Наважыла дзяўчына абегаць тыя мейсцы, дзе не была ранiцай. Як заўсёды, цягнула яе дуброва. Здавалася, што там баравiкi былi прыгажэйшыя. Ведала, што Брунiськi - найбольшыя лiтоўскiя канкурэнты па ягадах i грыбох - маглi тут ужо вызьбiраць. Але не. Нешта яшчэ засталося. У вадным мейсцы натрапiла на вялiкую грыбную грамаду й цалкам аддалася нiзкiм паклонам. Сонца добра-ткi пякло ў шыю. Ужо забылася яна пра злосьць на Габiху й суцэльна занятая была цяперашнiм. Адзiн за другiм падразала карэньнi й клала грыбы ў кошык.
      Непадалёк на старой бярозе голасна загрукатаў дзяцел, i Дуня выпрасталася, каб паглядзець. Любiла яна сачыць ляснога лекара пры працы й не магла надзiвiцца, колькi ў яго было сiлы ў малой, здаецца, кволай шыi й дзюбе. А дзяцел, не зважаючы на тое, што наглядала ягонае майстэрства маладая прыгажуня, заядла церабiў кару.
      Там, дзе дубы падступалi да гусьцейшага лесу, амаль суцэльным плотам расьлi ляшчыны. На чупрынах дрэў гэйсала рудая, зь вялiкiм пушыстым хвастом, з добрую мяцёлку, вавёрка. Хвост задзiрлiва трымала ўверх. Адно калi пераскоквала на iншае дрэва, тады хвост абнiжаўся, быццам памагаючы ўласьнiцы плысьцi па паветры. Ведала Дуня, што недалёка той час, калi пачнуць дасьпяваць арэхi. Цяперака яны налiваюцца ўсярэдзiне малаком, а можа ўжо й цьвярдзеюць.
      Дзяўчына падыйшла да арэшнiку, прыгнула галiну й разглядала сарваны арэх. Яшчэ ня ёсьць арэхавая пара - пастанавiла, раскусiўшы мяккую шкарлупiну.
      Гэтак стоячы й разважаючы пра арэхi, дзесь ззаду за сабой пачула трэск. Здалося, што нехта падкрадаецца. Азiрнулася. Нiкога не было навокал. Iзноў узялася за грыбы. Гронка баравiкоў падвяла яе зусiм блiзка пад гушчар, i не магла яна ведаць, што адтуль спамiж галiнаў сочыць за ёй юрлiвая пара вачэй. Дуня была так занятай, што спасьцерагла чалавека толькi тады, калi быў ён побач.
      - Ну як грыбы, Дуня? - спытаўся Лявон Шпунт.
      Ён стаяў ня больш двух-трох крокаў ад дзяўчыны. Быў у ваднэй кашулi, крамных ганавiцах i падношаных ботах.
      Зьдзiўленьне дзяўчыны было вялiкае. Адкуль ён тут? Што яму да яе? Ведала-ж дзяцюка як аблупленага. Гэтая сустрэча нiчога добрага не варажыла. А Шпунт глядзеў на яе зь вялiкай, як здалося, пяшчотай у вачох. Хоць бачылася зь iм няраз раней, нiколi не прыглядалася да гэтых, цяпер памутнелых, вачэй. Была ў iх нейкая неразгаданая прагнасьць. А Лявон гаварыў:
      - Алi-ж ты й вырасла, як расовая каза. Даўно меў я цябе на воку. Цяпер-жа, ластавачка, ты ад мяне нi ўцячэш.
      Здалося Дунi, што ў гэтага сьвятлавалосага дзяцюка зараз пачнуць сьлiнькi цячы: такая нейкая асалода й прагнасьць нечага адчувалася ў ягоным голасе. Пакуль змагла абмяркаваць сытуацыю, Шпунт, быццам клешчамi, учапiўся за ейную руку й цягнуў яе ў лясны гушчар.
      - Ты с-сукiн сын! Пусьцi мяне! - крычала, змагаючыся, дзяўчына.
      Лявонава касматая рука яшчэ больш сьцiснулася ля дзяўчынiнай сярэдзiны. Дуня была ў роспачы. Ведала, што ад такога быка абаранiцца малыя мае шанцы. Цягнучы яе, той борздымi крокамi ўшыўся ў гушчу лесу й звалiў на зямлю. Кошык з грыбамi перакулiўся побач, i баравiкi рассыпалiся па вялай траве й iглiцы. Адна Лявонава рука намагалася ўтрымаць Дуню на зямлi, а другая ўвiхалася ля ейнае спаднiцы.
      Дуня крутанулася з усiх сiл, але дзяцюк яе ўтрымаў. Агiдны твар, як кавальскi мех, соп ля самых вачэй. Быццам пашырылiся зрэнкi ў тых юрлiвых вачох; выглядалi цяпер прагнымi й ненасытнымi. Гэта быў не чалавек, а дзiкун. Ужо зусiм блiзка нахiлiлiся й наблiзiлiся да ейнага твару вусны. У вялiкай роспачы, што сiлы яе пакiдаюць, Дуня напружылася, каб вырвацца зь дзяцюковых клешчаў. Яна крутанула галавой i лбом моцна стукнула ў дзяцюкоў нос. Адтуль пацякла кроў.
      - Дык ты гэткая! - соп злосна Лявон. - Абажджы, я-ж табе...
