Адам Глёбус
      Койданава
      МНЕ СНIЦЦА КОЙДАНАВА
      Апавяданне
      Мне снiцца Койданава... Вось iдзе па вулiцы цётка Пэля. Гэта менавiта тая Пэля, што ў Рубяжэвiчах, каб блiжэй да касцёла, паставiла сабе помнiк на могiлках. Каб жа толькi сабе. Дык i мужу свайму, Ясечку, таксама пры жыццi помнiк узвяла i агароджай помнiкi тыя абнесла. Ледзь не кожную нядзелю ездзiла Пэля ў Рубяжэвiчы, да касцёла ды на сваёй i мужавай магiле кветкi садзiла i даглядала, каб як у людзей было. "А хто ж мне помнiк паставiць, як памру? любiла казаць цётка Пэля. - Нiхто! Сам сабе не паставiш - нiхто табе не паставiць! А чым я горшая за людзей?" Нельга было не пагадзiцца з Пэляю, бо i логiка ў яе была жалезная, як агароджа вакол помнiка, i перакананнi. Толькi вось з датамi на помнiках выйшла недарэчнасць. З датамi нараджэння мужа i жонкi ўсё было як мае быць, а вось з датамi смерцi... На мармуровых дошках выбiлi iм лiчбу - 196, а яны ўзялi i дажылi да 1970 года. Перарабiлi iм 196 на 197, нiхто не ведаў, што Ясечка, i так на дваццаць гадоў старэйшы за сваю Пэлечку, возьме i пражыве аж 103 гады. Вось i прыйшлося цётцы Пэлi наймаць чалавека, каб на Ясевым помнiку назаўсёды ўсталяваўся 1980 год. Языкатыя, а iх у Койданаве заўсёды хапала, пачалi здзекавацца: маўляў, i Пэльцы яшчэ прыйдзецца 198 на 199 перапраўляць. Толькi хай тым языкатым языкi паадсыхаюць, а калi не паадсыхаюць, дык хай з iх паганых языкоў скура аблезе! Не дажыла наша цётка Пэля да 1990 года, пайшла за сваiм Ясем раней. Хай iм зямля будзе пухам. Пра мёртвых блага не гавораць. Што за чалавек быў наш Ясечка? Музыка! Ён вам i польку, i кракавяк, i вальс... I скрыпка ў Яся была свая, у дыктавым футарале. Да васьмiдзесяцi гадоў Ясечка на вяселлях граў, аж пакуль пальцы не перасталi слухацца. А як перастаў ён граць, дык скрыпку на гарышча занёс i ў труну схаваў. На гарышчы ў Пэлiнай хаце дзве труны стаялi - адна сiняя для Ясечкi, другая барвовая для самой Пэлi. Толькi спачатку iх дзве было, а потым стала чатыры, бо першыя дзве за дзесяць гадоў шашаль з'еў. Ды каб гэтая бяда была самай вялiкай у Пэлiнай хаце! А то ж было яшчэ здарэнне... Пракладалi каля старых могiлак новую дарогу. Частку могiлак трэба было знесцi, i якраз тую частку, дзе Пэлiны бацькi ляжалi. Спачатку плакала цётка Пэля, а потым радавалася. "Вось i добра, я сваiх бацькоў да касцёла блiжэй пакладу, перавязу iх у Рубяжэвiчы!" - казала Пэля суседзям. Заказала яна дзве труны: мацi зялёную, бацьку - зялёную; не падумайце, што яна паточаныя шашалем узяла, не той Пэля чалавек, яна любiла смерць, як iншы жыццё палюбiць не можа. Выкапалi ёй мужчыны бацькоў i ў труны паклалi. А справа была ў снежнi. Толькi яны выкапалi, а тут мароз, i такi мароз, што зямля ўкамянела, нi ломам, нi сякераю тую зямлю не возьмеш, не тое што рыдлёўкаю. Карацей, нi адзiн мужчына ў Рубяжэвiчах не стаў яму для Пэлiных бацькоў капаць, так яны ў хляве да сакавiка i прастаялi. Добра, што зiма ў той год была сапраўдная, з завiрухамi, з маразамi. А цяпер у цёткi Пэлi ўсё добра: спiць яна побач са сваiм Ясечкам у Рубяжэвiчах непадалёк ад касцёла, спяць яны пад акуратнымi помнiкамi, на якiх блiшчаць аднолькавыя надпiсы: "Ад сваякоў". Толькi вось блiзкiх сваякоў у цёткi Пэлi i не было, калi не лiчыць яе бацькоў, што спяць вечным сном на адных з Пэляй i Ясем могiлках. Няма ў Койданаве Пэлi, няма той чорнай жалобнай хусткi, у якой яна хадзiла па вулiцах. А чаму ў жалобнай хустцы? Ды не было ў Койданаве пахавання, каб абышлося без цёткi Пэлi. Нiхто так не ўмеў плакаць i галасiць, як яна. Калi галасiла цётка Пэля - голас яе, плач яе стаяў ад зямлi i да самага неба.
      Мне снiцца...
      Сны - адзiнае, што належыць мне. Астатняе не маё. Мне належыць толькi тое, што знiкне разам са мной.
      ...Снiцца Койданава.
      На адной з цёткай Пэляй вулiцы жыла панi Петухоўская, яе ўсё Койданава так i называла - панi Петухоўская. Была Петухоўская такая тоўстая, што сядзець на адным крэсле не магла, бо адно крэсла, якое б нi было, хай сабе i дубовае, не вытрымае койданаўскую панi. Калi хто запрашаў да сябе ў госцi Петухоўскiх, то абавязкова ставiў для яе лаву цi крэслы звязваў вяроўкаю, каб, крый Бог, не раз'ехалiся, бо, калi грымнецца на зямлю панi, дык праломiцца зямля i невядома, што будзе. А больш такiх тоўстых у Койданаве не было. Тоўстыя былi, але, каб сядзець на двух крэслах цi займаць палову фотакарткi, на якой засталiся стаяць дзесяць чалавек, такiх тоўстых не было.
      А стары Галякевiч такi худы, што праз гэтую худобу на яго казалi палiцай. На пачатку шасцiдзесятых гадоў у койданаўскiх дзяцей палiцай павiнен быў быць абавязкова худы, з вусамi i ў чорным галiфэ. А Галякевiч летам i зiмою насiў чорнае галiфэ, i нават у самую спёку да белай майкi на iм было галiфэ.
      Унук яго - Барыс Ладаўшчук (дачка Галякевiча назло бацькам пайшла за насатага, касавокага Ладаўшчука) - быў такi ж худы, толькi што высокi, i галiфэ не насiў, а так - рыхтык стары Галякевiч. З Барысам Ладаўшчуком драма ўтварылася. Сябраваў ён з Жэнiкам Попелам. Купiў Барыс матацыкл, дзед з бацькам дапамаглi, i з'явiўся на нашай вулiцы чорны "К-750" з люлькай, не матацыкл - лялька. Каталiся Барыс з Жэнiкам на той ляльцы i ў лес, i на возера, i на рэчку, i на танцы... Каталiся самi i каталi койданаўскiх дзевак. Каталiся, пакуль не наехалi на тэлеграфны слуп. Жэнiк у люльцы сядзеў, яму адразу смерць, а Барысу хоць бы драпiна якая, было б лягчэй, а так нiчога - нi шнара, нi пералому, а люльку ў гармонiк, i Жэнiкава цела ледзь з таго "гармонiка" дасталi, ледзь у труне выпрасталi. Пахавалi Попела, а Ладаўшчука засудзiлi, далi дзесяць гадоў. Жэнiкавы бацькi прасiць хадзiлi, каб не судзiлi Барыса, бо жывое жывым, а сына з магiлы не падымеш. Перагледзелi ў судзе справу i далi Барысу не дзесяць, а пяць гадоў турмы. Адсядзеў Барыс Ладаўшчук свой тэрмiн, а ў Койданава не вярнуўся. Людзi казалi, што не мог ён сабе Жэнiкаву смерць дараваць, не мог па койданаўскiх вулiцах хадзiць. А стары Галякевiч панi Петухоўскай зусiм iншае гаварыў, быццам ажанiўся Барыс у Казахстане, i добра яму там, вось таму i не едзе ў Койданава. А панi Петухоўская не паверыла старому Галякевiчу. Хто ж такому паверыць, што койданаўскаму хлопцу можа быць добра ў Казахстане, ды так добра, што ў Койданава ён i не паказваецца?
      Былая койданаўка Ада ў Нямеччыне жыла, сапраўднае футра насiла, а штогод, летам, у Койданава прыязджала i дзецям з нашай вулiцы цацкi дарыла. У мяне i цяпер ёсць зялёны губны гармонiк, што Ада падарыла.
      Снiцца...
      А вам снiцца iншае. Вам снiцца сваё, толькi вам належнае. Хай вам снiцца дзяцiнства - ваша вёска цi мястэчка, горад цi хутар... Хай вам снiцца дзяцiнства - час, калi вас любiлi.
      Мне снiцца Койданава, наш койданаўскi сквер.
      Той сквер, дзе Шурыку Мiлько, якому цётка Пэля адпiсала свой дом, хлопцы перабiлi ключыцу. Шурык вяртаўся з танцаў, да яго падбеглi хлопцы, адзiн з iх, нiчога не кажучы, перацяў Шурыка жалезным прэнтам. Шурык страцiў прытомнасць, а калi ачуняў, дык нiкога не было. У акрываўленай кашулi прыйшоў Шурык дамоў. У суд ён не падаваў, бо хлопцы са сквера, як даведалiся, што не таго, каго хацелi, пабiлi, хадзiлi да Шурыка штодня i прасiлi, каб не заяўляў. Грошай у хлопцаў Шурык не ўзяў, а кашулю ўзяў, бо ягоная была парваная i ў крывi. У мiлiцыю ён не заявiў, бо такi ўжо чалавек Шурык Мiлько - добры. Ён нават сабаку свайго, Арсiка, застрэлiць не мог, калi нейкая свалата Арсiку нiжнюю пашчэнку вывернула i зубы павыбiвала. Пакутаваў сабака, есцi не мог, i трэба было Арсiка застрэлiць. Шурык суседа Воўку Савiча прасiў, каб той застрэлiў, бо сам не мог. Сусед i застрэлiў Шурыкаву суку, якую клiкалi Арсiк, бо ўсе сабакi ў Мiлько былi Арсiкамi, i сукi, i кабялi, i ўсе гэтыя арсiкi былi страшэнна злосныя i прызнавалi толькi Шурыка. Адзiн з арсiкаў хадзiў з Шурыкам на льнозавод, дзе Шурык падзарабляў у час летнiх вакацый вартаўнiком. Шурык яшчэ браў на завод свой ровар "Спутнiк". Ён зацягваў ровар на дах высознага цэха i катаўся па краi даху, а Арсiк бегаў за роварам i брахаў на ўсё Койданава.
      А ў нашым двары ўсе сабакi былi або Жулiкi, або Матросы. Праўда, была адна сука Тайга, але яна праз тыдзень, як яе прывезлi, уцякла. Першы Жулiк, якога я помню, быў белы i кудлаты. Ён хадзiў з жанчынамi на Захар'яш, Захарава балота. Жанчыны на балоце, у цёмнай вадзе, мылi бялiзну. Вада была бурштынавага колеру, а бялiзна ў ёй мылася надзiва добра. Жанчыны мылi прасцiны i складалi ў алюмiнiевыя мiсы, а Жулiк ляжаў у траве i лавiў мух. А потым у Жулiка пайшлi лiшаi.Каб дзецi не набралiся лiшаёў, павялi нашага Жулiка за жыдоўскiя могiлкi, у канаву, там яго забiлi i закапалi. Мы з Антосем Кiсялём на тым месцы крыж з трэсак паставiлi.
      Мне снiцца Койданава.
      Камянi... Камянi... Яны iдуць на груд, яны падставiлi шырокiя шурпатыя спiны койданаўскаму сонцу i iдуць на груд жыдоўскiх могiлак. Апошнiм, каго пахавалi на гэтых могiлках, быў аптэкар - Эня Цыканоўскi. Эня кахаў Лёдзю, прадаўшчыцу з рамбазы. На рамбазе ў невялiчкiм дамку пад блакiтным дахам была крама, у якой прадавалася ўсё: ад кiрзавых ботаў i галёшаў да цукерак i селядцоў. Каля гэтай крамы i чакаў лысаваты Эня сваю Лёдзю. Спачатку Лёдзя быццам i пагадзiлася пайсцi за Эню. Ды, на бяду аптэкару, з'явiўся на рамбазе малады афiцэр. Стала прыгожая Лёдзя хадзiць па койданаўскiх вулiцах з высокiм афiцэрам, а лысаваты Эня дарэмна прыходзiў на рамбазу. Не прайшоў i месяц, як загрымеў бубен на Лёдзiным вяселлi. Афiцэр за вясельным сталом сядзеў у чорным цывiльным гарнiтуры. А Эня Цыканоўскi тым часам выпiў у сваёй аптэцы. Эня выпiў не гарэлкi i не спiрту за здароўе маладых. Эня выпiў паўлiтра воцату, i яго не ўратавалi. Койданава гаварыла, што Эню Цыканоўскага панясуць хаваць у белым мяшку, а не ў труне, але пахавалi Цыканоўскага ў труне. А прадаўшчыца Лёдзя са сваiм афiцэрам з'ехала ў Сiбiр. Людзi казалi, што афiцэр кiнуў Лёдзю з двума дзецьмi, казаць казалi, але мала хто верыў.
      Камянi... Камянi... Каменныя далонi на плiтах, каменныя зоры... Год за годам, вясну за вясною ўрастаюць камянi ў зямлю. Танкарогiя белыя козы пасвяцца на койданаўскiх жыдоўскiх могiлках. Хiтрыя гаспадары крадуць камянi i робяць з iх падмуркi сваiх дамкоў, але так робяць прыезджыя i прыблудныя, бо не зможа койданаўскi чалавек жыць у доме, якi стаiць на жыдоўскiх помнiках. Iншая справа, калi будавалi бальнiцу i бурылi рэшткi замка на Кальвiнскай гары, там людзi бралi i валуны на падмуркi, i цэглу. Але замак гэта замак, а могiлкi - гэта зусiм iншае. На Кальвiнскай гары таксама пасвяцца козы.
      Непадалёк ад Кальвiнскай гары жыла самая прыгожая дзяўчына ў Койданаве Валя. Колькi было размоваў, за каго пойдзе Валя, каму з хлопцаў пашанцуе. Большасць была ўпэўненая, што Валя пойдзе за самага прыгожага хлопца ў мястэчку, за Ярака Ясюкевiча, бо такога прыгожага, як Ярак, трэба яшчэ пашукаць, i невядома, цi знойдзеш. Але лёс i ў Валi, i ў Ярака быў зусiм iншы, нiводная здагадка не спраўдзiлася. Прыгожая Валя ўтапiлася ў возеры. На вяселлi яна была за шаферку i са сваiмi двума братамi пайшла з таго вяселля на возера купацца, бо гарачыня стаяла страшэнная, сонца пякло цэлы тыдзень. П'яныя браты палезлi ў крынiчную ваду, i аднаму з братоў ногi скруцiла сутарга, ён пачаў тануць i хапацца за другога брата. Валя кiнулася ратаваць. Той, якога скруцiла сутарга, адпусцiў брата i ўчапiўся ў Валю. Валя з малодшым братам пайшла на дно, а старэйшы даплыў да берага, выскачыў i пабег на вяселле клiкаць на помач. Так ён i прыбег на двор, дзе грымела музыка i танчыў п'яны вясёлы народ, так ён i стаў пасярод двара мокры, у адных трусах. Калi вясельнiкi з вылупленымi вачыма стаялi на беразе i цяжка, засопшыся ад бегу, дыхалi, дык бачылi толькi малодшага з братоў, якi ляжаў на беразе i быў без прытомнасцi. Мужчыны палезлi ў ваду шукаць Валю i даволi хутка знайшлi яе цела пад прыбярэжным карчом. Спробы ўратаваць дзяўчыну былi марныя. Казалi, каб быў лекар цi каб на колькi хвiлiн Валю знайшлi раней, цi каб... Але казаць можна што заўгодна, а прыгожая Валя выратавала братоў, а сабе знайшла смерць у крынiчнай вадзе койданаўскага возера, пад прыбярэжным карчом. Плакала ўсё Койданава. Хавалi Валю ў белым строi нявесты, i ляжала яна ў труне, як жывая. За машынаю, на якой везлi труну, iшло столькi народу, колькi не iшло нi за адной iншай труною, бо не было ў Койданаве прыгажэйшай дзяўчыны. А каб Валiна апошняя дарога была хоць крышку даўжэйшая, машына тры разы аб'ехала вакол сквера. На Валiным помнiку браты напiсалi: "Трагiчна загiнула". Так i не пашанцавала нiводнаму з койданаўскiх хлопцаў узяць сабе за жонку прыгожую Валю.
      А што да Ярака Ясюкевiча, дык ён страцiў сваю прыгажосць недарэчна i нечакана для ўсiх. Варыў ён бiтум у жалезнай бочцы. Бiтум закiпеў i плюхнуў Яраку на галаву, калi той падкладаў дровы ў агонь пад бочкаю. Выратаваць Ярака выратавалi, ён нават не аслеп, але пра нейкую прыгажосць гаварыць ужо не было нiякай падставы. Пасля бальнiцы Ярак пачаў пiць i хутка ператварыўся ў шэрую iстоту, якiя таўкуцца каля крамных дзвярэй у вечным чаканнi з пякельнай смагаю ў роце. Спачатку Ясюкевiча шкадавалi, а потым няўзнак пачалi абыходзiць. Вось такi лёс быў у самых прыгожых людзей з Койданава. Лёс даў Яраку i Валi прыгажосць, а потым з д'ябальскай жорсткасцю забраў яе.
      Мне снiцца... Цi, хутчэй, мною снiцца Койданава.
      А вось з кошыкам у руцэ iдзе па грыбы ўдмурт Кулемiн. Той самы Кулемiн, якi не можа жыць без грыбоў. Яго любяць дзецi з нашай вулiцы, бо Кулемiн бярэ iх з сабою ў лес. Ён, як свой гарод, ведае i Рыжаўку, i Бязоднiцу, i другiя навакольныя лясы, куды можна зайсцi пешкi, бо ровары, машыны i матацыклы Кулемiн не прызнае. Ён iдзе, як заўсёды, наперадзе, а за iм з кашамi iдуць Вiцька i Воўка Бакiноўскiя...
      Цыбаты Вiцька i крываногi Воўка, яны ўдвух бiлiся са сваiм бацькам, маленькiм сухiм Стасiкам. Стась Бакiноўскi пiў, а як напiваўся, трацiў розум i хапаўся за сякеру. Воўка з Вiцькам бралi калы i баранiлi мацi. З крыкам i лямантам бегалi Бакiноўскiя па гародзе вакол сваёй хаты. Бойкi гэтыя звычайна канчалiся тым, што Стась кiдаў сякеру ў гарод, садзiўся на ганак i плакаў п'янымi слязамi, побач з iм садзiлiся на ганак Вiцька i Воўка.
