) i Трэцяга (1588 г.) Статутаў Вялiкага Княства Лiтоўскага. Гэтыя зборнiкi законаў зьяўляюцца сапраўднымi шэдэўрамi беларускай юрыдычнай думкi. Статут 1588 году лiчыцца найлепшым i найдасканалейшым юрыдычным кодэксам у Эўропе XVI стагодзьдзя. Нават праз два стагодзьдзi пасьля прыняцьця ён па-ранейшаму ўважаўся за найвыдатнейшы эўрапейскi збор законаў. Пасьля захопу Беларусi Расейскай iмпэрыяй яшчэ амаль 50 гадоў нашая краiна жыла паводле Статуту 1588 году, а не паводле расейскага заканадаўства. Статут абвяшчаў iдэю праўнай дзяржавы, у якой "естесмо невольнiкамi прав для того, абысьмы вольностi ужыватi моглi", замацоўваў падзел судовай i выканаўчай улады, лiквiдаваў судовыя прывiлеi магнатаў, сьцьвярджаў прынцыпы свабоды сумленьня i роўнасьць усiх перад законам. Акрамя таго Статут замацоўваў тагачасную беларускую мову ў якасьцi дзяржаўнай, ды i сам быў напiсаны па-беларуску, каб кожны жыхар Вялiкага Княства мог ведаць свае правы. Астафей Валовiч, будучы глыбока веручым чалавекам, на працягу свайго жыцьця засноўваў цэрквы, шпiталi, школы, актыўна ўдзельнiчаў у жыцьцi эвангельска-рэфармаванага Задзiночаньня ў Вялiкiм Княстве. На сваёй "сьмяротнай пасьцелi" ў Гораднi канцлер запаведаў пахаваць сябе ў мураваным склепе пад кальвiнскiм зборам у Сiдры (Гарадзенскi павет) без усялякiх цырымонiяў, "кгды там не на войну отхожу", а "во всiх iменiях моiх невольнiк, анi жадный дедечным правом зневоленый человек, хотя бы вязнем i должнiком зостал, маеть вольно служiтi i проч iтi".
      Недзе каля 1580 году Васiль Цяпiнскi, муж пляменьнiцы Астафея Валовiча князёўны Соф'i Жыжэмскай, сябра i паплечнiк Сымона Буднага, выдаў пераклад Эвангельляў на беларускую мову, кажучы: "Рады паказаць маю веру, якую маю, асаблiва народу свайму рускаму". Друкуючы беларускi пераклад Эвангельляў, асьветнiк i рэфарматар спадзяваўся ўзьняць хрысьцiянскую духоўнасьць у грамадзтве, "ня толькi для лепшае iх веры, але таксама для лепшага разуменьня, i ў дадатак, для iх самiх навучаньня". Гаворачы пра неабходнасьць разуменьня Слова Божага, Васiль Цяпiнскi зьвяртаў асаблiвую ўвагу на разьвiцьцё i ўдасканаленьне школьнай справы, выступаў як гарачы патрыёт сваёй краiны, заклiкаючы не занядбоўваць родную мову, асаблiва ў пропаведзi Слова Божага.
      Калi глядзець на 70-80-ыя гады XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Вялiкае Княства дыхала Рэфармацыяй. Нават праваслаўная царква не магла пазьбегнуць гэтага ўплыву. У гэты час у беларускiх гарадах пачалi актыўна дзейнiчаць брацтвы, якiя аб'ядноўвалi месьцiчаў, шляхту i некаторых сьвятароў. Братчыкi перш за ўсе iмкнулiся рэфармаваць праваслаўную царкву, спрабуючы надаць служэньню духавенства эвангельскiя прынцыпы, увесьцi ў царкоўнае жыцьцё пэўныя элемэнты Рэфармацыi. Берасьцейскi бiскуп Пацей з абурэньнем пiсаў: "Якож теперешнiх часов есть iх не мало не только межы геретiкамi, але i межы православнiкамi нашымi, которые зле Пiсьма разумеючы, iначей iх выкладают, а мало не за одно з геретiкамi i з арыяны держат...Смотрiж одно хто то чынiт, хто таковыя новiны спросные розсевает? Певне, не стан духовны, але люд посполiтый, простый, ремесный, который покiнувшый ремесло свое, дратву, ножнiцы i шыло, а прылащiвшы себе врад пастырскi, Пiсмом Божым шырмуют, нiцуют, выворачывают i на свое блюзнерскiе i хвальшывые потравы оборачают". Спробы праваслаўнай герархii абмежаваць дзейнасьць брацтваў, якiя ўсе мацней патрабавалi паправы маральнага жыцьця духавенства i вучэньня, якое б абапiралася на Слова Божае, не давалi станоўчых вынiкаў. У краiне Рэфармацыi цяжка супрацьстаяць патрабаваньням рэформы.
