Дзед змоўк. Выцягнуў свой капшук iз самасейкай, выстукаў аб канец кастыля люльку, туга напакаваў яе тытунём, прыпалiў ды зноў загледзеўся ўдаль.
      - А вы, дзеду, вiдзiлi гэнага гаравацкага князя ўвосень, калi той бой iдзець? - спытаў Янук.
      - Вiдзiў я яго, сынку, дый чуў, як завець помачы. Алi нi знаю цяпер, сынок, наяву тоя было цi ўвосьнi. А гэта, што такая здань здаецца й што тутака замак быў i гэткi князь быў, дык гэта сама чысьцюсенькая праўда, каб я з гэтага места нi сышоў. Як ты, сынку, падрасьцеш, дык табе гэта саўсiм ясна станiць.
      Янук яшчэ ўважней прыгледзеўся дзеду. Ён выглядаў нейкiм далёкiм i таямнiчым. Жыў цяперака, вiдаць, у сваiм, яму аднаму дасяжным сьвеце. Дзед гаварыў далей:
      - Гэттака-ж недзiка ў гэтай зямельцы даўно спарахнелi косьцi гаравацкага князя й княгiнi. I от як я сяду, ды свае плечы да Архiпава камля прыпру, ды як прыслухаюся, так i чую, як ён аб гэтым мiнулым гамонiць, тужыць. Яму па згубленай славе маркотна. Па волi яму, сынок, маркотна. Ён-жа вуньдзiка пасьля вiсельнiкам стаўся. От на гэтым суку, што ты вiдзiш, адрэзаны ды як кукса тарчыць, дык нашых найлепшых людзей мужыкоў чужыя вешалi. Я-ж сам гэта помню. Малы тады быў, от такi як ты цяперака. Вiдзiў, як вешалi, як усiх нашых людзей зь Лiтоўцаў зганялi, на катаргу й на глум выправiлi...
      - Калi гэта? - ажывiўся яшчэ больш зацiкаўлены Янук.
      Дзед маўчаў. Мусiць, дух злавiць хацеў. Зрок ягоны блукаў дзесь гэт далёка, невядома дзе. Можа быў ён цяпер у тэй сiвой, аднаму яму вядомай, для нашага народу крывавай, мiнуўшчыне. Мо дзед стараўся яшчэ раз зазiрнуць туды, памяць адсьвяжыць, пазьбiраць у жмут кавалачкi-россыпы свае маладосьцi, ды мо й з таго згрувасьцiць лягэнду. Адылi гэта не была лягэнда. Дзед сам тое перажыў. Хоць яшчэ й не як узрослы, паўнапраўны сябра, што разам зь iншымi дзялiў цяжар-гора, але-ж як малы, кволы, на якiм усё цяжка адбiвалася, якому балела, якi чуўся бездапаможным. I цяпер вось усё для гэтага маладога дапытлiвага юнака, такога самага мо гаротнiка, як i дзед быў калiсьцi, трэба было сабраць, наверх вылажыць-пераказаць, каб добра прыняў, стравiў, каб з гэтага ў будучынi ўзыйшло й закрасавала нейкае плённае зярнятка.
      Янук разглядаўся. Над Захаруковай бусьлянкай закружыў колькi раз i потым сеў на яе стары бусел. Нехта тарахцеў у полi панарадам з драбiнамi. На захадзе паказалася цёмная смуга.
      - Паноў гэттака, сынок, была некалi чортава гiбель, як i цяперака. Толька-ж цяпер яны падрабнелi, а тады дык куды багацейшыя былi, каб iх макарэц спапялiў. Ды iх рэдка калi вiдзiў наш брат. Сядзелi недзiка ў гарадох цi за гранiцай, каб на iх пропасьць, пузы свае таўстыя гадавалi й гладзiлi, як тыя парсюкi кормныя. Дабро, што нашым мужыцкiм потам заробленае было, прагулiвалi, прапiвалi, на благiх дзевак распускалi. А маёнткамi iхнымi дык аканомы ўпраўлялi. А дзiля таго, каб мужыкоў у послуху пры рабскай працы дзiржаць, дык яны цiвуноў мелi.
      Цiвун - гэта такi вырадак i нi дай Божа якi гультай, што сам рабiць ня хоча. Дык от стаiць над табой i вякаiць, бiзуна збоку дзяржыць i iм паганяiць. Ты тамака iз касой, iзь сярпом, iз сахой цi iз цэпам - потам залiваiсься, вочы наверх табе ад цяжкой работы лезуць - а гэта брыда вечна над табой, як той благi сярдзiты сабака ўсiроўна. Калi каму гэтыя цiвуны ўжо так доймуць, што чалавек ня ўсiлах трываць дый возьмiць агрызьнецца, дык як груганьнё нiнажорнае зьлятуцца ды так саб'юць, што дваццатаму закажаш, дух зь цябе вон. Ох бiлi-ж, сынок, ай-яй як бiлi!
      У пана сабака большую цану меў, чым наш пан сярмяжнiк. Ганялi-варочалi намi горы, як скацiнай якой. Мужык сваёй зямлi ня меў, дык на пана мусiў пяць цi шэсьць дзён рабiць, а на сябе нi было калi. Дый сiлы тэй нi было, калi зь цябе ўсе духi вышматаюць. З таго малога куска зямлi, што пан у варэнду дасьць э, дык калi быў час яго абрабiць, дык яшчэ й цару й пану трэба падаткi плацiць. Дзяцюкоў-жа мужыцкiх сiлком у маскалi бралi. Прыедуць у сяло, забяруць дый пагоняць на край сьвету. Як адслужыць гадоў дваццаць пяць, дык глядзiш - маладым i здаровым пайшоў, - а старым i саўсiм зношаным вернiцца.