      Кулемiн iдзе басанож. Ён любiць хадзiць басанож i не любiць галiцца. Сiвая, па-татарску рэдкая шчэць блiшчыць на загарэлым твары. Толькi адзiн раз бачыў я Кулемiнаў твар скажоны крыўдаю i болем. Тады мы iшлi па грыбы ў Рыжаўку. Рыжаўка - лес з балотамi. Iшлi мы такiм балотам. Кулемiн крочыў наперадзе i наступiў на гадзюку, а тая ўкусiла яго за пяту. Кулемiн сеў на мох, дастаў з каша нож i адрэзаў кавалак пяты, за якi ўкусiла змяя. У мяне ад жаху сшэрхла скура. Кулемiн зняў кашулю, адарваў рукаво i абвязаў пяту. На выцвiлай анучы цёмнай свежасцю выступiла кроў. Вярталiся мы праз жыта. Я нiяк не мог адарваць погляд ад Кулемiнавай пяты. Быў тады з намi i Кулемiнаў Воўка, ён, як убачыў, што бацька нажом сабе кавалак мяса адрэзаў, пачаў ад страху рагатаць i рагатаў, пакуль бацька не выцяў яго папругаю, тады Воўка пачаў iкаць. Мы вярталiся ў Койданава праз жыта: Кулемiн iшоў наперадзе, я глядзеў на пяту, а Воўка iшоў за мною i iкаў.
      Другi раз Воўка Кулемiн iкаў на койданаўскай плошчы каля хлебнай крамы.
      Па хлеб мы ездзiлi на роварах. У цемнаватай краме пахла дрэвам i кiслай вiльгаццю. Боханы мы прывязвалi да багажнiкаў. Ездзiць па хлеб, напэўна, самы прыемны з абавязкаў койданаўскiх дзяцей. Праўда, было i такое, што каля крамы прападалi ровары, але мой i братаў, Антося Кiсяля, былi такiя дабiтыя, што нiводзiн злодзей не спакусiўся. А вось у Воўкi Кулемiна новы дарожны ровар, якi той пакiнуў каля хлебнае крамы, нехта звёў. Воўка плакаў i гаварыў: "Злаўлю - заб'ю! Злаўлю, заб'ю!" Толькi нiкога ён не злавiў i не забiў, акрамя гадзюкi, якую прыцёг з Бязоднiцы i павесiў на яблынi ў сваiм двары. А Воўкава мацi, Кулемiнава Нiнка, спалохалася, а як даведалася, што Воўка тую змяю павесiў, лупiла яго салдацкiм пасам. Воўка паса не баяўся. Ён i холаду не баяўся - хадзiў зiмою па ваду басанож i не хварэў. I не плакаў Воўка Кулемiн нiколi, толькi ў той раз, як ровар нейкая паскуда павяла. Ён тады сядзеў пасярод плошчы на пяску, i хлеб ягоны ляжаў на пяску, сядзеў Воўка i плакаў, аж пакуль iкаўка на яго не напала. Толькi як стаў ён iкаць, тады падняў хлеб i пайшоў з плошчы.
      Снiцца Койданава.
      Быў у Койданаве граф, праўда, такi ён граф, як усе астатнiя хлопцы i дзяўчаты былi баронамi i баранесамi, але якi быў, такi быў. Звалi яго - граф Альто. Называць сябе графам ён пачаў яшчэ са школы. Альто расказваў сваiм сябрам па вялiкiм сакрэце, што ён зусiм i не Анатоль Жыдовiч, а граф, i сапраўднае яго прозвiшча - Альто, i што на гарышчы ў старым куфры ён знайшоў паперы, у якiх ясна напiсана, што i бацька яго, i дзед, i прадзед - графы Альто. Папер тых сябры не бачылi, але мянушка ўсё ж прыляпiлася да Анатоля, i ў Койданаве з'явiўся свой граф. Зразумела, каб быць сапраўдным графам, мянушкi мала, патрэбен капiтал. Граф Альто разумеў гэтую простую iсцiну i зрабiў усё, каб мець грошы да свайго самапальнага тытула. Альто скончыў сталiчную вышэйшую навучальную ўстанову i да абароны дыплома звадзiў у загс унучку рэспублiканскага дзеяча культуры. Графа Альто не спынiў нават той факт, што ягоная будучая цешча за месяц да вяселля наведала койданаўскую палiклiнiку i за невялiкi хабар (багатыя вялiкi хабар не даюць) праверыла, цi няма ў будучага зяця якой шызафрэнii цi залечаных пранцаў з менiнгiтам. Нi менiнгiту, нi пранцоў цешча не знайшла. Акрамя хрэстаматыйнай свiнкi "дзюдзi", нiякiя хваробы ў Анатолевым целе не вялiся.
      Цешча засталася задаволеная сваiм тайным наведваннем правiнцыйнай палiклiнiкi, пра якое гаварыла ўсё Койданава. Граф Альто пераехаў у Менск i зажыў новым, хай сабе i не вельмi вольным, затое сытым жыццём. У Койданава граф прыязджаў летам, калi ехаў дамоў, як на дачу, каб паесцi любiмых ананасавых яблыкаў. Першыя колькi гадоў усё было цiха i спакойна, але, як высветлiлася, цешча хвалявалася недарма, бо шызафрэнiя, абавязковая графская хвароба (хто не ведае, як выдурвалiся ранейшыя графы?!), прыйшла i да Альто. Спачатку на яе хварэў Анатолеў цесць, адзiны нашчадак рэспублiканскага дзеяча. Цесць, высокi, барадаты, iнтэлiгентнага выгляду - нiколi не скажаш, што хворы, - аднаго разу перапiў армянскага каньяку, узяў стрэльбу i высунуўся ў акно, каб страляць па "ворагах народа". Дзякуй Богу, "ворагаў" на вулiцы не было, бо на вулiцы наогул нiкога не было, была ноч. Цешча выклiкала брыгаду ў белых халатах, i стралка павезлi на адпачынак у кашулi з двухметровымi рукавамi. Сам дзеяч культуры на шызафрэнiю не хварэў, ён у вольны ад працы час пiсаў скалазубныя камедыi на злабадзённыя тэмы i друкаваў iх пад раслiнным псеўданiмам. А на асноўнай працы ён упарта i паслядоўна наблiжаў беларускую мову да вялiкай братняй расейскай мовы. Дзiўна, але койданаўскага графа Альто знакамiты дзеяч рэспублiканскай культуры палюбiў. Але Альто не апраўдаў шчырага даверу, бо быў няздатны браць удзел у мовазнаўчых, а тым больш у палiтычных, гульнях. Наш койданаўскi граф адразу стаў, калi можна так сказаць, графам заняпаду, ён захварэў на манiю падазронасцi. Альто шукаў па начах, хаваючыся ад жонкi i цешчы, шукаў i не знаходзiў апаратуру для падслухоўвання. А як ты знойдзеш тую апаратуру ў прыбiральнi, за ўнiтазам? Нарэшце Альто скемiў, што мiкрафон з магнiтафонам не ў прыбiральнi, а на кухнi ў вентыляцыйным люку, над плiтой. Граф зрабiў дыктавую заслонку i забiў вентыляцыйны люк. У Койданаве спачувалi Толiкавай мацi i шкадавалi Толю Жыдовiча, добрага хлопца, якi так няўдала стаў графам. Як вядома, за ўсё, што набываеш, трэба плацiць. Хто ж ведаў, што за графскi тытул Анатоль Жыдовiч заплацiць розумам, што за тое, каб мець графа, наша Койданава вымушана будзе трываць вар'ята? О, каб жа ведаць наперад!
      Мне снiцца Койданава...
      А чаму яно снiцца мне? Шукаю адказ i не знаходжу. Прыйдзе час, i я знайду яго, а пакуль думаю, што мне снiцца Койданава, бо я там нарадзiўся i рос, пакуль не пайшоў у школу. У школе... Але гэта iншы матыў, iншая песня. Школа мне не снiцца. Снiцца Койданава, зямля, дзе закапалi мой пуп.
      А пакуль я далёка ад свайго мястэчка Койданава, i яно мне снiцца.
      На нашай вулiцы запланавалi пакласцi асфальт. Машыны панавозiлi пяску i глiны. Мы з Антосем Кiсялём, хаваючыся за пясчанымi гурбамi, бiлiся глiнянымi глыжамi i грОдамi. Я ляжаў на пяску i слухаў, калi Толiк кiне груду, каб адразу ўскочыць i кiнуць па iм. Ляжаў я доўга, пакуль не пачуў голас Кiсяля:
      - Валодзя...
      Я падумаў, што гульня скончылася, i высунуўся з-за гурбы. Вялiзная груда ўдарыла мяне па галаве. Да памяцi я вярнуўся ад халоднай вады, якую Антось Кiсель лiў на мяне.
      - Я ж табе крычаў, Валодзя, не вылазь, Валодзя, не вылазь, а ты ўзяў i вылез...
      Мне снiцца Койданава.
      КОЙДАНАЎЦЫ
      Аповесць у навелах
      Казiк
      Казiк вярнуўся з працы зусiм хворы. У яго падскочыла тэмпература, а жывот пакрыўся гiдкiмi плямiнкамi зудлiвае высыпкi.
      У хаце занепакоiлiся. Пайшоў з дому здаровы чалавек, а вярнуўся ледзь жывы. I Казiкава жонка Ядзя, i ягоная мацi Маня, i нават дачка, школьнiца Валя, без перапынку пыталiся: "Што з iм?". Казiмiр ляжаў, выпрастаўшыся, на канапе, i ледзь чутна адказваў. Жанчыны даведалiся, што iх муж, сын i бацька нiчога кепскага не еў i не пiў, што на працы пачуваўся добра, што пасля зайшоў у краму па папяросы, па дарозе з крамы адчуў нямогласць, галава пачала круцiцца, у вачах заскакалi зорачкi. Як дайшоў да ўласнага падворка, не помнiць. Жанчыны пакiнулi хворага ў зале, перайшлi ў варэльню, каб абмеркаваць бяду дый пачаць нешта рабiць, бо ад лекара Казiк адмовiўся. Яму не верылася, што ў трыццаць пяць гадоў чалавек можа без дай прычыны сканаць.
      Казiкаў сын Антось сядзеў на крэсле каля канапы ды спалохана зiркаў на змярцвелы вастраносы бацькаў твар, што нядобра цямнеў на белай падушцы.
      - Тата, а вы не памраце, як дзед Ваця? - Антось спытаў шэптам.
      Яму згадаўся дзед, што памёр увесну. Згадалася пахаванне i глыбокая ямiна на каталiцкiм баку могiлак. У ямiну струменiўся падсохлы на травеньскiм сонцы светлы пясок. Шасцiгадовы Антось забаяўся, што бацьку, як i дзеда, пакладуць у чорную труну, галавою на белую падушачку, а баба Маня прымусiць пацалаваць халодны, як камень у пограбе, лоб нябожчыка.
      - Не бойся, Антосiк, не памру. Мы яшчэ з табою на гармонi пайграем. I на трубе я цябе граць навучу. Будзем на святы ў аркестры хадзiць. Мы яшчэ з табой машыну купiм i катацца будзем. Захочам у лес - селi ды паехалi. А захочам у Менск, мы i ў Менск з'ездзiм, - Казiк пагладзiў стрыжаную пад бокс галаву сына i падправiў чубок, што выглядаў непатрэбным над спалоханым тварыкам з заечаю губой.
      Казiку раптам зрабiлася крыўдна за сябе, маладога, калi ён п'яны хапануў сякеру ды кiнуўся на жонку, што ўжо восьмы месяц хадзiла Антосем. Цяжарная жанчына ледзь уцякла з хаты, а раз'юшаны муж пахапаў яе сукенкi дый пасек на парозе. Антось нарадзiўся хваравiты i брыдкi з твару. На левай скронi ён насiў вялiкую, як боб, чорную радзiмку, з якой тырчалi сiвыя валаскi. А пад носам у яго ружавеў глыбокi шнар заечай губы...
      У свае васемнаццаць гадоў Антось паспрабаваў запускаць вусы, але яны раслi рэдзенькiмi, светлымi i не хавалi непрыгожай адмецiны. Тады ён наляпiў сабе штучныя вусы, але i ад iх давялося адмовiцца - людзi кпiлi i насмiхалiся. I сын пракляў бацьку, бо паверыў, што брыдкая губа з'явiлася на твары ў той самы момант, калi п'яны Казiк секануў на парозе па Ядзiнай сукенцы.
      Ядзя гэтаксама пракляла Казiка i з'ехала ў Менск да Валi, якая паспела выйсцi замуж за курсанта вайсковай вучэльнi.
      Адно згорбленая баба Маня дажыла доўгi век пры сыне, якi ўпарта iшоў да мары свайго жыцця - легкавой машыны, уласнай, дагледжанай i любай, на якой можна i ў лес, i ў Менск, i нават у горад Парыж да сцяны камунараў, да той самай сцяны, паўз якую Казiка правялi ў калоне палонных у 1945 годзе.
      Шлях да сцяны Парыжскiх камунараў пачынаўся з тае самае хаты, дзе ён ляжаў на канапе з невядомай хваробай. I пачынаўся з гульнi, з дзiцячай забаўкi. Казiк майстраваў з рэечак i паперы мадэль самалёта, а ягоная кузiна, лядашчае дзяўчо, схавала клей. Нястрыманы, шалёны ад прыроды Казiк зазлаваў, пачаў лаяцца, разламаў ушчэнт мадэль, а калi бацька паспрабаваў супакоiць сына скураным пасам, выскачыў на сярэдзiну вулiцы i закрычаў:
      - Страляць вас усiх трэба! Страляць!!! Бандзюгi, партызаны! У гэтай хаце партызаны!..
      Iшоў 1942 год, i ў Койданаве было поўна немцаў i палiцыянтаў. Казiкаў крык перапалохаў усю вулiцу. Людзi пахавалiся ў дамкi i з-за фiранак цiкавалi, як Казiкаў брат Бронiк разам з бацькам Вацем звязвалi рамянямi хлопца, што з'ехаў з глузду. Звязаны Казiк праляжаў у хаце на печы два днi, пакуль афармлялiся ягоныя дакументы на адпраўку ў Нямеччыну. Ваця сам пайшоў у палiцыю, дзе i ўгаварыў кiраўнiцтва, каб забралi сына i звезлi куды найдалей. Палiцыянты ўпарцiлiся, не хацелi браць дакументаў, бо Казiк быў занадта малады, усяго 15 гадоў, але Ваця дамовiўся, i ў паперах змянiлiся лiчбы, i неслух паехаў у Германiю.
      Пра жыццё ў Нямеччыне Казiк успамiнае з прыемнасцю, ён не хаваў, як iншыя, што жылося там соладка i сытна на вялiкiм хутары пад Берлiнам. Казiк трапiў не на завод i не на шахту, а на дагледжанае поле заможнага гаспадара, якому спадабаўся белагаловы вастраносы хлопчык-беларус.
      - I чаму ты не нарадзiўся немцам? - ушчуваў гаспадар. - Ты ж, Казiк, рыхтык немец - арыец. I валасы ў цябе светлыя, i вочы блакiтныя, i профiль германскi, можна i на манеце выбiць. Каб не ведаў, што са славянаў, дык i не паверыў бы, што ты беларус.
      А ў дадатак да гэтых вартасных характарыстык за якiя паўгода Казiк вывучыўся гаварыць па-нямецку. I гаспадар прызначыў яго на пасаду наглядчыка. Казiк сачыў, каб два дзесяткi маладых славянак мелi ўсё неабходнае i добра працавалi.
      Але вось вайна скончылася. Нямеччыну падзялiлi на зоны. Казiк апынуўся ў французскай, i яго адправiлi ў парыжскi лагер для iнтэрнаваных асобаў. Калi калону славян вялi паўз сцяну камунараў, нейкi жартаўнiк-афiцэр загадаў спынiцца, каб усе паглядзелi на помнiк сваiм "iдэйным папярэднiкам".
      У Парыжы Казiк пражыў паўгода. Першыя тры месяцы ён чакаў дакументаў, а калi нарэшце атрымаў пашпарт, дык не змог яго зберагчы. Укралi. Можа i дагэтуль недзе жыве несапраўдны Казiмiр Вацлававiч Кiсель - беларус i каталiк. Ну, ды Бог з iм. Толькi Казiку з-за гэтага злодзея давялося прасядзець у лагеры яшчэ тры месяцы. Адно суцяшала - Парыж, як там нi кажыце, не Архангельск, а Францыя не СССР, дзе Казiку давялося адразу пасля прыезду пайсцi ў войска, каб не апынуцца ў якiм сiбiрскiм цi архангельскiм лагеры, хапала i таго, што ён вярнуўся ў лагер сацыялiстычны.
      Першае, што Казiк зрабiў, як прыйшоў з войска, дык ажанiўся, узяў зусiм маладзенькую сiрату Ядзю. Неўзабаве нарадзiлася Валя, а за ёй праз тры гады Антось, якi так баяўся за бацьку, каб той не памёр, пакуль жанчыны ў варэльнi нiяк не маглi вырашыць, дзе шукаць ратунку ад невядомай хваробы. Тым разам менавiта Антось выратаваў бацьку. Той самы стрыжаны пад бокс Антось, якi пазней пракляў Казiка i на ўсiх фотакартках у сямейным альбоме замазаў бацькаў твар чорным атрамантам.
      Сям'я развалiлася. Баба Маня памерла. Казiк застаўся адзiн у вялiкай хаце. Ён зрабiў рамонт, адпусцiў рудыя з сiвiзною вусы ды пачаў насiць капялюш замест шарай кепкi. А самае галоўнае: Казiк нарэшце прыдбаў машыну - новую памаранчыкава-чырвоную, зiхоткую.
      Неяк я праходзiў паўз Казiкаў сад. Ён гукнуў мяне i пачаў прасiць, каб я пагаварыў з Антосем i сказаў, што бацька ў чалавека адзiн, якi ўжо ёсць, i другога не будзе, а машыну ён усё роўна аддасць сыну. Зрабiлася шкада гэтага пакрыўджанага лёсам i людзьмi дзядзьку ў фетравым капелюшы з вядром iгруш лiмонак у руцэ. Я паабяцаў перагаварыць з Антосем. Да той размовы я недалюблiваў Казiка, бо недзе ў душы застаўся дзiцячы сполах ад таго, што ён, убачыўшы мяне на сваёй яблынi, паабяцаў абрэзаць грабеньчыкам стручок, якi хаваецца ў хлопцаў памiж ног. Але ў восеньскiм садзе пад iгрушаю прыйшло на памяць, што гэта мая мацi Нiна схавала клей, якiм Казiк мацаваў мадэль самалёта.
      Антося я ўгаворваў доўга. Мы пiлi гарэлку, i ён паказваў фотаальбом, дзе замест Казiкавага твару чарнелi неакуратныя плямiны. Нарэшце я выцягнуў з яго абяцанне паехаць да бацькi i пагаварыць. Антось i сапраўды з'ездзiў у Койданава, а Казiк паказаў яму завяшчанне, паводле якога машына пасля смерцi бацькi пераходзiла да сына. Але Антось з Казiкам зноў пасварылiся. Сын жа не ведаў, што праз месяц бацька памрэ ў той самай машыне.