      У сьнежнi 1586 году ў Гораднi раптоўна памёр кароль Рэчы Паспалiтай Двух Народаў Стэфан Баторы. Краiна чарговы раз стала перад пытаньнем, хто будзе каралём. Кальвiнiсты Вялiкага Княства, пiльна гледзячы, каб падчас бескаралеўя ня быў "занядбаны i пакрыўджаны народ наш i ўсё Вялiкае Княўства Лiтоўскае", таксама мелi надзею замацаваць яшчэ больш свае правы i, дзякуючы гэтаму, аслабiць уплыў езуiтаў. Полацкi ваявода Мiкалай Монвiд Дарагастайскi, не чакаючы выбараў караля, загадаў, каб у Полацку нiводнага езуiта не было. Крыштаф Радзiвiл Пярун, сын Мiкалая Рудога, князь Аляксандар Пронскi, Ян Абрамовiч, Ян Глябовiч i iншыя магнаты кальвiнiсты пачалi актыўна супрацьдзейнiчаць езуiтам па ўсёй краiне. Здавалася, што пройдзе яшчэ трохi часу, i ўжо нiшто ня зможа пагражаць Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве. Але выбары караля ў 1586 годзе выявiлi яшчэ адно трагiчнае занядбаньне беларускiх рэфарматараў. Прыхiльнiкi Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве аднадушна выступалi ў абарону незалежнасьцi сваей краiны, i тут не было iстотна, хто быў кальвiнiстам, хто лютаранiнам, хто арыянiнам. Але ў iншых палiтычных пытаньнях эвангельскiя хрысьцiяне ня мелi супольнай плятформы, i таму кожны вёў палiтыку як хацеў i як разумеў. Таму пад час элекцыi 1587 году беларуская шляхта, пераважна кальвiнская, галасавала за швэдзкага каралевiча Жыгiмонта, выхаванца езуiтаў, католiка з католiкаў.
      Контррэфармацыя
      У 1587 годзе вялiкiм князем лiтоўскiм i каралём польскiм быў абраны Жыгiмонт Ваза, сын швэдзкага караля Яна III Вазы i Кацярыны зь Ягайлавiчаў, сястры Жыгiмонта Аўгуста. "Кароль Стэфан быў добры для жаўнераў, а гэты будзе добры для ксяндзоў", - сказаў свайму атачэньню папскi нунцы, даведаўшыся аб вынiках выбараў. I ён ведаў, што гаварыў. Кароль Жыгiмонт Ваза на працягу ўсяго свайго доўгага панаваньня нi на крок не адступiўся ад прагненьня зрабiць каталiцтва адзiным веравызнаньнем ня толькi ў Рэчы Паспалiтай, але i за яе межамi. Гэтаму была падпарадкавана ўся ўнутраная i зьнешняя палiтыка дзяржавы, а ўсе астатняе ня мела анiякага значэньня ў вачох манарха. Новы кароль як нiчым на свеце брыдзiўся талерантнасьцю, якая была тады нормай у Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, сьведчыць адзiн зь яго сучасьнiкаў, i "калi б ад яго толькi залежала, не было б у гэтым каралеўстве анiводнаго схiзматыка, кальвiна цi лютара". Але пры ўсiм сваiм ваяўнiчым каталiцызме Жыгiмонт Ваза пад час каранацыi быў вымушаны падпiсаць генрыкаўскiя артыкулы, якiя абмяжоўвалi ўладу манарха i гарантавалi свабоду веравызнаньня. Рэфармацыя ў нашай краiне была вельмi моцнай, i аднаго жаданьня караля, каб яе зьнiшчыць, было замала. Хоць у Польскiм Каралеўстве каталiцкая царква ўжо адваявала свае пазыцыi, страчаныя ў сярэдзiне стагодзьдзя, у сэнаце Вялiкага Княства па-ранейшаму падаўляючую большасьць складалi кальвiнiсты i лютаране, i iх голас не дазволiў Жыгiмонту Вазе адкiнуць артыкул аб талерантнасьцi. Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага, падрыхтаваны перад усiм эвангельскiмi хрысьцiянамi, у адным са сваiх артыкулаў слова ў слова паўтараў тэкст Варшаўскай канфэдэрацыi.