      Я знаю сынок, бо сам служыў. А там-жа такiя нелюдзi - нi дай ты, Божа. Як у чым малым правiнiсься, дык так бiзунамi сьсякуць, што ня толькi зоры ўвiдзiш, алi, здаецца, жывым пад зямлю лез-бы. Гэта шчасьлiвы той, катораму нi пападзець. Ды такiх мала ёсьць. Мне папалося, сынок, от паглядзi.
      Дзедаў голас дрыжэў. Нязграбнымi старэчымi пальцамi ён расшпiлiў сьвiтку ды сьцягнуў на шыю споднюю шэра-кужэльную кашулю.
      - Зайдзi ззаду, паглядзi на плечы, сынок.
      Янук устаў, зiрнуў на дзедавы плечы й жахнуўся. Скура ўся была ў шнарах-пiсягах. Яны крыжавалiся наўскасяк. Януку няцяжка было ўявiць, што замiж гэтых, цяпер загоеных, жаўтаватых рубцоў, былi некалi крывавыя барозны. Як-бы яму мову заняло, хлапец, нi слова не сказаўшы, iзноў сеў на камень.
      - Казалi, сынок, мужыкi так: прыгон - дух зь цябе вон. Дый найгоры, што цар манiфэст зрабiў i кажыць: я вам, мужыкi, зямлю дам. У паноў працаваць нi будзiця. Ну i даў. А за тую зямлю дык трэба было вялiкую сiлу грошы плацiць. Дык i астаўся мужык у панскiм кiшанi. Гэта-ж проста зьдзек быў з нашага брата. Адным словам, да такой бяды давялi, што людзi ў адчай кiнулiся. I от тады паўстаньня пачалося. Усе, як усiроўна згаварыўшыся, надумалiся раз i наўсягды з гэтым пеклам скончыць...
      - Гэта, дзядуля, што ў тысяча восiмсот шэсьдзiсят трэцiм годзе было?
      - Яно, сынок, яно.
      - Дык аб гэтым нас у школе вучылi. Тутака iм Калiноўскi вёў, - памог iзноў дзеду Янук.
      - Так, сынку, гэта той самы. Толька-ж тады ня ўсе зналi, хто ў галаве быў, ажно пасьля, як яго павесiлi, дык народ дачуўся. А тады, як пачало ўсё як у катле кiпець, дык усе людзi па сваiх мястох i хто чым мага: хто касой, хто тапаром, хто цэпам, а каторы стрэльбу меў дык шчасьлiвым быў. Дык во гэдак i кiнулiся на паноў ды маскалёў. А калi войска й казакi прыйшлi iм на выручку, дык нашаму беднаму брату яшчэ патроiлася работы. Цяжкоя-ж гэта было змаганьня, сынок, ой цяжкоя. Наш брат нiабучаны быў, болi крыкам чым крэпкай рукой манiўся браць. А дзе-ж ты процi войска ўстоiш...
      Сколька гэта народу, хаты курныя пакiдаўшы, пановы палацы iз дымам пускалi, у лясох гнязьдзiлiся, ад войска й казакаў хавалiся. Проста дзiва дзiўная. Здаецца, чалавек наш такi спакойны, Богу мiлы, працавiты. А ўжо так даелi, так дапяклi, што азьвярэў, на гэтых катаў як воўк iз клыкамi кiнуўся. Ды дзе ты там рады дасi. Маскалёў чортава гiбель панапаўзала, павярнуцца нi было дзе. Страхоцьцейка, сынку, што выраблялася. Знаю я ўсё гэта, бо во такi, як ты цяпер, быў i нашым людзям весьцi i ежу насiў. Мы малыя, дык да нас нi чапiлiся. От разгледзiм, дзе якоя войска, што яно робiць, i ды данясём сваiм, што па гэтых вялiкiх лясох крылiся. А дома толька самыя старэйшыя, калекi ды дзеткi малыя былi, а такiя, што сiлу ў руках мелi, дык усе ваяваць выйшлi.
      Мусiць, цэлы год так было, а тады маскалi так прыдушылi, што нi было куды дзецца. Здавалiся. А ў тых мiласьцi нi было. Гэты вешацiль, што Мураўёў зваўся, дык страх што нарабiў: усю зямлю трупамi завалiў i крывёй залiў. Во тутака на гэтым Архiпавым суку было трох, што мужыкамi камандавалi i што iх ў лесе злавiлi дый павесiлi. Адзiн ужо старэйшы, што галавой быў, дык гэта наш вясковы мужык быў, Iван Карпук зваўся. Ягоную сям'ю на атап ды ў Сiбiр, жонку й двоя дзетак пагналi. Значыцца, гэтага Карпука й двух яшчэ, каторыя памагалi, прыгналi сюды пад Архiпа iзь зьвязанымi рукамi, тады сагналi ўсiх людзей, што толькi дзе жывоя было, каб усе прыглядалiся, дый павесiлi бедных. Нiхай Бог дасьць iм царства нябесная! - перахрысьцiўся дзед.