      Казiк не трапiў у аварыю, ён цiха скiраваў на ўзбочча дарогi, дастаў з кiшэнi трубачку з нiтраглiцэрынавымi таблеткамi, але сэрца раптам спынiлася. Казiка пахавалi побач з мацi, на каталiцкiм баку могiлак.
      А ў сям'i пачалася новая сварка з-за спадчыны, бо Валя не захацела, каб за проста так новая машына належала брату. Бог iм суддзя. Але дзе Бог, там i людзi, якiя маюць прагу да чужых радасцяў i бедаў.
      Такую прагу да ўсёведання мела Казiкава суседка - цётка Пэля, яна ведала ў Койданаве ўсё i пра ўсiх, а чаго не ведала Пэля, таго або зусiм не было, альбо яно не ўяўляла анiякай цiкавасцi. I гэта пра яе ўспомнiў Антось, калi зблажэлы бацька ляжаў на канапе i нiхто не мог прыдумаць, як ратаваць нябогу. Антось пабег да жанчын у варэльню i сказаў, што трэба як хутчэй паклiкаць цётку Пэлю. Жанчыны ўзрадавалiся, бо i сапраўды, хто ў Койданаве, як не Пэля, мог загаварыць сполах, напрарочыць лёс, назваць хваробу? Толькi яна i магла.
      Пэля прыйшла i села на край канапы, дзе ляжаў невядома чым агаломшаны Казiк.
      - Казiчак, - пачала цётка сваiм касцельна-ласкавым голасам, - а цi не пашкадаваў ты чаго сам сабе?
      Нечакана для ўсiх Казiк сеў на канапе, чым перапужаў прысутных, акрамя, зразумела, цёткi Пэлi, якая адно заправiла сiвую пасмачку пад чорную хустку i сказала:
      - А я вось зайшла, бачу, ляжыць наш Казiчак нi жывы нi мёртвы i адчуваю, што пашкадаваў ён сабе нешта, моцна так пашкадаваў...
      - Торт! - выгукнуў на ўсе грудзi Казiк. - Торт я сабе не купiў. Зайшоў у краму па папяросы. На вiтрыне торт стаiць з крэмавымi ружамi, шакаладнымi лiсцiкамi. I так мне захацелася таго торта, што ледзь слiну пракаўтнуў. Ледзь стрываў. А ў кiшэнi поўна грошай, зарплата i прэмiя. Але ж усе ведаюць, на машыну трэба адкладаць. Не купiў я торт. Сцяўся i не купiў. Ядуць яго чэрцi. Дый не можа такога быць, каб мяне так скруцiла, а потым выпрастала з-за нейкага там торта з ружамi! Нешта вы, цётка Пэля, наблыталi...
      Казiк разгублена зiрнуў на жонку. Ядзя адвярнулася, каб не засмяяцца.
      - Можа, i блытаю. Бог яго ведае, - стоячы ў парозе, пагаджалася Пэля i падсоўвала наравiстую пасмачку валасоў пад край хусткi. - Толькi ты ж сабе, а не мне пашкадаваў.
      Казiкаву дачку Валю выправiлi ў краму, але дарма - тарты раскупiлi.
      Iван
      Iван сядзеў на зэдлiку пасярод пакоя i засяроджана пазiраў на ўласныя ногi. Белая, накрухмаленая да сiнечы кашуля так напялася на Iванавым круглым жываце, што здавалася, вось-вось гузiкi не вытрымаюць, пырснуць ды пакоцяцца па розных кутках. Бурачковы атласны гальштук ляжаў на сытым плячы, не раўнуючы, як сабачы язык. Загарэлую лысiну абсыпалi драбнюткiя пацеркi поту. Пасястая шкарпэтка спраўна сядзела на ступаку. Iван паварушыў пальцамi другой босай нагi i ўздыхнуў так цяжка, нiбыта збiраўся на пахаванне, а не на вяселле да сваякоў. - Казiк Кiсель выдаваў замуж дачку Валю.
      - Бацька, што ты сядзiш? Мы чакаем, а ён сеў тут i ўздыхае, як той кабан у загарадцы. - Iванава жонка Мiля падбегла да люстэрка i яшчэ раз, мо ўжо пяты, падфарбавала вусны.
      - А iдзiце вы ўсе, лiха вашай матары. Не пайду я нiкуды. - Iван забурчэў у падлогу. - Чорт з iм, з вяселлем. Абыдуся.
      - Бацька, а што ж гэта на цябе найшло? - са святочнай i вясёлай Мiля стала перапалоханая. - Толькi што збiраўся... Усе збiралiся iсцi. Падарункi на ганку стаяць. Дык што здарылася?
      - Нiчога. Не пайду, i ўсё. Не хачу. Перадумаў! - Iван, сцягваючы праз галаву падобны да сабачага языка гальштук, ускудлацiў вянок сiвых валасоў на патылiцы.
      - А Божачка мой, звар'яцеў наш бацька!
      Iван скамячыў гальштук i шпурнуў яго пад канапу.
      Мiля памкнулася ў сенцы i з iх закрычала да сына ў двор:
      - Шурык, сынок, хадзi ў хату.
      Тым часам Iван пайшоў да канапы, лёг i заклаў рукi пад галаву.
      Шурык заскочыў у пакой з такiм выглядам, нiбыта збiраўся ўбачыць зялёнага цмока пасярод хаты, а не роднага бацьку, якi заплюшчыў вочы i ўдаваў, нiбыта спiць.
      Iван, вядома, не спаў. Але будзе i такi выпадак, калi ён засне, сам таго не хочучы. Ён састарэе, пойдзе на пенсiю са свайго маторнага завода, дзе вечарамi пацiху, каб не бачылi тыя, каму не трэба, рабiў чыгунныя формы для пiрагоў. У Койданаве гэта былi найлепшыя формы. I ў суботу перад Вялiкаднем усё мястэчка згадвала добрым словам Iвана Мiлько. Але аднойчы Iван, сам таго не хочучы, заснуў.
      - А дзе бацька? - спытаў тады Шурык у мацi.
      - Можа, на двор пайшоў, - спакойна адказала Мiля.
      Хата ў Iвана была невялiкая: калiдор, кухня i тры пакоi. Гэта пазней, калi ажэнiцца Шурык, зробяць прыбудову з асобным уваходам, а на той час згубiцца ў хаце было проста немагчыма. Мiля з Шурыкам не на жарт спалохалiся. Быў бацька, тупаў-тупаў па хаце - i раптам не стала. Гэта ж не кот, што зашыецца за шафу, i ты шукай не шукай, а не знойдзеш, пакуль сам на малако не выйдзе. I не вавёрка, якую трымала Iванава суседка цётка Косця. Вавёрка была надзiва шкадлiвая.
      Аднаго разу, звечара, Косця выбрала кошык яблыкаў, каб наранiцу завезцi прадаць. Яблыкi выбiрала круглейшыя, сакаўныя, без чарвяточынак. А ўначы вавёрка ўзяла i параскiдала iх па ўсёй хаце. I каб жа толькi параскiдала, а то ж яшчэ i панадкусвала кожны яблык. Ранiцай Косця збiрала яблыкi i кляла сваю вавёрку. А тая, стаiўшыся за абразом, цiкавала. Вавёрку Косця набiла венiкам.
      Але тое вавёрка... А дзе ж падзеўся Iван?
      Мацi з сынам абшукалi ўсю хату, пакуль Шурык не здагадаўся зазiрнуць у вузкую шчылiну пад канапаю. Там ён i ўбачыў бацькавы ногi. Непаразуменне прайшло толькi тады, як выцягнулi бацьку на сярэдзiну пакоя, а за iм дасталi з-пад канапы пусты слоiк, што патыхаў самагонкай. Iван любiў выпiць, а Мiля не давала. Тады i была прыдумана ды абсталявана схованка. Пакуль усе глядзелi тэлевiзар, Iван iшоў сабе ў залу, залазiў пад канапу i праз гумовы шланг ад пульверызатара высмоктваў са слоiка грамаў са сто. Але на той раз доза атрымалася большая, i ён сам не заўважыў, як заснуў. Дый старасць надыходзiла, сiлы не тыя.
      Вось у маладосцi, Iван сам казаў, мог выпiць вядро. Асаблiва шмат давялося выпiць, калi служыў у ахове маскоўскага Крамля. Грошай ахоўнiкам амаль не давалi, але добра кармiлi i налiвалi, колькi захочаш. I хлопцы, маладыя, здаровыя, пiлi.
      Пра НКВД Iван гаварыць не любiў. А нiхто, зрэшты, тады i не цiкавiўся ў Койданаве тым НКВД. Усе ж недзе служылi, недзе ваявалi...
      Гэта цяпер, калi я буду праходзiць паўз Iванаў сад, а Шурык будзе закладаць падмурак пад гараж, мы загаворым пра Фелiкса Дзяржынскага, у гонар якога i пераназвалi Койданава ў 1933 годзе. Зрэшты, i Койданава не першапачатковая назва мястэчка, раней яго называлi Крутагор'е. Мы загаворым пра НКВД, i Шурык скажа:
      - Шкада, бацька памёр, а то паказаў бы яму газеты, дзе пра НКВД пiшуць i пра Дзяржынскага. Цiкава, што б ён на гэта сказаў?
      Iван Мiлько памёр раней, чым беларускiя газеты пачалi друкаваць матэрыялы пра масавыя забойствы.
      Апошнi раз я сустрэў Iвана каля веснiчак. Iшоў паўз ягоны двор, а ён якраз выходзiў на вулiцу ў сваiм чорным скураным палiтоне, шыракаполым капелюшы i наваксаваных да металёвага бляску хромавых ботах. Пад пахаю ён сцiскаў вялiкi папяровы пакунак.
      - Што гэта ў вас пад пахаю, дзядзька Ваня? - замест прывiтання спытаў я.
      - Камiля паслала сала прадаць.
      - А цi добрае сала?
      - Ты што, не бачыш? - дзядзька закрыўдаваў. - На чатыры пальцы. Калi добра прадасца, дык i бутэльку сабе куплю.
      Гэта апошняе, што я пачуў ад Iвана, якi ўсё ж добра гульнуў на вяселлi Казiкавай Валi.
      Але спачатку ён ляжаў на канапе i ўдаваў, нiбыта спiць. Мiля i Шурык стаялi пасярод хаты i нiяк не маглi зразумець, што ж такое здарылася, пакуль сын не спытаў:
      - Тата, а чаму гэта вы босы?
      - Таму што шкарпэтка згубiлася. - Iван адказаў, але вачэй не расплюшчыў.
      - I з-за такой драбязы ўвесь гвалт? А Божачкi вы мае, ды знойдзем зараз тваю шкарпэтку. - Мiля адчынiла шафу i пачала ператрасаць у шуфлядзе з панчохамi.
      - Няма там, - Iван спусцiў ногi з канапы. - Я ўжо два разы ўсю шафу перамацаў.
      - А можа, раней дзе згубiлася? Можа, мацi, калi мыла, дзе на двары пакiнула? - разважаў Шурык.
      - Ды ў тым i рэч, што абедзве ў руках трымаў, адну я надзеў, а другую як той чорт схапiў. - Iван мо ўжо трэцi раз зiрнуў пад канапу, але акрамя свайго гальштука нiчога не ўбачыў.
      Шурык зняў валiкi з канапы, але дарэмна. Мiля прынесла венiк ды выграбла ўвесь пыл з-пад буфета, шафы i ложка, але ўсё дарма. Шурык разабраў ложак, а калi засцiлаў, мармытаў праклёны. Шукалi доўга, шукалi паўсюль, нават зазiрнулi ў кубелец з салам. Сям'я Мiлько ўвайшла ў пошукавы азарт: адчынялiся i зачынялiся, а потым зноў адчынялiся шафы, буфет, стол, сервант, сцягвалiся i слалiся абрусы i покрывы, выварочвалiся кiшэнi пiнжакоў, жакетаў, портак i палiтонаў, перастаўляўся абутак...
      Раптам вялiкi кутнi гадзiннiк з латунным цыферблатам i вялiкiмi, на ланцужках, гiрамi заскрыгатаў i ўдарыў - вяселле пачалося.
      - Бацька, ды надзеньце вы другiя шкарпэткi, - Шурык прахапiўся з пошукавага азарту, нiбыта са сну. - Вунь iх у шафе поўная шуфляда, выбiрайце i пайшлi.
      Iван выбраў пару новых, яшчэ з круглым папяровым цэтлiкам шкарпэтак, сеў на зэдлiк i пачаў сцягваць праклятую пасястую, з-за якой пачаўся ўвесь тарарам. Тут усе i зразумелi, дзе падзелася другая. Iван надзеў дзве шкарпэткi на адну нагу.
      Смяялiся доўга. Смяялiся Мiля, Шурык i Iван. Смяялася ўсё вяселле, калi госцi даведалiся, з-за чаго спазнiлiся Мiлько. Смяяўся i я. I адзiнае, пра што мне хацелася ведаць, i разумею, што нiколi не даведаюся: што думаў Iван, калi надзяваў дзве шкарпэткi на адну нагу?
      Стэфа
      Стэфа шаткавала капусту. Доўгiм тонкiм нажом спрытна разразала крамяныя качаны напалам, а потым хутка-хутка рэзала на дробныя скрылiкi. Хрумсткiя храпкi кiдала ў белую эмалiраваную мiсу, а нашаткаванае зграбала з дыктавага кружка ў выварку. Верхняе лiсце Стэфа збiрала ў горшае вядро, каб зварыць кабанам. Працавала яна з iмпэтам, нiбыта i не было на свеце лепшага занятку, як шаткаваць капусту.
      Качаны ўсе як адзiн невялiкiя, чыстыя, крэпкiя. I нядзiўна. Каму як не Стэфцы выбраць сабе самыя тугiя качанчыкi, бо працавала ў краме "Садавiна i гароднiна"?! Яна навыбiрала цэлы мех i нож з прылаўка ўзяла востры, са зручным драўляным тронкам. Можна было б i шаткарню ў суседзяў пазычыць, у Казiка цi ў цёткi Пэлi, але Стэфа не з тых, хто па суседзях лётае i пазычае. Яна нажом накрышыць танчэй, чым iншы шаткарняю. Што-што, а згатаваць i паесцi Стэфа любiла. I гэтая простая любоў адбiлася на ёй самым непасрэдным чынам. Чысты, румяны, што восеньскi яблык, твар. Яркiя, нiбыта нафарбаваныя бурачным сокам, поўныя вусны. Пастава, налiтая здароўем i сiлаю. Такая пастава, што ў свае трыццаць пяць Стэфа яшчэ заўважала, як мужчыны, хай сабе i праз аднаго, але ж заглядаюцца на яе.
      I вось пры такой зямной прыгажосцi мела яна за мужа дробненькага, нiжэйшага за сябе, хваравiтага алкаголiка Волеся Радзевiча. Койданаўцы адно пацiскалi плячыма, калi бачылi iх побач на нядзельным кiрмашы цi на пляцы пад царквою. Але ў кожнага, як любяць казаць, свае болькi. Хочаш жыць з алкаголiкам, жывi. Каму якая справа?!
      Дзяцей Волесю i Стэфе Бог не даў. Можа, праз гэта Волесь i распусцiўся ды пачаў пiць. Спачатку ён напiваўся, як i ўсе, па вялiкiх святах, але ўжо да непрытомнасцi, да поўнага забыцця. I Стэфа цягнула мужа, калi такое здаралася ў гасцях, на сабе. Здымала з яго акуляры дый вяла пад руку, а то i на плечы ўскiдвала, каб хутчэй, каб людзi не бачылi. Але ў Койданаве не схаваешся. Не паспееш у адным канцы паветра сапсаваць, а ў другiм ужо гавораць, што ты ў порткi наклаў. За кожным вялiкiм святам стаiць цвярозы будзень, але для Волеся ён пачынаўся пахмелкаю. Волесь не мог жыць, калi пасля гулянкi наранiцу не выпiваў грамаў са сто гарэлкi цi шклянку моцнага вiна. I, як слушна зазначыў ягоны сусед Iван, няправiльная тэхнiка апахмелу прыводзiла Волеся да доўгатэрмiновых запояў.
      Пра Волесева п'янства Стэфанiя Радзевiч раскажа на судзе:
      - Пiў мой Волесь! Апошнiя тры гады дзень у дзень "пад газам" прыходзiў, але не буянiў, не бiўся, як iншыя. Бурчэць бурчэў, лаяўся, гаварыў абы-што, але не бiўся. I дзе ж ён да мяне бiцца палезе? Гляньце на мяне. Ды баязлiвы ён! Ад п'янага, кажуць, i чорт уцякае, а я - цярпела, спадзявалася... I прасiла, i ўгаворвала, i плакала, i палохала, што ў лякарню да вар'ятаў пасаджу, а ён усё роўна кожны вечар п'яны ў хату ўвальваўся. Гультаю штодня свята, а п'янаму - тым больш. Прыйдзе, сядзе каля тэлевiзара i глядзiць праз свае лупатыя акуляры, пакуль не засне. Што ён на тым экране мог бачыць? Хай бы ён i ў той вечар, калi я капусту крышыла, лепей свой тэлевiзар уключыў...
      Стэфа перакрышыла якраз палову мяшка i была ў самай рабоце, калi ў хату ўсунуўся п'яны Волесь.
      - Iзноў набраўся, - Стэфа развалiла напалам вялiкi, белаваты качан.
      - Ай не дундзi. Вось, - Волесь сеў на зэдлiк i ўтаропiўся на спрытныя жаночыя рукi.
      У хаце вiсеў густы свежа-халаднаваты пах капуснага соку.
      - Што ты мне пад руку гаворыш? Ты ж ведаеш, не люблю, калi на мяне глядзяць. Я ж магу i палец сабе адрэзаць. Iдзi спi.
      - Ай не дундзi. Вось, - ён заплюшчыў вочы i падцягнуў ногi ў брудных ботах пад зэдлiк.
      - Ты пагавары мне яшчэ тут, пагавары... Хоць бы боты скiнуў, а то гразi поўную хату навалок. Я тут мыю, прыбiраю, а яму ўжо i боты зняць цяжка. Iдзi кладзiся. Чуеш? Я табе кажу, слепень у акулярах, - яна ссыпала нарэзанае ў сiнюю выварку. - Iдзi спаць.
      Волесь не азваўся, сядзеў, заплюшчыўшы вочы, на зэдлiку i трымаўся за яго абедзвюма рукамi, каб не павалiцца.
      Стэфа з трэскам рассекла яшчэ адну капусную галаву, павярнулася да мужа i ткнула яму ў грудзi нажом.
      - Iдзi спаць. Апошнi раз табе кажу. Што ты тут рассеўся, як у гасцях?
      Волесь расплюшчыў вочы, заморгаў i спытаў:
      - Нашто ты мяне зарэзала?
      - Спаць iдзi, п'яны дурань. Зарэзала яго, га-га-га...
      Жаночы басавiты смех мяшаўся з густым капусным духам, а муж ужо сунуўся з зэдлiка на падлогу. Стэфа дарэзала качан i толькi потым зiрнула на Волеся, якi знерухомеў на падлозе.
      - Уставай! Чуеш, каму кажу?