      Ён так пляснуў шырокай даланёй дзяўчыну па твары, што аж у галаве зазьвiнела. Дуня пачала крычэць. Левай рукой Лявон намагаўся закрыць ёй рот, а правай iрвануў за блюзку на грудзёх. Пры вiдзе голых дзявочых грудзей яшчэ больш узбуйнела й раздражнiлася дзяцюкова юрлiвасьць. Яго апанавала нейкая зьбянтэжаная гарачка. Нэрвовымi рухамi нiяк ня мог упарацца iз спаднiцай. Дуня, выбраўшы момант, падцягнула ўверх калена ды з усёй моцы заехала яму ў мейсца галоўнае актыўнасьцi. Лявон голасна застагнаў ад болю. Удар трапiў у найбольш чульлiвае мейсца. Дзяцюк на ймгненьне выпусьцiў дзяўчыну з рук.
      Дуня ўсхапiлася й кiнулася наўцёкi. Закрываўленая, з голымi грудзьмi, яна бегла, часта спатыкаючыся аб карчы й карэньне на дарозе, баялася азiрнуцца назад. Куды бегла, сама ня ведала. Абы далей ад гэтага дзiкага чалавека. Ззаду пакiнула напалову запоўнены грыбамi кошык.
      VII
      Цi раз перадумваў Янук дзедаву гутарку пад дубам Архiпам. Добра ўсьведамiў ужо, што дзед расчынiў перад iм навосьцеж нейкiя таемныя дзьверы, што ён зрабiў ужо першы крок праз парог. А што-ж бачыў за тым парогам? Было першае ўсьведамленьне адносна жыцьцёвага парадоксу вось на гэтай, крывёй i потам сваiх людзей, як казаў дзед Якуб, прасякнутай зямлi. Цяперака зусiм iнакшым у пастуховых вачох выглядаў i ягоны гаспадар асаднiк Лазоўскi, i тая местачковая палiцыя, якую бацька, - зь нябожчыцай на покуцi тырчма сапхнуты на прадоньне трагiчнага жыцьця - так адважна пагнаў iз свае хаты. Iнакш выглядалi й навакольныя людзi - ягоныя вяскоўцы. Як тыя краты рылiся яны пры цяжкой i непаплатнай працы. Гэта яны былi гэтай зямлi гаспадары, а тыя, што выглядалi чыстымi, сытымi, прыгожа апранутымi, задаволенымi, iз гладкiмi безмазолiстымi рукамi й такiмi-ж гладкiмi тварамi, - тыя былi чужымi паразiтамi. Пры ўсьведамленьнi гэтага Янук аж страпянуўся. Думка абнадзейвала й палохала яго.
      Малы Бахмач наразе быў задаволены тым, што вось нехта дапамог яму адкрыць вялiкую праўду. Адылi адчуваўся нясьмелым у гэтым новым сьвеце. Як малое дзiцё, што вось толькi зрабiла першых колькi самастойных крокаў, ды прытулiлася да прыполу маткi, вагаючыся далей пазнаваць сьвет iз собскага ходу, гэтак Янук ня ведаў цяпер, у якiм кiрунку даць наступны крок. А рупiла йсьцi далей, адкрываць новае, дагэтуль непазнанае й нязглыбленае. Ведаў, што галавы ў прыпол яму ўжо не схаваць, так цi йнакш пойдзе наперад.
      I так гаравацкi князь, што перш уцёк з поля бою, а пасьля - калi ворагi на яго напалi - загiнуў у вабароне роднае зямлi, дый гэтае апошняе вялiкае народнае паўстаньне, удзельнiкам якога быў некалi дзед Якуб, заваявалi ягоную багатую ўявай i думкамi йстоту. Пхалi некуды да таемнага й нязьведанага. Тымчасам прабаваў вобмацкам. Дзедава гутарка ня толькi адкрыла перад iм новы, дагэтуль нязьведаны сьвет, але нарадзiла больш загадкаў, чым высьвятлiла.
      Пра паўстаньне супраць царскае Расеi вучыўся некалi ў школе. Там нацiск клаўся на польскi характар, кiраўнiцтва, iдэйную лiнiю гэтага паўстаньня. Праўда, "чырвоны дыктатар Лiтвы" - Кастусь Калiноўскi, займаў пачэснае мейсца ў лiку гэрояў, але ў параўнаньнi зь iншымi яму давалi скупа ўвагi. Дый самое слова "Лiтва" было нейкай загадкай. Як гэта так, што гэная Лiтва, што цяпер вось тут побач iзь Вiльняй, сталася такой маленькай, а некалi пашыралася й на нашую зямлю? Вось i iхная вёска завецца Лiтоўцы. Цi ў гэтым ёсьць нешта супольнага? Каб гэта тады ўзяў ды спытаўся настаўнiка пра гэта, як аб паўстаньнi й гiсторыi Лiтвы вучылiся? Лiцьвiны-ж - ён гэта чуў - i сваю мову мелi, мусiць, зусiм ад тутэйшай адменную.
      Янук зусiм у разважаньнях заблытаўся. Блукаў вобмацкам, упоцемку. Многа было, мусiць, недаказанага. Дый разважаць лягiчна ня ўмеў яшчэ. А чалавек, што адчынiў тыя першыя дзьверы, грэўся нейдзе на прызьбе, з крывой сваёй люлькай, смактаў самасейку. Цi мог-бы ён, падпiраючыся сваiм кастылём i абношанай кульбай, павесьцi ў гэны новы сьвет крыху далей - паказаць i вытлумачыць што й да чаго?