      Памаўчалi.
      - Ну й што далей? - спытаў Янук.
      - Загадалi, каб нiхто iх нi чапаў. Яны, - кажуць - маюць гэттака на Архiпавым суку вiсець. Так гэта для постраху зрабiлi, каб людзi маскалёў помнiлi. А як-жа ты iх ня будзеш помнiць? Яны-ж у нашай i другiх вёсках стаялi й выраблялi што хацелi: п'янствавалi, дзевак маладых насiлавалi, над людзьмi зьдзеквалiся. Ой гора-ж вялiкая, нi дай ты Божа, на народ наш было прыйшло. Баялiся людзi ценю свайго, а многа каторыя то ў норы пазашывалiся й нi вылазiлi, або ў лясох глыбокiх.
      От, значыцца, вiселi тыя тры паўстанцы тады цалюськую ноч i другi дзень. А вiдаць дык яны здалёку былi. Аж на другую ноч iх ня стала. Толька ранiцай агледзiлiся маскалi, што нехта пазабiраў iх i сук во гэты, надта таўсты, што цяперака як кукса тарчыць, адпiлаваў. Гэта ўжо многа часу пасьля дазналiся мы, хто зрабiў. А гэта былi вясковыя дзяцюкi, каторыя ў лесе крылiся. Дык забралi яны павешаных паўстанцаў уночы, завязьлi й закапалi ў леся, а з таго Архiпавага сука здаравенны крыж зрабiлi й над курганам паставiлi. Той курганок i цяперака ў леся ёсьць. Калi хочаш знаць, дык ён там на Выгар як iдзеш, пiрад узбалоткам. Знаiш, дзе гэта?
      - Гэта блiзка ад сьцежкi?
      - Нi так далёка направа.
      - Я тамака нiдзе крыжа нi вiдзiў.
      - Дык нiма цяпер, сынку. Крыж даўно згнiў i завалiўся, толька на магiле вялiкi плоскi камень ляжыць, i на iм напiсана, што гэта паўстанцы. От, калi паглядзi, дык, пэўня, знайдзiш.
      - Трэба будзiць пашукаць, - сказаў Янук.
      Смуга на захадзе многа пашырэла. Пякло. Часам чуваць быў далёкi глухi гром.
      - Надыходзiць бура, дзядуля. Чуеш, як грымiць? - прыгадаў Янук.
      - Чую, дзетка, чую. Нiхай даець Бог дажджу, зiмля даўна пiць просiць, кiваў дзед галавой i ўзноў узяўся набiваць люльку.
      - Дык можа-б мы пад дом, дзеду, га?
      - Нi тарапiся, сынок. Можа во яшчэ бокам пойдзiць.
      Памаўчалi. Iзноў загрымела, гэтым разам блiжэй i галасьней. Заходнi кавалак захмаранага неба перашылi раз i другi разгалiненыя маланкi. Янук думкамi вярнуўся да таго, што распавядаў яму дзед. Як на дзiва, палякчэла на сэрцы. Вялiкае народнае гора, аб якiм гаварыў дзед, зьлiлося-зьмяшалася ў хлапцовым уяўленьнi зь ягоным прыватным горам, i гэтае першае як-бы паглынула-аблекчыла апошняе.
      - I от вiдзiш, сынок, сколька крывi сваёй нi пралiвалi людзi, сколька нi папаявалi, пападужалiся, усiроўна рады нi далi. Ярмо, як было, гэтак i асталося. Прыгону нiма, нiкаторыя i нiблага са сваёй зямлi жывуць, ну алi бальшыня людзей, каторыя бiзьзямельныя, дык як гаравалi так i гаруюць, як рабiлi на паноў так i робюць цяперака. Нiчагуткi нi зьмянiлася. Усе найлепшыя землi пазабiралi, ты на iх працуй, а яны цябе горы за свайго сабаку маюць. Паткнiся куды, дык ён iз табой нi палiчыцца каторы. От як i тваю матку пакойнiцу... Гэта-ж такая залатая душа была: у яе i рукi да працы й галава на плячох. Каб-жа яе, а то й бабку ейную помню вуньдзiка. Алене гэта было жыць ды пажываць, дзетак гадаваць, а нi сырую зямлю парыць так рана...
      Янука хтосьцi зноў цiснуў-душыў за горла. У вачох накацiлiся сьлёзы.
      - Дык от табе гэты галадранец - каб яго зiмля наша сьвiтая нi насiла, адкуль ён узяўся! - за ягадзiну застрэлiў.
      Янук ня вытрымаў. Сьлёзы зноў паплылi гарохам. Адхiнуўўся ад дзеда, каб скрыцца з плачам. Першыя хмары ўжо закрылi сонца а на захадзе кацiўся гром.
      - Нi стыдайся, сынок, сьлёзаў, нi адварачвайся ад мяне, - сказаў дзед Якуб. - Плачу нiма чаго стыдацца. Гэта празь цябе ўсё наша гора плачыць. Як трэба, дык i паплакаць трэба. Толька от цэлы час каб нi плакаць, бо гэта нi памагаiць...
      - Гэта ты, дзядуля, вялiкую праўду кажаш...
