, как слушаць!
      Ён падскочыў да рыбака, маланкавым рухам высунуў нож зусiм блiзка ля ягонай шыi. Вiдаць, калi-б хацеў, мог-бы пiсьменьнiку ўжо вастрыём па шыi шарахнуць. Намагаючыся адбiцца ад напасьнiка, Шпак парнуў яго канцом вудзiльна, але той зручна выхапiў яго з рыбаковай рукi, пераламаў на калене й выкiнуў пераз плячо ў раку.
      - Ты так хацiш сражацца, фашысцкая сабака! Я цябе сейчас пакажу!
      Ён шпарка стараўся схапiць пiсьменьнiка за каўнер. Намагаючыся ўхiлiцца ад забойчае рукi, Шпак спатыкнуўся, адступаючы назад, страцiў раўнавагу i ўпаў, стукнуўшы галавой аб край каменя. Снiкi Джоў мог-бы прысягнуць, што чуў як трэснуў пiсьменьнiкаў чэрап. Джоў стаяў бяз руху, прыглядаўся, як пасьля раптоўных сударгаў абвялае цела скацiлася набок, а акрываўленая галава зь незакрытымi вачмi нiбы глядзела кудысьцi ўверх. Сталася гэта так раптоўна, што нават Джоў Снiкi разгубiўся, што далей рабiць. Дзесьцi воддаль пачулiся галасы. Джоў маланкай скочыў у гушчар. Два рыбакi наблiжалiся да кучы валуноў адтуль, зьнiзу. Цi бачылi яны яго?
      Джоў наглядаў з гушчы зеленi як два мужчыны, з рыбацкiмi снасьцямi, затрымалiся ля кучы валуноў. Знайшоўшы кошык з рыбiнай i труп чалавека, яны асьцярожна агледзелi ўсё навокал, раiлiся мiж сабой, вiдаць, што рабiць далей i неўзабаве адзiн зь iх хуткiм крокам пайшоў у кiрунку Пайн Рыдж рэсорту, а той, што астаўся на валунох уважна глядзеў у гэты бок дзе скрыўся Снiкi. Нейкiх хвiлiн пяць пазьней Джоў сядзеў ужо за рулём у сваiм аўтамабiлi i цiснуў на бензiнную пэдаль. Як там будзе далей, а ён Капшунова заданьне выканаў, магчыма нават i перавыканаў.
      34
      Нiк Лок на злом галавы бег па сходах унiз, каб знайсьцi Алеся Якiмовiча, каторы быў тут недзе ў краме.
      - Алесь, нешта дрэннага здарылася. Якраз да мяне званiў мой брат з, рэсорту.
      - Што такое сталася, Нiк? - насьцярожыўся Алесь.
      -Твой сябра меў выпадак.
      - Антон Шпак?
      - Ён.
      - Што за выпадак? Кажы, Нiк, што сталася.
      Лок адказаў не адразу:
      - Ал, мне прыкра казаць табе... Твой Антон Шпак ёсьць мёртвы.
      - Мёртвы? Ты, Нiк, апупеў, цi што? Як?
      Нiк Лок коратка пераказаў тое, што чуў ад свайго брата. Сьцiскаючы зубы, Якiмовiч намагаўся сканцэнтраваць думкi. Уструс перашкаджаў разважаць рацыянальна. Бракавала дэталяў. Адно ведаў Алесь напэўна: Антон Шпак у нiякiм выпадку ня мог налажыць сам на сябе руку. Iзноў-жа, быў ён занадта памяркоўны й асьцярожны, каб сустрэць сьмерць нейкiм чынам прыпадкова. Аставалася адна магчымасьць: забойства варожай рукой. Калi яно так, дык цi трэба было мазгi мазалiць над пытаньнем зь якога боку зьявiўся забойца?
      Дзесяць хвiлiнаў пазьней Алесь гнаў свой Олдсмабiл галоўнай шашой з Радфорду напоўнач. Сьпяшыў, цiснуў бензiнную пэдаль аж да падлогi й празь люстэрка сачыў, каб не прычапiўся да яго ззаду палiцыйны хвост. Як шкада, што ня мог зрабiць той дарогi за якiх паўгадзiны! Ён уключыў радыё i знайшоў станцыю, якая рэклямавала сябе пад загалоўкам "Найнавейшыя Навiны Насамперш". Часамi здаралася, што яна лякальнымi навiнамi выпярэджвала iншыя камэрцыйныя радыёстанцыi. Вось, прыкладна, як цяпер. Звычайная крыклiвая рок-музыка спынiлася i нiзкi, урачысты мужчынскi голас паведамiў:
      - А цяпер - дзьве навiны з нашае "Найнавейшыя Навiны Насамперш". Сяньня ранiцай у ваколiцы Iндыянборо, на рацэ Пома каля рэсорту Пайн Рыдж, два рыбакi знайшлi сьвежы труп, што ляжаў напалову ў мелкай вадзе з растрэсканым чэрапам. Палiцыi ўдалося ўстанавiць, што памёршым зьяўляецца беларускi пiсьменьнiк Антон Шпак з Радфорду. Выглядае, што рыбак упаў на валун i ўдарыўся аб яго галавой. Збоку знайшлi паламаную вуду. Палiцыя падазрае, што на Шпака нехта зрабiў напад i вядзе сьледзтва.
      - А цяпер цi чулi вы такое? - вясёлай ноткай прадаўжаў голас. - Калi з паламаным напалову вудзiльнам выцягнулi жылку з вады, дык адгадайце што знайшлi на кручку! А знайшлi там вясёлкавую рачную фарэль больш дзесяцi кiляграмаў вагi, вось што! Прызнайцеся, гэта перавысiла навет так званае добрае шчасьце Айрышмэна: сустрэць сьмерць у той час, калi ты падчапiў на кручок такога прыгажуна!
      Голас з радыёпрыёмнiка ўзлаваў Алеся. I як гэты дыджэй (так у скароце тут называлi "дыскавага джакея", - камэнтатара рознае мадэрнае музыкi), ня выдумаў яшчэ, што рыбак Шпак цягнуў вялiзную рыбiну, паламаў сабе вудзiльна, упаў, разьбiў галаву i тут-жа памёр? Алесь выключыў радыё. Злаваў ён на таго дыджэя яшчэ i за тое, што Беларуса назваў "уайт рашн" замiж "беларашн". Цяпер Канадыйцы будуць рагатаць з таго "рашн фэла" (Расейца), каторы забiўся як вялiзную рыбiну з ракi цягнуў. I чаго чакаць ад цемнякоў, што выдатна ўмеюць жлукцiць пiва й захапляцца гакеем, каб яны ведалi, прыкладам, што мiж Расейцамi й Беларусамi ня менш розьнiцы чымся мiж Ангельцамi й Немцамi? Ды найбольш Алесь кiпеў злосьцю на тую забойчую нiкчэмную брыду, што абарвала плённае жыцьцё выдатнага суродзiча Антона Шпака. Вялiзная страта для беларускага народу! Алесь ужо прыабяцаў сабе, што не пашкадуе нiчога, каб знайсьцi забойцу пiсьменьнiка.
      35
      За дзьве гадзiны Алесь прыехаў у Пайн Рыдж. Ад Мэры ў кухнi даведаўся, што ўсе людзi над ракой. I запраўды, Алесю здалося, што ўсе жыхары рэсорту сабралiся тут-жа побач кучы валуноў i каменьня, якую палiцыя адмежавала жоўтай iстужкай. Людзi стаялi цiха, рэдка гаварылi, сачылi што робiць палiцыя. А ў тым месцы, дзе пiсьменьнiк разьвiтаўся з жыцьцём, Алесь пабачыў двух чалалавек у цывiльным i аднаго ў мундзiры, што размаўлялi, аглядалi, нешта запiсвалi. Там-жа пры iх стаяў i чалавек з фотоапаратам. Белай рысай мелам па каменьнях было абведзена месца дзе, мабыць, ляжаў забiты.
      Алесь падыйшоў да палiцыянта, якi, даведаўшыся, хто ён, параiў пачакаць, каб высьветлiць некаторыя пытаньнi. I тады да Якiмовiча падыйшоў малады дзяцюк, што назваў сябе рэпарцёрам з "Iндыянборо стар". Пытаньняў у гэтага юнага журналiсты было шмат: Хто такi Антон Шпак? Адзiнотны цi жанаты? Колькi яму гадоў? Колькi часу ў Канадзе? Чым займаўся? Пра што пiсаў? Цi вы думаеце, што яго нехта забiў у гэтай дзiчы? Чаму?
      Ведаючы нахiлы дробнае мясцовае прэсы да сэнсацыйнасьцi, Алесь адказваў асьцярожна. Зусiм адмовiўся выявiць свае здагадкi пра магчымага забойцу Шпака. Разам з палiцыяй паехаў да адлеглага на дзесяць мiляў невялiкага гораду Iндыянборо. У шпiтальнай трупярнi паказалi яму цела забiтага, сказалi, што, згодна аўтопсii, памёр ад пабiтага чэрапу й мозгу, у вынiку чаго, наступiла хуткая сьмерць. Сказалi Алесю, што можа забраць цела нябожчыка для паховiнаў.
      У палiцыйным бюро Алесь даведаўся, што два чалавекi з Пайн Рыдж рэсорту, якiя йшлi ранiцай па беразе ракi, бачылi сярэдняга росту чалавека ў кашулi ў чорныя клетачкi, як ён уцякаў у гушчар з таго месца, дзе знайшлi мёртвага Шпака. Людзi здалёку выразна ня бачылi твару таго чалавека. Пераламанае вудзiльна ляжала тут-жа ў вадзе ля берагу, а з кручком i жылкай змагалася вялiкая рыбiна.
      - Цi вы хочаце ўзяць тую рыбiну? - спыталiся ў Алеся.
      Ён зiрнуў на вялiкага прыгажуна без асаблiвай цiкавасьцi i параiў, каб адаслалi яго ў рэстаран Пайн Рыдж.
      Палiцыя прызналася, што дагэтуль не знайшла нiчога, што магло-б памагчы высьветлiць якiм чынам памёр Шпак. Не заўважылi навокал нiякiх сьлядоў гвалту. Адно загадкай было паломанае вудзiльна, на якой спадзяюцца знайсьцi адбiткi пальцаў. Усялякая дробязь паможа. Так спадзяюцца.
      - А чым вы можаце дапамагчы? - спыталiся ў Алеся.
      Алесь коратка выказаў думку, што Шпак быў надта асьцярожным чалавекам, якi ў такi сьветлы й прыгожы дзень проста ня мог так упасьцi на камень i зусiм разьбiць сабе галаву. Шпак дбаў пра рыбалоўныя снасьцi, з паламаным вудзiльнам не пайшоў-бы на рыбу, а паламаў яго, вiдаць той, каго Шпак тут сустрэў, - выглядае, што забойцу, - якiм мог быць адно прысланы нехта з камунiстычнага логава. Ён выясьнiў прычыны такога меркаваньня.
      - Можаце назваць падазроных?
      - Не, тымчасам не магу.
      Палiцыя прыабяцала Алесю правесьцi грунтоўнае сьледзтва. Калi забойца добра плянаваў сваю работу, дык, магчыма, яшчэ нехта мог бачыць падазроную асобу навокал рэсорту Пайн Рыдж. Алесь пакiнуў у палiцыi свой нумар тэлефону i абяцаў паведамiць iх пра ўсё, што ўдасца яму знайсьцi ў сувязi з гэтай справай.
      Едучы дамоў, Алесь прыгадаў гутарку зь пiсьменьнiкам на мiнулым тыднi. Што гэта ён сказаў пра атруту? Ага, вось што: "памятай, што найчасьцей атруту даюць ахвяры ў найпрыгажэйшай чашы". Што, цi каго Шпак меў на думцы? Але, не, ня можа быць! Вера Мак, ягоная вялiкая любоў? Можа пачаць ад яе?
      Вярнуўшыся ў Радфорд, Алесь заехаўся ў Трыфты Тонi. Крама мела хутка закрыцца. Веры не знайшоў. Сказалi яму, што перад абедам наракала на галаўны боль, пайшла дадому. Пазванiў ёй. Ня было адказу.
      Алесь купiў тры шматтыражныя гарадзкiя газэты. Дражнiлi яго загалоўкi. "Сьмерць перад вялiкiм уловам" - крычала адна газэта. "Дзе скончылася рыбакова шчасьце!" - жартавала iншая. "Дваццацiхунтовая фарэль i мёртвы рыбак", - паясьняла трэцяя. Кажная зьмясьцiла, - дзякуючы ўслужлiвай палiцыi зь Iндыянборо, - прыгожую здымку рыбiны, i анiводная - здымкi Шпака. Вiдаць, што прэса ня ведала адкуль яе ўзяць. Рэпарцёры нiчога цiкавага не маглi сказаць пра прычыны пiсьменьнiкавай сьмерцi, дый пра самога Шпака, - што ён быў за чалавек, пра што пiсаў. Пра гэта ўсё зьявiлася некалькi службовых цi казённых словаў. Затое злоўленай рыбiне дасталося ого як! I што за яна, i колькi важыла, i дзе гэта яна папалася на кручок дый гэтак далей... Вiдаць, што палiцыя не сказала iм пра чалавека, якога заўважылi, калi ўцякаў у лес. Добра! Няхай забойца ня ведае, што яго бачылi.
      Узлаваны самымi загалоўкамi, Алесь прачытаў аж тры газэтныя варыянты пра сьмерць дарагога суродзiча ды ацанiў гэныя рэпартажы як сэнсацыйнае плявузганьне гэтак званага "жоўтага журналiзму", каторы быў шырака ўжываны некалi на амэрыканскiм рынку газэтамi Рандалфа Гэрста. Канадыйскiя радфардзкiя газэты не пазбылiся, вiдаць, яшчэ сваiх пялёнак.
      36
      Купiўшы газэту, Капшун быццам улiп у адну галоўную навiну дня пра сьмерць Шпака, ды адразу пабег у тэлефонную будку. Джоў адазваўся адразу:
      - Я чакаў цябе, не хацеў званiць у кантору.
      - Добра зрабiў, - адказаў Капшун.
      - Дзе й калi магу цябе пабачыць?
      - Зараз-жа прыеду.
      У страховачнай канторы Капшун сказаў, што едзе да клiента ды ўскочыў на трамвай. Цяпер уважна прачытаў рэпартаж пра Шпака. Няясна было, як здарыўся той "выпадак", што прынёс Шпаку сьмерць. Нават ня было нейкай здагадкi пра забойства. Магчыма, што ўсё будзе падсўмавана на конта выпадку. "Як гэта ён яго?" - думаў Капшун пра Джова Снiкi. I як тут ня ўсьмiхацца, чытаючы пра вялiкую рыбiну? Удачная апэрацыя iзь мёртвым пацыентам. Цi, можа, ня так?
      - Дык як гэта можна забiваць чалавека ў той час, калi ён папаў найбольшую рыбiну на свой кручок? - грымучым голасам быццам дакараў Джова Капшун, калi той сустрэў яго пры дзьвярох.
      - Цiхххх! Шшшшш! - папрярэдзiў Джоў.
      - Окэй, раскажы што сталася.
      - Я яго не забiў. Я нават да яго не даткнуўся. Усё, што я зрабiў, дык толька выцягнуў з похвы свой паляўнiчы нож, а гэта для убеждения. Понимаеш? А ён, пракляты дурань, iспугаўся, давай шаг назад ды зачапiўся цi спатыкнуўся аб камень, тады ўпаў назад i мазгi сабе высадзiў. Пакуль я тут скумекаў, што случылася, дык ён у ваду скацiўся i на маiх вачох тут яму капец. Хочаш, каб табе расказаў усё астальное?