      Цi раз пазiраў Янук у глыбокай задуме на волата Архiпа. Колькi бачыў i ведаў гэты магутны дуб! Колькi-ж мог-бы ён распавесьцi, калi-б Бог даў яму мову! А дуб, як валадарны гаспадар, пануры й грозны ў хмарны дзень, малады й задзiрлiвы ў пагоду, маўклiва пазiраў на навакольныя гонi, на запрацаваных людзей. Раньняй вясной слухаў ён крык аратага й сачыў аднастайны крок сейбiта, у касавiцу насалоджваўся водарам сенажацяў i гоманам касцоў, у жнiво млосна-абамлелы - прачынаўся надвечар iзь сьпякотнае дрымоты, каб сквапна лавiць журботныя мэлёдыi жнейкаў. Пад восень, калi ўся прырода навокал прыносiла плёны працавiтаму чалавеку, стары Архiп сеяў на Гараватцы жолуды. I ягоны плён быў ня лiшнiм. Зьбiралi сялянкi тыя жалуды, сушылi, малолi, кармiлi iмi сьвiняў.
      Найцяжэй даводзiлася Архiпу ўвосень i зiмою. Дажджавыя й сьнежныя шквалы, вятры блiзкiя й далёкiя - усе па дарозе напатыкалi стагодзьдзямi загартаваныя, войнамi калечаныя Архiпавы грудзi. I кожная бура цi мяцель бралася з гiгантам удужкi, трасла ягоным чубам, прабавала сваю моц. Аблядзянелы й абсыпаны шэраняй, яшчэ больш цудоўна красаваўся гаравацкi волат у сонячны зiмовы дзень. Здавалася, што наўмысьля абрастаў сьнежнай, зiхатлiва-iскрыстай барадой, каб пафарсiць у маестаце поўнае даўжынi свайго веку. Гляньце, маўляў, нiхто тут мне навокал ня роўня!
      Кожны лiтоўскi чалавек, калi хацеў гадаць пра пагоду, насамперш цiкавiўся, чым быў заняты Архiп: цi ягоны чуб спакойна абселi цi, каркаючы, кружылiся над iм вароны, цi пазалотай прыаздобiўся ён на захадзе сонца, цi касурыўся на захмаранае неба ўраньнi.
      Ува ўсiх яго выглядах i прыздобах, у кожную пару дня й году бачыў Архiпа Янук Бахмач. Цяперака-ж, калi перад хлапцом адчынiлiся рыпучым старэчым Якубовым голасам дзьверы ў таямнiчае й нязьведанае, паглядаў пастух на волата iз дозай дзiцячае зайздрасьцi й дакору. Ведаў, што ўтоеным багатым гiстарычным багажом нiколi зь iм, юнаком, стары волат не падзелiцца. Цi-ж ягоная ў тым вiна, што наканавана яму адно прыглядацца, прыслухоўвацца й вечна нямым быць? Казаў Якуб, што дрэвы - значыцца ў iх лiку насамперш дуб Архiп - таксама жывуць ды пасвойму гаварыць умеюць. Але як знайсцi ключ да iхнай гамонкi? Мусiць, чараўнiком трэба быць.
      Пазаўчора наважыўся Янук пайсьцi ў лес i адшукаць магiлу тых паўстанскiх гэрояў, аб якiх прыгадваў дзед. Ведаў, што Лазоўскi не дазволiць яму адлучыцца ад статку, дык пастанавiў скрывiць душой. Сказаў, што абавязкова мусiць бацьку праведаць i папрасiў дазволу прыгнаць статак у загарадзь ля хлявоў якую гадзiну перад захадам сонца. Лазоўскi ведаў хлапчукову настойлiвасьць. Ня пусьцiць, дык - чаго добрага - возьме ды ўцячэ, а пасьля шукай дзе другога пастуха.
      Сонца нiзiлася ўжо цалкам на захад, калi Янук прыгнаў у загарадзь добра напасеных кароваў i памкнуўся з Тапсiкам у кiрунку Гараваткi. Зашыўшыся ў зарасьнiк, ён пераскочыў па жардзiнох цяпер ужо добра зьмялеўшую канаву ды з другога боку яе, як быццам некiм падганяны, рушыў борзда ў кiрунку бору. Выгар той, на ўзьмежжы якога, як казаў дзед, быў паўстанскi курган, знаходзiўся якi кiлямэтар у глыбi лесу. Казалi, што на Выгары, што нагадваў лысiну мiж скарбовага лесу, таксама была некалi гушча дрэваў. Быў пажар, дрэвы пагарэлi, дык вось i застаўся такi лысы горб. Янук раней i цяпер мала думаў пра праўдападобнасьць такога здарэньня.
      Мала калi ўлетку блудзiў Янук па лесе, хоць на сумежжы яго праводзiў многа часу. Ад кароваў не было як адлучыцца. Цяпер-жа, увайшоўшы ў самы ягоны глыб, ён звольнiў кроку, разглядаўся, колькi разоў пiснуў ды прыслухоўваўся да рэха. А рэха паўтаралася, ляцела нейдзе воддаль i там яшчэ адклiкалася, быццам дражнячы яго. Тапсiк абнюхваў усё падарозе. Зазiрнуў у нару пад корч сьпiлаванае хвоi, залiвiстым брэхам даў ведаць пра сябе нявядомаму жыхару тэй нары. Янук адклiкаў Тапсiка, якi неахвотна, быццам iз дакорам глядзеў гаспадару ў вочы за тое (той не разумее й не дазваляе заняцца сабачай уцехай) ды паволi йшоў ззаду.