      Мужаў твар увобмiльг збялеў. Жонка абтрасла з пальцаў паналiпалае крышыва i нахiлiлася над Волесем...
      На судзе Стэфанiя Радзевiч далей пакажа так:
      - А я ж i думаць не думала, што мой Волеська нежывы. Ляжыць, бачу, на падлозе i храпе, маю на ўвазе, спiць. Ён не хроп. Вось, думаю, насмактаўся атруты, што i да ложка не дайшоў. Паклала нож на стол. Рукi фартухом выцерла. Нахiлiлася i кажу: "Уставай! Гад ты печаны. Падымайся i боты брудныя сам скiдай!" А ён ляжыць, не варушыцца, мой Волеська. Я кашулю на iм расшпiлiла, падумала ж, можа, i запраўду нажом крышку падрапала. Бачу: грудзi белыя, чыстыя, нiякай крывi нiдзе нi кропелькi. Адкуль жа я пра тое нутраное кровацячэнне ведаць магла?! "Ляжы, - кажу, - спi на падлозе, калi ты так накаўтаўся, што нi боты, нi акуляры зняць не можаш!" А сама ўзяла качан i шаткую.
      А калi дзве поўныя вываркi, сiняя i зялёная, стаялi накрытыя ручнiкамi, а ў кухнi быў наведзены парадак, Стэфа паспрабавала падняць мужа. Той быў халодны i цяжкi. Стэфа прыклала сваё гарачае вуха да мужавых грудзей i, не пачуўшы сэрца, жудасна, па-воўчы завыла.
      У турме Стэфанiя Радзевiч прасядзела тры гады. Вярнуўшыся ў Койданава, яна прадала дом, паставiла Волесю помнiк з мармуровай крошкi i ўцякла. Казалi, што яна пасялiлася недзе на Ўкраiне, пад Львовам. Краму, дзе яна працавала, i дагэтуль называюць Стэфчынай. А Волесева магiла сама сабою зарасла белым бэзам.
      Чэсь
      Чэсь стаяў пад райскай яблыняю з граблямi ў руках i сачыў, як я маляваў сякеру, усаджаную ў бярозавую калоду. Я збiраўся паступiць у мастацкую вучэльню i хадзiў рыхтавацца да Чэсевага сына Толiка. Навука была простая: Толiк браў i ставiў перада мною нейкую рэч, напрыклад сякеру, даваў аркуш i сыходзiў. Ну, а я сядзеў пад яблыняю дый пацiху крэмзаў.
      Дзядзька Чэсь стаяў басанож на невысокай мяккай траве. I мне было добра вiдаць, што на адной назе ў яго не хапае вялiкага пальца. Я старанна вымалёўваў старое тапарышча i раптоўна адчуў, што iснуе невытлумачальная сувязь памiж сякерай i адсутнасцю пальца. Рука з алоўкам спынiлася, я глянуў на Чэсеў загарэлы твар, i мой позiрк сустрэўся з цёмна-блакiтнымi вачыма.
      - Гладка малюеш, як мой Толiк, - Чэсь гаварыў сур'ёзна. Ён любiў свайго сына, i таму параўнанне набывала кошт самай высокай адзнакi.
      - А чаму ў вас аднаго пальца няма? - я нават сам здзiвiўся нясцiпласцi, але пытанне прагучала.
      - У партызанах згубiў.
      Партызанаў у Койданаве не любiлi. А мае сваякi дык асаблiва. А за што iх было любiць? За тое, што адзiн п'яны распуста застрэлiў у вёсцы Рудзiца, пад Койданавам, другога нецвярозага дурня? Толькi першы быў партызанам, а другi служыў у палiцыi, таму немцы i спалiлi вёску ды забiлi дзевяць мужчын. Майго прадзеда, а Чэсевага бацьку, спалiлi жыўцом.
      Мае сваякi, хто ў лесе перахаваўся, перабралiся ў Койданава, на апусцелыя жыдоўскiя вулiцы. Дзядзькi Чэся тады ўжо не было нi ў Рудзiцы, нi ў Койданаве. Яго яшчэ раней забралi ў савецкiя партызаны. Уночы прыехалi тыя партызаны ў Рудзiцу на конях, зайшлi ў нашу хату, пэўна, нехта падказаў, бо афiцэр у парозе сказаў, што ў нас многа мужчын i таму адзiн пойдзе з iмi. Мужчын у хаце было чацвёра, але за тыдзень у вёску прыходзiлi польскiя партызаны i павялi з сабою двух Чэсевых братоў, Ладака ды Яся. Сказаць расейцам пра палякаў было б тое самае, што галавою кiнуцца ў пельку. I Чэсь пайшоў за расейскiм афiцэрам. А ў вялiкай хаце пры дзедавай кузнi застаўся адно стары гаспадар, ну i жанчыны з дзецьмi...
      - Добра, што толькi палец згубiў, а не што iншае, - дзядзька засмяяўся.
      - А як вы яго згубiлi? - маляваць расхацелася.
      - А табе ўсё цiкава...
      Расказваць пра сябе Чэсь не любiў. I на цвярозую галаву амаль нiчога не распавядаў. Але галава ў беларускiх дзядзькоў бывае i захмялелая, тады вам i апавяданнi, i смех, i байкi з показкамi, ну i слёзы.
      Калi Чэсь моцна напiваўся, дык не iшоў дадому, а заварочваў да сваёй сястры, а маёй бабы - Ядзi. Ён доўга з крэктам разуваўся ў калiдоры, нязграбна бразгаў клямкаю, заходзiў у хату i сядаў за стол. Казаў, што дадому ён такi п'яны не пакажацца, а пасядзiць тут, пакуль працверазее. Ядзя ведала, што да ранiцы ён не паправiцца, i слала чыстыя прасцiны на канапе ў зале. Але Чэсь наравiста зiркаў на сястру, упарцiўся, не iшоў спаць, а сядзеў за пустым сталом i абураўся, чаму гэта ягоная прыгожая сястра пайшла за маленькага, тоўстага Бронiка Кiсяля, а не знайшла сабе высокага i кучаравага хлопца, як яе браты. Бронiк адно пасмейваўся, бо ўсе ведалi, што i Чэсева жонка Алена анi блiзка не мае той прыгажосцi, якую Бог даў Ядзi. Часам Бронiк садзiўся за стол, каб Чэсю было каму расказваць, каб ён выгаварыўся i яму зрабiлася лягчэй. Чэсь гаварыў пра партызанаў, Маскву, немцаў, Берлiн, забойствы...
      У расейскiх партызанах Чэсь прабыў месяцы тры. На самалёце яго перакiнулi праз фронт у Маскву, дзе ён правучыўся ў разведчыцкай школе ажно да самага канца вайны. I калi Масква адсвяткавала перамогу над Берлiнам, для Чэся толькi i пачалася вайна. Яго накiравалi ў Германiю, дзе Чэсь павiнен быў адшукваць асуджаных завочна ваенных злачынцаў. Праца гэтая была зусiм не для такiх, як ён. За два гады ў Нямеччыне Чэсь так змянiўся, высах, зблажэў, што калi вярнуўся ў Койданава, дык яго ледзь пазнавалi сваякi. Зрэшты, гэта i нядзiўна.
      Прахварэў дзядзька Чэсь больш як год, i яго ўрэшце камiсавалi.
      - Не магу я людзей забiваць! Ядзя, чуеш? Не навучыўся, - мармытаў Чэсь, седзячы за пустым сталом. - А цi ж можна прывыкнуць забiваць па графiку? А ў нас у iнтэрнаце на сцяне такi графiк вiсеў. Надыходзiць твой дзень, бярэш зброю, iдзеш у камеры i страляеш. Адны перад смерцю плакалi, другiя малiлiся, а знаходзiлiся i такiя, што маўчалi. А ты заходзiш у камеру i страляеш, страляеш. I ведаеш: праз тыдзень зноў твая чарга, зноў пойдзеш i застрэлiш чалавека, а потым нап'ешся, як скацiна. А быў немец, якога я так i не змог забiць. Адчынiў дзверы, а ён устаў з ложка i глядзiць на мяне. Я ўзняў пiсталет i стрэлiў яму ў грудзi. А ён як стаяў, так i стаiць гарою. Я нацiснуў курок, але пацэлiў толькi ў руку. Захваляваўся. А ён пайшоў на мяне, ускiнуў здаровую руку з кулаком i пайшоў на мяне. Перапужаўся я, выскачыў з камеры i дзверы на ключ зачынiў. Вярнуўся да маёра i кажу, што больш людзей страляць не буду. А маёр пачаў, што гэта i не людзi зусiм, яны твайго бацьку ў хляве зачынiлi i хлеў той газаю аблiлi i падпалiлi... А я ўсё адно паўтараю - не буду болей забiваць.
      Маёр загадаў мне выпiць вады i павёў у камеру, каб разам паглядзець, цi застрэлiў я вялiкага немца. Ён ляжаў пры самых дзвярах i, напэўна, ужо i не дыхаў, але маёр узяў мой пiсталет i стрэлiў немцу ў патылiцу. Мяне ўсяго закалацiла, пачало курчыць, скручваць, ванiтаваць... Прахапiўся я толькi ў шпiталi. Да мяне яшчэ, дзякуй Богу, жаўтуха прыляпiлася. Вось мяне i адпусцiлi.
      Чэсь уставаў з-за стала, казаў, што паўгадзiнкi паляжыць на канапе, i спаў да ранiцы. А баба Ядзя хадзiла праз гароды да Чэсевай жонкi, каб сказаць, што ён спiць у нас. Чэсева Алена прасiла перадаць, каб ён ранiцай абавязкова забег дадому.
      Перад працаю Чэсь заходзiў дамоў, каб пагалiцца ды выслухаць жончыны нараканнi.
      Не ведаю дакладна, як называлася пасада, якую займаў Чэсь Александровiч, але ў Койданаве яго называлi галоўным гандляром. Пасля войска Чэсь атрымаў мiрную, як ён гаварыў, прафесiю эканамiста. Маючы здольнасцi ў такой даволi складанай навуцы, як местачковы гандаль, ён, у дадатак, не краў. А калi галоўны гандляр не крадзе, то i прадаўшчыцы з кладаўшчыкамi пабойваюцца многа выносiць. I таму на Чэсева пахаванне выйшла ўсё Койданава, каб правесцi паважанага чалавека ў апошнi шлях. Многiя плакалi, многiя шэптам успамiналi добрыя часы, калi ў крамах шмат чаго было, бо Александровiч не даваў красцi i перапрадаваць даражэй.
      Перад смерцю Чэсь доўга хварэў. Ён памёр у менскай лякарнi, у палаце, дзе за тыдзень да яго адышоў на вечны спачын легендарны менскi разьбяр Кастусь Сарока. Чэсь памёр ад рака, якi спачатку ўбiўся ў страўнiк, а потым так засушыў дзядзьку, што я, прынёсшы перадачу, ледзь пазнаў яго. З гожага i дужага мужчыны Чэсь, не раўнуючы ваўкалак у паданнях, перакiнуўся ў сухенькага дзядка. Скура на ягоных руках так зжоўкла i патанчэла, што я, пацiскаючы iх, баяўся, каб прывiтанне не абярнулася болем.
      - Не пазнаў адразу? - дзядзька Чэсь павёў даланёю па выцвiлай, шарай, як мышыная спiна, пiжаме.
      Не паспеў я адказаць, бо ўглядаўся ў змораны твар i згадваў густыя кудзеры, замест якiх над высокiм iлбом адсвечвалi сiвiзною рэдкiя, нiбыта чужыя, валасы.
      - Не пазнаў i не пазнаў. Нiчога страшнага. Мяне, калi з Германii вярнуўся, таксама не пазнавалi. Толькi тую вайну я выйграў, а гэтую прайграю.
      - Тут шакалад i часопiсы новыя...
      - Непрыемна тут, у бараку. Хворыя людзi. Пiжамы. Тапкi. Так што, iдзi на сонца. Сягоння сонца. Цёпла...
      Мы развiталiся. Я вярнуўся дамоў i па памяцi намаляваў партрэт чалавека, хворага на рак. Тады згадалася i сякера пад райскай яблыняю, i Чэсеў аповед пра партызанаў.
      - Цэлы тыдзень я толькi рабiў, што бульбу абiраў. Да мяне прыглядалiся. Зброi не давалi. А я не рваўся, як другiя, да зброi. Быў упэўнены, што дадуць. I далi, паклiкалi да камандзiра i паказалi дзве вялiзныя супрацьтанкавыя мiны. Загад быў просты, як гэтыя граблi, - Чэсь пастукаў старымi граблямi ў зямлю, узарваць чыгунку пад Негарэлым. Я з Наркевiчам сеў на воз i паехаў, а конь трапiўся наравiсты: то ён пабяжыць, а то i стане. Чорт, не конь. Нават як яго зваць, нiхто не ведаў. Прыехалi мы пад Негарэлае, каня ў лесе пакiнулi, а самi папаўзлi да адхону. Я адно па баках пазiраў, а мiны ставiў Наркевiч, ён быў мастак на такiя спрыты. Прыпаўзлi мы назад у лес, там на воз i ўцякаць. Кiламетраў з пяць ад'ехалi i пачулi выбух. Тут Наркевiч як закрычыць на ўвесь лес: "Спрацавала! Спрацавала!" А мне i няўцям, адкуль столькi радасцi. Выехалi мы з лесу на поле, а за полем вёсачка невялiкая, двароў дзесяць. Едзем праз поле i бачым, як з канцавой хаты людзi выходзяць i да нас iдуць. Я адразу i не зразумеў, што гэта казакi, якiх немцы супраць партызанаў па вёсках пасялiлi. Тут яны пачалi страляць па нас. Наркевiч з падводы саскочыў i напрасткi праз жыта ў лес паляцеў. Па мне страляюць, а я каня разварочваю, думаю, нельга ж дзяржаўнага каня пакiдаць, ну i воз таксама. Тут конь спудзiўся. Лейцы напялiся. Стаю на возе, а конь ляцiць, як шалёны. У лес ускочылi. Колы скачуць па карэннях, як не разваляцца. Я каня спынiць не магу. Заб'юся, круцiцца ў галаве, далiбог, храснуся аб якое дрэва. Нёс ён мяне па дарозе, пакуль тая не павярнула. Дарога ўбок завярнула, а конь проста па лесе паляцеў. Ён памiж соснаў праскочыў, а воз захрас. Ну, а я праз галаву i ў папараць. Прахапiўся, агледзеўся - цiха. Абмацаў сябе - цэлы. Толькi вялiкi палец на правай назе балiць. Устаў. Распрог каня. Воз адкацiў. Паглядзеў, даедзе - думаю. Запрог чорта наравiстага i павёў, кульгаючы, на дарогу. А калi прыехаў i нарэшце зняў чаравiк, дык палец мой быў крывы, распухлы ды чорны. Да фельчара прычыкiльгаў, а ён глянуў i кажа, што трэба адрэзаць. А я рады, што вярнуўся дый казакi не застрэлiлi. "Рэж! - кажу. - Лiха яго бяры". Прывязалi мяне рамянямi да стала, далi самагону выпiць. Наркевiч трымаў, а фельчар рэзаў. А ты малюй сякеру, не сядзi склаўшы рукi, малюй.
      Стась
      Стась адсядзеў больш за дваццаць гадоў па розных турмах i вярнуўся ў Койданава. Адны казалi, што ён вырашыў завязаць са сваiм мiнулым жыццём; другiя пераконвалi, што Стасю забаранiлi жыць у Менску, таму ён вымушаны быў наведацца ў пахiлены дамок сваiх родных сясцёр. Хутчэй за ўсё, мелi рацыю апошнiя, бо здарэнне, якое скаланула Койданава праз некалькi дзён, давяло ўсiм, што завязваць Стась не збiраўся.
      Юзэфа ды Канстанцыя сустрэлi брата насцярожана, але бутэльку на стол паставiлi i ложак паслалi.
      Сёстры, пэўна, падумалi, што ўсё ад Бога i калi наканавана iм на старасцi гадоў жыць з неспакойным братам, значыць, так яно трэба Ўсявышняму. Яны працавалi ў царкве: прыбiралi, гандлявалi свечкамi i абразкамi, мялi двор. Апраналiся сёстры ва ўсё чорнае, i таму койданаўскiя дзецi пабойвалiся i не любiлi Юзэфу ды Канстанцыю. Хто iх ведае, гэтых згорбленых старых у жалобных хустках i доўгiх спаднiцах?!
      Стась выпiў гарэлкi, павячэраў i, падзякаваўшы сёстрам, пайшоў пад клуб.
      Была летняя субота, i пры клубе ладзiлi танцы. Цёплымi вечарамi койданаўская моладзь танцавала ў высокай, не пералезцi, сятчастай загарадцы. Дзецi ў загарадку не iшлi, грошай на бiлет не было, таму заставалася адно назiраць праз сетку. Старэйшыя людзi таксама паглядалi на танцораў праз сетку. Стась пайшоў пад загарадку i стаў, склаўшы рукi на грудзях. На пляцоўцы гучаў вальс.
      - Гэй, стары, можа цыгарэты маеш? - з цемры да Стася падышлi п'яныя хлопцы. Iх было трое. Адзiн высокi, хударлявы, двое нiжэйшыя, вельмi падобныя, толькi апранутыя па-рознаму. На адным усё было цёмнае, а на другiм - белая кашуля ды васiльковыя, ажно свяцiлiся, нагавiцы-клёш.
      - У мяне папяросы, - Стась выцягнуў з кiшэнi i паказаў пачак "Севера" з сiнiм, нiбыта вытатуiраваным на пачку сонцам.
      Праз два днi пра гэты пачак "Севера" загаварыла ўсё Койданава. А высокi i хударлявы Юрка Зiнкевiч дрыжачым голасам апiсваў тое здарэнне так:
      - Лёнiк пашыў сабе васiльковыя клёшы. Падзея. Вырашылi замачыць нагавiцы, каб доўга насiлiся. Узялi чарнiла i пайшлi пад клуб, на сквер. Селi на лаўку пад помнiкам Дзяржынскаму ды пацiху выпiлi ўтрох дзве семсотграмоўкi. Сядзiм, кайф ловiм. Нi з таго нi з сяго Лёнiку закарцела цывiльную цыгарэту закурыць. Пашыў сабе нагавiцы файныя, паўлiтра вiна выпiў, а яму яшчэ i цыгарэту з фiльтрам падавай. У мяне "Прыма", а ў Базыля - "Беламор". Пайшлi мы пад загарадку, каб у каго стрэсцi па цыгарэце. Бачым: стары дзядзька, незнаёмы, пасярод дзяцей стаiць рукi склаўшы. Каб жа хто з нас у тым старым Стася Ажгiровiча пазнаў, мы б яго за тры вулiцы абышлi. А так стаiць сабе стары i незнаёмы. Чаму ў яго не запытацца пра цыгарэты? Лёнiк i папрасiў у Ажгiровiча цыгарэту, i той пачак "Севера" паказаў. Лёнiк раззлаваўся так, нiбыта ў старога ўсе кiшэнi замежнымi цыгарэтамi набiтыя, а ён нам смярдзючыя папяроскi падае. "Ты мне, сiвы казёл, цыгарэту дай, а не папяросу. Цi, можа, ты не дачуў? Дык зараз вушы прачышчу i рогi паабломваю!" - Лёнiк вакол Ажгiровiча заскакаў, як той певень вакол курыцы. А Стась стаiць, i хоць бы хны. "За "казла" магу i зарэзаць, смаркач паганы!" - цiха так сказаў Стась, а ў мяне ажно мурашкi па спiне пад нейлонавай кашуляй пабеглi. А Лёнiк на яго як кiнецца, з ног збiў i давай-давай чаравiкамi мясiць. Тут i Базыль дапамог. А Стась адно галаву рукамi закрыў, скурчыўся, павалiўся i як нежывы стаў, далiбог. А гэтыя месяць i месяць.