      - Я-ж дзеля гэтага прыехаў. Давай спачатку.
      Джоў цяпер пачаў больш дакладна: як сьлядзiў рыбака, як загадаў яму закрыць "ягоную фашыстоўскую морду", як адабраў i паламаў вудзiльна, як выцягнуў нож, каб яго "убедить", ды пасьля, калi ўжо скончыў усё, як уцёк адтуль i вярнуўся.
      - Цi ты перакананы, што нiхто цябе ня бачыў? - правяраў яго Капшун.
      - Совершенно! Праўда, у папярэднi дзень я захадзiўся ў iхны рэстаран. Там было поўна людзей, нiхто на мяне не зьвярнуў увагi. Аўтамабiль свой я схаваў быў у лесе, далей ад дарогi, каб нiхто ня бачыў яго. Ня думаю, каб я пакiнуў якi сьлед.
      - Добра. Ну а што пра паломанае вудзiльна? Там адбiткаў тваiх пальцаў ня знойдуць?
      - Прызнаюся, тут мая памылка была. Але як мне было ведаць, што дурань сам сабе вупусьцiць мазгi? А ты не забоцься: палiцыя ня мае адбiткаў маiх пальцаў, я ня быў за крымiнал нiдзе ўзяты.
      - Усёроўна. Паломанае вудзiльна дасьць iм прычыну да сьледзтва.
      - Перастань ты, няма прычыны забоцiцца, - запэўнiў Джоў.
      - Нам папалося-бы, калi-б што якое...
      - Як? Хто iм раскажа?
      Настала нязручнае маўчаньне.
      - Добра, - сказаў Капшун. - Толькi мы ведаем пра гэта i так яно мае астацца. Нават нашыя вярхi не павiнны пра гэта чуць. Згода?
      - Окэй! - згадзiўся Снiкi.
      - Яшчэ адно, - прадаўжаў Капшун. - Гэтыя фашыстоўскiя вырадкi разьдзьмухаюць той выпадак да вялiкiх разьмераў, каб зрабiць са Шпака гэроя i мучанiка, а сабе капiтальчыку ў карман. На нас пальцамi пакажуць i людзi будуць распытвацца.
      - Ад цябе такога не чакаў. Якая ерунда! - казаў Джоў. - Будуць падазраваць... Ну й што з таго? Няма ў iх на нас нiякiх сьветкаў i доказаў. Людзi наплююць на тую бебурнацкую балбатню. Я-ж кажу, - нечего заботиться!
      Калi вяртаўся ад Снiкi, Капшуну прыгадалася, што была яшчэ адна асоба: Вера Мак. Што яна зробiць? Цi будзе трымаць язык за зубамi? Калi яна закаханая ў Якiмовiча, калi той яе ў нечым падазрае ды пастараецца нацiснуць, дык цi ня выдасьць яна яго, Капшуна? Што рабiць? - вось пытаньне. Магчыма, што дзяўчына, - калi яна ўстрывожаная ды яму давярае, - прыйдзе да яго, каб гэту справу выясьнiць? А можа пацягнуць Нiну Ляскiн за язык, каб што даведацца цi дзяўчына заiнтрыгаваная гэтым выпадкам? Але-ж Нiне пра гэта нiчога не гаварыў... Няхай так будзе. Пабачым, пачакаем.
      37
      Калi Вера, дзякуючы Алесю, зблiзiлася з новай беларускай iмiграцыяй, нярэдка давялося ёй чуць адну й тую самую апiнiю пра сацыялiзм i камунiзм, або, як яны найчасьцей называлi, бальшавiзм у Савецкiм Саюзе. Вусны гэтых новых Канадыйцаў казалi й паўтаралi, быццам змовiўшыся, адну думку: Маскоўшчына - гэта няволя, тэрор, масавы генацыд паняволеных народаў, бязбожнiцтва, варварства, масавае прамываньне мазгоў усiх грамадзян крывадушнай марксiстоўска-ленiнска-сталiнскай прапагандай. Коратка гаворачы, ленiнская "дзяржава рабочых i сялянаў", згодна гэтых бебурнацаў, ледзь ня пекла на зямлi. I прыгадалася Веры тая экскурсiя ў Савецкi Саюз, калi ня было ў тым арганiзаваным падарожжы нiякай цяплынi, а ўсё, як на заказ, толькi казённае, службовае, штатнае, калi прапаганда сустракала iх на кажным кроку, калi не далi iм нават магчымасьцi сустрэцца iз тымi шчасьлiвымi рабочымi й сялянамi ў iхных хатах i гасьцiнных сем'ях. Былi ў галаве тады пытаньнi. Нiхто на iх ня мог адказаць, бо не хапала сьмеласьцi, каб спытацца. А як-жа! Навошта рызыкаваць? Усе-ж адказы, - як бесканечна паўтаралi iм мудрыя палiтрукi, - ужо былi апрацаваныя i самым Марксам, i ягонымi насьледнiкамi. Унь як! Чаго-ж ламацца ў адчыненыя дзьверы? Трэба верыць. Калi яшчэ, пасьля такой разбуральнай вайны, гэткая магутная дзяржава не адбудавалася, дык пачакайце, дапамажыце, супольнымi сiламi адбудуем i прыйдзе той абяцаны рай. Значыцца, паводле той марксiстоўскай i ленiнска-сталiнскай навукi, усе справы былi-б даўно вырашаныя, i сяньня ўжо быў-бы суцэльны рай у Савецкiм Саюзе, толькi вось вайна, - каб на яе гаручка! - замiнала. Але, усёроўна ня турбуйцеся, так усё будзе, як у тым школьным вершы дзетак вучылi: "Вот от завтрашнего дня все по плану у меня".
      А гэтта, з другога боку, людзi, якiя жылi ў тым сталiнскiм "прыгоне", якiя страцiлi сваякоў у канцлагерах, што старалiся як маглi, каб дабрабыт нейкi здабыць, якiя ворагамi савецкае ўлады некалi ня былi, - а ў Заходняй Беларусi, калi iх "бацька ўсiх народаў" спад белапольскага панскага iга вызваляў, дык чырвонаармейцаў з кветкамi вiталi, - гэтыя людзi цяпер аднагалосна называюць той рай пеклам. Дзьве цалкам супрацьлеглыя крайнасьцi. А дзе сярэдзiна? А што, калi гэтыя бебурнацы запраўды гавораць праўду?
      Ад некаторага часу Вера пачала ўважней прыслухоўвацца да тых i iншых, асаблiва ўважна прыглядацца i ацэньваць палiтычныя падзеi i факты, рабiць параўнаньнi. Вялiкую ўвагу зьвяртала i на навiны пасьля таго, як Сталiна "карыфэя ўсiх навукаў" - зрабiлi вялiзным злачынцам, лiквiдавалi Бэрыю, а на пярэднюю арэну вылез Мiкiта кукурузьнiк. I гэнай ранiцай, ужо на працы, уключыла радыё з надзеяй, што пачуе нешта пра новыя палiтычныя падзеi ў мэццы камунiзму. Вядома-ж, ад кукурузьнiка ўсяго можна было спадзявацца пасьля таго, як ён на сусьветнай арэне, у асамблеi Аб'еднаных Нацыяў у Ню-Ёрку, сваiм чаравiкам гэтак ворагаў сацыялiзму насьмяшыў.
      Гэнай ранiцай казённы голас дыджэя з радыёпрыёмнiка паведамiў пра сьмерць беларускага пiсьменьнiка Шпака. Палiцыя ня выключвала магчымасьцi, што на яго нехта напаў i забiў... Гэтая вестка кальнула Веру ў самае кволае. Яна-ж дала пра Шпака дакладную справаздачу Капшуну. Цi гэта магчыма, што ён?.. А калi так, дык i ў яе нячыстыя рукi. Сказала, што балiць галава й пакiнула працу, пайшла ў парк, дзе заглянула ў газэту ды разважала што рабiць. Адно ясна: яна не магла простым пытаньнем паставiць Капшуна ў кут. Небясьпечна. Наважылася пакуль што маўчаць.
      Перад дзьвярмi вялiзнай залi тэатру лёгкi ветрык забаўляўся сьцягамi трох народаў: Беларусi, Злучаных Штатаў i Канады. А ўнутры, над сцэнай вiсеў чорнай iстужкай абрамаваны мастацкi партрэт адыйшоўшага ў вечнасьць пiсьменьнiка. З бакоў яго - пахiленыя, з чорнымi iстужкамi, бел-чырвона-белыя сьцягi. Над партрэтам вялiкiмi лiтарамi напiс: Слава Змагару за Волю! I пад нiзом партрэту: Ганьба тырану! Паняволеным воля!
      Заля напаўнялася. Сьпераду пасадзiлi сьвятароў, прадстаўнiкоў канадыйскiх уладаў, запрошаных сяброў управаў этнiчных i беларускiх арганiзацыяў.
      Сустрэча Беларусаў Паўночнае Амэрыкi была расплянаваная на тры днi, але вось гэтая ўрачыстасьць была самай важнай i галоўнай. Зацiкаўленьне забойствам Шпака павялiчыла лiк удзельнiкаў. Вера сядзела ў трэцiм радзе сьпераду. Направа ад яе пуставала Алесева крэсла, бо дзяцюк быў недзе за сцэнай i меў рабiць гутарку пра адыйшоўшага пiсьменьнiка. Далi яму гэтую нагоду таму, што так шмат i такi доўгi час памагаў гэнаму выдатнаму змагару за волю Беларусi. Нiк Лок сядзеў зь левага боку Веры, спрабаваў нейкi жарт расказаць. Вера зiрнула на яго няпрыязнымi вачмi i маўчала.
      Яе зносiны з Алесем апынулiся на пункце разрыву. Рэдка сустракалiся нават на працы. Адсутнiчала ня толькi ранейшая iнтымнасьць. Вера адчувала, што Алесь падазраваў яе ў нейкай шкоднай сувязi зь людзьмi, што замардавалi Шпака. Яна не асьмельвалася глянуць у напоўненыя рашчараваньнем, горыччу i дакорам дзяцюковы вочы. Часта дзяўчына жадала, каб ён зьвярнуўся да яе з простым пытаньнем, але ён гэтага не зрабiў. Якiя яго намеры? Няпэўнасьць i падазрэньне з боку каханага чалавека пагражала небясьпекай. Колькi разоў ужо была амаль гатовай выспавядацца перад iм, ды на рашучы крок так i не адважылася. Алесь запрасiў яе на галоўную ўрачыстасьць сустрэчы Беларусаў Паўночнае Амэрыкi. Пэўне-ж, меў на гэта прычыны. Вера не адважылася адмовiцца. Магчыма, Алесь i спадзяваўся, што дзяўчына прыйдзе да яго сама, адкрыецца, грахi свае назаве. Сканфужаная, Вера баялася зрабiць хвальшывы крок. Капшун маўчаў ад часу сьмерцi Шпака. Ягонае маўчаньне мела адыёзны характар. Дзяўчына была пэўная, што за ёй наглядалi. I проста самая сьведамасьць таго, што яна нейкiм чынам спрычынiлася да сьмерцi пiсьменьнiка, агарчала жыцьцё. Што рабiць? Напружаньне ўзрастала. Каб паставiць усё на добры шлях, трэба нешта зрабiць. Але што?
      Калi на сцэне пачыналася праграма, дзяўчына яшчэ больш пачынала турбавацца. Цяпер ужо шкадавала, што сюды прыйшла. Калi-б пастанавiла, знайшла-бы нейкую прычыну, каб адмовiцца. Чаго-ж яна сюды зьявiлася? Каб адхiлiць падазрэньне? Наадварот: яна непатрэбна выстаўляе сябе на небясьпеку.
      Нейкi афiцыяльны госьць прамаўляў да прысутных, выражаў спачуваньне з прычыны сьмерцi Шпака. Гаварыў мiнiстар грамадзянства, чыталi тэлеграмы. Ужо вызначылi кiрунак: амаль кажны атакаваў расейска-бальшавiцкую маскоўскую кансьпiрацыю, што ўжо замахнулася, каб адабраць вольнасьць усiм дэмакратычным дзяржавам у сьвеце, намагаецца разбурыць хрысьцiянскую маральнасьць вольнага сьвету й гэтак далей. Вера прыгадала, што ўжо недзе чытала нешта падобнае. Цi забойства Шпака толькi змусiла прамоўцаў ужо цi раз паўтаранае пра гэтак званую небясьпеку з Масквы разьдзьмухаць у шырэйшым маштабе? - разважала Вера.
      Яна завайстрыла сваю ўвагу, калi на сцэну выйшаў Алесь. Ня ведала ягоных аратарскiх здольнасьцяў, хоць ужо даўно пераканалася, што ён дасканала валодаў ангельскай мовай. Спакойна агледзеўшы залю, Якiмовiч пачаў роўным голасам.
      - Дзякую за вялiкi гонар, што зрабiлi мне, даўшы нагоду прамаўляць да гэтай сустрэчы. I ўзрастае смутак i боль, калi ўсьведамляю тое, што стаю тут, перад вамi, замiж вялiкага сына вялiкага народу, на магiле якога яшчэ не асела сьвежая зямля; чалавека, за страту якога, я пэўны, кажны з нас носiць балючую рану ў сэрцы сваiм.
      У яго была й добрая дыкцыя, заўважыла Вера. Алесь меў тое, чаго часам не хапае вялiкiм балбатуном-палiтыкам: добрую позу, поўную кантролю голасу, з адпаведнымi нюансамi iнтанацыi, у гэтым выпадку й нейкую дамешку ўрачыстай хаўтурнасьцi з пашанай да таго, пра каго гаварыў.