      Да захаду сонца часу заставалася няшмат. Нельга марудзiць. З наблiжэньнем да Выгару Янук поўнiўся нейкай таемнай баязьлiвасьцяй, непакоем. Тая сьведамасьць, што вось ён iдзе на магiлу гэрояў, што, мабыць, неўзабаве адкрые яшчэ нейкую загадкавую бачыну кнiгi ў новым сьвеце, трывожыла ягоную кволую юнацкую душу. У насычаным змалку казкамi пра ведзьмаў, ваўкалакаў i зданяў уяўленьнi - нейкiя, неразгаданыя блiжэй, ценi захiнулi дарогу, i Янук звольнiў хаду. Паволi азiраўся навокал. Нiдзе не было жывое йстоты. Толькi птушкi, вавёркi й усе iншыя лясныя жыхары працягвалi свае перадвячорныя заняткi. З пазалочанымi ўверсе чубамi ленна стаяў лес. Тапсiк спынiўся перад пастухом i ўпорыста глядзеў яму ў вочы, быццам угадваючы, што Янук будзе рабiць далей. А Бахмач у думках ганiў сябе за недахоп адвагi й дзякаваў Богу за тое, што яго вартуе неразлучны й верны спадарожнiк. Iз гэткiм сябрам дык ня толькi ўдзень, але ўночы можна на якi хочаш курган пайсьцi.
      Ладна папахадзiў хлапец навокал таго Выгару, а кургана нiяк знайсьцi ня мог. Да вушэй даляталi зводдаль i гукi дудкаў пастуховых, i песьнi жнейкаў, i гуканьне цягнiка, i карканьне варонаў нейдзе ўверсе над лясной шапкай. Скора пачне шарэць, i як тады знойдзеш тое мейсца?
      Гэтак рашчараваны йшоў уперад сябе абы йсьцi, не пастанавiўшы яшчэ, цi працягваць пошукi, цi не. На вока трапiла рослая хвоя, якой споднiя галiны зьвiсалi аж на зямлю. Янук спынiўся й пачаў прыглядацца. Пад абвiслымi галiнамi хвоi спасьцярог пастух нешта паводле гарба, пакрытага йглiцай. Тапсiк падняў уверх галаву й пабачыў на хвоi вавёрку. Скочыўшы наперад, ён пачаў брахаць i шоргаць лапамi. Янук хацеў сьцiшыць сабаку, але зыркае вока ягонае пабачыла, што пад Тапсiкавымi лапамi было ня што iншае, як пляскаты, прадаўгаваты, адным канцом урослы ў зямлю, надмагiльны камень.
      Не марудзячы нi хвiлiны, узяўся хлапец за работу. Адламаў канец галiны з хвоi ды зьмятаў iглiцу. Зь верхняга канца камяня распазнаў Бахмач знак крыжа. Нiжэй значылiся нейкiя напiсы. Забыўшыся пра ўвесь сьвет, Янук пачаў зграбаць з камяня зямлю й сцызорыкам, што, на вялiкае шчасьце, знайшоў у кiшэнi, сашкрабаў старую нарасьць. Сабака, зьдзiўлены гэткiм гаспадаровым захаваньнем, забыўся на пра вавёрку ды глядзеў, што робiць Янук.
      Гэта карпатлiвая праца трывала хвiлiн мо дзесяць. Калi Янук скончыў, выпрастаўся на ўвесь рост ды прыглядаўся свайму цiкаваму адкрыцьцю. Якiм-жа ўдзячным тады быў ён свайму бацьку, што параiў некалi навучыцца "рускiя буквы" й паказаў кожную зь iх. Цяперака хоць марудна, iзь цяжкасьцю, але ўсё-ж прачытаў Янук пад крыжом наступнае:
      Боже упакой i прыймi
      у царствii вечная
      рабов твоiх повстанцев
      Iван Карпук
      Петр Белы
      Якав Малыш
      1864 год
      Глухiм малатком бiлася сэрца ў грудзёх басаногага, худога юнака, што паволi ўсьведамляў значэньне выдзяўбанага на камянi долатам нейкага вясковага патрыёта напiсу. Гэта наваадкрытая бачына ўзрушыла яго сваёй прастатой i ляканiчнасьцю. Тут, пад ягонымi нагамi, парахнелi косткi ахвярных народных гэрояў, а ён, бедны, але прагавiты юнацкай цiкавасьцю, ня ведаў яшчэ, нашто яму гэта новазнойдзенае прыдасца. I ня мог нават варажыць тады, паднечаны такой знаходкай, што пацьвердзiла апавяданьне дзеда Якуба, што гэта - як i шмат iншага, знойдзенага пазьней у падарожжы па другiм баку адчыненых дзедам дзьвяроў, - распалiць-разьдзьмухае некалi ў будучынi ў ягоным сэрцы такое буйное й незгаручае полымя, што цi раз прывядзе яго на край страшэннае згубнае проданi.