      Хрысьцiяне Вялiкага Княства нейкi час цешылi сябе надзеяй, што кароль, народжаны ў лютаранскай Швэцыi, прынамсi ня будзе перашкаджаць рэфармацыйнаму руху. Рэальнасьць вельмi хутка паказала марнасьць падобных спадзяваньняў. Жыгiмонт Ваза атачыў сябе езуiтамi, якiх ведаў яшчэ са Стакгольму, дзе члены гэтага ордэну былi яго настаўнiкамi i выхавацелямi, i адкрыта заявiў, што дзяржаўныя пасады ён будзе даваць толькi католiкам. Ня мае значэньне адукацыя, здольнасьцi, розум, важна толькi падзяляць праграму караля - ачысьцiць Рэч Паспалiтую ад усяго некаталiцкага. На дзяржаўным узроўнi была аб'яўлена вайна Рэфармацыi.
      Аднак прагненьнi Жыгiмонта Вазы так i засталiся б прагненьнямi, калi б яго iдэi былi толькi ягонымi iдэямi. На самой справе кароль Рэчы Паспалiтай ня быў аўтарам сваёй палiтыкi. Сапраўднымi аўтарамi, а таксама выканаўцамi палiтыкi Контррэфармацыi ў Рэчы Паспалiтай былi езуiты. Iх нястомная, прадуманая праца дала каталiцкай царкве ў Вялiкiм Княстве шмат новых вернiкаў. Вось як апiсвае iх дзейнасьць Ю. Лукашэвiч, аўтар грунтоўнай працы "Дзеi кальвiнскiх цэркваў у Лiтве": "Езуiты выступалi з амбонаў супраць Лютара, Кальвiна, Цвiнглi, Арыя i iх пасьлядоўнiкаў, выклiкалi дысыдэнтаў (так называлi тады католiкi эвангельскiх хрысьцiянаў) на дыспуты, прамаўлялi да народу на рынках, iмкнулiся здабыць магнатаў для каталiцкай царквы, не прапускалi нiводнага спосабу, каб аслабiць або зганьбiць iншаверцаў, нацкоўвалi на iх натоўп i руйнавалi iм зборы, не аглядаючыся на лiтоўскi Статут, якi зьнiшчэньне сьвятыняў усялякiх хрысьцiянскiх вызнаньняў строга караў... У Вiльнi друкар Данiэль зь Ленчыцы, кальвiн, не пераставаў выдаваць творы свайго вызнаньня. Каб гэтаму перашкодзiць, езуiты намовiлi слугу ягонага, каб той скраў шрыфты, i калi ён зрабiў гэта, езуiты злачынцу ў сваiм калегiюме хавалi i выдаць пацярпеламу не хацелi... Не было ў Лiтве закутка, дзе б яны ня мелi сваiх мiсыяў, асаблiва пашыраючы сваё апостальства на Жамойць, Белую Русь i Наваградак. Па маёнтках, касьцёлах, пад час фэстаў, кiрмашоў, пахаваньняў, усюды i заўсёды совалiся езуiты, робячы прыхiльнiкаў каталiцкай царкве i трапляючы праз вочы да сэрца народу, арганiзоўваючы сцэнiчныя вiдовiшчы, кананiзацыi сьвятых i г.д. Усё гэта было прадумана, каб падабалася натоўпу, а таксама каб прынiзiць дысыдэнтаў, абрады i служыцеляў якiх не забывалi езуiты высьмейваць i ганьбiць разнастайнымi спосабамi, у сваiх палемiчных творах, супраць тых скiраваных, заўсёды пераходзячы на асобы. Пра найцнатлiвейшых, найадукаванейшых спамiж дысыдэнтаў пускалi ў такi спосаб розныя плёткi. Так, напрыклад, Волана, якi паўстрыманасьцю сваёй жыцьцё аж да 90 гадоў працягнуў, назвалi п'янiцам; пра Судровiя, якi ў ведах быў роўны найадукаванейшым езуiтам, прыдумалi байку, што да сталага веку быў катам у Львове, што срэбны талер украў i г.д. Пастановы дысыдэнцкiх сынодаў высьмейвалi, што на iх гаворка iдзе пра авёс, дровы, куры i iншае патрэбнае для мiнiстраў, як быццам духавенства каталiцкага вызнаньня на сваiх сходах нiколi не гаворыць пра дзесяцiны i грошы. Па праўдзе, дысыдэнты адкiдвалi гэтыя недарэчныя закiды, але езуiты, тысячу разоў паваленыя, тысячу разоў тое самае паўтаралi i, нарэшце, пераканалi ў гэтым народ, якi пачаў пагарджаць дысыдэнцкiм духавенствам, шануючы iх менш, чым п'янiцаў i жабракоў. Да таго ж езуiты ўсялякiмi спосабамi прыцягвалi ў сваю Акадэмiю сыноў дысыдэнтаў, i спамiж сваiх 700 вучняў мелi iх нямала, працуючы больш над iх перацягваньнем у каталiцкую царкву, чым над паглыбленьнем iх ведаў цi выхаваньнем iх справядлiвымi людзьмi i добрымi грамадзянамi".