      Яны б'юць, а я стаю, утрупянеў, не ведаю, што рабiць, куды кiнуцца. Танцы спынiлiся. Усе да сеткi падбеглi, глядзяць. Дзеўкi вiшчаць пачалi: "Забiваюць! Забiваюць!!!" Каб не гэтыя вiскi, i сапраўды забiць маглi. Але цяпер я ўжо i не ведаю, што лепей. Можа, хай бы яны яго тады забiлi. Даруй Божа.
      I я закрычаў: "Шухер!"
      Мы паляцелi ў сквер, абмiнулi помнiк Дзяржынскаму, перабеглi пляц каля царквы i схавалiся за хлебную краму. Там аддыхалiся. Выкурылi па цыгарэце i разышлiся дадому. Больш Лёнiка жывога я не бачыў.
      Аповед Юркi Зiнкевiча пра бойку я пачуў пазней, можа, праз тыдзень, а на другi дзень пасля здарэння пад клубам, у нядзелю, я стаяў каля хлебнай крамы, дзе ўночы курылi Лёнiк i Базыль Даўнарыкi з Юркам. Белай вяроўкай я мацаваў на багажнiк свайго старога ровара шэсць боханаў чорнага хлеба.
      Пыльны пляц каля царквы выглядаў чыстым з-за ранiшняе прахалоды i яшчэ не пякучага сонца. Сям-там на пляцы стаялi купкi мужчын, па двое, па чацвёра. Яны пiлi бутэлечнае пiва проста з рыльца. Непадалёк ад царкоўных веснiц пацягвалi пiва браты-блiзняты Даўнарыкi. Падабенства ў iх не такое ўжо вялiкае, адрознiць можна. Лёнiк - драбнейшы, i можа таму дзеўкi любiлi яго больш за ягонага брата. Але i агульнага ў iх было шмат: i чорныя, аж да сiнечы, цыганскiя валасы, i смуглявасць, i вочы з налiтымi блакiтам бялкамi - зiрне каторы, аж холад па спiне пойдзе, i каржакаватасць, i местачковая заземленасць. Адным словам - блiзняты. Каб не блыталi цi, можа, з-за характараў, апраналiся яны па-рознаму. Лёнiк у светлае, а Базыль у цямнейшае, чорнае. Той ранiцай на Лёнiку была белая кашуля ў тонкiя сiнiя пасачкi.
      Браты пiлi сваё нядзельнае пiва. Колькi яшчэ закаркаваных пляшак стаяла каля ног, проста на зямлi.
      Са сквера на пляц выйшаў не знаёмы мне стары ў зношаным гарнiтуры i шэрай паласатай кепцы. Гэта пазней даведаюся, што на асветлены сонцам пляц выйшаў з цёмнага сквера Стась Ажгiровiч.
      Стась хвiлiну пастаяў на беразе шырокага пляца, прыглядаючыся да мужчын, знайшоў вачыма блiзнят i няспешна накiраваўся да iх. Нi Лёнiк, нi Базыль не адчувалi нават ценю небяспекi, былi ўпэўненыя ў сабе цалкам. Што можа зрабiць сухенькi, падобны да вераб'я, дзядок супраць здаровых дзецюкоў? Нiчога! А можа яму падалося, што пад клубам каля танцавальнай загарадкi яго дрэнна адмясiлi? Пэўна, такiя пытаннi круцiлiся ў Лёнiкавай, асмужанай пiўнымi парамi галаве, а што Базыль падумаў такое, ён i сам раскажа пазней.
      Мужчыны, што пiлi пiва на пляцы, нечакана змоўклi. Шмат хто са старэйшых пазнаў Стася, i ў iх з'явiўся страх. "Нiбыта халодным скразняком астудзiла патылiцу", - казаў пазней Iван Мiлько.
      Стась за два крокi да блiзнят выняў з унутранай кiшэнi свайго заношанага пiнжака самаробную фiнку. Ён ударыў Лёнiка ў сэрца. Той знямеў. Стась лёгка дастаў лязо з Лёнiкавых грудзей, схаваў зброю i павольна пайшоў у бок сквера.
      Закрычаў Базыль.
      Я стаяў каля крамы i трымаў у руках ровар з напакаваным на багажнiк хлебам, а Базылёў крык працiнаў мяне нябачнымi вострымi спiцамi...
      Базыль упаў на зямлю, у светлы тонкi пыл i пачаў курчыцца, нiбыта гэта яму, а не Лёнiку ўдарылi фiнкаю ў сэрца. А Лёнiк спачатку стаяў i пахiстваўся. Упаў ён на спiну, роўна, як бервяно, iмгненне ляжаў, а потым цела пачало бiцца ў перадсмяротнай агонii. Белая кашуля зачырванела на грудзях. З разяўленага рота пацякла ружовая пухiрыстая пена. Базыль не пераставаў крычаць, поўзаў на карачках вакол брата i драў пальцамi зямлю.
      Мужчыны папакiдалi недапiтыя пляшкi i абступiлi блiзнят шчыльным колам.
      Трымаючы ровар, я не мог варухнуцца. Да мяне падышла цётка Пэля, нахiлiлася i зазiрнула мне ў вочы. Яна колькi разоў паўтарала маё iмя, а я ўсё не мог адказаць - мову адняло.
      Але мова вяртаецца iмгненна, як i знiкае.
      Цётка ўдарыла мяне па шчацэ, мова вярнулася, i я сказаў ёй, што Лёнiка зарэзалi.
      Сёстры Юзэфа ды Канстанцыя плакалi i закрывалi насы белымi хустачкамi, калi мiлiцыянты прыехалi па Стася. Ён не супрацiўляўся, яму было ўсё роўна, дзе жыць - у турме цi ў Койданаве. Адзiная замiнка ў гэтай справе выйшла з фiнкаю. Калi ў Ажгiровiча спыталi, якiм нажом ён забiў Леанiда Даўнарыка, дык той дастаў з шуфляды кухоннага стала звычайны хлебны нож i сказаў, што вось iм. Мiлiцыянты спрабавалi адшукаць фiнку, але не знайшлi.
      На Лёнiкавым пахаваннi старыя койданаўкi прадракалi Базылю хуткую смерць. Шапталi, што калi памiрае адзiн з блiзнят, то i другому век скароцiцца. Прароцтва не спраўдзiлася. Базыль жыве. Ажанiўся, дзецi знайшлiся, працуе на рамбазе i п'е, як усе.
      А Стась Ажгiровiч памёр у турме.
      Часам мне згадваецца фiнка. Яна ж недзе так i ляжыць, схаваная ў Койданаве. I думаю, што Стась слушна зрабiў, калi не аддаў зброю, якой абаранiў свой гонар.
      Вiнак
      Вiнак вырошчваў памiдоры. У Койданаве кожная сям'я нешта садзiла i нешта збiрала. Памiдорамi нiкога не здзiвiш. Але памiдоры Вiнака Шавуры адрознiвалiся ад усiх астатнiх у мястэчку, як сонца ад месяца.
      Гаспадынi куплялi ў яго насенне, распытвалi, як i што рабiць, у якi дзень высаджваць i калi палiваць. Толькi, як яны нi старалiся, а прыходзiў час - i самыя-самыя памiдоры вырасталi ў Вiнакавым гародзе.
      Не скажу, што ў астатнiх былi кепскiя, i калi iх вывозiлi на менскiя рынкi, дык на прылаўках яны глядзелiся як мае быць i прадавалiся выдатна. А вось Вiнаку i вывозiць не было чаго, усё Койданава прыходзiла купляць ягоныя.
      Навошта купляць, калi свае пад бокам? Два крокi ад ганка ступiў, пахадзiў па градах, навыбiраў спялейшых цi, калi любiце, i цвярдзейшых, намыў, нарэзаў, накрышыў цыбулi, пасалiў, напярчыў, кропу кiнуў, заправiў алеем цi, калi хочаце, смятанаю, i стаўце на стол. Бярыце, частуйцеся, госцi дарагiя. Усё так, але...
      Як гавораць у Парыжы, "жакет ад Кардэна", так у Койданаве казалi: "памiдоры ад Шавуры". I можаце не верыць. Адно скажу, што Вiнак быў не такi просты, як выглядаў з твару.
      Выглядаў Шавура будзённа i шэра. Сiвы, загарэлы па-сялянску, у старым пiнжаку, надзетым на майку. Нагавiцы ў зямлi. Галёшы на босых нагах. I ўся будзённасць i някiдкасць кампенсавалася тварам. Гэта жарт, што Вiнак меў просты твар. Калi каму цiкава, дык можна знайсцi ў Беларускай Энцыклапедыi кандыдата ў члены Палiтбюро ЦК КПСС з 1968 года Шавуру. Гэта, вядома, не койданаўскi агароднiк, але твар вельмi падобны. Вiнак, калi б на яго надзець белую кашулю i ўзяць пад гальштук, быў бы рыхтык кандыдат, i вядома чаму стрыечныя браты.
      Раней на розныя камунiстычныя святы на аскетычных фасадах урадавых пабудоў, акрамя чырвона-белых лозунгаў i сцягоў, вывешвалiся манументальныя палотны з тварамi Энгельса, Ленiна, Маркса i ўсiх жывых членаў i кандыдатаў у члены Палiтбюро ЦК КПСС. Жывыя (усе, як адзiн) былi намаляваныя ў цёмных пiнжаках, белых кашулях i пад гальштукам.
      Сярод вохрыстых фатаграфiчна-дакументальных твараў я заўсёды адшукваў койданаўскага земляроба i з гонарам адзначаў сваю далучанасць да вельмi вялiкай справы.
      Сваяцтва Вiнака Шавуры не магло не абрасцi ў мястэчку рознымi байкамi i казкамi, як у гародзе - колькi нi палiце, нi касiце, а крапiва куток свой знойдзе. I чаго толькi не плялi доўгiя языкi!
      Гандлярка Стэфа з крамы "Садавiна i гароднiна" казала, што яе муж Волесь на ўласныя вочы бачыў, як Вiнак закопваў на сваiх градах бляшанкi з золатам, якiя яму на "чайцы" прывозiў маскоўскi брат.
      - Ён таму i не ходзiць нiкуды са свайго двара ды поркаецца дзень i ноч на гародзе, - нашэптвала Стэфа даверлiвым старым цёткам - Юзэфе з Канстанцыяй. I памiдоры садзiць, каб замаскiравацца. А сам крамлёўскае золата пiльнуе.
      Стэфу ўсе разумелi, бо Вiнак адных памiдораў прадаваў больш, чым яна ўсёй сваёй дзяржаўнай садавiны разам з гароднiнай. План у Стэфчынай краме трымаўся толькi на тым, што напрыканцы месяца ёй прывозiлi дзесятак скрынак з "Вермутам" па сто дваццаць дзве капейкi за рыльца. А якiя ў краме памiдоры, усе i так ведаюць. А вось калi цётка Пэля параўнала свае памiдоры з Вiнакавымi, дык у яе нарадзiлася думка, што Вiнакаў брат прысылае ў Койданава амерыканскае насенне, бо толькi з амерыканскiх зярнятак могуць вырастаць такiя смачныя памiдоры. Пэля пераканала сябе i спрабавала запэўнiць iншых, што Шавура ўсiм прадае адно насенне, а сам садзiць другое.
      Да таго дайшло, што Казiкаву Валю паслалi на пошту даведацца, цi не атрымлiвае часам Вiнак пакункаў з Амерыкi. Валя праз былую аднакласнiцу даведалася, што нiякiх пасылак з ЗША i Канады ў Койданава за апошнi год не прыходзiла, а Вiнак атрымлiвае толькi часопiсы па садаводству i маскоўскую газету "Правда".
      Цётку Пэлю такiя звесткi не пераканалi:
      - Ну i што? Калi не па пошце прыслаў, значыць, на машыне прывёз!
      Пярэчыць было бессэнсоўна.
      Доўгая чорна-блiскавiчная машына разы два на год спынялася каля нефарбаванай Вiнакавай брамы. З яе выскокваў, як чорцiк з табакеркi, увiшны шафёр з тонкiмi кагэбiсцкiмi вусiкамi. Адчынялiся другiя дзверцы, i на койданаўскую запыленую прыдарожную траву ступаў цьмяна-блiскучы вузкi чаравiк Шавуры-малодшага.
      Кандыдат у члены Палiтбюро ЦК iшоў, высока ўзняўшы паголенае падбароддзе, у братаву хату, а за iм, угiнаючыся, бег, як ненавязаны цюцiк, адданы шафёр.
      Пра што гаварылi браты Шавуры? Цi бралi яны чарку? Цi даваў малодшы старэйшаму грошы? Койданава не ведала.
      Услужлiвы шафёр пакаваў у багажнiк дзяржаўнай машыны скрынкi з памiдорамi. Светлыя, з абгабляваных дошчачак, зграбныя, невысокiя скрынi Шавура-партыец прывозiў з сабою. Койданаўцы казалi, што ён возiць памiдоры ў маскоўскi Крэмль, каб частаваць Хрушчова, Брэжнева i ўсiх астатнiх членаў Палiтбюро ЦК КПСС. Сам ён столькi з'есцi не мог, а вазiць памiдоры на "чайцы", каб згнаiць i выкiнуць - глупства. Так што Шавура-цэкоўскi ўсё ж некага частаваў.
      Пры ўсiм сваiм скептычным стаўленнi да ўрада, койданаўцы паважалi Шавуру-малодшага, бо разумелi - не было б яго, i не было б памiдораў ад Шавуры-старэйшага. Бо хто б тады дазволiў Вiнаку прадаваць свае таматы налева i направа?
      Хто гэта ў канцы 60-х мог дараваць беларусу заняткi адасобленай уласнiцкай эканамiчнай палiтыкай? Хто б дазволiў яму садзiць памiдоры i толькi памiдоры, калi ўсе астатнiя садзяць бульбу, рэпу, капусту, моркву, буракi, агуркi i боб з гарохам? Нiхто!
      А так вось былi ў Койданаве лепшыя ў Беларусi памiдоры. Я, ва ўсялякiм разе, смачнейшых не каштаваў.
      Баба Ядзя давала мне папяровы рубель, манетку ў дваццаць капеек i чысты, не з-пад бульбы, кошык.
      - Папросiш Вiнака, каб ён сам табе навыбiраў, - казала яна. - Ён прапануе выбiраць, а ты скажаш, лепей вы самi навыбiрайце.
      У Вiнакавай светлай хаце панаваў кiславата-салодкi востры памiдорны водар. На вокны не вешалiся фiранкi, i сонца вялiкiмi ромбамi ляжала на падлозе. У Вiнака амаль не было мэблi, так, самае неабходнае - ложак, стол, крэслы. I паўсюль на разасланых газетах у ромбах густога святла i ў празрыстых блакiтных ценях ляжалi, свяцiлiся сакаўной мякаццю праз тонкую глянцавую скурку, чырванелi наспелымi бакамi, зелянелi вострымi пупавiнамi пладаножак, патыхалi летнiм цяплом Шавуравы памiдоры.
      - Выбiрай, - казаў гаспадар i працягваў узважваць на шалях, што стаялi на падлозе каля дзвярэй, памiдоры для дзвюх дзяўчынак. Яны былi старэйшыя за мяне, i я iх не ведаў. Пэўна, прыйшлi з другога канца Койданава цi з вёскi, з якiх-небудзь Макаўчыц цi Бакiнава.
      Вiнак пазвоньваў дробнымi гiркамi, састаўляў iх па росту каля плiнтуса.
      - Чаго не выбiраеш?
      - Навыбiрайце самi, калi ласка. У мяне грошай на тры кiлаграмы...
      I ён выбiраў i складаў на алюмiнiевы сподак.
      Падобныя да цацачных качак дзюбкi вагаў пачыналi скакаць, аж пакуль тая, дзе ляжалi памiдоры, не плыла ўнiз. Шавура акуратна перасыпаў памiдоры ў мой кош.
      Нёс я iх асцярожна, гэта ж памiдоры ад Шавуры.
      Пазней, ужо ў iнстытуце, калi буду чытаць Басё, згадаецца Вiнак. Вялiкi японец па мянушцы Горкi Гарбуз сказаў вучням: "Хоку, i нiякiх iншых думак".
      Так i ў Шавуры, не было iншых думак, акрамя салодкiх памiдораў. Але ў Вiнака была мара.
      Аднойчы ён зайшоў у нашу хату па нейкую драбязу. Здаецца, дзед Бронiк паабяцаў яму аддаць нашу старую спружыну на дзверы... Не памятаю. Толькi дзеда не было. Мы з бабай Ядзяй вячэралi. Вiнак адмовiўся сесцi за стол. Стоячы ў парозе, ён раптам сказаў, што хоча кiнуць памiдоры, бо думае паспрабаваць вырошчваць вiнаград, але нiяк не збярэцца прадаць дом i пераехаць у Берасцейскую вобласць, бо там цяплей, чым у Койданаве. Баба не адгаворвала Вiнака. Кожны чалавек павiнен сам выбiраць, куды ехаць i што садзiць на сваёй зямлi.
      Праз гады тры Вiнак з'ехаў спачатку на Берасцейшчыну, а далей i ў Малдавiю. Цi жыве ён там цяпер, у Койданаве не ведаюць.
      А для койданаўскiх памiдораў насталi новыя часы, часы цяплiц i парнiкоў, але цi можна параўнаць тамат з-пад полiэтыленавай плёнкi з памiдорам, якi рос i спеў на жывым сонцы?
      Тоня
      Тоня хварэла ўсё сваё доўгае жыццё на чыста беларускiя хваробы: млявасць, агульную слабасць, нямогласць i каўтун. Хрэстаматыйны каўтун убiўся ў Тонiны валасы яшчэ ў мiнулым стагоддзi i недзе на самым пачатку нашага сышоў. Але ўспамiны аб iм прайшлi праз усе Тонiны размовы з койданаўскiмi лекарамi.
      - Дзетачкi вы мае, - пачынала яна сваё доўгае апавяданне ў бальнiчным кабiнеце. - У мяне ж каўтун быў. З таго часу i балiць галава, не дакрануцца. I свет у вачах плыве, круцiцца ўсё вакол, як туманам засланае. I слабкасць, i рукi дрыжаць, нiчога рабiць не магу. Увесь час на сон хiлiць. Так бы, здаецца, i не прачыналася зусiм...