      - А як-жа, сынку. Або вазьмi гэтага папа Абухава. Ну, гэта-ж ня поп, каб яго макарэц, а сатана. Каб табе мало было, а то свайго нi знаiць дзе дзяваць, а такую цэну закацiў - два пуды жыта. Тутака мала сказаць, што ён зрабiў не пахрысьцiянску, а на гэткага чалавека дык проста ну пятлi шкада. Але што яму нашы людзi. Ён-жа таксама маскаль, каб яго макарэц спалiў! Каб гэта свой, ды свайму спагадаў-бы, а гэты, дык паном i гэтым меншым гнiдам на руку йдзець. Смокчуць наш пот i кроў, сынок, ой як смокчуць!
      Старэчымi сiняватымi пальцамi левай рукi дзед згроб жменю зямлi й паказаў яе Януку.
      - Вiдзiш, сынок? Гэта-ж наша родная зямелька. Здаецца, от, каб яе пацiснуў добра, дык зь яе наша кроў i пот пацяклi-бы. Яна-ж наша кармiцелька. I калi ўзяць якоя хочаш права, асаднiкi, папы, ксяндзы, чыноўнiкi - дык гэта-ж усё чужыя п'яўкi. Яны з нас сокi п'юць i нам на ногi стануць нi даюць...
      Янук глядзеў на выцягнутую дзедаву iз жменяй зямлi, i цяпер яму ўсё стала ясна. Паклiкаўшы на помач багатую жыцьцёвую навуку, дзед вельмi драматычна й умела вытлумачыў малому Бахмачу асноўную жыцьцёвую загадку, узьвёў яго на зусiм новую мяжу. Адно ў маладой юнаковай галаве нарадзiлася цяпер шмат новых пытаньняў.
      - Чаму вы, дзеду, мне гэта ўсё расказваеце? Чаму мне, а нi каму другому?
      Дзед адказаў не адразу. Перш за ўсё ягоная левая рука высыпала жменю набранае зямлi, тады ўзялася памагаць правай, каб iзноў дымiла ў люльцы самасейка. Хмары на небе буйнелi, шырокай дзяругай абклалi ўвесь заходнi небакрай, яшчэ ямчэй кацiлiся грымоты, далёка за Лiпавiчамi й Гацямi зiхацелi маланкi.
      - Ты, сынок, цяперака вялiкая гора маiш. А гэткую цяжкую й балючую праўду дык толька той можа асягнуць, хто сам цяжка церпiць, хто вялiкi боль нясець у сэрцы. Ты-ж, сынок, дай Божа, каб на разумнага чалавека вырас. Цi-ж я, дзетка, ня вiджу, як ты стараiсься вучыцца? Я-ж нi сьляпы, хоць, можа, каторыя й думаюць, што я прыдурак якi. Алi-ж я вiджу. Дык от i мне ты на вока папаўся. Ты падрасьцеш, навучысься; можа, калi ў людзi пойдзiш. Дык тоя, што я табе расказаў, паможыць табе разабрацца ў жыцьцi: што, як i чаму. А калi разьбярэсься, сваю добрую галаву на плячох будзiш мець, дык тады будзiш знаць, што рабiць. Бо помнi, сынок, што доўга так быць, як цяперака во ёсьць, ня будзiць. Сьвет мяняецца. Ужо сколька я гэтых пiраменаў вiдзiў. I прыдзiць яшчэ, можа, такоя, што сьвет i ня сьнiў нiколi. Будуць яшчэ вялiкiя пiрамены, ой вялiкiя. Тады можа й тоя, што я табе расказаў, прыпомнiш.
      Дзед змоўк. У вачох Янука зрабiўся ён такiм самым таямнiчым, як i спачатку, калi пачынаў зь iм гаманiць. Колькi-ж ён даў-бы, каб мог зазiрнуць у дзедаву галаву й вымяркаваць, што ён думае, чаго яшчэ ня выказаў, а для сябе затрымаў.
      - Ну дык, можа, сынку, пойдзiм тады, каб на нас бура тутака нi навалiлася. Дай мне, сынку, руку, устаць памажы.
      Iшлi паволi. Дзед часта паглядаў уверх на захад ды ўголас дзякаваў Богу, што сабраўся прагную зямлю папаiць. Побач моўчкi йшоў Янук. Ён думкамi ўсё перабягаў, мерыў тыя загадкавыя шляхi-дарожкi, якiя адкрыў сяньня перад iм гэты закарчанелы стары. Больш не турбаваў дзеда роспытамi. Спадзяваўся, што да гэтага будзе яшчэ нагода.
      У той час, калi вецер наважыўся скалатнуць i старую шапку волата Архiпа й пазакасiць чубы каторым лiтоўскiм стрэхам, ня ведаў дзед Якуб, на якую ўрадлiвую й плённую ў будучынi глебу кiнуў ён сваё зерне. I не здагадваўся, асьцярожна ступаючы побач дзеда, юнак, якi вялiзны скарб атрымаў ён у спадчыну ад гэтага старога гаротнiка.