      - Антон Шпак, - няхай Бог дасьць яму жыцьцё вечнае! - упаў ахвярай у нашым доўгiм i зацятым змаганьнi супраць маскоўскiх захопнiкаў нашай дарагой бацькаўшчыны. Войстра будзем адчуваць мы страту яго, бо Шпак ня быў звычайным сьмяротнiкам. Шмат з вас, магчыма што бальшыня, ведае ягоную творчасьць. Таму й ня буду гаварыць пра ягоныя посьпехi ў журналiстыцы цi мастацкай лiтаратуры, а спрабую кiнуць крыху сьвятла на Антона Шпака як чалавека. Што за чалавек быў гэты надзвычайна плённы ў творчасьцi й вытрывалы змагар за волю нашага паняволенага народу? Некалькi апошнiх гадоў зблiзiлi нас. Бачыў я яго амаль кажны дзень, цi адну гадзiну праводзiлi разам. Мала было ў нас праблемаў, якiх супольна мы не абмяркоўвалi. Колькi часу я яго ведаў, рэдка чуў, каб ён калi наракаў на свой нялёгкi лёс. А трэба вам ведаць, што матар'яльна быў ён вельмi бедны. Ад часу прыезду ў Канаду, жыў зь фiзычнай працы, да гэтага цярпеў ад дрэннага здароўя й фiзычнай слабасьцi. Польскiя вязьнiцы й савецкiя канцлягеры падарвалi, мабыць, ягоныя сiлы. I ня гледзячы на гэта, ён трываў, працаваў, змагаўся, нападаў i адбiваўся. Я зьдзiўляўся зь ягонай духовай велiчы, стойкай самадысцыплiны, неабмежаванай адданасьцi сьвятой справе, якой прысьвячаў усе свае здольнасьцi й час. Антон Шпак стаiць перад намi як памяркоўны й сьцiплы ў жыцьцёвых вымаганьнях, сумленны й вялiкадушны, спачувальны да тых, што ў крыўдзе й нядолi; ён-жа й чалавек цяжкой i няспыннай працы. Усё, што зрабiў для нашага й iншых паняволеных народаў заўдзячваць трэба ягонай вялiкай i чыстай маралi, хрысьцiянскай любовi да блiжняга, вялiкай веры ў Бога, якi, як верыў наш вялiкi духам суродзiч, - возьме наш шматпакутны народ пад апеку Сваю. Якраз тут - у веры ў Бога Збаўцу й народ свой, у любовi да блiжняга, нараджалася крынiца сiлы, вытрываласьцi й посьпехаў Антона Шпака, нашага вялiкага пiсьменьнiка. Нiколi ня гнаўся ён за матар'яльнымi багацьцямi. Вольнасьць творчасьцi й справу вызваленьня бацькаўшчыны стаўляў вышэй усяго. Там, дзе iншыя, у ягоным палажэньнi, звольнiлi-б у працы цi вычарпалiся, Антон Шпак цягнуў з надзвычайным гартам. Шпак быў шчодры ў помачы пакрыўджаным i запрыгоненым суродзiчам i бязьлiтасны ў змаганьнi зь ягонымi прыгнятальнiкамi. Цi пiсьменьнiк быў задаволены плёнамi свае працы й змаганьня? Здаецца, што так. У сваiх творчых пошуках i здабытках ён асягнуў вышынi, якiя наведаць рэдка каму дадзена. Гэтымi сваiмi творамi, мне здаецца, ён, як нiхто iншы з нас, прыблiзiў дзень развалу й зьнiшчэньня пабудаванай на нянавiсьцi маскоўскай iмпэрыi. Коратка гаворачы, Антон Шпак натхнiў да змаганьня i падрыхтаваў наш народ да дня вялiкага бою-расплаты й вызваленьня. Некаторыя з вас могуць спытацца: як гэта такi надзвычайна таленавiты й характарам нязвычайны чалавек ня здолеў палепшыць свайго матар'яльнага дабрабыту? Пастараюся адказаць. Нябожчык меў шматлiкiя прапановы з розных выдавецтваў. Усе яны мелi свае цэны i ўмовы. Агульна яны зводзiлiся да таго, каб пiсаў чалавек для рынку чытачоў. А рынак той, як вам ведама, - свайго роду дрыгва. Не напiшаш таго, што, прыкладна, канадыйскiм чытачом спадабаецца, ня будзеш мець прыбытку. Такiм чынам тварэц мастацкай лiтаратуры мусiць iсьцi на кампрамiсы з гандлярамi, каб зарабiць сабе на пражыцьцё. Антон Шпак на такiя кампрамiсы ня мог iсьцi. Мы добра ведаем сяньняшнi зьвiхнуты сьвет, дзе амаль усё можна купiць за грошы. I для людзей, што думаюць адно катэгорыямi мяшчанства i нажывы, цяжка ня толькi ацанiць, але нават уявiць велiч такiх людзей, як Антон Шпак. Шматлiкiя з нас змагаюцца за вызваленьне Беларусi з маскоўскага калянiяльнага ярма. Наш вораг ёсьць яхiдны, сiльны й нямiласэрны. Гэты варвар дваццатага стагодзьдзя ня лепшы за фашыстоўскую Нямеччыну. Пад ягоным загадам ёсьць вялiзныя матар'яльныя i людзкiя рэсурсы. Але давайце, паважаныя суродзiчы, ня будзем падаць духам таму, што на ўзбраеньнi нашым ёсьць наймагутнейшая зброя - гэта хрысьцiянства i вера ў Бога. I сам Бог з намi. Нам i iншым паняволеным народам на падтрымку iдуць Злучаныя Штаты, Канада, Вялiкая Брытанiя i iншыя дэмакратычныя дзяржавы вольнага сьвету. Мы iм за гэта ўдзячныя i спадзяёмся, што яны памогуць паняволеным народам развалiць варварскую Маскоўшчыну i адбудаваць iхныя незалежныя дзяржавы.
      У гэтым месцы прысутныя ўзнагародзiлi Алеся гулкiмi воплескамi. Ён уважна зiрнуў на Веру, якая ўжо надта нiякавата адчувала сябе ў гэтым месцы й часе, прадбачачы, што найбольш небясьпечнае для яе яшчэ наперадзе. А Алесь прадаўжаў гаварыць.
      - Антон Шпак быў i астаўся з намi таму, што пасееныя iм зернi ўскалосяцца вялiкiм плодным ураджаем для нас i наступных пакаленьняў. Шпак быў мысьлiцелем, прарокам i генэралам. Голас ягоны далятаў ува ўсе куткi сьвету, дзе жывуць нашыя суродзiчы, ён прабiваў зялезную заслону й бiчаваў катаў i забойцаў, мадэрных варвараў. Голас ягоны не даваў супакою маскоўскiм паразiтам i мясцовым цiвуном у iхных мяккiх крэслах у скалянiзаванай Беларусi. Шпака цанiлi слабыя, што патрабавалi помачы, яго на падтрымку клiкалi адважныя i непакорныя, любiлi яго ўсе змагары за волю й шчасьце кажнага чалавека на зямлi. Тут-жа за мяжой агенты калянiяльнае маскоўскае iмпэрыi намагалiся зьвесьцi Антона Шпака з выбранага iм шляху, вычарпаць ягоныя сiлы рознымi iнтрыгамi i правакацыямi, бамбiлi яго няспынным патокам атрутнай прапаганды. Але пiсьменьнiк iгнараваў бальшавiцкiя паклёпы, iнтрыгi, змагаўся з правакацыямi. Ён натхняў i баранiў сваiх i хоць ужо нямоглы фiзычна, ён, як i раней, астаўся непахiсным духова. Калi ворагi ясна ўбачылi, што Шпаку нiяк ня змогуць адабраць ягонага голасу, яны яго замардавалi. Я хачу падчыркнуць, што ў мяне няма сумлеву адносна таго, хто пiсьменьнiка забiў. Сьледзтва прадаўжаецца. Я цалкам перакананы, што час нас апраўдае i вiноўнiкаў забойства Шпака пасадзяць на лаву падсудных. Няхай ня будзе для вас неспадзеўкай тое, што скажу далей. Мы даўно пазналi мэтады дзейнасьцi нашых ворагаў. Таму й цяпер я магу залажыцца з вамi на сваё ўсё матар'яльнае багацьце, што вось тут мiж нас прысутнiчаюць людзi, якiя бралi ўдзел у плянаваньнi забойства нашага выдатнага суродзiча.
      Алесь спынiўся, павольна аглядаў залю. Гэта, як выглядала, быў iм прадуманы тактычны ход. Вера пабляднела. Ейная нявыгада павялiчылася яшчэ, калi бачыла, што Нiк Лок уважна пазiрае на яе. У адным iз заднiх крэслаў чалавек iз зморшчаным тварам неспакойна паварушыўся, рука ягоная сьцiскала люльку на калене.
      "Што зь iм? - думалi некаторыя. - Цi ён думае выклiкаць каго па прозьвiшчах?"
      - I таму дазвольце мне, паважаныя спадарынi й спадары, сказаць гэтым людзям некалькi слоў.
      Алесь iзноў крыху затрымаўся i пасьля прадаўжаў павышаным, голасам, з адыёзнай ноткай пагарды:
      - Ад часу, калi Каiн забiў Абэля, людзi, на працягу стагодзьдзяў, прызвычаiлiся, што з розных прычынаў рука аднаго чалавека падымаецца на iншага. Аднак нiколi ў гiсторыi колькасьць забойстваў ня вырасла да цяперашнiх маштабаў, нiколi ня былi яны так удала плянаваныя i зарганiзаваныя дый нiколi не рабiлiся з матываў так нiзкiх i нiкчэмных. Сатана з Крамля заўзяўся, каб забiць ня менш, як душу чалавека. Каб гэта асягнуць, ён мусiў паняволiць сотнi мiльёнаў. Мы ня маем дакладнага лiку ахвяраў, але ведаем, што некаторыя меншыя народы ўжо Маскоўшчына зусiм вынiшчыла. I яна сяньня, як нiколi, прадаўжае працэс вынiшчэньня людзей шляхам так званай клясавай барацьбы ды ў канцлягерах Сiбiры. У самай савецкай iмпэрыi ня трэба чакаць да 1984-га году, бо жахлiвы лад, якi прадугледзеў Джордж Орвэл, там даўно ўжо iснуе.
      Гэтта Алесь зноў крыху затрымаўся, агледзеў залю. Добры тактычны ход, каб павялiчыць вагу таго, што мае сказаць.
      - Цяпер я зьвяртаюся да тых, каторыя сьведама i ахвотна служаць маскоўскiм тыранам: - вы не павiнны цешыцца з таго, што не зьяўляецеся звычайнымi забойцамi. Вы ёсьць найбольш нягоднымi зь нягоднiкаў i найбольш нiкчэмнымi зь нiкчэмных. Служыце найбольшаму варвару, якi калi-небудзь iснаваў таму, што падняў ён сваю закрываўленую руку на самае велiчнае i сьвятое, што ёсьць у чалавецтва. Вы пазбаўленыя адвагi выступаць супраць людзей у адкрытым баi iдэяў i iнтэлекту, вы баiцеся сьмела глянуць у адкрытыя вочы сумленнага й вольнага чалавека. Як чэрвi, поўзаеце ў цёмных кутох, як зладзеi, ходзiце i абкрадаеце iншых начамi i, як трусы, нападаеце на добрых i сумленных людзей ззаду. За гэта вы заслужылi й будзеце ў бесканечнасьць часу насiць пагарду й ганьбу, на вас будзе ляжаць пракляцьце роду людзкога!
      Шквалам сарвалася бура апладысмэнтаў i крыкi адабрэньня пачулiся з залi. Вера аж скорчылася ў сваiм крэсьле i ейныя рукi, што мелi памагчы агульным апладысмэнтам на залi, дрыжэлi. Яна цяпер не магла пазiраць на чалавека, каторага, здаецца, нядаўна яшчэ моцна кахала. Гэта-ж ёй здалося, што пры ганьбаваньнi прысутных "нiкчэмнiкаў" ягоны падняты ўказальны палец якраз быў накiраваны на яе. Не называючы прозьвiшча, ён яе лаяў перад гэтай вялiзнай грамадой народу. Не магло быць накш.
      Раптам быццам згусьцела, высахла ў роце паветра, аблiваў яе пот, пажвавеў пульс. Яна цяпер старалася нiкому не глядзець у вочы. Уцякаць, уцякаць адсюль трэба! А як-жа! Многiя з гэтых людзей напэўна падазраюць яе, ведаюць, што i яна магла да сьмерцi Шпака спрычынiцца. Трэба абавязкава вось цяпер недзе схавацца, чым далей адсюль. Ды яна-ж ня можа проста ўстаць i ўцякаць адсюль на вачох усiх прысутных... А гэты Нiк Лок збоку, як наўмысна, усё сачыў за ёю.
      38
      Пасьля Алесевай прамовы была прачытаная i прынятая рэзалюцыя, якая, адзначыўшы сьмерць выдатнага пiсьменьнiка, асуджала калянiяльную i антыбеларускую палiтыку бальшавiцкае Маскоўшчыны ў Беларусi, ганьбавала ўсходня-бэрлiнскi камiтэт i ягоную падрыўную дзейнасьць сярод беларускае эмiграцыi, заклiкала вольныя i дэмакратычныя дзяржавы падтрымаць вызвольнае змаганьне паняволенага беларускага народу супраць бальшавiцкае маскоўскае iмпэрыi. Калi закрылася заслона на сцэне, Вера сказала Нiку, што пабяжыць асьвяжыцца.
      - А дзе дзяўчына? - спытаўся ў Нiка Алесь, выйшаўшы з-за сцэны.
      - Сказала, што пабяжыць недзе ў жаночую, асьвяжыцца. I навошта табе гэта было?
      - Што такое?
      - Тая гаворка да забойцаў, цi, як ты iх называеш... Навошта гэта?
      - А я ўпэўнены, што нехта зь iх тут ёсьць. Прадчуваю, што скора будуць нейкiя вынiкi з гэтага. Як выглядала Вера, калi я прамаўляў?
      - Дзiўна... Бледная, засяроджаная ў сабе... Мне здавалася, што ты яе бiчаваў, i яна цярпела, дрыжэла... Цi ты яе ў чым падазраеш?
      - Як ты думаеш? - сказаў Алесь. - I глянь хто тут! Галё, рыбак! Як маешся?
      Побач стаяў худы, цыбаты, у джынсах i спартовай гавайскай кашулi, аброслы рыжай бародкай i доўгiмi валосамi рэпарцёр маладога веку зь мясцовай, сьхiльнай да розных сэнсацыяў, газэты.
      - Цi ёсьць якiя навiны ў справе забойства мiстара Шпака? - спытаўся ён у Алеся.
      - Чаму-ж вы, бойсы, ня спытаецеся ў палiцыi?
      - Яны многа не гавораць, адно кажуць, што сьледзтва вядуць. А з вашай гутаркi на сцэне мне здалося, што вы больш ведаеце, чымся дагэтуль адкрылi. Магчыма маеце каго на воку? Можаце падзялiцца з намi сваiмi сакрэтамi? Будзьце добрым, мiстар Якiмовiч!
      - Няма дурных, мiстар рэпарцёр. Можа я ведаю больш, чым кажу, можа й ня ведаю. Даведаецеся, як той час настане.
      - Дзякую за iнфармацыю, - скрывiўся рэпарцёр i адыйшоўся.
      Заля ўжо напалову апусьцела. Алесь i Нiк шукалi Веру, але нiдзе яе ня бачылi. Папрасiлiлi сяброўку, каб праверыла жаночую прыбiральню. I там Веры ня было.
      - Слухай, Нiк, зрабi мне ласку. Я не магу адсюль пайсьцi яшчэ. Абавязкi, ведаеш... Будзь добрым хлопчыкам, паедзь да Веры на кватэру, пабач, цi яна дома. Не тэлефануй. Мне здаецца, што нешта адбываецца. Ты пагуляй у дэтэктыва. Калi што вельмi важнае, пазванi сюды, каб мяне выклiкалi.
      - Ты ёсьць генiяльны, мой бос, ды вельмi зычлiвы й шчодры. Адразу бягу. Цi твая любоў яшчэ жыве iз той прастытуткай Нiнай?
      - Прыкусi язык, мой хлопча! - усьмiхнуўся Алесь. - Мiс Ляскiн ёсьць вельмi шанаванай прыгажуняй i Вера яшчэ зь ёй жыве.
      - Добра, бацька, ты выйграў. Ужо бягу.
      - Вось добра, сынок. Як вернешся, куплю табе чарку!
      Нiк вярнуўся мо паўгадзiны пазьней. Зь ягонага абыякавага твару Алесь ня зусiм дагадаўся, што здарылася.
      - Дзьверы замкнёныя, у пакоi няма сьвятла. Выглядае, што твая мара некуды шмыгнула. Не абвiнавачвай мяне. Стаяў пад дзьвярмi, стукаў i званiў, - адрапартаваў Нiк.
      - I нiчога?
      - Няма яе, мусiць, дома.
      - Дзякую табе за паслугу, Нiк. Дзе-ж яна магла падзецца?
      - Ты-ж казаў мне, што чакаеш нейкiх насьледкаў ад свае прамовы. Ужо маеш iх.
      - Мяркуеш, што я яе спалохаў?
      - Цi-ж я, малавучаны й нягодны цябе, мудры настаўнiк, магу спасьцiгнуць велiч твае мудрасьцi? - iмiтаваў Нiк вучня нейкага антычнага аракула.