      Лекараў на сваiм вяку Тоня перабачыла безлiч. I нi адзiн з iх нiколi нават не засумняваўся ў сапраўднасцi хваробаў i ў шчырасцi скаргаў. А скаргi цiха плылi, як шырокая рэчка праз балота, закалыхвалi i пераконвалi... Пэўна, лекару было вельмi цiкава слухаць тую сумную элегiю.
      Шкада, што не знайшлося ў Беларусi фалькларыстаў - аматараў пазанатоўваць жаночыя скаргi на ўласнае здароўе. Менавiта жаночыя, бо ў мужчын яны каструбаватыя, неразгорнутыя, абсечаныя:
      - Во!!! Палец цыркуляркаю адхапiла.
      - Курыў, а вугельчык вазьмi ды ў вока пырснi.
      - Хварэю, учора перапiў.
      А ў жанчын зусiм iнакш, у iх плаўна, з iнтрыгаю, з накатам, з кульмiнацыяй. Яны так па-майстэрску складаюць свае апавяданнi, што лекар не заўважае, як робiцца суаўтарам i прагаворвае развязку, ставiць кропку - выдае такую патрэбную i доўгачаканую даведку на вызваленне ад працы.
      У Тонiных скаргах кульмiнацыямi былi раптоўныя страты прытомнасцi i падзеннi.
      - Я ж да вас i не пайшла б нiколi, i не стала б турбаваць, але баюся... Вось учора ранiцаю ўстала з ложка. Ледзь жа ўстала, ледзь прачнулася. Зрабiла два крокi i не помню, што адбылося, што са мной здарылася. Адно чую голас у цемры. Вочы расплюшчваю - Камiлька стаiць перапалоханая. Схiлiлася нада мною, а ў вачох - жах. Добры чалавек Камiлька, я ў яе цяпер жыву на кватэры. Яна дапамагла ўстаць i сказала: "Што ж гэта вы, цётачка, сябе зусiм не шкадуеце, не глядзiце? Вось ужо i падаеце на падлогу без прытомнасцi, а да лекара не сходзiце нiяк". Таму я i сабралася, i прыйшла сюды...
      Твар у Тонi мучнiста-белы, нiбыта вылеплены з цеста, а зморшчынкi на iм тонкiя i глыбокiя. Вочы бясколерныя, вадзянiстыя, з драбнюткiмi, што льняныя зярняткi, зрэнкамi. I таму, калi глядзiш на Тоню, само сабою ўзнiкае жаданне засунуць яе галаву ў печ, каб твар набыў цёплы чалавечы румянец, а не патыхаў халаднаватай мярцвянасцю, за якую лекары выдавалi самыя каштоўныя даведкi.
      Даведак у Тонi назбiралася безлiч. Яна гадзiнамi перабiрала, вывучала, перачытвала гэты адзiны свой сапраўдны скарб. Паперы трымалiся ў глыбокай кардоннай пушцы з-пад зефiру ў шакаладзе. У такiх ружова-залацiстых, з выцiснутымi кветкамi на накрыўках пушках дзяўчынкi зазвычай складаюць вiншавальныя паштоўкi з ружамi, цукерачныя абгорткi i фольгу, шаўковыя стужкi i зусiм маленечкiх лялек. Але ў Тонiным далёкiм дзяцiнстве не было гэткiх цацак, i яна на старасцi гадоў гуляла ў дзявочую папяровую гульню на поўным сур'ёзе. Гуляла i выйграла аднапакаёвую кватэру на першым паверсе цаглянага дома ў самым цэнтры Койданава. У свае сто чатыры гады Тоня нарэшце перабралася з прыватнай кватэры ва ўласную. Усе казалi, што ёй пашанцавала, але я не хацеў бы сто чатыры гады пражыць у падсуседзях... А ў Тонi якраз такi лёс - жыць у людзей i нiдзе не працаваць нiводнага дня, бо яшчэ на самым пачатку нашага стагоддзя высветлiлася, што падымаць больш за кiлаграм ёй нельга, нахiляцца няможна, хутка хадзiць, а тым больш бегаць, не варта, а займацца карыснай разумовай дзейнасцю ўвогуле забараняецца. Апошнi пункт у гэтым пералiку Тоня парушыла, але парушыла несвядома, бо свае паэтычныя скаргi яна не лiчыла за работу. А я дык якраз бачыў у Тонi таленавiтую паэтку, якая нiчым iншым, як паэзiяй, адпрацоўвала самы мiнiмум патрэбнага ў гэтым жыццi.
      Тонiна паэзiя мела яшчэ адну выразную рысу - рэлiгiйна-мiстычную. Ва ўсiх яе апавяданнях пра хваробы зiхацелi словы i выразы накшталт: даруй Божа, а Божачка ты наш, хай Бог дапаможа... А пры Тонiным ложку, дзе б яна нi жыла, заўсёды на тумбачцы, на падваконнi цi проста на крэсле стаялi маленькiя каталiцкiя абразы. Пры бясконцых пераездах-пераходах з хаты ў хату яны складалiся ў пушку для даведак.
      А пераходаў за сто чатыры гады было столькi, што i сама Тоня не палiчыць.
      Вось у некага са знаёмых сына забралi ў войска, вызвалiўся пакой, з якога на гаспадароў пачынае павяваць халоднай проймаю страты. I яны не знаходзяць нiчога лепшага, як запрасiць пажыць у iх Тоню. Цi ў каго iншага дачка выйшла замуж i з'ехала з Койданава ў Менск цi куды далей. I зноў жа месца прапаноўвалася Тонi.
      Так вось пасялiлася яна ў Мiлi Мiлько, калi Шурыка забралi служыць у Егiпце. А ў цёткi Косцi Тоня жыла пасля таго, як Ада выйшла за вайскоўца i з'ехала з iм у Нямеччыну ажно на пяць гадоў. У цёткi Пэлi Тоня пражыла гадоў сем, бо даводзiлася роднай сястрой Пэлiнаму мужу Ясечку, якi, дарэчы, быў старэйшы за Тоню i пражыў пад койданаўскiм небам сто тры гады.
      Я нiколi не чуў, каб Тоня скардзiлася каму на лёс. Яна скардзiлася толькi на хваробы. Можа, яна скардзiлася i на што iншае падчас споведзi рубяжэвiцкiм ксяндзам. Але пра тое ведае адзiн Бог, бо старыя ксяндзы памерлi, а да новага, маладога, Тоня не ездзiць. А раней жа разы са два на год яна выбiралася да касцёла. Адкуль прывозiўся i ставiўся каля ложка новенькi яркi абразок. Звычайна - Мацi Божая Дзева Марыя з белым тварам i складзенымi на грудзях рукамi, такiмi ж чыстымi i белымi, бо не ведалi нi зямлi, нi пральнай дошкi, нi бруднага, завэдзганага тлушчам посуду.
      Тоня жыве. I сто пяты год бачыць мацiцовае койданаўскае неба.
      МА-МА
      Апавяданне
      Ма - тое самае, што i няма
      (звычайна ў гутарцы дзяцей).
      Як прыснiцца сырое мяса - абавязкова захварэеш, вядома, калi з чацвярга на пятнiцу. А калi не хочаш, каб сон спраўдзiўся, дык да абеду не расказвай цi, яшчэ лепш, раскажы вадзе. Можаш на кран гаварыць, пусцiць ваду i расказаць. Я так i раблю, каб злое паплыло з вадою, хай плынь тое злое, чорнае панясе. Калi саснiш кроў - атрымаеш вестку ад крэўнага, гэта калi крывi нямнога, адна кропля; больш - чакай сваяка, пэўна ж прыйдзе цi прыедзе. Вось калi Рэня павiнна была прыляцець, я ўбачыла, нiбыта пабiла руку, ударыла аб востры кант i падрапала, на скуры кроў выступiла.
      Не веру ва ўсе гэтыя друкаваныя соннiкi, толькi ў тое, што ў нашым Койданаве казалi.
      Я таксама не веру, але чытаць люблю, паэзiя ёсць. Вось прыклад з соннiка, прыдбанага за рубель у падземным пераходзе: "Рэха - пiсьмо здалёк". Метафара, грэгерыя на ўзроўнi Рамона Гомеса дэ ла Серны. У яго: "Суфлёр - рэха яшчэ да слова". Але што тут спрачацца, зразумела: Койданава блiжэй за Мадрыд, Беларусь, а не Iспанiя, мацi...
      А мама мяне заўсёды папярэджвае, прыходзiць у сон i папярэджвае: калi ты цi Мiрак захварэеце.
      Вось аднойчы: я спала, а снiлася, што ляжу i чытаю. Начная лямпа на тумбачцы гарэла - паўзмрок. I ўсё цалкам рэальна: кнiга, спачывальня, ложак, лямпа. Раптам адчынiлiся дзверы, мама зайшла. Яна ў зялёнай кофтачцы, ты павiнен помнiць - яркая, зялёная. Ведаю, мамы няма, памерла. А яна зайшла i стаiць над маiм ложкам. Я з пярэпалаху пачала сварыцца: "Мама, нашто вы прыйшлi?!" Памятаеш, я маму заўсёды на "вы" называла. "Мама, iдзiце адсюль, iдзiце", - рукою махаю, вось так. А яна стаiць i старэе - з маладой жанчыны ў старую кабету ператвараецца. Твар зрабiўся цёмны, земляны, пасечаны дробнымi зморшчынкамi, у жыццi такога нiколi не было. Састарэла, змеркла i растала ў паветры. Я прахапiлася i паўночы не магла заснуць. Ляжала, але бацьку не будзiла. Так з кнiгаю ў руках i заснула. I толькi заснула, як iзноў мама прыйшла. Прынесла ў спачывальню два вядры з вадою. Адно вядро ўпала, вада разлiлася, а з другога - толькi крышку расплюхалася на падлогу. Мама сышла. Да ранiцы я не змагла заснуць. А за дзень, мiтусня, той сон i забыўся. А ўвечары - няшчасце, Мiрак заспакаяльнага тры канвалюты прыняў. "Хуткая дапамога", бальнiца. Толькi праз дзень цi нават праз два я той сон з вёдрамi згадала.
      Гэтаксама i ў мяне, вада - небяспека. З дзяцiнства, калi саснiў, што плыву ў моры i нясцерпна хочацца ў прыбiральню па маленькай патрэбе, а бераг далёка. Прачнуўся, а ў ложку мокра. Страх, ноч, сорам, бо ўжо ў школу хадзiў. Вось i цяпер, як ваду сасню - прахоплiваюся, ад таго дзiцячага страху, напэўна.
      А бываюць зусiм iншыя сны. Вось цэлы год не было ў мяне добрых ботаў. Былi нейкiя старыя драныя-рамантаваныя, а новыя нiдзе не магла набыць. У мяне, як у мамы, пад'ём высокi. Колькi па крамах нi хадзiла - няма ботаў, цi памер не падыходзiць. Толькi пра боты думала. Бывае так, думаеш увесь час пра адно i тое ж, пра драбязу, аж сорамна робiцца, а ты ўсё не можаш адкiнуць яе. Вось уключыла тэлевiзар, прысела ў крэсла, а тут мама ў кватэру заходзiць i трымае ў руках новенькiя боты на высокiх абцасах. "Што ж ты, Нiна, боты сабе не купiш?" -спытала, i няма. Тэлевiзар iдзе. I гэта нават не сон, а так, нешта найшло. Насланнё, як кажуць. Праз дзень я ў магазiне "Чаравiчкi", што каля кiнатэатра "Цэнтральны" такiя боты i набыла, брунатныя, з маланкаю, на высокiх абцасах.
      Гэта не сны.
      Як мама памерла, я ўсё плакала. Успомню - слёзы самi цякуць. Мы тады каля могiлак Кальварыйскiх жылi. Бацька за сталом сядзеў, пiсаў, я на ложку ляжала, вы спалi. Мама ўспомнiлася, i сляза, вялiкая-вялiкая, па скронi пабегла. Нават цяпер адчуваю тую слязу. Тут бачу маму, яна злосна глядзiць на мяне i гаворыць: "Нiна, што вы з Бронiкам крычыце ўсё i крычыце? Спакою не даяцё. Перастань крычаць!" Сказала i выйшла на гаўбец. А мне падумалася - цiха плачу i зусiм не крычу. Чаму яна кажа, што з айчымам крычу? Устала з ложка i ў бацькi спытала: "Ты маю маму бачыў?" Бацька збялеў, па сардэчныя кроплi на кухню пабег. Прынёс. "Ты што, Нiна? Якая мама? Супакойся". А я: "Вось дзверы гаўбцовыя яна адчынiла". - "Скразняком дзверы адчынiла. Восьмы паверх". Мы тады на восьмым паверсе жылi. Вокны - на могiлкi. Мама iх любiла. Каплiцы, касцёл закiнуты. Яна ж каталiчка.
      Як плакаў па бабе Ядзi наш дзед Бронiк, я забыць не магу. Штодня, i ўвосень, i ўзiмку, хадзiў на могiлкi, клаўся каля Ядзiнага капца i плакаў. Не мог ён без яе. Увесну iнсульт. А ўлетку, якраз праз два гады, каля Ядзiнага капца насыпалi Бронiкаў. Зямля пухам.
      Трэба ў Кальварыйскiм касцёле iмшу замовiць.
      А самае яркае, самае рэальнае з'яўленне было ў школе. Я тады ў школьнай бiблiятэцы працавала. Дзецi разышлiся. Цiха. Кнiжкi па палiчках расставiла, сяджу за сталом. Сцямнела. Я сяджу, стамiлася, устаць не магу. Спачатку крокi на калiдоры, потым мама ў бiблiятэцы. Падышла i так цiха-цiха ласкава шэптам: "Нiначка, сябе не глядзiш зусiм. Трэба да доктара iсцi, трэба сябе глядзець. Няўжо надумала дзяцей пакiнуць?" Яна гаворыць. А праз яе голас - крокi на калiдоры. Мама праз чытальную залю, за стэлажы, у кут, там зусiм цёмна. У бiблiятэку дырэктар заходзiць, святло запальвае i гучна-гучна: "Нiна Ўладзiмiраўна, што з вамi?" Лямант, мiтусня. Я не варушуся. Ён пабег у медпункт. Школьная доктарка яшчэ не сышла. Укол мне зрабiлi, "хуткую дапамогу" выклiкалi, але ў бальнiцу не павезлi. Бацьку нiчога не сказала, ён i так пасля адчыненых на гаўбец дзвярэй моцна перажываў.
      Бываюць светлыя, радасныя з'яўленнi. Вось каля крамы "Бурацiна" - дзiцячае адзенне, бачу - мама насустрач iдзе. На ёй доўгая вiшнёвая сукенка, а праз руку, вось так, яшчэ некалькi сукенак перакiнутыя. Вецер. Валасы развяваюцца. Прыгожыя ў яе валасы былi, густыя, каштанавыя i вiлiся. Хустак мама не любiла. А вочы светла-блакiтныя. Твар белы, чысты. Яна такая гожая, маладая, iдзе мне насустрач, смяецца i гаворыць: "Ой, Нiна, як добра, што ты мне ў дарогу вiшнёвы адрэз паклала. Бачыш, якая сукенка атрымалася? Я тут самая прыгожая". Я хацела маму за руку ўзяць, а яна так мякка плячом павяла - не трэба. I пайшла. Я засталася. Схамянулася, а навокал пуста, вечар, нiдзе нiкога няма. А з гэтым вiшнёвым адрэзам вось як было... Калi ехала на пахаванне, дык па дарозе ў краму зайшла i купiла адрэз, ведала - мама больш за ўсё вiшнёвы колер любiла. Прыехала, у хату зайшла, а маму памылi ўжо i ў труну паклалi. Сукенка на ёй блакiтная i труна блакiтная. Дастала я з сумкi вiшнёвы адрэз i кажу: "Будзем пераапранаць. Пашыем зараз вiшнёвую сукню, блакiтную нажнiцамi разрэжам i здымем". Усе не чакалi такога i пагадзiлiся. Сваячка нават адрэз на стале разаслала, каб раскраiць. Але спачатку тая ж сваячка, а потым i ўсе астатнiя пачалi ўгаворваць - лета, гарачыня, не трэба... Я ў плач, у слёзы, а самой падумалася, што прывезла той адрэз маме, дык у труну ў ногi трэба пакласцi. Так i зрабiла.
      Вочы ў бабы Ядзi былi блакiтныя. А здымак на помнiку брунатны. I ў дзеда Бронiка здымак брунатны. Але нават на карычневых здымках вiдаць, што вочы ў iх светлыя, блакiтныя. А можа, гэта толькi здаецца мне.
      Звычайна, як хто блiзкi памiрае, я ў сне бачу яго. Першы раз гэта было, калi я ў iнтэрнаце жыла. Вярнулася з заняткаў, збiралася пачытаць, а ўсе дзяўчаты з нашага пакоя ў адзiн голас: "Мы будзем спаць, выключай святло". Пакрыўдзiлася, пайшла на калiдор чытаць. Суседка-аднакурснiца да мяне: "Чаго твая мацi сягоння прыязджала?" "Не сягоння, а ўчора", - кажу. А яна: "Учора гэта ўчора, а сягоння гэта сягоння. Тое i дзiўна, што два днi запар". Я ў наш пакой: "Вы спiце?" Спяць. Я грамчэй: "Вы спiце?" Тут Люда, самая старэйшая з нас, села на ложку: "Нiна, ты толькi не хвалюйся. Мы ж хацелi як лепей. У цябе баба Марыя памерла. А твая мацi хацела, каб ты заўтра ўранку прыехала. Мы i маўчалi". А сон? Сон быў напярэдаднi такi... Якраз у тую ноч, як баба памерла. Яна мяне ў дзяцiнстве вадзiла ў касцёл. I мне снiлася, што мы ўдзвюх заходзiм у касцёл. Яна - высокая, прыгожая жанчына, а я - зусiм маленькая дзяўчынка ў палярыне. У касцёле нiкога няма, светла, урачыста. Я глянула на бабу Марыю, яна вядзе мяне да алтара i маладзее. А я наадварот - расту. Я стала такой, як была на той час у сапраўднасцi. А яна - зусiм маленькая дзяўчынка. I ўжо не яна мяне вядзе, а я яе. Пасярод касцёла яна раптам вырвала сваю руку з маёй, пабегла i схавалася за алтаром. Я прачнулася.
      А як мама памiрала, я ў дзiцячым лагеры была. Ну, правiльна, мы ж разам усе былi: i ты, i Мiрак. Мне ўбачылася такое: прыехала ў Койданава. Заходжу ў двор, а мама стаiць каля ганка i нешта робiць. Здаецца, бялiзну мые. Так, яна бялiзну мыла i пачула, як я клямкаю бразнула, азiрнулася. Яна маладая, смяецца, кажа: "Нiначка, мне ўжо нiчога-нiчога не балiць. (А ў яе рак, жахлiвыя болi.) Так добра. Я такая шчаслiвая. Нiна, мне нiчога не балiць". Я ўзрадавалася, iду да яе. А яна каля плота пабегла, стала маленькай, пад самай рукою маёй прабегла i - за веснiцы. Клямка бразнула. Прачынаюся, а ў вушах яшчэ бразгат клямкi звiнiць. Устала, выйшла на вулiцу. А тут ужо наш бацька: "Я па цябе. Машыну ўзяў. Трэба ехаць. Не плач".