      III
      Бог ведае, калi ўцёрся ў Лiтоўцах такi звычай, што бытаваў шырака на нашай Бацькаўшчыне. Прыйдзе, бывала, Васiль да Сьцяпана ў якi будзённы дзень за патрэбай: пазычыць чаго цi што выпрасiць. Прывiтаюцца, гутарку аб гаспадарскiх справах завядуць. Калi Васiлю й Сьцяпану нiякая праца ня рупiць, дык i гутарка тады бывае павольная, разважная, iз раскошнымi перапынкамi, каб-жа гамонячы, думкi да посьпеху не спанукаць. Калi-ж час бывае гарачы - жнiво, касавiца, цi яшчэ што - дык гаспадар адразу здагадаецца, што вiзытар недарма ходзiць. Ды ўсяроўна, анi Васiль адразу ня выкажа свае патрэбы, анi Сьцяпан ня будзе прынагляць яго да гэтага. Ужо няхай там зерне з каласоў сыплецца цi мурог перасыхае, а пагаварыць-жа трэба, чалавека гнаць ня будзеш. Адно, у гэнай гамонцы Сьцяпан намагаецца адгадаць, цi ў Васiля патрэба малая, цi вялiкая. Прыкметай можа быць Васiлёў саладжавы голас, лiсьлiвая ўсьмешка й шмат iншага.
      Калi Сьцяпан мяркуе, што даволi ўжо часу зглумiлi й трэба канчаць, тады, зручны падабраўшы момант, скажа Васiлю гэтак:
      - Сам-жа, пэўня, нi так сабе ходзiш?
      Васiль з паўслова зразумее, што гэта сыгнал, каб выявiў мэту свае вiзыты. Зноў-ткi ня скажа адразу, што "хачу тоя й гэна", а кружной дарогай пачне, перш выявiўшы дэталёва прычыны, чаму "тоя й гэна" хоча, дый прыабяцае, калi аддасьць цi iншым чынам адплацiць. Адно ў выпадку надта наглае патрэбы гэткiя нормы захаваньня й гаворкi не трымалi.
      Людзi лiтоўскiя ведалi аж занадта добра, што "нi ў вадзiн дзень Бог сьвет сатварыў" i што "нiкога зь языком нi падгонiш". Тое, што чалавек патрабуе час, каб выказацца, памяркаваць, якiмi весткамi падзялiцца, было да такое ступенi нармалёвым, як дзённае сьвятло цi ночная цемень.
      Выняткам у Лiтоўцах, што часта не трымаўся прынятых нормаў быў сам "дзiравы шляхцiц, пан солтыс" Паўлоўскi. Ужо калi, бывала, iдзе Паўлоўскi па вясковай гразкай цi сухой вулiцы, дык адразу вiдаць, што гэта, скажам, ня нейкi стары карцёжнiк Сымон Пятух, а сам нозьбiт улады "паньства польскага".
      Пан Паўлоўскi - гэта аўтарытэт, якi любому чалавеку бачна ў высока паднятай i накрытай фанабэрыста-зухаватым капялюшам цёмнарусай галаве, борздым кроку, у кароткiм, адрывiстым i аўтарытэтным голасе пры вiтаньнi сустрэчных, а найбольш, дык у добра-ткi абшмулянай скуранай торбе пад пахай. Ня тое, каб Паўлоўскi наўмысна фарсiў сваiм аўтарытэтам там, дзе непатрэбна. Калi ўжо пра франтаўство гаворыцца, дык тут пан солтыс, рачэй, меў-бы наўвеце сваё дзiрава-шляхоцкае паходжаньне.
      - Што гэта такоя важная ён носiць у гэнай сумцы? Пару сьвiсткоў калi людзям раздаць, дык сумка яму яшчэ трэба, - сьмяялiся лiтоўскiя.
      Калi дзе нават людзi на полi цi ў гародзе працай занятыя, а пан солтыс iм "памажы Божа" скажа, дык тыя, каму гавора, па ягоным голасе й манеры адчуюць, што гэта ён больш з ласкi, чым з дабрасуседзкага зычлiвага абавязку робiць. Такi ўжо зь дзiравага шляхцiца быў начэльнiк, што ён гэты свой уладна-аўтарытэтны голас лiчыў неабходным заўсёды перад вясковымi дэманстраваць, каб ведалi, што ён "ня хрэн сабачы" й ня кожнаму панiбрат.
      Гэтак вось завiтаў пан солтыс у Пракопаў двор у сераду вечарам, два днi пасьля паховiнаў Алены. Пракоп пры карыце паiў Чарнулю, ды мерыў вокам даёнку, што вiсела на паркане.
      Кiнуў Паўлоўскi кароткi "добры вечар" i аб нечым, для прылiку, забубнеў пад носам. Пракоп не адказаў на прывiтаньне й глядзеў на солтыса недарэчнымi вачамi. Думкi ягоныя былi ў iншым баку. Было аб чым думаць. Гаспадарка цяпер уся на ягоных плячох. Прабаваў Мiколу да печы прывучыць, каб хоць якую капусту цi крупы зварыў, сьвiньню й парася дагледзiў. Слабая зь яго помач, дый здароўе ня тое, каб матку заступiць. Памагала Кацярынiна Надзя - то яна ў печы выпалiць, то карову падоiць, то што iншае. Але-ж помач гэта была прынагодная. Так i неразьвязаным было пытаньне: як жыць-быць, што рабiць?