      - Перастань, жартаўнiк! - ушчыкнуў яго за бок Алесь. - I што я маю цяпер рабiць?
      - Давай заглянем у буфэт, можа чарка гарэлкi тваю мудрасьць ускалыхне! - запрапанаваў Нiк.
      Пайшлi. На залi ўжо пачынаўся канцэрт. Цяпер Якiмовiч турбаваўся. Палiцыi нiчога пра Веру не казаў, хаця пановаму глядзеў на яе пасьля сьмерцi пiсьменьнiка. I цi раз у гутарках з суродзiчамi абяцаў памагчы разьвязаць праблему забойства. Дзяўчына цi то проста спалохалася, цi абхiтрыла яго. Прапала вельмi важнае кальцо ў ланцугу. Верыны ўцёкi ўжо ставiлi яе ўцень. Калi гэта былi ўцёкi. Праўда, магло здарыцца нешта зусiм iншае. Алесь нават баяўся думаць пра такое: дзяўчыну маглi схапiць бальшавiцкiя агенты. Цi цяпер падняць трывогу, паведамiць палiцыю? Справа надзвычайна далiкатная. Трэба асьцярожна, каб не пашылi цябе ў дурнi.
      На наступны дзень Алесь даведаўся ад Нiны Ляскiн, што дзяўчына быццам была дома пасьля таго, як Алесь узяў яе на сустрэчу, але недзе зьнiкла. У гардэробе, - казала Нiна, - зьнiкла i дзяўчынiна вопратка. Калi-ж Вера не зьявiлася на працу пасьля таго сьвятога Лебярдзея, калi Нiна Ляскiн запэўнiла Алеся, што нiчога ад яе ня чула, ня мае нiякiх вестак куды яна падзелася, Алесь даў палiцыi даныя пра Веру Мак i папрасiў, каб яе знайшлi. Прычынай назваў тое, што ён дзейнiчае як ейны бос з Трыфты Тонi, якi шукае свае работнiцы, што бяз прычыны пакiнула працу.
      39
      Вера выйшла з тэатру, дзе адбывалася сустрэча, амаль нiкiм незаўважанай. Так ёй здавалася. Затрымала першае таксi й загадала ехаць дадому. Цяпер адна iдэя кiравала ёю: уцякаць як найскарэй, далей ад вачэй людзкiх! Прыехаўшы, замкнулася ў пакоi, ня ўключала сьвятла хоць ужо зьмяркалася.
      Яна завiхалася, каб захапiць з сабою самае неабходнае ў дарогу. Перапалохаў яе званок пры дзьвярох. Села на канапу, прытаiла дыханьне, прыслухоўвалася. Хто гэта можа быць? Можа Капшун? Стары басяк напэўна бег за ёю. А што будзе, калi зараз зьявiцца Нiна, пабачыць яе гэтта ў пакоi безь сьвятла й даведаецца, што яна не рэагуе нават на званок, каб некаму дзьверы адчынiць? Гэткае нешта магло здарыцца. А той нехта за дзьвярмi зноў нацiснуў на званок. Мiнула пара хвiлiнаў. У калiдоры пачулiся крокi, што аддалялiся. Вера падскочыла да вакна, пазiрала праз шчылiну ў шторах. Так, гэта Капшун. Ён затрымаўся на ходнiку, кiнуў вачмi на ейнае вакно. Вера адхiлiлася. Трэба сьпяшыцца. Адзiн хвост за ёй ужо ёсьць. Уцякаць трэба адсюль!
      Якраз калi ўзялася пакаваць вопратку ў чамадан, шукаючы ў змроку сваiх дакумантаў i грошы, якiх заўсёды не хапала, зноў адазваўся пры дзьвярох званок. Вера пацiху лаяла таго некага за дзьвярмi. Прайшла хвiлiна. Зноў званок. Дзяўчына баялася, што гэты нехта затрымаецца за дзьвярмi даўжэй, чымся Капшун. Але неўзабаве i гэты, чуваць, пайшоў. Яна падыйшла зноў да вакна i неўзабаве пазнала свайго суседа, што быў побач яе ў тэатры на сустрэчы.
      Вера выклiкала таксi й паехала на чыгуначную станцыю. Якраз адыходзiў той цягнiк, што ёй быў патрэбны. Якое вялiкае шчасьце! Уцячэ з гэтага гораду, ад гэтых людзей, каторыя так абшмулялi, сканфузiлi ейнае жыцьцё. Пэўне-ж, у тым вялiкiм горадзе, куды яна перабiраецца, чакаюць яе новыя неспадзеўкi. Але там ёсьць у яе сяброўка, каторая сама ўжо добра ўладзiлася i Веру даўно настойлiва запрашала да яе перабрацца. Купiўшы бялет, Вера, цяпер ужо зусiм спакойная пасьля вялiкага ранейшага хваляваньня, накiравалася ў вагон.
      40
      Другi лiст ад маткi Алесь атрымаў на наступны дзень пасьля Лебярдзея. Падрыхтаваны на найгоршае, дрыжачымi пальцамi разарваў канвэрт. I ўзноў пажвавеў, здавалася, пульс крывi. Матка пiсала:
      Мой дарагi сынок Алесь!
      Я пiсала табе месяц назад i ты мусiць атрымаў лiст, бо ён назад не вярнуўся. Я ўстрывожаная. Чаму ты не адказаў? Прашу цябе, сынок дарагi, пiшы да мяне, я хачу ведаць як ты жывеш.
      Далей мацi згадала сёе-тое з жыцьця вёскi, пасьля амаль казённае "я жыву добра", а тады галоўнае:
      Мой сынок, я дачулася, што ты там сярод нашых суайчыньнiкаў робiш падрыўную варожую работу супраць нашай радзiмы. Калi гэта так, дык прашу цябе не рабiць таго. Нашто крыўдзiць сваiх людзей, шкодзiць iм? Ты чуеш, Янка?
      Слухай сваёй маткi i няхай Бог блаславiць цябе, сынок дарагi. Чакаю твайго адказу. Я заўсёды твая матка, зь любоўю да цябе Алена.
      Алесь некалькi разоў прачытаў той лiст, напiсаны на шурпатай, са школьнага сшытка, у клетачку, паперы. Ясным стала, што на матку ягоную адпаведныя ворганы робяць нацiск, проста зьдзекуюцца iз гаротнай жанчыны. Найбольш пагражальнай была фраза: "Ты чуеш, Янка?" Янкам называўся Алесеў бацька. Мацi часта клiкала гэтак, калi бацьку некалi забралi й недзе замардавалi. Адылi яна ня ўжывала такой фразы кажны дзень, а адно тады, калi нейкi вялiкi боль цiснуў сэрца, калi не магла ня выказаць надзвычайнай трывогi.
      Алесь бачыў у гэтым лiсьце руку нягоднiкаў з КДБ. Матчына "просьба", каб не рабiў шкоды сваёй "радзiме". Значыцца, загад ад ворганаў - спынi "варожую" працу! Ну а што станецца, калi ён не паслухае ды ня спынiць? Холадна на сьпiне. Матка была заложнiцай. Алесь, ейны "дарагi сынок", капаў матцы магiлу. У тую ноч Алесь ня мог заснуць, кiдаўся на ложку ў бяссоньнiцы, жахлiвыя думкi не давалi супакою. Сьведамасьць свае бяссiльнасьцi там, дзе патрэбная моц духа й цела. Нават насонныя таблеткi не памагалi.
      41
      Надыйшлi жахлiвыя днi й ночы, цi ночы й днi - Алесь ня мог уцямiць што за чым iшло, калi што канчалася й чым ды дзе абмяжоўвалася. Найважнейшай i прыгнятаючай спанукай было жаданьне, каб пазьбегчы рэальнасьцi, акунуцца недзе ў нечым iншым, як у той адной песьнi нейкага "мастака" рок-н-ролу сьпяваецца: "спынiце сьвет, я хачу зьлезьцi!" Але як гэта зрабiць? Пры помачы алькаголю? Калi ў мiражы п'янкi пачнуць прасьвятляцца мазгi, зноў набухай поўную шклянку брыды... Так, цi не?
      Калi гэта пачалося? Два цi тры днi назад? Ня прыгадваецца. Хто яго ведае... Часта званiў тэлефон. Многiм сябром з працы, i нават самому Давiду Зэлману - таму самаму няспыннаму дынамо, - давялося сказаць, проста з мосту так адрэзаць, каб ня дурылi ягонай, Алесевай, галавы, каб самi адправiлiся ў заслужанае iмi пекла, а яго, Алеся Якiмовiча, пакiнулi ў супакоi. Яму гэты бiзнэсавы сьвет абрыдзеў, ён апынуўся ў iншым, туманным, дзе трацiш ар'ентацыю часу й месца, дзе не стаiць i не цяўкае над табою нейкi гультаяваты цяльпук цi iншая назола. А вы - усе к чорту! Я сам сабе цяпер гаспадар. Напляваць на вас усiх!
      Матка, дарагая ты мая, мiлая, родная! Дзесьцi ў iмгле нейкай яна... Плакала, калi намаўляла яго астацца, калi пакiдаў яе. I гэта ейнае жахлiвае: "Ты чуеш, Янка?" Роспач.
      Даволi гэтых телефонных званкоў. Даволi гэтага абрыдлага сьвету. Алесь схапiў i вырваў тэлефонны провад. Во як! Цяпер перастануць дакучаць. Пастанавiўшы, што ён ужо нешта канструктыўнае зрабiў, устаў, пайшоў у пакой з ваннай, пазiраў у люстэрка. Адтуль глядзеў на яго аброслы барадою, з чырвонымi вачмi схуднелы твар. Цi гэта ён, Алесь Якiмовiч? Божа мой! У пакоях няма нiякага парадку. У халадзiльнiку пуста. Колькi гэта часу мiнула ад добрай стравы? На цэлае шчасьце яшчэ была гарэлка. Ён налiў палову шклянкi, тут-жа выпiў амаль адным глытком. Як гэта сталася, што галава такая цяжкая, ледзь не цэлую тону важыць?
      Ён у пiжаме. Ён-жа дома. Гэтак i добра. Навошта нешта iншае апранаць? Алесь расьсеўся ў крэсьле-гойдаўцы на бальконе. Цяпло алькаголю разьлiлося па ягоным целе. Блаславёнае няведаньне рэальнасьцi. Як цудоўнай i прынаднай ёсьць пустата, калi ты рэальна ня iснуеш. Недзе, праўда, адчуваеш нейкiя фiзычныя патрэбы, функцыi i да таго падобнае... Але затое поўная духовая пустэча. Найбольшая небясьпека на сумежжы, дзе сьвiтаньне пераходзiць у зьмярканьне, цi як яно там... Рэальнасьць высоўвае сваю агiдную маску. Вон яе!
      42
      Назойлiвы стук у дзьверы i за дзьвярмi галасы. Алесь не варушыцца. Стук паўтараецца куды галасьней.
      - Ал, адчынi, ты гультай! Мы ведаем, што ты дома.
      Голас Нiка Лока. Алесь не адказвае.
      - Ал, слухай, адчынi! Калi не адчынiш, выламiм дзьверы!
      - Iдзеце к чорту! Я не хачу вас бачыць. Нiкога не хачу бачыць. Чаму вы, добрыя людзi, ня можаце пакiнуць мяне ў супакоi? Адчапiцеся ад мяне!
      - Слухай, Ал. Я ёсьць твой добры сябра Нiк Лок, а са мной ёсьць яшчэ адзiн твой добры сябра Анды. Мы толькi хочам з табой пагутарыць. Слухай, будзь добры хлопец, адчынi нам.
      - Я казаў... А ну вас! Окэй, няхай сабе.
      Алесь устаў i адамкнуў дзьверы.
      - Ай, яй-яй, як гэта ты мог так зьдзекавацца над самiм сабой! жахнуўся Нiк, убачыўшы змарнелага Якiмовiча.
      - Як гэта ты так ухiтрыўся зьмянiцца? Давай руку! - усьмiхнуўся Анды.
      - Калi ўжо сiлай улезьлi, то сядяйце. Ня буду прытварацца, што я рад вас бачыць, - сказаў Алесь.
      - Ты перастань. Мы ведаем усю рэшту. Давай цяпер праверым, што i як тут у цябе, - пагаспадарску гаварыў Нiк. Ён адчынiў халадзiльнiк i сьвiснуў. Зiрнi, Анды, зусiм пусты. Цi ты, Ал, пастанавiў сябе голадам замарыць? Калi гэта ты еў апошнi раз?
      - Ня памятаю, - пад носам буркнуў Алесь.
      - Дык надзенься, хадзем, нешта зьядзём, - цягнуў Алеся Анды за руку.
      - Пачакай, мой добры сябра, можа пасьля. Перш дай мне закурыць.
      - Дык што гэта такое? - пытаўся Анды, калi Алесь прыкурваў. - Цi ты ня ведаеш, што так можаш сваю працу страцiць?
      Алесь з прысьвiстам зацягнуўся дымам. Выглядала, што намагаўся iгнараваць сяброў.
      - Некалi чытаў я пра гiндускiх манахаў, цi мудрацоў, - пачаў ён, не зважаючы на тое, цi яго слухаюць цi не, - ведаеце, пра гэтых, што мэдытацыяй i рэжымам iзаляцыi стараюцца спасьцiгнуць Бога, цi тую ступень дасканаласьцi, якая роўная Стварыцелю. Я думаў многа на гэтую тэму. Мяркую, што трэба цяжкiх намаганьняў, каб тое асягнуць, калi наагул нешта падобнае ёсьць даступным для людзей. Калi там патрэбныя вялiкiя намаганьнi ды надзвычайная канцэнтрацыя, дык гэта не для мяне. Маё жаданьне вельмi сьцiплае: пакiньце мяне на нейкi час у супакоi, забудзьцеся пра мяне, не дакучайце. Пытаешся сам сябе: цi гэта зашмат, цi гэта такое вялiкае вымаганьне? Выглядае, што так... Глядзiце. Гэтта я замкнуўся, адлучыўся ад сьвету, нiкому на горла ня лезу, не дакучаю. Ну й што, вы думаеце, здарылася? Усе спрабуюць выламаць мае дзьверы.
      Ён спынiўся, пазяхнуў, устаў, пачаў хадзiць няроўнымi крокамi, зноў сеў.
      - Максiм Багдановiч некалi сказаў: "Процi цячэньня вады зможа толькi жывое паплыць, хвалi-ж ракi заўсягды цягнуць тое, што скончыла жыць". Мяркую, што я - анi жывы, анi мёртвы, а паэт забыўся сказаць, што мае рабiць чалавек у маiм палажэньнi: плысьцi супраць цячэньня, цi скончыць жыць...
      - Давай, найперш раскажы нам, што табе дакучае, - сказаў Анды.
      - Дзякую вам, бойсы, што адведалi мяне, хоць я i хацеў-бы сядзець у адзiноцтве. У гэты час я не прашу нiчыёй падтрымкi. Кропка. Мушу прайсьцi, цi пераплысьцi многа мiляў, пакуль вылезу на салiдны бераг.
      - Чуеце, якiя важныя словы! - укiнуў нецярплiва Нiк. - Скажы нам, цi ты страцiў розум таму, што дзяўчына ад цябе ўцякла?
      Алесь нават ня зiрнуў на Нiка. Памалу, быццам пра нешта разважаючы, ён выцягнуў з пачкi другую цыгарэту, закурыў. Углядаўся ў клуб дыму.
      - Запраўды ня ведаю, цi мог-бы я табе нешта вытлумачыць, калi-б нават спрабаваў...