      VIII
      Дуня, часта азiраючыся назад, бегла колькi моцы. Крокi ейныя звальнялiся ў меру таго, як грудзi дыхалi ўсё цяжэй i цяжэй. Гэта, мусiць, ня сэрца, а нейкi цяжкi молат малацiў у сярэдзiне. Цурком сплываў па твары пот. Змарылася дарэшты. Калi за бярэзьнiкам паказаўся просьвiт поля, звольнiла.
      ...Прыгадваючы ўчорашняе адкрыцьцё ў лесе, Янук думкамi яшчэ й яшчэ перабягаў усё тое новае, што ўведаў апошнiмi часамi. Нават забыўся пра кароваў, што вось панадзiлi ў суседнюю канюшыну. Тапсiк, як заўсёды, быў напагатове. Безь Януковага спануканьня ведаў сваю работу. I калi гэтым разам наёжыўся й пачаў брахаць, пастух думаў, што зноў падвялi яго рагатыя. Але сабака гэтым разам кiнуўся ў кiрунку лесу. Янук ня зьдзiвiўся, калi сабака спынiў брахаць, прыязна махаў хвастом, наблiжаючыся да дзяўчыны, што борздымi крокамi йшла да пастуха.
      Так, гэта Дуня. Як добра, што яна ў гэты час зьявiлася. Можна будзе цяпер вось падзялiцца зь ёй тым сакрэтам, аб якiм згадваў ранiцою. Але што зь ёю? Чаму яна з пустымi рукамi? Чаму так зачырванеўшыся й спацеўшы, так цяжка дыхае? А грудзi?
      Янук разявiў ад зьдзiўленьня рот i аслупянеў. Дзяўчына аднэй рукой трымала падзёртую на грудзёх i закрываўленую блюзку. Януку прыйшла ў галаву жахлiвая здагадка: Бжончэк, мусiць, на яе напаў. Дрыжыкi прабеглi па каленях, i цэлага холадам абняло.
      - Што з табой, Дуня? Чаму ты такая?
      - На... напаў на мяне басяк, - сказала, задыхаючыся.
      У васiлькох на спацелым твары прытаiўся жах. Дрыжэла ўся, дый не ад холаду.
      - Хто? Дзе? - крыкнуў Янук. У галаве закружыла. Думкамi ўжо баранiўся перад адказам, якi - ведаў - зараз пачуе.
      - Гэты бандзюга драгомiшч...
      - Ён? А я думаў - лясьнiк...
      Тое, што не ўгадаў, анiчуць не зьмянiла Янукова настрою. Пад нагамi, здавалася, загушкаўся луг. Уяўленьне зручнымi й майстэрскiмi штрыхамi нарысавала вобраз у лесе: кволая, быццам тая вясеньняя неразбуйнеўшая яшчэ краска, ягоная мiлая сяброўка ў рукох дужага й прагавiтага ў юрлiвасьцi Лявона. Яна змагаецца, баронiцца апошнiмi сiламi, а ён iрве-шматае вопратку й налягае. Бездапаможны дзявочы крык клiча ратунку. I ненасытны, агрэсыўны мядзьведзь ломiць, абрывае з краскi кволыя пялёсткi, топча ягонае, Янукова, сьвятое сьвятых.
      Нiколi не ўяўляў, што гэтая вясковая бедная дзяўчына так валодала iм. Цяпер пагвалчаная амаль перад ягонымi вачыма, яна тузала-разрывала ягонае чульлiвае нутро. Нешта сарвалася ў сярэдзiне. Дрыжэлi Януковы вусны. Ня мог здабыцца на слова. А ў Дунi, як пацеркi, па потным твары хлынулi сьлёзы. Забыўшыся на ўсё, яна рукамi намагалася выцерцi твар. З-пад парванай блюзкi на ўвесь рост вызiрнулi пунсовыя дзявочыя грудзi. Хлапец, канчаткова ашаломлены такiм вiдокам, апусьцiў унiз вочы. Чырваньню загарэўся ягоны твар.
      Нязручнасьць трывала доўга. Напружаньне было такое, што разладаваць яго, здавалася, можа адно новы вялiкi выбух. Надта-ж мала было сказана.
      - Дык i што? - спытаў пастух.
      Не, зусiм ня тое хацеў сказаць. Але як гэта выславiць? Дуня пазiрала на яго, з пытальнiкамi ў вачох. А хлапец баяўся вымавiць нешта жахлiвае, што душыла-прыгнятала.
      - Як-та што? Кажу-ж табе... - дрыжэла ў цiхiм плачы дзяўчына.
      - Удалося яму? - нарэшце вымавiў Янук ды чакаў найцяжэйшага, зьнiшчальнага ўдару.
      - Што цi ўдалося?
      Нявiннымi пупушкамi грудзi ўсё яшчэ саромiлi Янука. Дзяўчына, уздрыгваючы з плачу й перапалоху, быццам забылася пра iх. У сьлёзных васiлькох перш паказалася няўцямнасьць, пасьля перапалох перамешаны зь нейкiм недаверам, ды зноў зусiм выразная цьвёрдасьць.
      - Ах ты! - крыкнула дзяўчына й зрабiла борзды крок наперад. - Дык вы ўсе такiя мужчыны! Бандзюгi, зьвяры!
      Пры гэтых словах яна так ёмка стукнула Бахмача кулаком у твар, што той ажно пахiснуўся.