      Цяпер перад Пракопам стаяў чалавек. Нешта нутранае адпiхала яго ад гэтага "дзiравага шляхцiца". У памяцi добра засвоiлася нялюбая постаць iз зухаватым капялюшом, фанабэрыста паднятай галавой. Гэта той, што памагаў тым асноўным прагавiтым прыгнятальнiкам скубсьцi такiх, як ён, Пракоп; гэта шчупальца таго вялiкага паразiта, што ўпiўся ў тваё цела й душу - смокча, ратунку няма. Апэтыт паразiта расьце, а вось гэты малы смактунок - адно калi-б паразiт загадаў яму - пачне ўпiвацца ў новы кавалак акрываўленае мякацi, каб самому на тых соках узбуйнець дый уверх, у галоўны арганiзм гаспадара-паразiта, пажыву перадаць.
      Калi глядзеў цяпер Пракоп, пры карыце стоячы, на гэтага атлусьцелага й самазадаволенага шляхцiца, у ягоным уяўленьнi побач пана солтыса вырасьлi два чалавекi ў чорным. На iх зiхацелi гузiкi, а шапкi аздобленыя былi каранаванымi птушкамi. Нейдзе поблiзу iх мiтусiўся руды камлюкаваты забойца, пры iм шчэрыў зубы вялiкi ваўчар. Прыплыла ды з новай сiлай разбушавалася ў сялянскiх грудзёх ледзь стрыманая злосьць, пацякла зусiм сьвежая рана.
      А той гаварыў:
      - Палiцыя загадала, каб ты на пастарунак прыйшоў?
      Дык вось яно што. Гэныя людзi ў чорным, iзь дзярлiвымi птушкамi на шапках, клiкалi яго да сябе, каб пазьдзеквацца.
      - Скажы, што нi прыду.
      Пракопаў голас быў шорсткi й цьвярды.
      - Сьцягнеш ты бяду на сваю галаву, Пракоп. Я табе раю...
      Пракоп ня даў пану солтысу скончыць.
      - Ты мне раiш! Хто цiбя просiць? Ня друг ты мне, ты цюцька iхны! Ты во брэшаш, як табе загадаюць. З майго двара iздзi! Зараз! Пiрадаў i добра. Iдзi, кажу!
      Апошняе было сказана такiм загадна-валадарным голасам, што фанабэрысты пан солтыс ажно зьдзiвiўся. Патупаў на мейсцы, манiўся яшчэ раз рот разiнуць, але, сустрэўшыся з Пракопавым зрокам, завярнуўся й пайшоў. Нават не засьвiстаў, выходзячы з двара, як звычайна звычку меў.
      Ужо прыцемкам забегся Пракоп да швагры й перадаў яму навiну.
      - Дурны будзiш, калi пойдзiш. Каб iх зямля нi насiла! Жонку забiлi й яшчэ чалавека цягаць хочуць, каб сабакi трыбухi вашы цягалi!
      На другi дзень надвечар пасьля солтысавай вiзыты аж заходзiлiся ад залiвiстага брэху ўсе лiтоўскiя сабакi. Як змовiўшыся, гулкiм лямантам праводзiлi яны Мэндлiка й Вадзiмскага да Пракопавай хаты. "Шамуль-шамуль", усьлед прычiкiльгала Кмiтава Аўдоля, а непадалёк ззаду, каб не застацца Пiлiпава Аксеня. Калi палiцыя ўвайшла ў двор, на вулiцы было ўжо колькi жанок i дзяцей. Мужчыны, абуджаныя агульнай цiкавасьцю, усё яшчэ цёрлiся ля сваiх двароў, рэдка каторыя памкнулiся ў Бахмачоў бок.
      Нельга сказаць, каб палiцыя была навiной у вёсцы. Найбольш старога Бурака аблюбавалi, каб пацягнуць яго за язык i паспрабаваць што пра сына Сабакевiча выпытаць; iншым разам прыяжджалi колеры комiнаў аглядаць i пах прыбiральняў нюхаць. Калi колер i пах панскiм насом ды вачом даспадобы не прыходзiлi, рады карныя пратаколы пiсалi, каб пасьля можна было iзь сялянскiх пустых кiшэняў "злотыя" вывуджваць.
      Пракоп быў у гумне й выграбаў з-пад паветкi леташнюю цьвiлую салому. Разаслаў рэзьгiнi, клаў на iх падгнiлую салому, каб у хлеў на подсьцiлку занесьцi. Ён пачуў, як у вёсцы залiвалiся брэхам сабакi, абапёр аб шуло варот граблi й зiрнуў у бок вулiцы. Ля прысадаў мiльганулi на ровэрах дзьве апранутыя ў чорнае фiгуры. Бахмачу ня трэба было падказваць, хто гэта й да каго прыехаў.
      Стаяў задуманы. Вiдаць, не адчэпяцца ад яго. Чаго-ж яны хочуць? Прыгадалiся ўчорашнiя швагравы словы: "каб сабакi трыбухi вашы цягалi..." От ня могуць-жа пакiнуць у супакоi чалавека, наўмысьля калупаюць сьвежую рану.
      Бахмач туга зьвязаў гужом у рэзьгiнях цьвiлую салому, закiнуў на плечы. Калi выйшаў з гумна, насустрач яму бег Янук.
      - Тата, палiцыя!
      - Вiджу, нi сьляпы-ж я.
      Мэндлiк i Вадзiмскi былi ў панадворку, глядзелi ў гумно, адкуль наблiжаўся Пракоп. Ён паволi ўвайшоў праз адчыненыя Януком рыпучыя вароты ў двор, паставiў сваю ношу ля варот, што ў хлеў, i падыйшоў да вiзытароў.