      - Спрабуй!
      - Баюся, што не зразумееш, хлопча.
      - Пастараюся.
      - Ты, мой сябра, некаторыя здарэньнi цi выпадкi, цi няшчасьцi мусiў-бы перажыць. Яны занадта скамплiкаваныя, каб iх апiсацць, цi пра iх расказаць.
      - Не насядай, Нiк, - раiў Анды. - Маем час.
      - Цi вы, добрыя людзi, ня можаце сваiмi прымiтыўнымi мазгамi зразумець, што я хачу мець перапынак? Вы сiлаю цягнеце мяне назад у тое барахло, што называеце жыцьцём. Я не хачу яго. Нейкi час я хачу пасядзець на плоце, прыгледзецца як валочыцца грамада разумнага народу.
      - Але-ж ты руйнуеш усё, што да гэтага часу здабыў, - заўважыў Нiк.
      - Руйную? - скрывiўся ў твары Алесь. - Цi адпавядае тут гэткае слова, я ня ведаю. Некалi здавалася мне, што я да нечага iмкнуўся, рабiў прагрэс, асаблiва тады, калi пачынаў новы шлях у гэтай багатай, дзiўнай i слаба заселенай краiне. Першы раз у жыцьцi, здаецца, сонца было да мяне ўсьмiхнулася. У маёй дзiцячай наiўнасьцi мне здавалася, што адкрыў я нейкае сваё Эльдорадо. I я - вялiзны дурань, спадзяваўся, што прыйшоў нарэшце i для мяне новы пачатак. Я ўскочыў на гэтую апантаную дынамiзмам карузэлю, быў захоплены ёю, памагаў iншым, каб будаваць, разьвiваць, паляпшаць i так далей. Так, сябры мае дарагiя, нейкi час галава мая трашчэла ад радасьцi. Не забывайцеся, што ад прыгоннага халопа ў Савецкiм Саюзе i да экзэкутыўнага крэсла ў канадыйскiм бiзнэсе дарога даўгая, цяжкая, з многiмi ўхабамi. Я прайшоў яе, меў салiдныя асновы спадзявацца, што будучыню сабе ўжо запраўды, як трэба, забясьпечыў. I аднаго дня тое вялiкае здарэньне было... Мяне сьцягнулi ўнiз, зьвязалi. Каротка гаворачы, я апынуўся там на самым дне, дзе некалi пачынаў, з дабаўкай усьведамленьня, што я заўсёды туды належаць маю. Цяпер, - Алесь пагражальна выставiў указальны палец у бок сяброў, - цi вы сабе ўяўляеце што гэта значыць апынуцца на самым нiзе, адкуль ты пачаў, без надзеi, што адтуль некалi выкарабкаешся?
      - Гаворыш нейкiмi загадкамi. Хто цябе i ў якi нiз сьцягнуў? Нiхто! сказаў Нiк.
      - Я бачу, што вы, мудрыя галовы Трыфты Тонi, усё яшчэ нiчога ня скумекалi. Мусiце памятаць, што сталася за апошнi месяц у мяне i ў нашай беларускай калёнii. Перш за ўсё - забойства Шпака, - няхай Бог прыйме яго на ўлоньне Сваё! Тады ўцякла некуды Вера, а цяпер гэта вось!
      Алесь узяў шэрага колеру канвэрт i трымаў яго перад Нiкам.
      - А што гэта такое? - зацiкавiўся Анды.
      - Лiст ад маёй маткi. Я-ж казаў вам пра яе раней, цi-ж ня так?
      - Так, ты згадваў пра яе некалi...
      - I цi вы ўяўляеце, чаму яна пiша? - Алесь пачаў хадзiць па пакоi, гарачыўся, павысiў голас. - Таму што ёй загадалi, вось чаму. I што яна пiша? Цяпер, джэнтлемэны, паслухайце яе: яна просiць мяне, каб я перастаў працаваць тут у грамадзкiх арганiзацыях сваiх суродзiчаў. Праца мая тут у Канадзе сярод нашых людзей, каторыя стараюцца прыжыцца, стаць на ногi, працу здабыць, дзяцей на добрых людзей гадаваць, у сваiх сьвятынях памалiцца, вось гэтая мая праца, гэткая бясплатная работа мiж сваiх, яна, - чулi вы такое супярэчыць iнтарэсам бальшавiцкае дзяржавы i iмi паняволенага беларускага народу. Вы, мае добрыя сябры, напэўна ўжо адгадалi ў чым справа: лiст той прадыктавалi матцы камунiстычныя палiтрукi. Характэрна, што й мова бюракратычна-казённая, якраз такая, якой матка мая нiколi, пiшучы да мяне, не надумалася-б ужываць. Але самае важнае ў тым лiсьце, што мая дарагая матка, - дай ёй, Божа, многа здароўя! - сумела мяне перасьцерагчы. Яна туды ў тэкст лiста ўставiла такую фразу, якую, - я пэўны гэтага, - яна ўжывае толькi, каб перадаць сiгнал вялiкае небясьпекi. Як вам гэта падабаецца? Цяпер-жа, калi жадаеце далей заглыбiцца ў гэтую справу, я магу iлюстраваць. Ёсьць тая гаргара-дзяржава. Яе тут у Канадзе называюць iранiчна "расейскi мядзьведзь". Тэрмiн гэты, магчыма, некалi пасаваў да царскай Расеi, але не цяперашняга гiганта, якiм загадвае бальшавiцкая мафiя. Я вось гэтую бальшавiцкую iмпэрыю, што цяпер яна ёсьць, прыраўняў-бы да крыважэрнага актопуса. Ён душыў-жор мой народ i радню, а цяпер ужо выцягвае шчупальцы, каб i мяне праглынуць. Ведаючы паходжаньне й характар гэтага дэмана, магу даволi дакладна прадказаць, што далей здарыцца...
      Алесь спынiўся, як быццам чакаючы, каб яго заахвоцiлi прадаўжаць. Мужчыны пазiралi на бледнага i ўсхваляванага сябру.
      - У сваiм наступным лiсьце мама, пад дыктоўкай гэтага самага актопуса, будзе прасiць мяне... Не, чакайце, яна будзе апэляваць да мяне, ужываючы тыя дыктаваныя саладжавыя казённыя словы, каб я дамоў вярнуўся. Абавязкова гэтак будзе. Матка да мяне зьвернецца: вярнiся, сыночак родненькi! I яшчэ ў гэным лiсьце, у адпаведнай форме зьявяцца абяцаньнi, - так, абавязкава абяцаньнi! - што бацькаўшчына, якую яны называюць радзiмай, з радасьцю прыме на ўлоньне сваё гэтага блуднага сына ды выбачыць яму ўсе грахi вялiкiя i малыя, каторыя ён, блукаючы па чужыне, супраць той самай радзiмы нарабiў. Ды тое выбачэньне гэных нiбы грахоў мае наступiць, - заўважце гэта, - толькi пасьля таго, калi я пакаюся, выбачэньня такога ў iх, нiзка пакланiўшыся, папрашу. Значыцца, як усёроўна на споведзi: каюся, каюся, каюся, выбачце мне грэшнаму. Дапусьцiм цяпер, што я маю намер якраз такi крок зрабiць. Бязумоўна, я не зраблю так, але ўявiм сабе такую сытуацыю. За якiя гэта грахi i ў каго я маю спавядацца ды выбачэньня прасiць? Але-ж, не ў каго iншага, як толькi ў маскоўскiх крымiналiстаў, iхных беларускiх янычараў, значыцца тых, што паняволiлi маю бацькаўшчыну, народ запрыгонiлi, зрабiлi жывое пекла ў ёй... Вось каго...
      Алесь хiстаўся, хадзiў яшчэ па пакоi.
      - Але-ж прашу выбачыць, - адумаўся ён, - я загаварыўся i забыўся пра вас. Пачакайце, калi ласка.
      Ён прынёс з кухнi шклянкi, напоўнiў iх садовай вадой зь лёдам, а ў чаркi паналiваў гарэлку.
      - Прапаную, за нашае здароўе! - сказаў Алесь.
      Выпiлi.
      - Прашу ўзяць пад увагу, што мае суродзiчы выгнанцы, уключна са мной, цяпер вядуць вайну. Прызнацца трэба, дзiўная гэта вайна. Наш вораг трымае ў няволi ўсiх заложнiкаў, мае вялiзныя запасы амунiцыi i амаль неабмежаваныя матар'яльныя рэсурсы. Запраўды, мы ня маем амаль нiякiх шанцаў на посьпехi ў такiм няроўным змаганьнi, нi аднаго ў мiльёне. Усёроўна мы робiм рух, быццам б'ёмся, мы нават намагаемся пераконваць свой бок, што маем нейкiя здабычы, пэўне-ж на iдэалягiчным фроньце. Але нiкога тут не абманеш. Хоць не пачуеш пра гэта ад канадыйскага мiнiстра iмiграцыi, мы - гэта значыць бальшыня нас, Беларусаў, пасьляваенная iмiграцыя, - апынулiся тут з палiтычных прычынаў. I ў гэтай краiне мы працуем на грамадзкiм i палiтычным груньце, як нейкiя мiсiянеры. Мы апынулiся тут, каб мабiлiзаваць помач для пакрыўджаных, паняволеных, для тых, якiх бязбожны таталiтарны i крывавы фашыстоўскi рэжым з Масквы вынiшчае мiльёнамi. Мы расказвалi пра лёс паняволеных нязьлiчоную колькасьць разоў. Мы прасiлi зразуменьня, папярэджвалi й асьцерагалi гэтую краiну й цэлы сьвет, што калi камунiстычны ракавы арганiзм ня будзе зьнiшчаны, калi ягоны рост ня будзе стрыманы, дык ён цэлы вольны сьвет паняволiць i зьнiшчыць. Ну i якi з таго вынiк? Сьвет, да якога зьвяртаемся, як казаў адiн калега мой, цынiк "бесится с жиру", ён iз паблажлiвай усьмешкай глядзiць на нас, як на нейкiх дзiвакоў. Ён спакойна прыглядаецца, як некаторыя народы ў камунiстычным ярме ўжо душацца ў перадсьмяротных канвульсiях. Госпадзе мой, чаму Ты адвярнуў ад нас твар свой?
      Амаль задыхаючыся ад такой узьнёслай рыторыкi, Алесь спынiўся, прыкурыў новую цыгарэту.
      - Я нiколi не ўяўляў таго, што яно гэтак ёсьць! - голасна зьдзiвiўся Нiк.
      - Гэта цяжка ўявiць, гэта ня гульня ў гакэй, - стараўся ўсьмiхнуцца Алесь.
      - А якую ролю тут Вера Мак iграе? - спытаўся Анды.
      - Вера, мая любоў, - заглыбiўся ў iншы сьвет Алесь, - iдэал маiх доўгiх i нязбытых мараў, памагатая ў забойстве вялiкага й выдатнага чалавека. Сымбаль чыстай i незаплямленай красы й прыгожая зьява з камунiстычным чарвяком унутры сябе, мадэль скромнасьцi i шпiён бяз прэтэнзiяў... Гэта, хлопцы, агульна гаворачы, вобраз дзяўчыны, пра якую мова. Я запраўды ня ведаю, цi маю права ёй дакараць. Магчыма, што яна мае нейкае апраўданьне... Цяпер-жа яна зьяўляецца адной нiтачкай, якая вядзе да вырашэньня справы забойства. Аднак, магчыма, што камунiсты ўжо яе прыбралi. Прызнаюся, што вобраз гэтай дзяўчыны ня месьцiцца ў маёй галаве i цяпер. Выглядае, што я сустрэў дзьве дзяўчыны, адну - запраўдную, цела й кроў з усiмi, як прыказка кажа, бародаўкамi; другая - твор майго ўяўленьня, сьцiплая i незраўнаная ў сваёй прыгажосьцi цнотка, ляля, цацанька. Калi-б зьявiлася яна перада мною, засыпаў-бы яе пацалункамi i сказаў-бы ёй, што ўсё тое, што сталася раней, калi нашыя ворагi замардавалi такога выдатнага чалавека, у чым памагла ейная рука - гэта нейкi дурны капрыз цi недарэчнасьць. Iснуем толькi мы з табой, Верачка, мы i нашае каханьне. Iншым разам, калi-б трапiла яна ў мае рукi, хацелася-б выцiснуць зь ейнай мяккай шыi апошняе дыханьне...
      Алесь так загаманiўся, акунуўшыся ў сваiм пачуцьцёвым сьвеце, што, вiдаць, забыўся пра прысутных сяброў. Цяпер-жа ён раптоўна павярнуўся.
      - А што вы тут робiце? Цi ня бачыце, што цярплю зьдзекi? - крыкнуў, быццам разьюшаны.
      - Ал, спынiся, успакойся! - сказаў спакойна Анды. - Цi-ж ты ня бачыш, што мы прыйшлi, каб табе памагчы?
      - Не, бойсы. Ад шчырага сэрца вам дзякую, але вашая помач гэтта непатрэбная. Я стаю над пропасьцю. Удома матку нацiскаюць, каб намаўляла мяне вярнуцца, значыцца проста ў рукi дэмана. А тут... Ведаеце, мне патрэбны час, каб перадумаць, падтасаваць, зрабiць падлiкi мiнулага. Я цяпер, у такiм становiшчы няздольны да жыцьця. Мушу зрабiць разьлiкi з сабой, зь Верай... Бяз вашай дапамогi...
      - Ты, чалавеча, цi ты здурэў зусiм, цi што? - выбухнуў Нiк. - Ты-ж страцiш сваю працу. Зэлман казаў...
      - Чакай Нiк, маўчы. Выглядае, што мушу табе тлумачыць простай мовай. Слухай, мой сябра: мне абсалютна няважна, што Зэлман казаў, што нехта пра мяне думае цi кажа. Маю перад сабой праблему, якую мушу сам вырашыць i жадаю, каб мяне гэты сьвет на нейкi час пакiнуў у супакоi. Будзь ласкавы, скажы Зэлману, няхай iдзе ў возера скочыць! Зрабiце мне, хлопцы, ласку, пакiньце мяне самога. Мне прыкра, але ня чуюся...
      - Окэй, Нiк, пойдзем, - устаў Анды. - Памятай, Ал, калi запатрабуеш помачы, толькi сыгналу ад цябе чакаем.
      Калi сябры пакiнулi яго, Алесь паставiў Чайкоўскага патэтычную сымфонiю. Заслухаўся, загойдаўся ў сваiм крэсьле-гойдаўцы. Гвалтоўны плач трос ягонае згаладалае за апошнiя днi цела.
      На наступны дзень зьявiўся да Якiмовiча сам Давiд Зэлман. Алесь быў крыху зьдзiўлены, але надта ўдзячны свайму босу за ягоную вiзыту. Халодным i зраўнаважаным тонам Зэлман пераконваў Алеся, каб вярнуўся неадкладна на працу. Зь некаторым намаганьнем Алесь выясьнiў крамнiку, што так, у цяперашнiм эмацыянальным хаосе, ён зусiм няздольны да нiякай працы. Паспачуваўшы яму, Зэлман намякнуў, што праца на яго ня будзе доўга чакаць i пайшоў.
      43
      Неўзабаве пасьля Новага году Нiк наведаў Мантрэал. У першы дзень палагоджваў бiзнэс, а на другi пайшоў заглянуць у мясцовы тэатр барлеску. У сваiх тэатральных упадабаньнях Нiк меў просты смак. Падабалася яму шорсткая камэдыя больш чым нейкая складаная i сур'ёзная драма, мэлядыйная апэрэта брала верх над гранд-опэрай. Часта заглядаў у барлеск.