      У тую ранiцу пасля снядання я шукаў мацi па ўсiм лагеры. I ўбачыў яе, i пабег, а калi быў зусiм блiзка, схамянуўся - не мая мама, а выхавацелька. Я не спынiўся. Выхавацелька ўслед маё iмя крычыць. Слёзы душаць. Я ў лес. Ляжаў, плакаў на кастрыцы i пераконваў сябе, што баба Ядзя не памерла, што гэта я сам навыдумляў немаведама чаго. А калi слёзы скончылiся i прыйшоў да выхавацелькi i яна сказала, што баба Ядзя памерла, я не плакаў.
      Мама мяне заўсёды папярэджвае. Даўно нешта не прыходзiла. Што гэта я кажу? Трэба па дрэве пастукаць.
      Тук-тук-тук.
      I ты пастукай.
      Тук-тук-тук.
      А калi абутак прыснiцца...
      Як гэта я мог маму з выхавацелькай пераблытаць? Яны зусiм не падобныя.
      ...усё залежыць ад таго, якi абутак. Цi свой? Цi чужы? Цi новы? Цi чысты? А калi прыснiцца пажар, абавязкова пасварышся. Так у Койданаве казалi: пажар сварка.
      САВА
      Апавяданне
      Саву ў Койданаве не любiлi. Нi тады, калi ён яшчэ стрыжаным пад нуль хлапчанём латашыў суседскiя сады i гароды, нi тады, як скончыў дзесяцiгодку i трос на танцах вiхрастым чубам. Яго недалюблiвалi яшчэ i з-за бацькi мiлiцыянта, чалавека звераватага, якi нiкому нiчога не дараваў: нi накапанага на чужым полi кошыка маладой бульбы, нi падшыпнiка, вынесенага з рамонтнай базы дзецям на самакат. Бацька лупiў Саву мiлiцыянцкай партупеяю, але жорсткае выхаванне толькi азлiла ды загартавала лядашчага хлопца. Саву абыходзiлi аднагодкi яшчэ i з-за мацi - крыклiвай пляткаркi, якая магла без дай патрэбы ўчынiць такi гвалт i прылюдны здзек у чарзе па цукар, што сёй-той згодны быў каўтаць вар голы, абы толькi не чуць брудных слоў i праклёнаў, што выляталi з шырокага, аздобленага металам рота мiлiцыянцiхi.
      Саву нiхто не шкадаваў, калi ягоныя бацькi загiнулi ў адначассе. На чыгуначным пераездзе яны, абмiнуўшы караткаваты шлагбаўм, на ўсёй хуткасцi загналi жоўты службовы матацыкл пад колы лакаматыва. Хавалi iх у закрытых трунах, бо рэшткi людзей так перамяшалiся з анучамi ды жалеззем, што не раздзярэш, каб i хацеў. Парабiлi глыбокiя труны, паскладалi так-сяк тое, што яшчэ ўчора звалася прынцыповым мiлiцыянтам i нястрыманай жанчынаю, i занеслi на могiлкi. Сава застаўся на свеце адно з бабай Анцяй, якая з-за хворай нагi нават на магiлу сына i нявесткi не пайшла глядзець.
      Тым летам Сава якраз i скончыў школу. Ён бадзяўся па Койданаве цэлымi днямi - забiваў час, што заставаўся да восенi, калi яго павiнны былi загрэбцi ў салдаты. Аднагодкi дый старэйшыя пазбягалi гэтага не па гадах дужага, шырокага ў плячах хлопца з белым чубам над заўсёды злосным гарбаносым тварам. Адно брыво Сава ўздымаў падчас гаворкi вышэй за другое, i з-пад яго, высока ўзнятага, пераламанага, глядзела на свет жоўтае, што ў рысi, вока. Адзiнае, што змянiлася ў Саве пасля гiбелi бацькоў, гэта губа пад носам - вусы запусцiў.
      Прахалодны ранак. Сава сядзiць на дзёрне жыдоўскiх могiлак i пачэсвае пазногцем рудаватыя рэдкiя вусы. Насупраць яго на паваленым i ўрослым у зямлю помнiку габлюе калоду зашмальцаваных карт дробненькi ды кiрпаты Цiма, якi таксама чакае позву ў войска i не можа прыдумаць лепшага занятку, як з самай ранiцы гуляць "у дурня" з Савам. Карты хлёстка пляскаюць па адпалiраваным целе заваленага помнiка з квадратнымi тлустымi лiтарамi i шасцiканцовай зоркаю. Зноў пагоны! Сава акуратна выкладае на камень дзве чорныя сямёркi. Чакае цябе войска! Ён устае з дзёрну i ўскiдвае рукi, як салдат, здаючыся ў палон. Знайдзi ў мяне нож! Цiма разы са тры абшуквае Саву, абляпвае, абмацвае ўсяго, але нажа так i не знаходзiць. Бо той прышыў сабе да кашулi, за каўняром, мiж лапатак, патаемную скураную кiшэню, у якой i трымае бацькаў паляўнiчы нож. Цiма здзiўляецца. Нашто было столькi шыць? А ты, Цiмка, зiрнi на свае чобаты, брыдка глядзець, дзеўкi насы адварочваюць, як цябе ўбачаць. А ты лепшы? На тваiх спартыўных падштанiках каленi, што торбы, вiсяць... Не трапячыся, будуць у мяне нагавiцы i чаравiкi скураныя. Ты што, Саўка, рабаваць пачнеш? Можа, i нож схаваў, каб... Дагаварыць Цiма не паспявае. Дужыя рукi сцiскаюць каўнер на шыi: нi ўдыхнуць, нi выдыхнуць. Дробны тварык рудзее, моршчыцца, як антонаўка ў печы, вочкi вылуплiваюцца, а з носа вылятае зялёны смаркач. Падла здохлая, зараз ты ў мяне пасмяешся. Сава выпускае каўнер, замахваецца, каб урэзаць па сцятым тварыку, але спыняецца i апускае кулак. Заўтра паедзеш са мной у Маскву! Ехаць у Маскву Цiма хоча, нi разу не быў, цiкава глянуць. Толькi што за вандроўка з Савам, у якога мiж лапатак вiсiць нож?! Пярэчыць Цiма не адважваецца нi на могiлках каля паваленых помнiкаў, нi на другi дзень, калi Сава на золку грукае ў шыбу, нiбыта хлопцы збiраюцца на рыбу, а не ў Маскву.
      Да Менска Сава з Цiмам даедуць на дызелi, без квiткоў i без прыгод. Усю дарогу прагуляюць у карты з рабочымi. Цiму будуць iсцi казыры, i ён выйграе колькi рублёў i страшэнна ўзрадуецца. Пакамечаныя паперкi ён аддасць мардатаму шафёру, якi на новенькiм, без нумароў "ЗIЛе" давязе хлопцаў да Барысава, так i не вымавiўшы нiводнага слова надзьмутымi сiняватымi губамi. Сава таксама нiчога не скажа: маўляў, твае грошы - рабi што хочаш. А вось калi касавокi скуласты шафёр белага легкавiка "Нiва", што за пяць гадзiн дамчыць хлопцаў з Барысава ажно да Тулы, запатрабуе разлiчыцца i Цiма пакорлiва палезе ў кiшэню, тады Сава папярэдзiць, што хай толькi касавокi скажа яшчэ хоць слова - яму адразу адрэжуць скуластую башку. Уладар "Нiвы" змаўчыць, лясне дзверцамi i так iрване легкавiк з месца, што хлопцам падумаецца, што, пэўна, шафёр удзельнiчае ў аўтаралi. Сава з Цiмам пойдуць пешкi. Неба зацягнецца хмурнасцю. Сцямнее. Зацярушыць дробны, вiдаць, надоўга, дождж. Машыны не будуць спыняцца, шархацецьмуць далей, пакiдаючы хлопцам смуродлiвыя аблокi пырскаў. Сава з Цiмам пратупаюць кiламетраў з дзесяць, праклiнаючы кожную машыну, што пакажа iм крывавыя агеньчыкi стоп-сiгналаў. Нарэшце шафёр вялiкай фуры пашкадуе вымаклых небаракаў, ён скажа, што едзе з Менска i баiцца заснуць, таму будзе гаварыць абы-што, каб не заплюшчылiся вочы. Ён высока ўздыме даўганосы профiль з высокiм, як на дваiх, кадыком i пачне крыць матам маскалёў, казацьме, што ўсе яны алкаголiкi i не ўмеюць працаваць, а Масква - самы сквапны горад з усiх, дзе ён быў. Вы б, хлопцы, да Краснай плошчы дайшлi, каб мяне не было. Яны ж тут i спынiцца баяцца. Хлопцы будуць пасмейвацца, зрэдку падтакваць кадыкатаму шафёру i незаўважна даедуць да маскоўскай кальцавой дарогi. Позна, застануся начаваць на стаянцы. Тут да метро два крокi. А грошай не трэба. Газiроўкi вып'еце за маё здароўе.
      Хмары разыдуцца. Па блiскавiчным асфальце, прытанцоўваючы, пад зорамi Сава з Цiмам рушаць на Маскву.
      У паўпустым абшарпаным вагоне метро Сава згледзiць першую ахвяру: смуглявую невысокую маладзiцу з цылiндрычным футаралам для чарцяжоў. Чарнявая маладзiчка хутка заўважыць нядобрыя зiркi нацятага Савы i паспрабуе ўцячы. З метро яна выйдзе на асветлены праспект, а з яго рэзка заверне ў прахадны двор. Сава дагонiць маладзiцу ў чэзлым скверыку i важкiм ударам у скроню прымусiць скурчыцца на растрэсканым асфальце. Футарал адкоцiцца ў пясочнiцу ды ляжа там, нiбыта забытая дзецьмi цацка. Сава забярэ ў маладзiцы гадзiннiк, шлюбны пярсцёнак i скураную сумачку. Футарал ён пакiне ў пяску, а сумачку растрыбушыць на сметнiку за тры кварталы ад месца, дзе тварылася злачынства. Цiма, агаломшаны ўбачаным, будзе iсцi за Савам, як прыблудны, ужо раз прагнаны сабака. Здарэнне так перапалохае Цiму, што ён, пераляканы, ажно перастане бачыць колеры, i свет паўстане для яго ў шарым аблiччы.
      Першую маскоўскую ноч хлопцы пераседзяць на гарышчы вялiкай будынiны, па-над станцыяй метро "Смаленская". Разаслаўшы кардонныя скрынкi з-пад садавiны, Саўка засне. Цiма будзе ўслухоўвацца ў прапыленае чарноцце. А цi ж не iдуць мiлiцыянты iх арыштоўваць? Ён i пабудзiць Саву, як толькi пачуе ў двары радасны брэх кватэрных сабак, якiх павыводзяць на шпацыр. Абураючыся кучкамi сабачага гною, пакiнутага чатырохлапымi сябрамi гараджан, Сава прывядзе Цiму на Беларускi вакзал, дзе ў неахайнай цырульнi хлопцы пастрыгуцца. Каратканогаму цырульнiку ў бруднаватым расшпiленым халаце Сава загадае пагалiць свае рэдкiя вусы. У трэснутую чарупiну разам з густым мыльным шумам паляцiць i тое, чым яшчэ ўчора Сава намерваўся ганарыцца. Пах таннага адэкалону хлопцы панясуць у прывакзальны гастраном, дзе набяруць абаранкаў i пакетаў малака. Паснедаюць яны ў альтанцы, што ў дваровым калодзежы, прапахлым да дурноцця гастраномным начыннем. Закурыўшы пасля перакускi, Сава плюне на дашчанае дно альтанкi i скажа, што варта пашукаць новае месца начлегу, бо гарышча пыльнае, а спаць на скрынях мулка ды холадна.
      Паселяцца хлопцы ў iнтэрнаце, дзе камендантам будзе працаваць далёкi сваяк Савы. Гэтаму вялiкагаловаму кульгаваму сваяку Сава будзе доўга тлумачыць пра свае намеры паступiць у вайсковую вучэльню i пра тое, што iспыты пачнуцца праз тыдзень, таму ў вайсковы iнтэрнат не пусцiлi. Камендант пашкрабе пазногцем цемя, напэўна, не паверыць нiводнаму слоўцу, але пакульгае да кладоўкi дый разам з ключом ад пакоя выдасць коўдры, падушкi, бялiзну i электрачайнiк з пагнутай дзюбай. Пакой будзе такi вузкi, што ў iм ледзь уцiснуцца два ложкi ды тумбачка. Займеўшы жытло, Сава пакiне Цiму засцiлаць ложкi, а сам злётае ў гастраном па пiва i гарэлку. Пакуль хлопцы каўтацьмуць саракаградусную вадкасць i запiвацьмуць яе перастаялым пiвам, брыдкаваты камендант раскажа пра любоўныя прыгоды са студэнткамi.
      Пару дзяўчат, якiм не хапiла месца ў iнтэрнаце, камендант пускаў жыць у вузкi, што школьны пенал, пакойчык i замест кватэрнай платы браў з iх каханнем. Што мне тыя паперкi з Ленiным? Я з цялушак натураю патрабаваў. Не мучыў шмат. Але раз на тыдзень ногi раскiнь! Камендант задаволена пакрэктваў ад слодычы ўспамiнаў. А каб якая адмовiлася? Не было!
      Выпiўшы гарэлкi з пiвам, Сава ляжацьме пад расчыненым акном i разоў з дзесяць паўторыць, што iм вельмi падфарцiла, бо пакой на першым паверсе, i калi хто прыходзiць i выходзiць - не вiдаць. Праспяць Сава i Цiма да самае ночы.
      У цёмную Маскву хлопцы вылезуць праз акно. Сава запрапануе пачакаць каля вайсковае часткi якога п'янага афiцэра цi прапаршчыка. Частку ён запрыкмецiў яшчэ ўдзень, калi хадзiў па пiтво. Не праседзяць хлопцы i дзесяцi хвiлiн у прыдарожных хмызах, як убачаць тоўстага, нiбыта напампаванага тлушчам, маленькага афiцэра ў ссунутай на патылiцу фуражцы з аколышам колеру запечанай крывi. Афiцэр выкацiцца з кантрольна-прапускнога пункта i, хiстаючыся дый падскокваючы, пойдзе да тралейбуснага прыпынку. Важкi дыпламат будзе пагойдвацца на сагнутым у крук пальцы. Афiцэр будзе такi п'яны, што здасца, ён вось-вось заскавыча на ўсю вулiцу прыпеўку. Таўстун i заспяваў бы, але Сава лясне яму цаглiнаю ў патылiцу, калi афiцэр зацурболiць у бэзавых хмызах. Сытае цела шорстка асунецца ў палыновыя ды крапiўныя стамбуры. Лежачы на зямлi, непрытомны вайсковец будзе ўсё адно спраўляць патрэбу. Спрытны Сава адкiне цаглiну i павыцягвае з афiцэравых кiшэняў дакументы i партманетку. А перапужанага Цiму ён прымусiць валачы дыпламат.
      Цiма, лежачы на ложку i гледзячы ў шарую столь, пачне ўгаворваць Саву больш не рабаваць людзей. Ён папросiць адпусцiць яго назад, у Койданава, дзе ў царкве ён замолiць як свае, так i Сававы грахi. Грэшнiк адно пасмяецца з Цiмкавага скавытання i паабяцае, калi ныццё не супынiцца, паабдзiраць вушы дый завязаць на вузел шланг, якi целяпаецца памiж ног.
      Цiма сцiхне.
      За выцягнутае з афiцэравых кiшэняў i дыпламата хлопцы справяць новыя кашулi i нагавiцы. Сава раскашэлiцца i на скураныя чаравiкi, а вось Цiма застанецца ў стаптаных чобатах. Яму выберуць абутак пасля рабавання прасторнай, на шэсць пакояў, кватэры. Да справы Сава будзе рыхтавацца ажно тры днi, а не тры хвiлiны, як да папярэднiх. Ён выбера дом у цэнтры Масквы, той самы, над станцыяй "Смаленская", дзе хлопцы перакiмарылi першую ноч. Сава абыдзе ўсе пад'езды з размаляванымi ў анёлы i вiнаград лiфтамi, паторгае дзверы, аблазiць сутарэннi ды гарышчы, паходзiць па даху i пазнаёмiцца з прыбiральшчыкам, барадатым, яшчэ не старым мужчынам у акулярах з трэснутым шклом на правым воку.
      Прыбiральшчык будзе жыць у паўпадвале, бо калi ён вярнуўся з псiхiятрычнай клiнiкi, дзе спрабаваў вылекавацца ад алкагалiзму, дык жонка не пусцiла ў кватэру. На працу ў канструктарскае бюро не аднавiлi, давялося адукаванаму чалавеку ўзяць замест цыркуля венiк. Жонка выйшла замуж за журналiста i з'ехала ў Камерун, а ў шыкоўнай кватэры засталiся толькi цешча з цесцем, якiх прыбiральшчык сустракае кожную ранiцу, калi тыя клэпаюць па малако. Яны не вiтаюцца.
      Сумнае апавяданне Сава пачуе за пляшкаю вiна ў паўпадвале, дзе раскажа пра сур'ёзныя намеры паступаць вучыцца на гiстарычны факультэт. П'яненькi iнтэлiгент расчулiцца i прапануе пажыць у яго, а не шукаць кватэру за невядома якiя грошы. Ты збiраешся знайсцi ў гэтым доме кватэру? Прыбiральшчык заперхае пракураным смехам. Ён не здагадаецца, што Сава не збiраецца здымаць кватэру, а намерваецца яе абрабаваць.
      Сава з Цiмам дачакаюцца, стаiўшыся за сеткаю лiфтавай шахты, пакуль з кватэры сыдуць гаспадары: дзядок з казлiнай бародкаю ды гарбаценькая старая ў бялюткiх летуценных гольфах. Зачыненыя на два замкi дзверы Сава вынесе абцасам з трэцяга ўдару. Залацiстыя стрэмкi ўпрыгожаць шлях. На ўсё - тры хвiлiны, прасiпiць Сава i кiнецца ў цемнаваты, прапахлы лекамi калiдор. За тры хвiлiны ён паспее натаптаць у вялiзную валiзу розных рознасцей, ад футра да завушнiц. А Цiма так i прастаiць скамянелы каля знявечаных, ашчэраных стрэмкамi дзвярэй.
      Валiзу з нарабаваным Сава разбiрацьме ў камендантавай кладоўцы. Той будзе скрэбцi цемя, не хочучы заплацiць Саву запатрабаваныя грошы. Пярэчаннi Цiма падслухае праз тонкiя дыктавыя дзверы, калi будзе сядзець на iнтэрнацкiм падваконнi. Сава выйдзе радасны. Хлопцы вернуць кульгаваму каменданту падушкi, коўдры, брудную бялiзну i чайнiк з крывым носiкам.