      У 1589 годзе кароль Генрык IV выгнаў з Францыi езуiтаў "як дэмаралiзатараў моладзi, разбуральнiкаў грамадзкага парадку, ворагаў караля i дзяржавы". У Рэчы Паспалiтай у гэты самы час езуiты былi падтрымлiваныя ўсёй моцай каралеўскага аўтарытэту. Кароль спрыяў езуiтам, як толькi мог, i было вiдавочна, што дасягнуць у дзяржаве нейкiх высокiх пасадаў можна было толькi па iх пратэкцыi. Душы людзей тады пачалi дзiўна зьмяняцца, i то ў спосаб, адпавядаючы жаданьням асобы, якая мела права даваць староствы, ваяводзтвы, месцы ў сэнаце. Магнаты, шляхта, частка месьцiчаў адзiн за другiм пачалi здраджваць Рэфармацыi i далучацца да каталiцкай царквы, цi то прагнучы атрымаць пасаду, цi баючыся перасьледваньняў. Назiраючы ўсе гэта, ангельскi пасол Томас Ро з горыччу адзначаў, што як сьведчыць прыклад Рэчы Паспалiтай "фанабэрыя i хцiвасьць шмат могуць у сьвеце".
      Бачачы такiя посьпехi каталiцкай царквы ў змаганьнi з Рэфармацыяй, а з другога боку, ня могучы самi даць рады з эвангельскiмi хрысьцiянамi, якiя "не по одной, але велiкiмi громадамi стадо Хрыстово урываючы да своее сборы плюгавое загоняють", некаторыя герархi праваслаўнай царквы ў Беларусi i Ўкраiне зьвярнулiся да папы рымскага з просьбаю аб заключэньнi вунii памiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi ў Рэчы Паспалiтай. Прычыны такога кроку вельмi ясна выкладзеныя ў праграмным дакуманце вунii - Грамаце ад 2 сьнежня 1594 году: "А найболее таму, што ў цяперашнiя няшчасныя часы сярод людзей памножылася нямала размаiтых ерасяў. Шмат хто, адступаючы ад хрысьцiянскай праваслаўнай веры, бяжыць ад нашага закону i Божай царквы, выракаецца сапраўднае хвалы Бога, адзiнага ў Тройцы". Папа рымскi Клiмент VIII з радасьцю ўспрыняў выступленьне праваслаўнай царквы Вялiкага Княства супраць супольнага ворага - рэфармацыйнага руху, i ў 1596 годзе ў Берасьцi была заключаная вунiя мiж праваслаўнай i каталiцкай цэрквамi.
      Заключэньне Берасьцейскае вунii стала яшчэ адным посьпехам Контррэфармацыi ў Вялiкiм Княстве. Зь вялiкай хуткасьцю краiна, як i 50 гадоў таму, мяняла сваё аблiчча. Магнаты, уплывовыя i руплiвыя вызнаўцы эвангельскай веры, памiралi адзiн за другiм, саступаючы свае месцы ў сэнаце католiкам, выхаванцам езуiтаў, якiм Жыгiмонт Ваза даваў найвышэйшыя пасады ў дзяржаве. Канец XVI пачатак XVII стагодзьдзяў - гэта час зьмены пакаленьняў у Вялiкiм Княстве. Адыходзiла ў вечнасьць пакаленьне Рэфармацыi, людзi, якiя прынялi Слова Божае ў сваё жыцьцё, жылi гэтым Словам i зьмянiлi краiну, закладаючы падвалiны Божага блаславенства для сваёй Бацькаўшчыны. Iх дзецi не пайшлi сьледам за бацькамi, зрабiлi iншы выбар. Калi паглядзець бiяграфii розных дзяржаўныхi дзеячоў Вялiкага Княства таго часу, кiдаецца ў вочы, што амаль усе яны былi кальвiнiстамi цi лютаранамi, вучылiся ў рэфармацкiх школах, ва ўнiвэрсытэтах Караляўца, Вiтэнбэрга, Ляйпцыга, але пачынаючы зь 90-ых гадоў XVI стагодзьдзя ў iх жыцьцi адбылiся рэзкiя зьмены сьветапогляду, i мы ўжо бачым iх альбо католiкамi, альбо вунiятамi.