      У раньнi час, калi ён прыйшоў, на залi пуставала многа крэслаў дык Нiк прымасьцiўся ля самай сцэны. Нейкае маладое гарлапанiстае стварэньне прасьпявала пару папулярных нумароў пап-музыкi, выступаў штукар. Канфэрансье рэклямаваў гурт уежджаных, не адну вупраж знасiўшых "цудоўных маладых прыгажуняў". Гэныя прыгажунi, што выбеглi пабрыкаць на сцэне, пад тоўстымi слоямi пудры й памады на сваiх тварах маскавалi сваю "маладосьць".
      Нiк ужо пазяхаў у нейкай нудзе i разважаў, цi ўжо выйсьцi, калi канфэрансье, пасьля колькiх грубых анэкдотаў пра сэкс, прапанаваў зорку атракцыi.
      - А цяпер, паважаныя спадарынi й спадары, - урачыста гаварыў ён, - маю прыемнасьць прадставiць вам галоўную атракцыю сяньняшняга шову, замаскаваную цудоўную прыгажуню. Нiхто ня ведае адкуль яна ў нас зьявiлася й куды пойдзе. Залежыць ад вас, цi вы тут яе затрымаеце, цi ў новую дарогу адправiце. Вось даю вам зорку - "Замаскаваную Прыгажуню"!
      Бляндынка сярэднягя росту, на твары мела надзетую ружовага колеру маску. Калi павольнымi й плаўнымi рухамi пачала яна хадзiць па сцэне й распранацца пад саладжавую мэлёдыю флейты, Нiк захапiўся формай надзвычайна прыгожай фiгуры. Просты, без амаль заўсёды прысутнай у такiх паказах вульгарнасьцi, танец. I маўчала, у захапленьнi ад гожай формы на сцэне, мужчынская грамада. У рухах танцоркi пракiдвалася для Нiка нейкая надзвычайная паэзiя. Маладое, пругкае цела. Не, гэта яна ня з тых уежджаных прыгажуняў, што раней выбеглi на сцэну пабрыкаць. Цудоўная! - захапляўся Нiк Лок.
      Калi танцорка прыблiзiлася на край сцэны, Нiку здалося, што ён распазнаў абрысы твару яе... нейкiя, недзе бачаныя. Дзяцюк пачаў уважней прыглядацца. Дзяўчына, калi зноў апынулася блiзка яго, зрабiла рух, мiмалётны рух распазнаньня, цi што... Цi гэта магчыма? Так, гэта мусiць быць яна, а ня хто iншы. Трэба будзе праверыць, пастанавiў Нiк. Калi не асьмелiцца, ня будзе мець супакою. А навошта-ж маска? Калi на паказ выстаўляеш усё цела, за выняткам толькi эратычнай зоны, дык якая прычына, каб схаваць твар? Сарамлiвасьць? Нешта iншае. Хочаш грошы зарабляць i быць iнкогнiто. Вось яно. Пабачым.
      Нiк меркаваў, што да загадчыка трупы дарэмна iсьцi, прозьвiшча дзяўчыны ў масцы ён, пэўне-ж, не назаве. Што аставалася? Спрабаваць заглянуць за сцэну? Рызыка невялiкая. Калi прагоняць, ну дык што...
      Як толькi апусьцiлася занавеса, Нiк шмыгнуў праз левыя дзьверы за сцэну. Ён апынуўся ў вузкiм калiдоры i пазiраў на некалькi дзьвярэй, мяркуючы ў каторыя пастукаць. Дзьве жанчыны з тых размаляваных i напудраных прыгажунь, што брыкалi раней на сцэне, выйшлi з аднаго пакою i Нiк спытаўся ў iх дзе знайсьцi "маску". Адна зь iх паказала дзьверы якраз у той час, калi ў канцы калiдору зьявiўся мускулясты выкiдайла. Нiк хутка адчынiў паказаныя дзьверы i ўвайшоў. Ён апынуўся ў малым пакоi, дзе ў кутку, ля камоды зь люстэркам i рознай касмэтыкай i прыладамi для прыхарошваньня валосаў i твараў якраз i ўбачыў дзяўчыну, але бяз маскi. Яна ўжо апранула сябе ў джынсы й ружовую разьлятайку. Дзяўчына павярнулася да Нiка ад люстэрка на камодзе. Устала.
      - Я цябе чакала, - сказала такiм тонам, быццам яна ўчора з табою бачылася.
      Нiк прыгадаў змарнелага, худога, рашчараванага i горам зьбiтага ды зьбянтэжанага чалавека, якога бачыў пару дней назад. А вось перад iм, у роўным пульсе свайго пругкага цела, з пышнымi хвалямi валосаў, выклiкам маладосьцi ў прамянiстых вачох стаяла Алесева цацанька, iдэал ягонага каханьня, нiбыта сьцiплая цнотка, за якую дзяцюка i цяпер морыць бяссоньнiца.
      - Ты сука! - гаркнуў на яе Нiк i навотмаш правай рукой сьцебануў Веру па твары. Яна абапёрлася на верх камоды.
      Ззаду скрыпнулi дзьверы i Нiк азiрнуўся. Здаравенны выкiдайла затрымаўся ў дзьвярох.
      - Джан! - зьвярнулася да яго Вера, гладзячы шчаку, якая смылела. - Гэта мой сябра. Не чапай яго!
      Выкiдайла выйшаў.
      - Сядай, Нiк, - паказала дзяўчына рухам рукi канапу.
      Яе ўпэўненасьць голасу i ўсьмешка на твары зусiм абяззброiлi Нiка. Ён сеў.
      - Цяпер, мне здаецца, што табе выпадае выясьнiць тую аплявуху i зьнявагу мяне.
      - Прашу цябе, Вера, выбач мне. Мяркую, ты дагадваешся, чаму я руку на цябе падняў. Я хацеў-бы пачуць выясьненьне ад цябе. Павер мне, што калi-б я нават шукаў цябе, дык ня ў гэткiм тэатры ды яшчэ як нейкую зорку ў стрыптызе. Калi я цябе пазнаў, пастанавiў з табой пагаварыць. Я прыгадаў пакрыўджанага i зруйнаванага табой Алеся. Рука засьвярбела. Разумееш?
      - Бачыш, дык усё-ж праўда была мая?
      - Якая гэта праўда?
      - Ты сказаў, што калi-б шукаў мяне, дык ня ў гэткiм тэатры i не ў такой ролi. Затое я i ёсьць тут.
      - Ты хочаш сказаць, што хаваешся? У масцы?
      - А як ты думаеш? Але цяпер, калi ты мяне ўжо знайшоў дык няма патрэбы больш хавацца. Так цi не?
      - Слухай, зайдземся ў рэстаран, там пагамонiм.
      - Окэй, пачакай, я надзену пальто.
      Зайшлiся ў суседнi рэстаран i селi пры стале ў куце. Гэтта было цiха. Замовiлi напiткi i па гамбургэру на кажнага. Нiк уважна аглядаў дзяўчыну. Падумаць адно, у стрыптыз палезла. Якiм гэта чынам? Нешта тут загадкавае. Ад каго яна хаваецца?
      - Можа-б ты мне расказаў перш пра яго? - запрапанавала Вера, калi прынесьлi напiткi.
      Прынаднасьць ейнага твару, як i раней, -заўважыў Нiк, - амаль не аздобленая касмэтыкай, натуральная.
      - Можна й так, - пачаў дзяцюк, - хоць, запраўды, ня ведаю ад чаго пачынаць. Скажу адразу самае найважнейшае: сяньня Алесь амаль зусiм зруйнаваны чалавек. I найгоршае ў тым, што ён пра нiчога ня дбае, адным словам напляваць яму на ўсё. У яго амаль няма грашовых сродкаў...
      - Чаму ён так? I чаму ў яго няма сродкаў?
      Нiк уважна зазiрнуў у дзяўчынiны вочы. Там, дзе калiсьцi было недаўменьне цi дзявочая сарамлiвая прывабнасьць, цяпер вылузвалася самаўпэўненая зухаватасьць.
      - Дзiўна чуць такое пытаньне ад цябе, - Нiк падкрэсьлiў "цябе", каторая сталася прычынай ягонай дэградацыi. Ён-жа не працаваў амаль ад таго часу, калi ты зьнiкла.
      - Чаму? Што зь iм? Давiд яго выкiнуў?
      - Нiхто яго ня выкiдаў. На працу ён не пайшоў, а зачынiўся ў сваiм апартамэньце й гарэлкай пачаў залiвацца. Мы ўсе намаўлялi яго, каб апамятаўся, сам Давiд наведаў яго. Ён нiкога не паслухаў. Казаў, што хоча, каб гэты сьвет пакiнуў яго ў супакоi, у адзiноцтве, бо ён мусiць сам усё абмеркаваць, перагледзець, параацанiць. Выглядаў ён як чалавек, што вось-вось у абдымкi сьмерцi наважыўся йсьцi. Апроч таго ўдару, якi ты яму зрабiла, быў у яго iншы крызiс. Камунiсты пачалi шантажаваць яго празь ягоную бедную i запалоханую матку. I гэты другi ўдар яму, вiдаць, волю адабраў. Мацi пiсала яму пару разоў, прынагляла, каб дамоў вяртаўся.
      - Аж гэтак! О, мой дарлiнг, мой мiленькi Алесь!
      У голасе дзяўчыны турбота, а ў вачох спагада.
      - I што яшчэ?
      - Ён быў i, я веру, цяпер ёсьць шалёна ў цябе закаханы. Некалькi разоў, калi пра цябе была згадка ў гутарцы, ён круцiўся-вярцеўся быццам чарвяк на кручку. Напiнаўся, гарачыўся, так эмацыянальна цярпеў, што нам здавалася можа мець удар сэрца. Прашу цябе мне верыць, замаскаваная прыгажуня.
      - Нiк, будзь добры, не называй мяне гэтак.
      - Выбач, мне здавалася, што ты гэта любiш.
      - Не, ня люблю, анi таго, што на сцэне паказваю...
      - Таму й замаскавалася?
      - Так i не. Але мне не залежыць, каб людзi ведалi, што займаюся такiм... мастацтвам.
      Апошняе слова дзяўчына вымавiла зь нясмакам.
      - Ага, мне няясна было. Дык пра што гэта мы? - Ты апавядаў як Алесь цярпеў з-за мяне.
      - Чуў пра гэта зь ягоных вуснаў, Алесь меў да цябе сур'ёзныя намеры. Ты была ягонай марай, а тут аказалася, што ты ня толькi зьяўляешся спрытнай абманшчыцай, але нават нейкiм чынам зьвязаная з забойствам пiсьменьнiка Шпака. Уявi ягоны боль. Я ня ведаю колькi ў тым праўды...
      - Раскажы мне пра ягоную матку.
      - Выглядае, што камунiсты на яе населi. Алесь проста забiвае сябе турботамi бо ня можа старой i беднай жанчыне нiчым дапамагчы. Пачкi дзьве, з вопраткай, здаецца, выслаў. Загад адтуль просты i ясны: вяртайся дамоў без адвалокi!
      - Мяркуеш, што ён паедзе? - спыталася Вера з трывогай у голасе.
      - Ня ведаю. У такой сiтуацыi, як ён цяпер знаходзiцца, дык цяжка нешта прадбачыць.
      - Так хацелася-б яму памагчы, - сказала дзяўчына.
      Нiк ледзь не падскочыў з радасьцi, схапiў яе за руку.
      - Верачка, дарагая, хочаш? Скажы слова. Ты адзiная, што можаш вярнуць яго да нармальнага жыцьця.
      - Так думаеш?
      - Я пэўны гэтага. Праўду табе сказаць, дык ён быццам цябе зьненавiдзеў. Абвiнавачвае цябе за тваю долю ўва ўсiх ягоных няшчасьцях. Зь iншага боку ён кахае цябе як i раней, прападае безь цябе. Людзi кажуць, ведаеш, што каханьне й нянавiсьць - блiзкiя сваякi. Ня ведаю. Асьмелюся сказаць, ведаючы яго добра, што ён аднаго дня спадзяецца твайго вяртаньня.
      - Бедны хлапец, - шчыра й паволi сказала Вера. Яна заказала яшчэ адзiн напiтак, канчала свой гамбургэр.
      Нiк прыглядаўся ёй i думаў, цi яна апынулася ўжо ў тых учэпiстых руках, якiя зацягнулi яе ў сьвет распусты, зь якога няма назад дарогi.
      - Мне прыкра чуць, што ён на мяне за ўсё вiну звальвае. Бачыш, Нiк, я таксама закаханая ў яго, як раней, а можа й больш. Справа ў тым, што цяпер яшчэ не магу да яго вярнуцца...
      - Чаму не? Твая праца?
      - Гэта ня ёсьць галоўнай прычынай. Ты, Нiк, мяне поўнасьцю ня ведаеш. Гэта даволi скамплiкаванае, цяпер ня буду выясьняць... Адно магу сказаць, што я цяпер на раздарожжы, ня зусiм ведаю, што маю далей рабiць. Пэўныя рэчы патрабуюць разьвязкi. Я старалася знайсьцi выхад, але тымчасам не магла.
      - Што за праблемы ў цябе? Што можа быць важнейшага за тое, чымся памагчы чалавеку, каторага кахаеш?
      - Нiк, прашу, не насядай на мяне. Не магу сказаць... Цi ты думаеш, што я вось цяпер адразу не пабегла-бы да яго, калi-б магла? Такая, як я ёсьць цяпер, яму не змагу памагчы.
      - Але-ж некалi да яго вернешся?
      - Спадзяюся, Нiк. Шчыра гавару.
      - Скажы мне, калi ласка: цi ты яшчэ цяпер скрываешся ад палiцыi i чырвоных?
      - Хто сказаў, што я скрываюся ад палiцыi i чырвоных?
      - Наколькi памятаю, Алесь так сказаў. Ён нават прадугледзiў магчымасьцi небясьпекi для цябе ад камунiстаў.
      - Аж так? Ну, можа я й скрываюся...
      Наступiла маўчаньне. Нiк зiрнуў на гадзiньнiк.
      - Сьпяшыш, Нiк?
      - За гадзiну сядаю на аўтабус.
      - Iлгун ты, Нiк. Ад якога гэта часу вы, з экзэкутывы, езьдзiце аўтабусам?
      - Твая праўда. Самалётам еду.
      - Вось так лепш. Дык ня маеш часу?
      - Для цябе часу ў мяне хопiць. Хочаш яшчэ вiна?
      - Я ня супраць.
      Нiк заказаў напiткi.
      - Цяпер твая чарга. Як-жа ты знайшла такую цудоўную працу? Я нiколi не падазраваў, што ты здольная да такой, як гэта, сьцiпла гаворачы, паказухi... Я-бы прысягнуў... Табе гэта падабаецца?
      - Я ненавiджу гэткую працу, - скрывiлася Вера. У вачох зьзяла шчырасьць. - Усе гэтыя мужчыны цябе проста праглынаюць, няведама што ўяўляюць, - у вачох такая юрлiвасьць... Мiж iншым, як я табе спадабалася?
      - Надзвычайна! Цi маю выразiць сваё захапленьне з кветкамi?
      - Нiк, прашу цябе, ня зьдзекуйся! Мне нялёгка. Добра, што маска...
      - Дык ты хочаш быць ананiмнай? Калi такую працу гэтак ненавiдзiш, дык хто цябе змушае да яе?