      - Чаго гэта, паночкi, ад мяне хочаце?
      - Табе пан солтыс Паўлоўскi наказваў, каб да нас на пастарунак зьявiўся? спытаў шурпатым голасам Мэндлiк.
      - Быў тут учора.
      - А чаму-ж ня прыйшоў?
      - Нiма часу па вашых пастарунках цягацца. Той бандзiт жонку маю забiў, дык чаму яго нi цягаеце? Чаго вы да мяне прылiплi, як смала якая? Што вам трэба?
      Вадзiмскага твар успыхнуў чырваньню, i ён нешта памкнуўся сказаць, але Мэндлiк яго стрымаў, гаворачы:
      - Чакай. Можна ўсё гэта палагодзiць халоднакроўна.
      I тады да Пракопа:
      - Пане Бахмач, мы хочам, каб вы разумелi, што мы вас ня зьбiраемся крыўдзiць. Мы хочам толькi сьпiсаць акт, як i што сталася. Пан Бжончэк нам заявiў, што вы на яго кiнулiся, i што ён у самаабароне ўхапiўся за зброю...
      - Каб яму так лёкка на тым сьвеця было, як ён праўду кажыць, вылюдак!
      - Лаяцца ня трэба. Вы раскажыце нам, як было, мы запiшам, вы падпiшаце й квiта будзе. Калi са свайго боку вы захочаце аскаржыць пана Бжончка й падаць на суд, дык гэта ваша права. Хоць я не бачу прычыны. Вы адмовiлiся паказаць талон на ягады, бо вы ня мелi, дык ён мусiў прыцягнуць вас да адказнасьцi. Але-ж я ня думаю, што ён мусiў забiваць. За гэта вы маеце права яго цягнуць на суд.
      - Суды вашы, - махнуў Пракоп рукой, - астатнюю кароўку збудзiш i голы-босы пойдзiш, пакуль праўды ў вас даб'есься. Знаю я суды вашы.
      - Бяры, Адась, пiшы, - загадаў Мэндлiк Вадзiмскаму. - Дзе тут прысесьцi? спытаў ён Пракопа, а той кiўнуў галавой на лаўку, што ля паркану. За брамай на вулiцы стаялi жанкi й колькi дзяцей ды прыслухоўвалiся, што гаварылi ў панадворку.
      Вадзiмскi сеў на лаўку, выцягнуў з рудой торбы паперу й самапiску, паставiў на фармуляры дату й чакаў.
      Мэндлiк пачаў выпытвацца Пракопа ад прозьвiшча й iмя, а пасьля прыйшоў да галоўнага: як усё адбывалася. Пракоп расказваў не без хваляваньня. Ужо, мусiць, соты раз перажываў тую страшную сцэну ў лесе. Скрыпнулi ў сянёх дзьверы, зьявiўся побач Пракопа й стаяў моўчкi швагра. Пасьмялелi й абкружылi палiцыю жанкi, у тым лiку й Кацярына з Надзеяй.
      Пракоп расказваў пра само забойства даволi абшырна, а Вадзiмскi запiсаў усяго тры сказы. У Бахмача нарадзiлася падозра, што ён мог што перакруцiць. Калi Мэндлiк запрапанаваў падпiсаць Пракопу акт, селянiн узяў яго дрыжачай рукой. У вачох мiтусiлiся лiтары. Ужо зьмяркалася.
      - Янучок, прачытай ты, што яны тут напiсалi, - папрасiў Янука.
      З напiсанага Вадзiмскiм вынiкала, што Пракоп з Аленай зьбiралi ў "панствовым лесе" ў нядзелю малiны. Калi лясьнiк Бжончэк, сустрэўшы iх, запатрабаваў талон, Бахмачы ня мелi чаго паказаць. Згодна Пракопа, Бжончэк загадаў здаць ягады й калi замарудзiлi, хапiўся за зброю. У гэны час заступiлася за Пракопа Алена, i лясьнiк стрэлiў, забiваючы яе на сьмерць.
      Пракоп узяў напiсанае Вадзiмскiм, памарудзiў крыху ды дрыжачай рукой падпiсаў. Мэндлiк яшчэ раз запэўнiў, што калi Пракоп наважыўся-б падаваць справу забойства жонкi ў суд, можа, зьявiцца да iх.
      Палiцыянты паехалi, праводжаныя галасьлiвым брэхам сабак.
      IV
      Надта-ж высака хадзiла цяпер над Лiтоўцамi летняе сонца. Здавалася, што намагалася зазiрнуць у кожны агарод, што ў засенi прысадаў, абгледзець з усiх бакоў гарбатыя й простыя саламяныя стрэхi, палiчыць колькi на каторай сабачых грыбоў вырасла, на iншых - зялёны мох падсушыць.
      Касавiца даўно скончылася. Каласiлася, налiвалася й сьпела жыта. Вясковы каваль Андрэй, смокчучы празь вiшнёвы муштук кручаную папяроску, пацеў пры гарне: аднаму аднавiць-навастрыць серп трэба, iншаму яшчэ што. Пад саламянымi стрэхамi прыцiхла ўжо гамонка пра Бахмачоў i панскiя ўлады, што гэтым разам з прычыны замардаваньня Алены так доўга ўва ўсiх на воку былi. Кожны ад усходу да захаду сонца працаваў цi то ўдома, цi ў вакольных паноў i асаднiкаў. Рупiлiся лiтоўскiя сяляне, каб упару за кажную новую летнюю работу ўзяцца, каб не перасохла, не абсыпалася. А пагода як на замову трымалася. Не агледзелiся, як i жыта дасьпела.