      Чаму гэта адбылося? Чаму Рэфармацыя, так хутка i так паўсюдна ахапiўшая Вялiкае Княства, пачала iмклiва губляць пазыцыi? Можна выказваць розныя меркаваньнi, але нават не праводзячы спэцыяльных дасьледваньняў магчыма назваць асноўныя прычыны падобнай сытуацыi. Па-першае, войны з Маскоўскай дзяржавай аслабiлi Вялiкае Княства i прымусiлi шукаць больш цеснага саюзу з Польскiм Каралеўствам, адкрываючыся такiм чынам на ўсялякiя ўплывы свайго саюзьнiка. Перамога Контррэфармацыi ў Польшчы прадвызначыла падобныя працэсы i ў Вялiкiм Княстве. Другой, ня менш важнай прычынай адступленьня Рэфармацыi была несалiдарнасьць рэфарматараў. Багаслоўскiя канфлiкты разьдзялялi эвангельскiх хрысьцiянаў, якiя часта лiчылi важнейшым давесьцi, што iншыя рэфарматары памыляюцца, чым у адзiнстве выступаць супраць агульнага працiўнiка. Акрамя таго ў грамадзкiх i палiтычных пытаньнях эвангельскiя хрысьцiяне, у адрозьненьнi ад iхнiх братоў па веры ў iншых краiнах Эўропы, не выступалi адзiным фронтам, i таму часта не маглi абаранiць свае правы або дамагчыся выгаднага для сябе рашэньня цi разьвiцьця падзеяў. Такая нязгода мiж прыхiльнiкамi Рэфармацыi кантраставала з багаслоўскiм i арганiзацыйным адзiнствам, якое дэманстравала каталiцкая царква i якое iмпанавала шляхце. Яшчэ адной прычынай перамогi Контррэфармацыi ў Вялiкiм Княстве стала малая ўвага, якую ў апошнiя дзесяцiгодзьдзi XVI стагодзьдзя рэфарматары надавалi сваiм служыцелям. Адукаваныя, сусьветна вядомыя мiнiстры, такiя як Волан, Судровiй, Ласiцкi, не пакiнулi пасьля сябе настолькi ж адукаваных i руплiвых настаўнiкаў. Езуiцкая прапаганда выстаўляла эвангельскiх служыцеляў нiкчэмнымi людзьмi, а самiм рэфарматарам не хапiла мудрасьцi сур'ёзна заiнвэставаць у тое, каб падняць статус мiнiстраў свайго вызнаньня ў грамадзтве. У вынiку на пачатку XVII стагодзьдзя рэфармацыйны рух адчуваў вялiзарную нястачу служыцеляў, i дзесяткi збораў былi зачыненыя з-за банальнай адсутнасьцi пастара. Вернiкi, ня маючы духоўнай апекi з боку сваiх мiнiстраў, лёгка знаходзiлi яе з боку каталiцкiх сьвятароў i прымалi вучэньне i практыкi каталiцкай царквы.
      Вялiкае Княства ўсё больш адыходзiла ад бiблiйных прынцыпаў, i гэта выяўлялася на ўсiх узроўнях грамадзкага жыцьця. Перасьледваньнi дысыдэнтаў, распачатыя ў краiне, захiсталi мараль грамадзтва. Калi ты можаш рабаваць, зьбiваць, зьдзеквацца з суседа, бо ён верыць ня так, як ты, то што можа табе перашкодзiць рабiць тое самае ў адносiнах да любога iншага чалавека. Iмклiвае падзеньне маралi стала характэрнай рысай пачатку XVII стагодзьдзя. Усё гэта выклiкала крызыс палiтычнай сыстэмы краiны. Дзеячы Рэфармацыi XVI стагодзьдзя, якiя стварылi канстытуцыйны лад Рэчы Паспалiтай Двух Народаў, маглi паўтарыць словы, сказаныя праз 200 гадоў Джэймсам Мэдысанам, адным са стваральнiкаў Канстытуцыi ЗША: "Мы паставiлi будучыню ўсiх нашых палiтычных установаў у залежнасьць ад здольнасьцi чалавецтва да самакiраваньня, ад здольнасьцi ўсiх разам i кожнага з нас кiраваць самiм сабою, стрымлiваць сябе, кiруючыся дзесяцьцю прыказаньнямi Божымi". Калi грамадзяне краiны ў значнай сваёй частцы кiравалiся ў жыцьцi Божым Словам, а не сваiмi жаданьнямi, краiна разьвiвалася i была прыкладам для ўсяго сьвету. Калi грамадзтва адыйшло ад Бiблii, ад Эвангельля, краiна пачала скатвацца ў хаос i бязладзьдзе. У 1573 годзе пад час першых выбараў караля на элекцыйным полi некалькi тыдняў стаяла 50 тысячаў збройнай шляхты, якая