      - Нiхто, Нiк, нiхто. Абставiны... Мне прыкра, Нiк, шмат рэчаў не магу табе высьнiць. Я паехала ў Ню-Ёрк, спадзявалася знайсьцi там недзе працу ў якой канторы сакратаркай. Мела там сяброўку. Не ўдалося мне. Аказалася, што адна знаёмая працуе ў гэтым барлеску. Калi пабачыла мяне, пачала хвалiць мой выгляд i раiла мне паспрабаваць стрыптыз. Я кпiла зь яе, каб адчапiлася ад мяне. Яна сур'ёзна пераконвала мяне, што гэта зусiм паважная прафэсiя.
      Нiк уважна пазiраў у ейныя вочы. Ня бачыў у iх ценю хвальшу.
      - Я апынулася ў цяжкiм становiшчы. Бяз працы, у пазыкi залезла. Даходзiлi слухi, нiбыта мяне шукаюць. Якi-ж тут маеш выбар? Аднаго дня я лiстала нейкi журнал i пабачыла жанчыну ў масцы. Голад i даўгi - не сябры. Нарадзiлася iдэя... ў масцы. Сяброўка мяне завяла.
      Вера спынiлася.
      - Ну i?
      - Нiк, запраўды я не прадбачыла, што там ёсьць аж так многа кандыдатак. Нiколi не ўяўляла. Ну, я меркавала, што й тут будзе завал. Калi-ж ёсьць, як вiдаць, такi вялiзны выбар, дык ты мусiш пэўна таму энтрэпрэнеру сэксам адгадзiцца, цi што... Усё гэта мне здалося агiдным.
      Падалi напiткi. Вера перастала апавядаць, быццам чакаючы, каб Нiк яе спанукаў.
      - Дык, за тваё здароўе! - Нiк падняў келiх з брэнды.
      - На здароўе.
      Вера ледзь памачыла вусны вiном i прадаўжала.
      - Калi прыйшла мая чарга, я пайшла на iнтэрвю. Праўда, гэта цяжка назваць словам "iнтэрвю". Той агент намякаў, рукамi лез, можаш уявiць сабе. Здавалася мне, што памру з сораму. Я ўцякла дамоў i плакала...
      I запраўды сьлёзы наплылi ў ейныя вочы. Выняла хустачку, выцерла iх. Нiку зрабiлася няёмка.
      - Ведаеш, - прадаўжала Вера, - усё-ж ня было выхаду. Пайшла назад i, пасьля спробаў на сцэне, мяне ўзялi.
      - Прабач за пытаньне: мусiла ты яму сэксам заплацiць?
      - Нiк, ня ткай носа туды, дзе ня твой бiзнэс... Хоць я магу з гордасьцю сказаць, што абыйшлося бяз гэтага. Цяпер твая цiкавасьць ужо задаволiлася?
      У вачох ейных зьявiлася перамога.
      - I як-жа так скора ты да зоркi дабралася? - насядаў Лок.
      - Але-ж ты недаверлiвы, Нiк. Скажу праўду: трыкi памаглi!
      Яна зьдзеклiва ўсьмiхнулася.
      - Цi магу ўсё гэта пераказаць Алесю?
      - Нiк, баранi Божа, не рабi гэтага!
      Голас ейны задрыжэў. "Добры знак", - падумаў Нiк.
      - Чаму-ж ты ня хочаш, каб я твайму дарлiнгу ўсё расказаў? Можа ён будзе захоплены тым, што ягоная мара ўжо зоркаю стрыптызу сталася? Можа гэтая вестачка ўваскросiць яго з дэградацыi? Га?
      - Нiк, навошта тут твая iронiя i розныя кручкi? Я не магу гэтага зьнесьцi, бо сёе-тое чула пра тваю мараль. Якое права маеш адносiцца да мяне, як нейкi судзьдзя? Цi ты ведаеш маю праблему, цi тыя абставiны, у якiх я была апынулася? Ты расказваеш пра Алеся i спачуваеш яму. Дзякую табе за тое, што ты памагаў чалавеку, якога кахаю. Але пра мяне, упiкаць мне? Прабач...
      Дзяўчына злавалася i ў гэнай злосьцi станавiлася надта прывабнай. Iншая, на яе месцы, даўно апынулася-бы мiж сапсутых наркотыкамi прастытутак. Запраўды, Нiк набраў да яе пашаны цяпер, вось у такой адкрытай гутарцы. Алеся якраз вось такая асоба можа выцягнуць назад з дрыгвы дэградацыi.
      - Прабач, Вера, я мусiў-бы крыху накш... Можа гэта нешта такое ў маiм характары, што пхае, каб iншых крыўдзiць. Выбачыш мне?
      - Я табе ўжо прабачыла, - зазьзяў твар Веры.
      - Дзякую. Ты - надзвычайная дзяўчына. У адну хвiлiну ты ўспыхнеш выбухам злосьцi, а ў наступную прамянiшся сонечнай усьмешкай. Гаворачы шчыра, я зайздрошчу Алесю.
      - Цяпер-жа ты лiсьлiвы...
      - Ды не... Хачу спытацца, вяртаючыся да галоўнага: запраўды ня хочаш, каб расказаў Алесю пра цябе?
      - Не цяпер, Нiк, прашу цябе.
      - Нават не сказаць, што цябе сустрэў?
      - Прашу цябе памаўчаць, Нiк. Расказ пра мяне толькi прынясе яму горыч i цярпеньне. Я спадзяюся, што яго скора пабачу. Ня пытайся калi, я пастараюся. Вер, Нiк, што тут мне працаваць нялёгка. Некаторыя з гэтых сук такiя зайздросныя, што, каб маглi, яны-бы мяне жывой зьелi.
      - Згода, Вера. Але я мушу змывацца ўжо, мне час. Нешта хачу табе запрапанаваць. Давай, зробiм такi дагавор: я нiчога цяпер не скажу Алесю пра цябе калi ты прыабяцаеш быць са мной у кантакце й дасi мне свой адрас. Строга, пасяброўску, Вера, кажу табе, што я гатовы табе поўнасьцю давяраць. Спадзяюся, бязумоўна, што й ты мне давяраеш. Дасi мне адрас, цi што?
      - Нiк, я табе давяраю i тое самае хацела табе прапанаваць. Пасяброўску, зразумела. Верыш?
      - Ды што, можа хочаш, каб на бiблiю прысягнуў?
      - Я сур'ёзна, Нiк. Не жартуй. Я сур'ёзна хачу ведаць пра Алеся, прашу мяне iнфармаваць. Дык давай замяняемся адрасамi.
      Так i зрабiлi.
      - Хачу папрасiць цябе, Вера, сьпяшы да Алеся. Ён ёсьць надзвычайна цэнны, проста высакародны ды вялiкадушны чалавек. Я тут не абыякавы. Цаню яго й стараюся дапамагчы яму. Запраўды турбуюся пра яго. Прашу цябе, Вера, памажы яму.
      - Добра, Нiк, абяцаю, - сказала Вера, калi ўжо ўсталi, каб пакiнуць рэстаран. - Жадаю табе i Алесю ўсяго найлепшага. Да наступнай сустрэчы.
      Яна лёгка пацалавала Нiка ў шчаку й сардэчна пацiснула яму руку на разьвiтаньне.
      44
      Алесь гойдаўся ў сваiм крэсьле й пазiраў праз вакно пакою на вулiцу. Наняў гэты пакой у свайго сябры пасьля таго, як перастаў працаваць у Трыфты Тонi. Гэтта ён праводзiў цяпер бальшыню свайго вольнага часу. У пакоi было адно неабходнае: стол, тры плястыковыя крэслы, ложак з пасьцеляй i шуфляда. Гара кнiгаў займала цэлы кут. Некаторыя зь iх - у кардонавых скрынках. Кнiгi й паперы беспарадкам ляжалi й на стале.
      Алесь аднойчы быў урачыста пастанавiў напiсаць гiсторыю свайго жыцьця. Добра папацеўшы, напiсаў быў ужо тры першыя разьдзелы, а аднаго дня, у прыплыве раптоўнай злосьцi, выкiнуў усё тое на сьметьнiк. I запраўды, хто будзе цiкавiцца ягонай пiсанiнай? Уся тая эмацыянальная жоўць, якую вылiў на паперу, - мяркаваў Якiмовiч, - гэта стрэл у пустое... Цяпер-жа, пачуцьцёва здраньцьвелы, Алесь доўгi час кiваўся ў сваiм крэсьле, глядзеў на вулiцу.
      Мог-бы ён зусiм дакладна апiсаць усе тыя малыя падзеi, што там адбывалiся: што суседзi робяць i ў якi час, якiя дзецi i зь кiм гуляюць, калi палiцыя начэплiвае штрафныя жоўтыя бялеты на аўтамабiлi, каторыя тут ставiць можна толькi ў пэўныя абмежаваныя гарадзкiм правам гадзiны. Алесь прадаў свой Олдсмабiл i большасьць грошы ўжо выдаў на ўтрыманьне. Хутка павiнен знайсьцi працу. Нiк абяцаў, што можа ўзяць яго ў Трыфты Тонi, хоць ягоная калiшняя пазыцыя была ўжо занятая. Атрымаў яшчэ пару лiстоў ад маткi з просьбай, каб вяртаўся на бацькаўшчыну. Бальшавiцкая пастка. Матцы памагчы ня мог, а самому ў варожую пятлю лезьцi?
      Часамi запрашаў яго да сябе сусед з дому Янка Кум. Запрашалi й iншыя, але Алесь да нiкога не хадзiў. З Кумам, якi працаваў у вялiкай фiрме сельскагаспадарчых машынаў, меў добрую беларускую жонку й двое дзетак, ужо выплацiў свой мураваны двухпавярховы дом, меў аўтамабiль, Алесь мог пагаварыць пра жыцьёвыя дробязi, бо ведаў гэтага добразычлiвага i стараннага чалавека, якi нiколi не насiў на нiкога камяня за пазухай. I Алеся ён не распытваўся пра самае найбольшае, што яго балела. Гэтак выгадна было Алесю. Высьцерагаўся тых, каторыя з задаваленьнем маглi-б вярэдзiць ягоную рану.
      Часта наведваў яго Нiк Лок. Апошнiм часам Алесь заўважыў, што ён быццам нешта скрываў, ня мог проста глядзець Якiмовiчу ў вочы. Аднойчы Нiк спытаўся ў Алеся, як-бы ён захаваўся, калi-б Вера раптам пастукала ў дзьверы ягонага пакою. Алесь пацiснуў плячыма, ня ведаў, што адказаць.
      У адзiн дзень Нiк тэлефанаваў да яго i спытаўся, як ягонае здароўе. Абяцаў зрабiць яму неспадзеўку сяньня-ж пасьля працы. Алесь падумаў пра нейкi чарговы Нiкаў жарт, на якiя ён, вынаходлiвы чалавек, быў заўсёды здольны. Алесь глядзеў праз вакно. Сьнег перастаў падаць i некаторыя руплiвыя суседзi ўжо чысьцiлi перад сваiмi дамамi ходнiк. Пад'ехала таксi i Алесь бачыў як Нiк вылез з аўта. Зь iм вылезла нейкая жанчына цi дзяўчына апранутая ў каштанавага колеру футра й такую-ж футраную круглую шапку. Хто-ж гэта такi? Калi яны наблiжалiся, Алесь распазнаў яе. Сэрца ягонае раптоўна паскорыла свой рытм. Усхвалёваны Алесь схапiўся за цыгарэту. Ужо зьмяркалася, ён уключыў сьвятло, падгладзiў коўдру на пасьцелi, зiрнуў на хаос на стале. Апусьцiлiся рукi. "Няхай бачыць, - падумаў, - гэта-ж во якая неспадзеўка!" Пастукалi ў дзьверы.
      - Калi ласка, заходзьце!
      Адчынiлiся дзьверы i Нiк зь дзяўчынай увайшлi ў пакой. Алесь стаяў, абапёршыся на стол i не зварухнуўся. Пiльным вокам аглядаў дзяўчыну.
      - Добры вечар, Ал, глядзi каго я да цябе прывёў, - голасна сказаў i ўсьмiхаўся Нiк, пазiраючы то на Алеся, то на Веру.
      Дзяўчына агледзела пакой, зрабiла крок наперад i спынiлася.
      - Вера, - сказаў Алесь нiзкiм i напружаным тонам, - цi гэта запраўды ты?
      - Я спадзявалася, што ты пра мяне не забыўся, - адказала Вера дрыготкiм голасам. - Можна да цябе?
      - Слухай, - зьвярнуўся Нiк да Алеся, - запрашай нас сесьцi. Што з табой? Хадзi, Вера, давай мне сваё пальто, сядай.
      Нiк узяў у Веры пальто й шапку, палажыў iх на ложак, пасадзiў яе на крэсла. Алесь не крануўся зь месца.
      - Дык ты вярнулася, мая кветка, - сказаў ён голасна, быццам сам да сябе.
      - Дык ты незадаволены, што яна вярнулася? Прызнайся!
      Алесь уважна аглядаў дзяўчыну i быццам ня чуў таго, што сказаў Нiк. Настала маўчаньне. Алесь, як выглядала, нiбыта iснаваў у нейкiм сваiм, аддалёным сьвеце. Уся ўвага ягоных вачэй была сканцэнтраваная на той, якую вось ня так даўно, яму здавалася, незваротна страцiў. А цяпер аглядаў яе тут-жа ў сваiм пакоi, жывую, прыгожую, румяную, i ня верыў сам сабе.
      - Некалi ўдома ў майго бацькi быў сад, - пачаў ён паволi апавядаць. Было некалькi маладых яблыняў папяровак. На гэтых маладых дрэўцах вырасталi вялiкiя жоўтыя, во так вялiчынёй з два кулакi, яблыкi. Я надта любiў яблыкi. У суседаў сад лазiў iх латашыць ну й да сваiх стараўся, як толькi дасьпявалi, першым дабрацца. А яблыкi на папяроўцы былi такiя цяжкiя, што сукi ламалi, дык бацька ладзiў для iх спэцыяльныя падпоры. I вось таго лета, аглядаючы часта адну папяроўку яблыню, я спасьцярог, што ўсе цяжкiя, ужо пападпiраныя яблыкi яшчэ зялёныя, хоць ужо вялiкiя, але адзiн яблык раней пачаў жаўцець. Вось, думаю сам сабе, гэты яблык ёсьць надзвычайны прыгажун i вялiзны маладзец, ён раней за ўсе iншыя чамусьцi сьпее, быццам для таго, каб я яго зьеў. Пакуль бацька дабярэцца, дык я ўжо i ў рот яго! Яно так i сталася. Каб бацька цi матка ня бачылi, я раз шмыгнуў у сад, сарваў той сьпелы яблык папяроўку i як найшырэй разiнуўшы рот, адкусiў вялiзны пахучы кавалак яго. I тут я стануў, як акамянелы, мой рот перастаў жваць. I чаму? А таму, што зь сярэдзiны таго кавалка яблыка, больш як паловы яго, каторы трымаў у сваёй руцэ, пазiраў на мяне сваёй чорнай галавой вялiзны жоўты чарвяк. I сыты-ж паразiт, каб яго пранцы! Ды яшчэ, прыгадваю, выкручваецца, быццам iзь зьдзiўленьнем на мяне глядзiць. Я так узлаваўся, выплюнуў тое з роту, i гэты кавалак, каторы ў руцэ трымаў - пад ногi! Растаптаў!
      - Я, мусiць, пайду, - сказаў Нiк.
      - Га? Ага, як хочаш...
      Нiк зразумеў, што Алесь быў у нейкiм iншым, яму зусiм недаступным сьвеце. Нават не падзякаваў яму за тое, што Веру прывёў. Ён шмыгнуў за дзьверы.