      - Вы ўсе роўныя! На адну вяроўку вас! - крыкнула, залiваючыся сьлязьмi, i пабегла.
      Гэтага ўжо было занадта. Пад Януком гарэла зямля. На лузе Лазоўскага зрабiлася цесна.
      Дуня паспакайнела, пакуль дабралася да свае хаты. Хоць нэрвовасьць, спрычыненая ўтрусам у лесе цалкам яшчэ ня мiнула, дзяўчына магла думаць адносна спакойна. Падсумаваўшы ўсё, усьведамiла, што фактычна нiякае крыўды "драгомiшч" ёй не зрабiў, апроч таго, што добра патузаў. Але, - цешыла сябе ў думках спрытная дзяўчына, - дасталося-ж i яму ў самае балючае.
      Здалёк пачула Дуня стук у дварэ. Секачом мацi секла ў невялiкiм цэбрыку зелянiну, што назьбiрала на полi для сьвiньнi. Макатунiха адразу спасьцерагла, што з дачкой нешта здарылася.
      - Што з табой, дачушка? А дзе-ж твае грыбы? Божачкi мае, блюзка парваная, кроў! Хто цябе, золатка, лясьнiк?
      - Шпунт...
      - Ён? А каб-жа яго пярун зь яснага неба, а каб яго чыстая зямелька не насiла, а каб...
      Мацi паехала ў кленiчы, а дачка стаяла й пазiрала старой проста ў вочы. Макатунiха, уляпiўшы свой зрок у дачку, старалася адгадаць што запраўды сталася.
      - Раскажы, як было, - загадала яна. - Алi ўсё чысьцiнька кажы, нiчога нi таi. Я тавя матка, ад мяне нiчагусянькi нi хавай.
      Абрыўкамi, часта спыняючыся, дзяўчына пераказала, што сталася. Нялёкка гэта было. Вусны дрыжэлi, вочы сьлязiлiся. А мацi ўсё пiльна ўзiралася, цi не дагледзiць у вачох якога фальшу.
      - Тады я так зьнiмаглася, - канчала Дуня, - што канцы мне прыходзiлi. Насеў на мяне, як мядзьведзь; сапець, а такi страшны, думала - задушыць. Дык я падцягнула нагу i з усёй сiлы як дала яму памiж ног, што ён аж застагнаў i пусьцiў мяне. Тады я наўцёкi... От i ўсё...
      - Нi манiш? Нi знасiлаваў ён цябе? - хацела ўпэўнiцца мацi.
      Дуня не адразу адказала. Яна доўга й упорыста глядзела матцы ў вочы, быццам штосьцi прыгадваючы, а потым сказала цьвёрда:
      - Не!
      - Прызнавайся, кажы праўду, - наступала Макатунiха. У дзяўчынiным голасе было столькi шчырасьцi, што матцы цяжка было паверыць сваiм вушам. - Калi што якоя, дык я пайду яго гэтым секачом бандзюгу!
      - Чаму-ж ня верыш? Каб што было, дык сказала-б, - адказала настойлiва Дуня.
      Памаўчалi.
      - Ну iдзi памыся, ды залатай блюзку, а па кошык сходзiш заўтра.
      IX
      На наступны дзень пад вечар прыйшоў да Янука Мiкола. Як толькi зыйшоў з Гараваткi, здалёк пазнаў яго Янук па хадзе. Чаго-ж бы ён iшоў? Нешта сталася. Добрае цi дрэннае нясе? Калi-б добрае, дык не было-б надта пiльнае. Мусiць, iзноў бяда нейкая.
      Тапсiк кiнуўся старэйшаму брату напярэймы, намагаўся лiзнуць яго ў твар. Мiкола спынiўся ды занадта спакойна, зь нейкай загадкавай падноткай, сказаў:
      - Тату забралi.
      - Тату? Хто? Чаму? - пытаўся Янук.
      - Палiцыя, Мэндлiк iз Вадзiмскiм. Сягоньнiка зараз папалуднi прыехалi ды пачалi шарыць усюды: па хаце, у клецi, у гумне. Знайшлi бальшавiцкiя ахвiшкi...
      - Ахвiшкi? Ня можа быць! Хто-ж iх там палажыў?
      - У тым-жа й загадка. Хто падлажыў, той, мусiць, i палiцыю навёў. А хто-ж гэта патвоему мог зрабiць?
      - Ну з каторых... Лявон цi Косьцiк, iх рук нi мiнула. А можа сам каторы сышчык, каб пасьля тату ўзяць? Га?
      - За руку нi злавiлi, дык i ўгадвай. Тата казаў iм, што нiдаўна Косьцiка ў гумне на кладнi сена знайшоў i што той на яго iз нажом кiнуўся. Дык тата кажыць, што, можа, гэта Сабакевiч па злосьцi зрабiў, за тоя, што прагнаў яго. А яны тады кажуць яму: чаму-ж ты нi прыйшоў i нi заявiў нам? Дык i слухаць нi хацелi. Таўхаляў у каршэнь надавалi й павялi.
      - Ай-я-яй! - iз адчаем у голасе ўсклiкнуў Янук. - Трэба-ж нейкую раду браць. Саб'юць да паўсьмерцi, а тады яшчэ ў цюрму кiнуць.
      Чулi цi раз раней, як палiцыя катавала людзей, западозраных у камунiзьме. Хлапцоў холадам абняло.