сабралася з усёй Рэчы Паспалiтай, каб выбраць сабе манарха. I за гэты час ня стрэлiла нiводная стрэльба, нiводзiн шляхцiч ня бiўся на шаблях з другiм. У канцы панаваньня Жыгiмонта Вазы не было такога сойму цi павятовага соймiку, калi б асабiстыя цi палiтычныя пытаньнi не вырашалiся з ужыцьцём сiлы. Кароль першы даў прыклад беззаконьня сваiм падданым, адкрыта парушаючы пастановы Варшаўскай канфэдэрацыi i падтрымлiваючы ўсякiя перасьледваньнi эвангельскiх хрысьцiянаў. Як зьнешняя, так i ўнутраная палiтыка Рэчы Паспалiтай характарызавалася тым, што iдэалёгiя Контррэфармацыi была ня толькi па-над маральлю, але i па-над здаровым сэнсам. Жыгiмонт Ваза, жадаючы пашырыць уладу каталiцкай царквы, распачаў вайну Рэчы Паспалiтай са Швэцыяй, вайну, непатрэбную нiкому, апрача Рыму. Палаючы гэтым жа жаданьнем, кароль падтрымаў маскоўскую авантуру Iлжэдзьмiтрыя, iдучы насуперак волi сэнату i грамадзтва Рэчы Паспалiтай. Безсэнсоўныя войны з суседзямi, рэлiгiйныя нецярпiмасьць унутры краiны, безадказнасьць на дзяржаўным узроўнi вось вынiкi караляваньня вялiкага князя i караля Жыгiмонта Вазы, "слугi дактрынаў", як назвалi яго сучасьнiкi. Калi ў 1632 годзе Жыгiмонт Ваза памёр, "увесь сойм, сэнат i народ больш занятыя былi змаганьнем са сваiмi суайчыньнiкамi, заражанымi герэзiямi, чым бясьпекай i цэласнасьцю Бацькаўшчыны, чым выбарамi новага валадара", - пiсаў да папы рымскага канцлер каронны Ежы Асалiнскi.
      Залаты Век адыйшоў у гiсторыю...
      У сярэдзiне XVII стагодзьдзя выбухнулi бомбы, закладзеныя недальнабачнай палiтыкай Жыгiмонта Вазы. Украiну ахапiла казацкае паўстаньне на чале з Багданам Хмяльнiцкiм, Польскае Каралеўства заатакавалi швэды, а Масква кiнула свае войскi на Вялiкае Княства. Рэч Паспалiтая, ня маючы грошаў у дзяржаўным скарбе, магла спадзявацца толькi на мужнасьць i пасьвячонасьць сваiх грамадзянаў, але панаваньне Жыгiмонта Вазы, а пасьля яго сына, Уладзiслава, зрабiлi тое, што гэтага акурат i не хапала. Падзеi вайны 1654-1667 гадоў былi катастрафiчнымi для Вялiкага Княства. Амаль уся краiна была акупаваная маскоўскiм войскам, Вiльня была захоплена i спалена. Брандэнбургскi пасол Лазар Кiтэльман, якi ў той час прыехаў да цара Аляксея ў Вiльню, убачыў жахлiвае вiдовiшча: "Усе гарады i вёскi былi спаленыя; кучамi ляжалi трупы пабiтага мiрнага лiцьвiнскага насельнiцтва, таксама жанчын i дзяцей, непахаваныя i загнiлыя". Маскоўская агрэсiя каштавала Беларусi стратай больш чым паловы жыхароў. Кожны другi беларус загiнуў у гэтай вайне, названай Патопам, на месцы гарадоў засталiся толькi попел i чорнае вугольле. Толькi на пачатку XIX стагодзьдзя колькасьць жыхароў Беларусi дасягнула ўзроўню першай паловы XVII стагодзьдзя. Вайна зьнiшчыла практычна ўсё мяшчанства. Зьнiк цэлы пласт рамесьнiкаў, прадпрыймальнiкаў, гандляроў. Калi ў Магiлёве ў 1645 годзе было каля 2 тысячаў рамесьнiкаў, дык у 1745 годзе iх было толькi 45. Дэмаграфiчная катастрофа i эканамiчны заняпад краiны суправаджалiся культурным крызысам ў грамадзтве. Магнаты i шляхта выракалiся свайго грунту запусьцелага краю, адкiнутага на стагодзьдзi назад. Усё цяжэй было гаварыць пра нейкую самастойнасьць Вялiкага Княства ў складзе Рэчы Паспалiтай. Усё часьцей, гаворачы пра сваё паходжаньне, беларуская арыстакратыя ўжывала словы "Gente Lithuanae, natione Polonae" (лiцьвiн родам, польскай нацыi). Урэшце пастанова сойму 1696 году надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм.