      Зажыналi найперш тыя, у каго збожжа на пяскох было. У хвасьце Пракопавай нiвы побач iз Бахмачом стаялi Кацярына й Надзя. Перахрысьцiлiся. Кацярына колькi разоў махнула сярпом. Рэдкiя чэзлыя сьцёблы рассыпалiся мiж спрацаваных жаночых пальцаў.
      - Тутака надта ня ўжнеш, - уздыхнуў Пракоп, кiнуўшы вокам на неўрадлiвую пяшчаную нiву, а пасьля на блiзкiя могiлкi. Думкамi быў ён там. Рука, што зажынала кожны год, супачыўшы на грудзёх, нiколi больш не падыме сярпа.
      Кацярына згарусьцiла першы снапок, адклала набок. Вечарам стане ён пад абразамi на покуцi Пракопавай хаты. Два пасмы жыта накрыж паклала на йржышчы, а на iх - прынесены з хаты кавалак хлеба й солi.
      - Ну й памагай, Божа! - сказалi жняцы.
      Сярпы ўзялiся зьбiраць рэдкiя сьцёблы, якiя прагавiта хапалi левыя рукi. Даволi-ткi многа трэба было жаць, каб на сноп сабраць.
      - Тутака надта ня ўжнеш, - бурчэў iзноў Бахмач. Прыгадаў усе даўгi, што сплачваць трэба. У ягоным уяўленьнi зноў пустэчаю сьвяцiлася ля Каляд засекi, а ён - iзь мяхом, як i раней, - у пазыкi.
      Вечарам таго самага дня сказаў Пракоп Мiколу ў дварэ:
      - Ты канчай тут работу, а я зьбегаю ў пуню ахапак мурагу кабыле прынесьцi, а то зямлю цэлы дзень грызець.
      Зайшоўшы ў пуню, старанна павыграбаў драбнейшы мурог ля памостаў, узяў з застаронку й натаптаў поўны кош. Павесiў граблi на шуло, ды стаяў у расчыненых варотах, прыглядаючыся, што дзе робiцца ў вёсцы.
      Бахмачова пуня стаяла воддаль ад хаты й вышэй за дно лiтоўскай лагчыны, дык адгэтуль добра бачныя былi лiтоўскiя хаты ў далечы. У двары солтыса Паўлоўскага, якога гаспадарка была ад Пракопавай за чатыры хаты, сам "дзiравы шляхцiц" гаварыў зь нейкiм мужчынам. Бойкiм голасам, размахваючы рукамi, нешта даводзiў таму чалавеку, якога Бахмач здалёк ня мог распазнаць. Наставiў вуха, каб ухапiць якое слова, але дарэмна. Шматлiкiмi галасамi перашкаджала вясковая курыная сям'я, на цэлыя свае зяпы расхадзiлiся нечага лекаравы гусi, адзывалiся па дварох каровы да сваiх цялятаў, рыпелi асьверы, гаманiлi многа дзе пагаспадарлiваму людзкiя галасы.
      Далёка ляцела рэха гэтага вячаровага жыцьця. Бахмач мяркаваў, што заўтрашнi дзень народзiцца ня менш прыгожым, чым сяньняшнi, што ўжо пагасаў. Пракопаў нос насалоджваўся водарам сьвежага мурагу, зёлак. I тады з пунi да Бахмачовых вушэй прыляцелi зусiм дагэтуль нячутыя гукi: шарахцела сена, быццам нехта поўз-карабкаўся па кладнi. Здавалася, што гэты шорах набiраў сiлы й сьмеласьцi ды наблiжаўся да краю.
      Пракоп адвярнуўся, зьдзiўлены несамавiтасьцю яшчэ ня ведаў чаго, як тут пару крокаў ад яго ссунуўся з кладнi Косьцiк Сабакевiч. Бахмачовы вочы шырака расчынiлiся ад зьдзiўленьня й разглядалi гэтага няпрошанага госьця. Даўно ня бачыў яго Пракоп. На лобе спасьцярог шыракаваты шнар, якога, здаецца, раней там не было. Дзяцюк памажнеў, падрос.
      - Ты што ў маёй пунi робiш? - спытаў суха Пракоп.
      Косьцiк не адразу адказаў. Ён абтрасаў дробнае сена, што панавылазiла ў даўно нястрыжаныя валасы, у падношаную шэрую сьвiтку дый такога-ж колеру порткi. Кашуля была шырока расшпiленая.
      - А што, ты думаiш, я тут раблю? - адказаў iз задзёрам i выклiкам дзяцюк. - Спаў во...
      Ён цёр вочы, запраўды выглядаў заспаны. Шырака, лянiва пазяхаў, выставiўшы на паказ два роўныя шэрагi рудых зубоў. Бахмача зьдзiвiла ня толькi Косьцiкава "ты", але перадусiм ягонае захаваньне. Быццам ён быў тут гаспадар, а Пракоп нямiлы госьць. Раней-жа, калi малы быў, таксама ветлiвасьцю не грашыў, адылi старэйшым заўсёды даваў "дзядзя".