      - Дзядзя Алесь пайшоў у Гацi, можа што паможыць, - казаў Мiкола.
      - Ай-я-яй! - енчыў Янук. - Ну чаго гэта прыбiлiся яны да нас, як усiроўна, сьляпы да плоту? А калi дзядзька Алесь пайшоў?
      - Зараз посьля таго, як я яму наказаў. Быў на полi, дык часу заняло. Мне казаў, каб я па цябе зьбегаў. Ён думаiць, што лепi, каб ты дамоў iшоў. Нiма-ж каму рабiць...
      - Ну а тату як забiралi, дык што ён табе казаў?
      - Нi далi яму пагаварыць. Нiчога мне нi сказаў, толька крыкнуў: глядзi, сынок, гаспадарку... пакуль вярнуся...
      - От людаеды, от бандзiты! Гэта-ж, можа, саб'юць беднага татачку...
      Янук ледзь стрымаў плач.
      - Дык ты думаеш, што мне кiдаць Лазоўскага?
      - Ну а як-жа быць?
      Асiрочаныя Бжончыкам юнакi стаялi, як анямеўшыя. Кiнутае Мiколам пытаньне было такое шырокае, усёабдымаючае, такое цяжкое да разьвязаньня, што хоць ты пад зямлю жывым лезь. Маўчалi доўга. Янук канцом свайго вiшнёвага пугаўя пароў долак у траве. Ён усадзiў таўсты канец пугаўя ў ладна падсохлую зьверху зямлю й круцiў iм, каб зрабiць конаўку. А думкi бегалi, не маглi знайсьцi пункту апоры. Зьнявiдныя, гвалтоўныя сiлы раскiдалi Бахмачова гняздо, тапталi iх...
      Пастух падняў уверх пугу, з наважнасьцю зiрнуў брату проста ў вочы.
      - Iдзём, пагонiм кароў. Нiма як. Чорт яго бяры з Лазоўскiм i ягонымi ботамi. Як трэба дома, то трэба...
      Асаднiк насупiў брывы, калi Янук перадаў яму дрэнную вестку пра бацьку. Твар Паляка не распрамянiўся спагадай, наадварот - на iм зьявiлася няскрываная злосьць.
      - Пойдзеш, дык iдзi, смаркачу едэн! - ледзь не крычаў Лазоўскi. - Вы ўсе, сабачая косьць, паршыўцы! Думаеш мне бацькi твайго шкода? Я думаў, што ён чэсны чалавек, добры хрысьцiянiн, ажно ён бальшавiк. Цьфу на вас, хамы пшэклентэ! Усiх вас на адну вяроўку павесiць трэба. Бальшавiцкiмi афiшкамi забаўляцца пачаў! Чулi вы гэта?
      - Паночку, мы-ж кажам, што падлажыў нехта... - пачаў Мiкола.
      - Што ты мне, смаркачу едэн, угаварыць хочаш? Ня веру вам анi на макулiнку. Для вас усiх кулю ў лоб, пане дабрадзею! Так з вамi! Усе комунiсьцi! А дзе-ж я цяпер пастуха вазьму ў гэту пару? Ты, жаба, глядзi, зьвярнуўся ён да Янука, - каб твая нага больш у маiм двары нi ступiла. Чуеш?!
      Пачуўшы паднечаны асаднiкаў голас, з хаты выйшла панi Лазоўская.
      - Чаго ты, Мецю, крычыш? Што сталася?
      - Ды во гэтыя, сабачыя iх косьцi, кажуць мне, што ў iхнай пунi палiцыя бальшавiцкiя афiшкi знайшла, бацьку на пастарунак забралi. Дык пастух дамоў зьбiраецца. Ну ты чула цi не?
      - Янэк, - падыйшла панi Лазоўская, - ты чаму такi неўдзенчны? Мы з табой як родным сынам апякавалiся, а ты нас кiдаеш. А каровы як будуць?
      Янук прыгадаў усю гэтак званую даброць i ласку, што зазнаў у гэтых людзей. Калi-б запраўды яны так апякавалiся родным сынам, то цi ўсядзеў-бы ён у бацькавай хаце? На думку ўсплыло адпаведнае мейсца, куды манiўся паслаць паноў Лазоўскiх разам зь iхнымi каровамi, ды стрымаўся. Мiкола тузануў яго за рукаў:
      - Хадзi, пойдзем. Нiхай шалеюць. Ня людзi-ж гэта, мусiць, калi так гаворуць...
      Доўгi час iшлi моўчкi, абыйшлi бокам густое калючае iржышча. Сабака, апусьцiўшы хвост, плёўся сьледам ззаду. Спанатрыў i ён, што сталася нешта невясёлае. Час ад часу спадылба, быццам на iм ляжэў цяжкi грэх, вiнавата пазiраў на Янука. Праходзячы паўз авёс, Янук пару разоў заядла сьцебануў па буйных зялёных каласох, быццам хочачы Лазоўскаму гэтым урон зрабiць.
      З усходняга краю асаднiкавага хутару, дзе цэлы дзень восем сярпоў грызьлi буйное жыта, прыляцела да вушэй Бахмачовых хлапцоў песьня:
      Нiва, мая нiва, - неўрадлiвая,
      Доля-ж, мая доля, - нешчасьлiвая.
      У чужога пана ўраджаем спорыць,
      А маiх-жа дзетак дома голад морыць...