      - Ну й што ты гэтым хочаш сказаць? - спыталася Алеся Вера. Яна ўважна слухала схуднелага, мiзэрнага цяпер у твары, аброслага барадой Алеся. Яна сядзела на крэсьле. Алесь падыйшоў да яе, стануў насупраць, пазiраў у вочы.
      - Як гэта так? Ты нiчога не зразумела? Калi я, некалi, закахаўся ў цябе, адкуль мне было ведаць, што камунiстычны чарвяк-паразiт сыцее ў тваiм нутры? I цяпер проста сьмешна й няверагодна: нават такая думка, баранi Божа, каб мне калi ў галаву цюкнула! Анi-нi! Некаторыя з маiх суродзiчаў намякалi, што такая магчымасьць можа быць, яй-Богу! Што за дурань, асьлеплены каханьнем дурань зь мяне быў!
      Вера схiлiла галаву й ледзь стрымлiвала сьлёзы.
      - Дык чаго-ж маўчыш? - пытаўся ў яе Алесь.
      - Алесь, мiлы мой, мне прыкра, што так сталася. За тое, што я зрабiла, няма прабачэньня. Усё-ж я спадзявалася, што выслухаеш мяне, таму й прыехала...
      Цяпер яна падняла галаву, i Алесь спасьцярог там сьлёзы.
      - Выслухаю што, Вера? Ты мне раскажаш, якiм вялiкiм iдэалiстам ты была, як памагала iм пхаць той увесь сьвет да рэвалюцыi, ды як Мiкiта кукурузьнiк адчынiў табе вочы? Што ты новага можаш мне сказаць, Вера?
      Голас Алесеў войстры, як брытва. У вачох - маланкi. Ледзь стрымлiваўся, каб "кветку" за горла не схапiць. Колькi-ж кiпенi ў сэрцы!
      - Алесь, дарагi мой, я вярнулася па сваёй волi, спадзявалася, што выслухаеш мяне. Я меркавала, што ў цябе на столькi хопiць цярплiвасьцi, калi ўжо не пашаны да мяне...
      - Добра, дзяўчына, окэй, расказвай. Пачынай. Ды даволi мяне зводзiць. Высьцерагайся гэтага. Няхай гэта будзе запраўды нешта важнае, бо...
      - Ал, ты запраўды нiколi не даведаўся адкуль я паходжу, пра маiх бацькоў i маё дзяцiнства нiчога ня ведаеш. Калi раскажу табе, можа зразумееш...
      - Я слухаю.
      - Калi я была яшчэ маленькай дзяўчынкай, тут быў вялiкi эканамiчны крызiс. Ты пра яго чуў. Мой бацька быў бяз працы й ня было за што пражыць. Гэтаксама цярпела маса iншых. Страшная сытуацыя. Беспрацоўныя дэманстравалi, а палiцыя бiла iх, разганяла бiзунамi, цкавала сабакамi... наяжджала на iх коньмi. Я помню адну такую сцэну i я яе не забудуся да канца жыцьця. Было многа людзей, былi жанчыны й дзецi ў мястэчку, палiцыя разганяла дэманстрацыю рабочых. Пачалося ад крыку й кiданьня каменьнямi, а кончылася тым, што коньмi наляцелi на людзей i забiлi тады, у лiку iншых, майго бацьку. Ты зразумей, што я тады была малой дзяўчынкай, мая мацi трымала мяне ў сваiх руках. Калi бацьку забiлi, яна была самлела, а мяне, - пасьля казалi, - людзi выратавалi спад конскiх капытоў. Маю матку ледзь аднялi ад бацькi мёртвага ўжо. Пасьля ўсiх гэтых гадоў я памятаю яго, зьбiтага, што ўмiраў на руках маёй маткi. I маёй матцы нядоўга асталося было жыць, за год i яна адыйшла пад ударам сэрца. Я асталася сама на гэтым сьвеце, маленькая сiрата. Можаш сабе ўявiць якое мяне чакала жыцьцё. Мне памаглi добрыя людзi. Гэтак мне тады здавалася. Мясцовы рабочы клюб, як я пасьля дый запозна гэта зразумела, памагаў мне не таму, што быў натхнёны духам Самарытанiна... Людзi з таго клюбу мне ня толькi мiнiмальна памагалi, але мяне i выкарыстоўвалi для сваiх мэтаў. З палiтычных меркаваньняў яны з майго бацькi зрабiлi вялiкага змагара, проста мучанiка за камунiстычныя iдэалы. I для добрых людзей я быццам напамiнала пра тое зло, якое капiталiстычны ўрад зрабiў бедным i беспрацоўным людзём. Людзi гаварылi мне, часта прыпамiналi мне, што гэта ўрад мяне сiратой зрабiў. Я да гэтага прывыкла. I ведаеш што? Тая рэкляма, якую рабiлi мне, як дачцэ вялiкага змагара за справу працоўных, нават спадабалася мне. Такая, вiдаць, нiкчэмная людзкая натура... Калi я падрасла, працавала ў рабочым клюбе ў Балтаве. Казалi, што я добрая i пiльная работнiца. Прыйшла навука. Я чытала, што мне давалi. Ты ведаеш iхную лiтаратуру, ты павiнен ведаць... Яны мелi школьную праграму па суботах i нядзелях. Я навучылася чытаць i пiсаць парасейску, а ад людзей яшчэ ведала i пабеларуску. Чытала многа савецкай лiтаратуры, пераважна Максiма Горкага. Яны, мусiць, лiчылi мяне добрым матар'ялам бо нават далi магчымасьць у Савецкi Саюз зьезьдзiць.
      Алесь усеўся на крэсьле насупраць Веры i ўважна прыглядаўся ейнаму твару й вачом, калi яна прадаўжала расказваць. Ня было сумлеваў у Алеся. Дзяўчына гаварыла шчыра i, магчыма, хацела цяпер перад iм выспавядацца, цi прынамсi выказацца пра некаторыя свае памылкi ў мiнулым.
      - Ты езьдзiла ў Савецкi Саюз? - перапытаўся ён Веру.
      - Так, езьдзiла ў складзе зарганiзаванай iмi групы. Я табе не казала пра гэта?
      - Не, не казала.
      - Дык вось там яны проста паказвалi нам тыя вядомыя пацёмкiнскiя вёскi. Праўда, многа гаварылi пра гэройства савецкага народу, каторы перамог гiтлераўскi фашызм i так далей. Ты ведаеш iхную прапаганду. Пасьля таго, як Хрушчоў выкрыў Сталiна, у нас зьявiлiся iншыя думкi i пра камунiстычную ўладу i пра iхных правадыроў - тую мафiю, каторая сядзiць на вярхушцы. Нарадзiўся недавер да iх. Але ў сваёй далейшай працы тут у iхным клюбе ў Канадзе мае сумлевы яшчэ не перашкаджалi. Тая зьвязанасьць зь iмi ад маленства, ды тая шыльда для майго забiтага ў абароне працоўных бацькi, гэта не магло прайсьцi бясьсьледна. А скажы, Алесь, што-бы ты рабiў, каб быў на маiм месцы?
      Алесь не адказаў.
      - Пасьля яны папрасiлi мяне, каб я пераехала ў Радфорд. Вiдаць, што мне давяралi i лiчылi мяне добрым работнiкам.
      - Цябе напэўна яны лiчылi ўдарнiкам, бо выслалi сюды, каб даносiла на нас?
      - Не. Яны нiчога такога мне не казалi. Абяцалi, што буду працаваць тут у клюбе побач iз сваёй рэгулярнай нейкай працай у нейкай канторы. Ды пасьля ўжо iншае сталася.
      - Я бачу. I ты даносiла на Антона Шпака?
      - Я расказвала пра яго Капшуну.
      - Хто такi той Капшун? Той, што цябе прыслаў да нас?
      - Так.
      - Хто яшчэ?
      - Ягоная памочнiца Нiна Ляскiн, - ты яе знаеш. Жыла я зь ёй на кватэры.
      - Я мусiў-бы даўно дагадацца пра гэную нягоднiцу. Скажы мне, Вера, цi ты гатовая злажыць усе гэтыя прызнаньнi палiцыi?
      - Навошта?
      - Каб знайсьцi забойцу Антона Шпака.
      Вера адказала не адразу. Думала.
      - Ты мяркуеш, што гэта яны, значыцца Капшун i Ляскiн Нiна?
      - А як ты, Вера, мяркуеш? Ты даносiла таму Капшуну на Шпака. Бачылi два рыбакi над ракою, што ад таго месца, дзе Шпак ляжаў забiты, уцякаў у лясную трушчобу нейкi чалавек. Нехта-ж таго чалавека падаслаў... Усе сьляды вядуць да людзей, якiя цябе прыслалi, каб на нас даносiць. А чаму ты думаеш, змусiлi маю старэнькую матку, каб прынагляла мяне ехаць дадому? Чаму? Бачыш - прэсiя на нас з усiх бакоў... I галоўнага ды найбольш выдатнага нашага пiсьменьнiка яны замардавалi. Ты iм гэта памагла зрабiць...
      - Я? Алесь, даражэнькi, я ня ведала нiчога пра гэта...
      - Ты наiўная. Яны цябе выкарысталi. Ды я цяпер прашу толькi памагчы нам, каб выявiць тых людзей зь iхнага кодла, а там ужо палiцыя разматае клубок i забойцу Шпака знойдуць. Паможаш, Вера?
      - Добра, памагу.
      - I падасi палiцыi прозьвiшчы ўсiх тых людзей, каторыя давалi табе iнструкцыi i падаслалi да нас, i каторым ты даносiла на мяне й на Шпака?
      - Окэй.
      - Хочацца табе верыць, але...
      - Алесь, я спадзяюся, што ты паверыш мне. Я-ж сама вярнулася да цябе, ускочыла дзяўчына з крэсла. Устаў i Алесь. - Я-ж цябе кахаю!
      - Мне здаецца, што я пачынаю разумець цябе, дарагая мая, - адыйшоўся Алесь да вакна. - Ты ёсьць дачка камунiстычнага гэроя. Я тут не перагiнаю дугi. Магчыма нават, што твой бацька нiколi, як сьлед, не разумеў камунiзму. Ён быў звычайны добры Беларус, каторы паехаў у чужую краiну шукаць дабрабыту для сябе i сям'i. Беспрацоўны i галодны чалавек выпадкова апынуўся ў дэманстрацыi за правы працоўных на перадавой лiнii. Выпадкова цi наўмысна яго забiлi. Кропка. Так, напэўна, здарылася. Але-ж камунiстам патрэбныя былi гэроi. Бацьку на перадавую лiнiю выпхнула бяда, а камунiсты там завiхалiся для сваiх палiтычных мэтаў. Шляхi, як казаў той, зьбеглiся. Забiлi бацьку, а год пасьля, зь вялiкага гора адыйшла матка. Асталася сiрата, дачка гэроя, што змагаўся за рабочых i быццам за камунiстаў. Дык камунiсты-ж мусiлi цябе выкарыстаць. Ты была для iх вялiкiм прапагандовым капiталам. Твая прысутнасьць зьвязвала незадаволеных i галодных канадыйскiх рабочых з камунiстамi пад чырвоным сьцягам. Так, Вера, усё гэта дакладна пасуе. Манiпулявалi табой наёмнiкi Масквы, фашысты i забойцы ня меншыя за гiтлераўскiх... Я ня маю сумлеваў, Вера, што гаворыш праўду.
      - Алесь, я хачу памагчы табе. Гэта праўда, што мацi пiсала да цябе?
      - Так, пiсала. Пад дыктоўку бальшавiцкiх палiтрукоў. Яны хочуць, каб я прыехаў дамоў, значыцца вярнуўся ў iхныя рукi, каб замардаваць i мяне.
      - I што ты надумаўся рабiць?
      - Я не магу маткi выратаваць. Яна ў iхных руках, як заложнiца. Яны хочуць мяне прынадзiць голасам маткi, каб вярнуўся ў iхныя лапы. Матку вельмi шкадую i прашу Госпада Бога выбачыць мне, што я ня ўзяў яе з сабой калi бацькаўшчыну ў часе вайны пакiдаў. Але-ж яна не хацела йсьцi, мяне намаўляла, каб дома астаўся... Бачыш, як яно выйшла. А цяпер маскоўскiя чырвоныя фашысты насiлуюць маю дарагую маму, ды зьдзекуюцца над мiльёнамi запрыгоненых нашых суродзiчаў, а тут на эмiграцыi выкарыстоўваюць такiх вось засьлепленых, як ты, каб нашых найлепшых людзей мардаваць!
      Алесеў голас быў напоўнены пачуцьцём болю й нянавiсьцi. Вера бачыла, што гэты чалавек цяпер перад ейнымi вачмi - змарнелы, худы, мiзэрны цень таго калiшняга, - вясёлага, агрэсыўнага i адначасна лагоднага прыгажуна, якога колькi разоў трымала ў абдымках. I цяпер яна адно поўнасьцю ўсьведамiла, як шкадавала i кахала яго i якiмi недарэчнымi шляхамi дзьве супрацьлеглыя, здаецца, палiтычныя сыстэмы прывялi i Алеся, i яе ў небясьпечны тупiк. I выбрацца зь яго, гэтага праклятага тупiка, пэўне-ж, можна толькi любоўю, мiласэрнасьцю i абавязкава супольнымi сiламi.
      - Алесь, дарагi мой, я ведаю як табе цяжка, як за матку сэрца балiць, як табе цяжка выбачыць мне за крыўду, што я табе зрабiла. Цi ты можаш мне выбачыць? Цi дазволiш мне, каб я табе памагла? Я цябе кахаю, ты ведаеш гэта. Буду старацца дабром адгадзiцца, памагчы табе...
      Алесь маўчаў, думаў, пасьля твар ягоны праясьнiўся ледзь-ледзь заўважнай усьмешкай.
      - Верачка, дарагая мая! Я так даўно хацеў пачуць такiя словы з вуснаў тваiх. Я такi задаволены, што ты вярнулася. Я так цябе кахаю, што не ўяўляю свайго жыцьця без твае ласкi й прыгажосьцi.
      Вера прыгарнулася да яго, указальны палец палажыла яму на вусны.
      - Шшшшшшш! Маўчы!
      Яны застылi ў доўгiм пацалунку, забыўшыся пра сьвет.
      - Ты-ж, мая кветка, не сказала мне, што ты рабiла й дзе была.
      Алесь заглянуў у ейныя вочы-чараўнiцы, якiя, здавалася яму, неяк пасьмялелi ад таго часу, калi яе бачыў перад тымi тайнымi ўцёкамi. Але цяпер Вера, здалося яму, неяк зьбянтэжылася, можа ня ведала што яму адказаць.
      - Раскажу табе неяк пасьля пра гэта. Доўгая гiсторыя.
      - Усё-ж ты, вiдаць, даволi спрытная, бо цябе нават палiцыя не магла знайсьцi.
      - Можа я больш спрытная, чымся ты думаў, - падмiргнуўшы Алесю, жартавала Вера. - А калi ў тую палiцыю пойдзем?
      - Могуць да заўтра пачакаць. Я цяпер такi задаволены што камунiсты цябе не накрылi.
      - А яны шукалi?
      - Шукалi, вядома. Цяпер мусiм адразу прыняць меры, каб яны табе не адпомсьцiлi за тое, што сьветчыць маеш. Але пра гэта будзем разважаць пазьней. Цяпер-жа давай свае цудоўныя вусенкi па каторых я так зажурыўся.
      У гэным гарачым абдымку новай энэргiяй i радасьцю запульсавалi два сэрцы. Сiла каханьня, нарэшце, перакрочыла апошнюю мяжу, каб зьлiць iх у адно цела.