      Пачынаючы з Паўночнае вайны Расея адкрыта пачала ўмешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалiтай. Гаспадарчы заняпад, грамадзянскi разлад i сваволя шляхты ператварылi некалi магутную дзяржаву ў "карчму заездную" для сваiх суседзяў. У 1796 годзе "тры каранаваныя разбойнiкi": Расея, Аўстрыя i Прусiя падзялiлi памiж сабою Рэч Паспалiтую Двух Народаў. Вялiкае Княства Лiтоўскае перастала iснаваць як дзяржава i было ўключана ў склад Расейскай iмпэрыi. Нацыянальная апатыя, якая ахапiла нашае грамадзтва ў XVIII-XIX стагодзьдзях прывяла да таго, што яно згубiла сваё iмя, а разам зь iм i гiсторыю. З другой паловы XIX стагодзьдзя жыхароў колiшняга Вялiкага Княства Лiтоўскага сталi называць беларусамi, а назву "Лiтва" пачалi адносiць да балцкай Жамойцi. Блытанiна, якая ўзьнiкла ў сувязi з гэтым, да сёньняшняга дня перашкаджае беларусам адказаць на пытаньне "хто мы?" i знайсьцi сваё месца ў гiсторыi.
      Дарожныя знакi гiсторыi
      XVI стагодзьдзе, стагодзьдзе Рэфармыцыi перамянiла гiсторыю i сталася крынiцаю прагрэсу i блаславенства ў жыцьцi многiх народаў. Увесь сьвет глядзiць на гэты пэрыяд як на час, калi былi закладзеныя падвалiны сучаснай эканомiкi, палiтыкi, навукi i культуры. Для нашай краiны гэта таксама выключнае стагодзьдзе. Большасьць найважнейшых для Беларусi падзеяў i зьяваў сабраныя менавiта ў гэты час. У пэўным сэнсе мы - нацыя XVI стагодзьдзя.
      Прыняўшы iдэi Рэфармацыi, зьвярнуўшыся да Бiблii i асабiстых адносiнаў з Богам, беларускае грамадзтва перажыло вялiзарны ўздым у самых розных сфэрах свайго жыцьця. Пачалi шырока распаўсюджвацца школьнiцтва i кнiгадрукаваньне, юрыдычныя i палiтычныя набыткi нашых продкаў нават сёньня выклiкаюць захапленьне. Параўноўваючы разьвiцьцё розных краiнаў Эўропы XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Беларусь - Вялiкае Княства Лiтоўскае iшла ў тым самым накiрунку, што i Англiя: такое самае абмежаваньне ўлады манарха, такое самае разьвiцьцё мясцовага самакiраваньня, такое самае прыняцьцё Рэфармацыi вышэйшымi слаямi грамадзтва, такая самая эканамiчная актыўнасьць магнатаў i шляхты (у Англii - лордаў i сквайраў). На ўсходзе Эўропы паўставала краiна, па сваiм культурным, эканамiчным i палiтычным патэнцыяле здольная ўплываць на ўвесь кантынэнт. Чаго вартае хаця б змаганьне за рэлiгiйныя правы гугенотаў у Францыi.
      Аднак на пачатку XVII стагодзьдзя гэтыя працэсы раптоўна загамавалiся. Здрада Рэфармацыi палiтычнай элiтай Вялiкага Княства Лiтоўскага стала прычынаю лявiны праклёнаў, якiя абрынулiся на наш народ i наступствы якiх мы адчуваем да сёньняшняга дня. Беларусы як нацыя згубiлi вельмi важны кансалiдуючы, умацоўваючы чыньнiк - iдэю, якая абапiраецца на Божае Слова, Бiблiю, якая вынiкае з разуменьня сябе не як выпадковасьцi ў гэтым сьвеце, а як часткi спрадвечнага Божага пляну.
      Войны Вялiкага Княства з Маскоўскай дзяржавай у сярэдзiне XVII стагодзьдзя практычна пазбавiлi нашу краiну гарадзкога насельнiцтва, найбольш прыхiльнага Рэфармацыi, i зьдзесяткавалi шляхту, якая заставалася яшчэ вернай iдэям Лютара i Кальвiна. На два стагодзьдзi эвангельскае хрысьцiянства ў Беларусi ператварылася ў маргiнальную зьяву, якая практычна не ўплывала на гiсторыю краiны. Здавалася, з Рэфармацыяй скончана назаўсёды. Але ў канцы XIX - пачатку XX стагодзьдзяў у Беларусi пачалi iмклiва разьвiвацца баптысты i пяцiдзесятнiкi, iдэйныя нашчадкi беларускай Рэфармацыi Залатога Веку. Як i iх папярэднiкi з XVI стагодзьдзя, яны мелi вялiкi ўдзел у духоўным i маральным адраджэньнi нацыi. Не маглi яны пакiнуць без увагi i той факт, што беларускi народ, пачынаючы з XVI стагодзьдзя, быў пазбаўлены Слова Божага на роднай мове. У 1927 годзе баптысцкi пастар Лукаш Дзёкуць-Малей выдаў першы пераклад Новага Запавету на сучасную беларускую мову. На працягу ўсяго XX стагодзьдзя большасьць спробаў выданьня беларускiх перакладаў Бiблii так цi iнакш былi зьвязаныя зь дзейнасьцю эвангельскiх хрысьцiянаў.