      Апошняя пазалота зьнiкла зь вяршынi дубу Архiпа. Над iм неспакойна кружылi вароны. На захадзе сонца закрылася шырокай смугой хмары. Узыходзячы на Гараватку, разглянуўшыся, Мiкола сказаў:
      - Цi ня зьменiцца пагода. Глядзi...
      X
      Зь лiку якога тузiну палiцыянтаў у Гацях, што наглядалi за гацкай воласьцю, цi не найбольш актыўным быў малады пан Вадзiмскi. Гэты спрытны пракудны дзяцюк-буян прыйшоў на службу ў мiнулым годзе. Нельга сказаць, каб лёккай дарога ў чорны муньдзiр была. Многа панкоў на лёккi хлеб квапiлася. У палiцыi нi шмат ведаць, нi рабiць ня трэба было.
      Прабаваў Вадзiмскага бацька, валасны ўраднiк, iз сына Адася чалавека зрабiць. Па "панствовай зьнiжцы" пасылаў яго ў глыбоцкую гiмназiю, каб навуку даць. Але Адася да навукi, як лянiвага каня да вупражы, цягнула. За пяць гадоў ледзь-ледзь тры клясы скончыў. Колькi нi прасiў-малiў бацька, панствовыя ўлады скасавалi сынаву "зьнiжку", а сам коштаў сынавай адукацыi пакрываць ня мог.
      Лындаў Адась год-другi па мястэчку, зь мяйсцовай такой самай недавучанай гiмназiяльнай басотай розныя гэцы адстаўляў. Рана асвойтаў такiя няхiтрыя штукi, як пiцьцё гарэлкi, карты, просталiнейнае й нахабнае заляцаньне да дзяўчатаў, майстэрства бойкi, дый нават злодзейства прабаваў. Бацька ведаў, што калi так сына самапасам пусьцiць, дык пасьля ад бяды не абярэсься. Што-ж рабiць? У якую прафэсыйную школу паслаць? Пад бокам такое не было, а на далейшую адлегласьць ягоная кiшэня ня вытрымае. Ня было як працiснуцца й у вабсаду мяйсцовае чыгункi: туды кожны панок-беларучка, што недавучаным быў, цi iншага варштату працы не знайшоў, як цьма на сьвятло лез.
      I тады ўзяўся стары Вадзiмскi за свайго колiшняга сябру з войска, каманданта мяйсцовае палiцыi Мэндлiка.
      - Пацясьнiся, браток, паспагадай, прымi на службу майго Адася. Золата зь яго, а не палiцыянт, будзе. От пабачыш!
      Гэткая прысалоджаная старым Вадзiмскiм прозьба нянадта Мэндлiку даспадобы прыйшлася. Дый ня мог-жа ўзяць ён недавука якога ў палiцыю. Перш трэба было на вышкаленьне аддаць, а тады... Ужо калi Адасяў бацька ў кiшэню палез i гаркаватай манаполькай свае прозьбы падмацаваў, тады Мэндлiк пачаў пераконваць паветавыя ўлады, што яму дапамога патрэбная. А як-жа! Вунь камунiстыя аж кiшаць навокал! Калi б чалавек чатыры рукi меў, дык не ўпараўся-б iзь iмi! Абавязкова палiцыю мацаваць трэба, безадвалочна!
      Зусiм нядвузначна сказалi Мэндлiку павятовыя ўлады, што цэлая згваздка ў гэтак званым скарбе панствовым. Скарб гэны даволi-ткi худы, быццам, каб усiм, што ўраднiкамi хочуць быць - у тым лiку й пашыранай палiцыi - ля яго рукi можна было пагрэць. Вось, прыкладна, калi-б Мэндлiк узяўся часьцей колерам сялянскiх комiнаў ды платоў прыглядацца, або час ад часу водыр вясковых прыбiральняў сваiм панскiм носам праверыць мог, дый адзiн цi другi пратаколчык на залатовак пяток адчыканiць - дык чаму-ж, можа й якому лiшняму Адасю знайшлося-б на "панствовым пастарунку" мейсца. Вядома, што пан Мэндлiк за такую мудрую параду аберуч схапiўся. Зрэшты, што яму? Адась - чалавек пiсьменны, - казаў той, - пратаколаў колькi хочаш табе насьцёбае й справу як належыцца спрэцызуе, дый ногi ў яго ня зношаныя. А што мужыкi стагнаць будуць, дык што яму, Мэндлiку, да гэтага? Заплацяць, чорт iх ня возьме.
      I вось гэткiм чынам, пасьля папярэдняга вышкаленьня, зьявiўся на "панствовым пастарунку" ў Гацях новы сябра чорнае сямейкi Адась Вадзiмскi. Як i трэба спадзявацца было, Адась намагаўся паказаць свае здольнасьцi з найбольш пазытыўнага боку. Служба яму вельмi да смаку прыйшлася. Хоць зялёным выглядаў ён мiж спрактыкаваных па службе сяброў, але надрабляў энтузiязмам. Ужо калi ў якую вёску едзе комiнам прыглядацца, цi пах прыбiральняў правяраць, або зь якiм кмецям справу мець, дык падрастаў Адась, быццам на дражджох. Каторага селянiна так абшурцуе, ды - няхай адно найменшая нагода - так "у халяву" плясьне, што аж "гвязды" ў беднага ў галаве народзяцца.