      Камунiстычная дыктатура, панаваўшая ў Беларусi 70 гадоў, зрабiла ўсё магчымае, каб вынiшчыць у нашым народзе памяць пра беларускую Рэфармацыю XVI стагодзьдзя, зрабiць беларусаў нацыяй без гiсторыi, людзьмi, якiя ня могуць нiчога скарыстаць з досьведу папярэднiх пакаленьняў. Але падман i бяспамяцтва ня будуць вечна ўладарыць на нашай беларускай зямлi. Залаты Век Беларусi, XVI стагодзьдзе паказваюць нам, дзе той добры шлях, па якому варта iсьцi, каб Беларусь заняла свой пачэсны пасад мiж народамi.
      Бiблiяграфiя:
      1. Арлоў У., Сагановiч Г. Дзесяць вякоў беларускай гiсторыi. Вiльня, 2000.
      2. Ермаловiч М. Беларуская дзяржава Вялiкае Княства Лiтоўскае. Мiнск, 2000.
      3. З гiсторыяй на "вы". Укл. Арлоў У. Мiнск, 1994.
      4. Iгнатоўскi У. Кароткi нарыс гiсторыi Беларусi. Мiнск, 1991.
      5. Канфесii на Беларусi. Пад рэд. Навiцкага У. Мiнск, 1998.
      6. Ластоўскi В. Кароткая гiсторыя Беларусi. Мiнск, 1992.
      7. Лоўзi Дж. Гiстарычныя ўводзiны ў фiласофiю навукi. Мiнск, 1998.
      8. Мыслiцелi i асветнiкi Беларусi. Энцыклапедычны даведнiк. Мiнск, 1995.
      9. Насевiч В. Пачаткi Вялiкага княства Лiтоўскага. Мiнск, 1993.
      10. Падокшын С. Iпацiй Пацей. Мiнск, 2000.
      11. Падокшын С. Фiласофская думка эпохi Адраджэння ў Беларусi. Мiнск, 1990.
      12. Пiчэта У. Беларускае Адраджэньне ў XVI сталецьцi. У: Чатырохсотлецьце беларускага друку: 1525-1925. Менск, 1926.
      13. Пятроўскi Я. Тарас Сайка. Iнiцыятар перакладу i друку Бiблii на лiтоўскай мове. Гэйнсвiль, 1995.
      14. Саверчанка I. Апостал яднання i веры: Язэп Руцкi. Мiнск, 1994.
      15. Саверчанка I. Астафей Валовiч. Мiнск, 1992.
      16. Саверчанка I. Вяртання маўклiвая споведзь. Мiнск, 1994.
      17. Саверчанка I. Канцлер Вялiкага Княства. Мiнск, 1992.
      18. Сагановiч Г. Айчыну сваю баронячы. Мiнск, 1992.
      19. Сагановiч Г. Невядомая вайна 1654-1667 гг. Мiнск, 1995.
      20. Скарына i яго эпоха. Пад рэд. Чамярыцкага В. Мiнск, 1990.
      21. Славутыя iмёны Бацькаўшчыны. Пад рэд. Грыцкевiча А. Мiнск, 2000.
      22. Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага 1588 г. Тэксты. Даведнiк. Каментарыi. Мiнск, 1989.
      23. Чаропка В. Iмя ў летапiсе. Мiнск, 1994.
      24. Бадак А., Войнич И. и др. Всемирная история. Т.10. Возрождение и Реформация Европы. Минск, 1998.
      25. Вебер М. Протестантская этика. Москва, 1972.
      26. Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Избранные произведения XVI- начало XIX вв. Минск, 1962.
      27. История евангельских христиан-баптистов в СССР. Москва, 1989.
      28. Кодер Д. Мой Франциск Скорина. Минск, 2000.
      29. Макдоуэл С., Билайлс М. Освобождение народов. Москва, 1995.
      30. Падокшин С. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина XVI - начало XVII в.), Минск, 1970.
      31. Плисс В. Исторический очерк проникновения и распространения Реформации в Литве и Западной Руси. Санкт-Петербург, 1914.
      32. Сокол С. Социологическая и политическая мысль в Белоруссии во второй половине XVI века. Минск, 1974.
      33. Франциск Скорина и его время. Энциклопедический справочник. Минск, 1990.