      З iнтэрната Сава з Цiмам папрастуюць на Беларускi вакзал. Хлопцы стаяцьмуць у чарзе па квiткi, калi Сава заўважыць, як вуграваты хлапчук лезе ў разяўлены партфель да ўзмакрэлага, стомленага вакзальнай каламесаю дзядзькi. Сава пакiне Цiму ў чарзе, а сам пойдзе за кiшэнным злодзеем. Спрацуе мiлiцыянцкая генетыка. Цiма сцiскацьме ў кулаку пругкiя кардонкi жаданых квiткоў да Менска, калi слых зловiць далёкi лямант. Вантробамi ўчуўшы нядобрае, ён подбегам памкнецца на крыкi. Працiснецца праз гудлiвы натоўп цiкаўных разявак i пабачыць на рудой кафлянай падлозе ў вакзальнай прыбiральнi Саву. Раскiнутае цела ў новенькай, толькi з крамы, вопратцы будзе ляжаць у плыткай лужыне. Над кадыком будзе чарнець эбанiтавая тронка нажа. Таго самага, якi не змог знайсцi на жыдоўскiх могiлках Цiма.
      Саву не любiлi ў Койданаве, не было за што. Нават баба Анця не заплакала па сваiм адзiным унуку, зарэзаным у Маскве.
      Злы ён быў, твой Сава. Злы, як рысь. Прашамкае старая ў расчырванелы п'яны тварык Цiмы. Той не адкажа, Цiма засне, паклаўшы галаву на бедны жалобны стол.
      ЯДЗЯ
      Апавяданне-кронiка
      У Ядвiгi Александровiч укралi дачку...
      Здарылася тое ў Магiлеве, у 1940 годзе. А ў горадзе на Дняпры сям'я Александровiчаў апынулася прымусова. Яе выслалi з вёскi Рудзiца, што ў Койданаўскiм раёне, якi з ласкi Сталiна ды Пiлсудскага зрабiлi польскiм рэгiёнам. Выслалi з-за драбязы, хоць i наважвалiся выслаць сур'ёзна, i не ў беларускi абласны цэнтр, а ў галодную Расею, за Ўрал.
      Бацька Ядзi, Ян, трымаў кузню i жыў заможна. Вясковая кузня на той час, як аўтарамонтная майстэрня зараз, а можа i больш. Ну, хто такi селянiн без каня? Нi ўзараць, нi пабаранаваць, нi дроў на зiму прывезцi. А чаго варты непадкаваны конь? Дзяцей на падворку пакатаеш, i больш нiчога з яго не возьмеш. Дык на баране цi кабане дзецям весялей пракацiцца. Хто-хто, а дачка Яна Александровiча пакаталася на конях. Ледзь не кожны дзень прыводзiлi iх да кузнi. Лiха iх бярэ, з гнутымi падковамi: цi адна адвалiцца, цi другая пачне па зямлi ляпаць, а iх, жалязяк, на аднаго каня ажно чатыры падавай. "Добра, што не шэсць!" - жартаваў каваль Ян Александровiч. А майстра быў адмысловы, ён вам i замок можа выштукаваць, згубiш ключ - не адчынiш, i жырандолю выкаваць, i крыж з прамянiстым сонцам на магiле паставiць. Нораў, праўда, меў татарскi, блiсне гругановым вокам - не падлазь. Наравiстасць i ўпартасць да Ядвiгi перайшла; што ж тут дзiўнага, дзiця ў кузнi гадавалася, бацька ёй на сняданак гусiнае яйка на вуголлях у жалезнай конаўцы варыў. Але ўпартых i наравiстых чамусьцi паважаюць. Любiлi i шанавалi каваля не толькi ў каталiцкай шляхецкай Рудзiцы, але i ў суседняй, бяднейшай, праваслаўнай вёсцы Бакiнава.
      Той самай вёсачцы, з якой паходзiць род слынных спадароў Шушкевiчаў. Адзiн з iх на школцы мемарыяльную дошку прышрубаваў, маўляў, тут вучыўся беларускi паэт Станiслаў Шушкевiч, i ўсё такое астатняе. Дошчачка, праўда, нягеглая, на фанерцы намаляваная, толькi паэт не вiнаваты, ён сумленна пiсаў заяву ў Саюз пiсьменнiкаў, каб выдзелiлi грошы на бронзавую дошку. Адмовiлi паэту Станiславу. А цяпер кiраўнiкi таго ж Саюза пiсьменнiкаў пiшуць просьбу паэтаваму сыну, старшынi Вярхоўнага Савета. А Станiслаў Станiслававiч Шушкевiч iм адмаўляе. I правiльна робiць. Трэба ж было ў свой час павесiць бронзавую дошку ў Бакiнаве. У той самай вёсцы, дзе паважалi каталiкi Яна з Рудзiцы, самавiтага гаспадара, якi не пiсаў заявы ў калгас, а жыў з кузнi i невялiкага надзелу зямлi. Дый колькi трэба працавiтаму чалавеку, калi ў сям'i толькi трое: жонка Ганна, дачка Ядвiга i сам гаспадар? Трэба не трэба, а самы лепшы дом у Рудзiцы паставiлi Александровiчы. Праз добры дом i пачалiся бядоты.
      "Александровiчы - кулакi! Iх трэба высяляць! Каваль эксплуатуе ў кузнi хлопца, Бронiка Кiсяля!" - думалi i казалi мясцовыя прыхiльнiкi камунiстычнага ладу. Толькi парабаваць Александровiчаў нескладана. Але хто тады коней у тым жа калгасе падкуе? Хто бароны i плугi адладзiць? Да каго пойдзеш па замок, каб замкнуць гербавую пячатку? Прыбяжыш да дзядзькi Яна i папросiш, i ў чарзе дзень-другi пачакаеш. "Усiм трэба, - ухмыльнецца ён у чорныя падкручаныя вусы. - Чым ты лепшы?" Не раскулачылi бальшавiкi Александровiчаў, але злосць прыхавалi.
      Толькi i каваль, як той казаў, у шапку не соп. Задумаў ён на сваёй зямлi замацавацца яшчэ больш трывала. План склаў просты, але па-татарску жорсткi. Недарма ж у жылах Александровiчаў цякла азiяцкая кроў. У пашпартах яны як каталiкi былi запiсаныя палякамi, але душу мелi тутэйшую. Што той пашпарт? Кардонка размаляваная з паперкамi праштэмпеляванымi. Толькi ведаў каваль сiлу паперы, да якой прыкладалiся дзяржаўныя пячаткi. Ён i хацеў выкарыстаць папяровую моц. А шлях абраў такi: выдаць белатварую рыжую прыгожую Ядзю замуж за чырвонага афiцэра-памежнiка Ўладзiмiра Глобуса. Памежнiк месяцы са тры як пачаў заляцацца да Ядвiгi. Мяжа ляжала зусiм побач з Рудзiцаю, пад Негарэлым. Да заставы ад вёскi i кiламетра не было. Вось афiцэрык i панадзiўся на вячоркi прыходзiць. Сумна ў казарме, а тут гармонiк, танцы i дзяўчаты. Быў спадар Глобус хоць i невысокi, але дужы i зграбны, i адукацыю цывiльную паспеў займець - фiнансавы тэхнiкум скончыў.
      Усю ноч бацька з дачкою прагаварылi, зачынiўшыся ў кузнi. Не хацелася Ядзi iсцi за праваслаўнага, дый у дадатак бальшавiка. Але сям'я - перш за ўсё. Дый афiцэр, што нi кажы, а не салдат. Вось i згулялi ў Рудзiцы сумнаватае вяселле.
      I года не мiнула пасля гулянкi, а ў Ядвiгi нарадзiлася дачка, Нiначка, якую i ўкралi ў Магiлеве...
      А пасля вяселля Ўладзiмiр Глобус пераехаў жыць у светлы i вялiкi дом Александровiчаў. Каваль жа супакоiўся, бо верыў, што нiякая паскудзiна яго з роднага дома не пагонiць. Толькi iнакш лёс Александровiчаў павярнуўся.
      У суседзяў Кiсялёў таксама мелася грымець вяселле. Бронiк, якi ў кузнi за памочнiка хадзiў, вырашыў узяць дзяўчыну з Бакiнава. I браў яе старэйшы сын Кiсялёў не проста, а насуперак бацькам i Ядзi, каб адпомсцiць, бо адну яе, рыжую, кахаў. А вяселле, я мяркую, - справа сур'ёзная. Да яго загадзя рыхтуюцца, похапкам не зробiш, каб не асарамацiцца. А што на вяселлi галоўнае? Маладая з маладым, госцi, ну, i чарка з закускаю. Чаго-чаго, а закускi ў Рудзiцы, дзякуй Богу, хапала. Варта ж толькi згадаць рудзiцкi кiндзюк, гэта калi ў свiны сiкуновы пухiр набiваюць каўбаснае начынне - мяса, сэрца, дробна накрышанае сала, ныркi, часнок з кменам. А потым гэты круглы, як гарбуз, выраб падсушваецца на гарышчы. Ядуць кiндзюк на вялiкае свята. Александровiчы на вяселлi паставiлi на стол ажно тры кiндзюкi! Але колькi з'ясi, калi запiваць не будзеш? А ў суседняй беларускай Польшчы, як на грэх, налiўка i вiно таннейшыя, а гарэлка з самагонкаю каштавалi больш.
      Старэйшы з Кiсялёў - Вацлаў - угаварыў старэйшага з Александровiчаў - Яна - прагуляцца па лесе за мяжу. Намянялi дзядзькi гарэлкi ў жыдоўскай манапольцы. А калi вярталiся, дык сутыкнулiся лоб у лоб з бальшавiцкiм памежнiкам. Каб не Янаў зяцёк, Уладзiмiр Глобус, пасадзiлi б дзядзькоў гадоў на пятнаццаць, тады якраз такiя тэрмiны любiлi прызначаць зашпiленыя на ўсе гузiкi пракуроры. Але ж недарма стары каваль думаў i маракаваў, калi дачку любую замуж выправiў. Выпусцiлi памежнiкi небаракаў кантрабандыстаў, але мясцовым уладам загадалi iх раскулачыць i выслаць.
      Трэба ж было бальшавiкам некага i некалi раскулачыць у Рудзiцы, калi паўсюль тое дурное коцiцца. У Александровiчаў забралi кузню i дом, а ў Кiсялёў - хату ды сталярню. Ляснулася вяселле! Гаспадароў вывезлi ў таварным вагоне ажно ў Архангельскую вобласць, а сем'i, дзякуючы намаганням афiцэра Глобуса, пакiнулi ўсё ж у Беларусi.
      Ядзя ўладкавалася на магiлеўскую швачную фабрыку i сказала, што Глобусавай нагi больш не будзе ў яе хаце. А Ўладзiмiр не паверыў i ўсiмi праўдамi i няпраўдамi дамогся пераводу на службу ў магiлеўскi банк. Толькi Ядвiга сапраўды не пусцiла свайго мужа на парог. "Бацьку майго адправiў у архангельскi лес, а сам да мяне прывалокся. Стаiць i не пачырванее. Сораму ў цябе няма i не будзе..." - "Пра дачку падумай", - спрабаваў пярэчыць Уладзiмiр, але ўсе ягоныя пярэчаннi скончылiся грукатам дзвярэй.
      Вось таму i падумала Ядзя пра Глобуса, як прапала дачка Нiначка, i паляцела ў банк, i ўсчынiла такi лямант, што, пэўна ж, увесь Магiлеў чуў. Ядвiга крычала, што ўсе вайскоўцы - нелюдзi, што Божачка iх пакарае маланкамi спалiць i громам паб'е, а калi ёй дачку не вернуць, яна возьме сякеру i пасячэ афiцэра Ўладзiмiра Глобуса на дробную драбнiцу. Банкаўскiя кабеткi ледзь супакоiлi раз'ятраную жанчыну, ледзь угаварылi глытнуць хоць бы кроплю вады. Збляднелы Глобус бажыўся дрыжачым голасам: "Не краў я дачкi. Далiбог не краў. Мацi да мяне прыязджала з Жылiхава. Тыдзень пажыла... Толькi нашто ёй тваё дзiця?" - "Яна! Яна дзiця звезла!" - захлынулася здагадкаю Ядзя, узрадаваўшыся, што хоць нешта праяснiлася.
      Толькi на чыгуначны вакзал яна спазнiлася, цягнiк на Менск з гадзiну як ад'ехаў. Але ж мацi за сваё дзiця нi ў якай бойцы не адступiцца. I таму ў Менску Ядзя чакала цягнiка на пероне. А даехала яна ў сталiцу на спадарожных...
      О, гэтыя спадарожныя машыны! Колькi разоў яны выратоўвалi нас!
      А ў свой час дапамагалi яны i сем'ям Александровiчаў i Кiсялёў.
      Увосень 1941 года, калi ўсе канчаткова зразумелi: распачатая вайна бальшавiкоў з фашыстамi зацягнецца надоўга, i было зусiм няясна, хто выйдзе з калатнечы ў пераможцы, цi то немцы, цi то расейцы, - вось тады каваль Ян i сталяр Вацлаў уцяклi з Архангельскай вобласцi i дабралiся на спадарожных машынах да сваякоў у горад на Дняпры. Маскалi спрабавалi ўтрымаць Магiлеў, але ўрэшце туды прыйшлi германцы. Фронт пасунуўся далей, а Кiсель з Александровiчамi знайшлi пабiты грузавiчок, адрамантавалi, пакiдалi ў кузаў транты i рушылi на захад. Грузавiчок, што працаваў не на бензiне, а на драўляных цурках, ледзь дапыхкаў да Менскага раёна, i кацёл трэснуў, заглух назаўсёды. Дзе пешкi, дзе на падводзе, а дзе на спадарожных дабiралiся сем'i ў сваю цiхую Рудзiцу. I дабралiся на радасць аднавяскоўцам, што больш як два гады пакутавалi без каваля i сталяра.
      Новыя ўладары свету вярнулi Александровiчам i кузню, у якой так нiхто i не распалiў горн без гаспадара, i зямлю, i дом, дзе камсамольчыкi паспелi зладзiць клуб - знеслi перагародкi i паставiлi ў покуце сцэну. Сыплючы лаянку ў доўгiя падкручаныя вусы, рахманы каваль раскiдаў камсамольскую сцэну, парабiў наноў перагародкi, адрамантаваў сёе-тое з мэблi, паставiў новыя замкi, i сям'я зажыла цiха-мiрна i працавiта.
      Яшчэ скажу, што Александровiчы i Кiсялi перад самай вайной паспелi параднiцца. Ядвiга, калi ганяла банкiра Глобуса, ужо мела намер пайсцi за Бронiка Кiсяля. Вяселля не рабiлi, Бронiк незаўважна перайшоў жыць да Ядзi, i ў iх нарадзiўся Вiцечка, толькi вось пражыло дзiця адно месяц i памерла ад запалення лёгкiх. Бронiк сам зрабiў труну i занёс пад пахаю на могiлкi.
      А праз якi тыдзень у Ядвiгi ўкралi дачку. I звезла яе афiцэрава мацi, бо, як тлумачыла яна на менскiм пероне раз'юшанай нявестцы: "Ты ж, Ядзечка, жанчына зусiм маладая. Знайшла сабе роўнага мужчыну i жывi з iм. А дзецi ў вас яшчэ знойдуцца. Жыццё наперадзе. А ўнучку я i сама выгадую. Ёй у нашым Жылiхаве лепей будзе, чым у вашым Магiлеве. Яна ж толькi замiнаць будзе. Аддай Нiну мне..." Не аддала Ядвiга дачкi Нiны, вярнулася з ёю ў Магiлеў, а там новая бяда чакае: Бронiка забралi ў бальшавiцкае войска i пагналi на Фiнскi фронт.
      I хай каму будзе за дзiва, але скажу, што праз сем месяцаў, ужо ў Рудзiцы, Ядвiга падаравала Нiне другога брата - Антона. З двума дзецьмi на руках Ядвiга перабралася ў Койданава, дзе на былым жыдоўскiм пляцы Кiсялi паставiлi дом.
      Жыдоў немцы выбiлi, дамы абрабавалi i спалiлi, i засталiся на ўскрайку мястэчка нiчыйныя сады i гароды. Кiсялям у якасцi кампенсацыi за "жыдоўска-бальшавiцкi, як пiсаў беларускi фашыст Ганько, тэрор" немцы прапанавалi абгарэлы сад разам з падмуркам, бо iхную сталярню камунiсты збяёдалi, а хату разабралi i распрадалi на дровы. "Каб яны ўчадзелi з тых дроў", - казала Маня, жонка старэйшага Кiсяля. Можа, яе праклёны i даляцелi з Магiлева ў Койданава, бо жыдоў i камунiстаў немцы пачалi страляць у першы дзень, як толькi прыйшлi.
      Пэўна, жыды ведалi, як абыходзiцца немец з iхнымi суродзiчамi ў Польшчы, i вось знайшоўся адзiн хлопчык, вось i зняў ён са сцяны бацькаву паляўнiчую стрэльбу, залез на гарышча i праз маленькае акенца пальнуў у афiцэра вялiкай i непераможнай Германii. Стрэлiў, трапiў i забiў вайскоўца, якi вёў у Койданава цэлы атрад узброеных шарагоўцаў. Полымя тады ўсю вулiцу i выкацiла. Хлопчыка разам з сям'ёю i суседзямi пастралялi. I засталiся на ўскрайку мястэчка чорныя пляцы, якiя немцы пачалi раздаваць сялянам з навакольных вёсак.
      Прыблiзна тое самае здарылася i ў Рудзiцы. Польскi партызан забiў, засек шабляю койданаўскага палiцыянта, якi прыйшоў да сваякоў на хрэсьбiны. Рудзiцкiя сяляне, зразумеўшы, чым гэты iнцыдэнт скончыцца, уцяклi: хто ў блiзкi лес, хто ў Койданава да сваякоў, а хто i ў Бакiнава да знаёмых. У вёсцы пазаставалiся толькi старыя. I калi наранiцу фашысты ачапiлi вёску, дык па ўсiх хатах назбiралi толькi дзевяць мужчын дый кабет з дзецьмi чалавек дваццаць. Старэйшаму Александровiчу, якi не захацеў кiнуць кузню, пашанцавала... У абозе, што прыйшоў у Рудзiцу з немцамi, знайшоўся знаёмы мужчына - каваля Яна ведалi далёка. Мужчына i рызыкнуў сказаць кавалю, каб той сеў на ягоны воз, нiбыта i ён абознiк. Толькi не ўседзеў Ян Александровiч на возе, калi немцы пачалi страляць у аднавяскоўцаў, ускочыў, крычаць пачаў, што няма сярод людзей польскiх партызанаў, лаяўся, нават бiцца да салдат кiнуўся. Збiлi старога каваля, зацягнулi ў гумно, дзе на гнiлой саломе ўжо ляжалi пастраляныя мужчыны, зачынiлi гумно i падпалiлi. Ян апрытомнеў, спрабаваў ратавацца, зашыўся пад нябожчыкаў, пад гнiлую салому... Ён i не згарэў, ён задыхнуўся ў куродыме. Пахавалi яго разам з астатнiмi пакутнiкамi на могiлках, у брацкай магiле, на беразе цёмнай ад торфу рэчкi Рудзiцы. Пасля пажару вёска адбудавалася толькi напалову, большасць сем'яў перабралася ў Койданава на жыдоўскiя гароды, чаго-чаго, а iх у мястэчку яшчэ хапала.
      Пахаваўшы бацьку, Ядзя два доўгiя, як дарога з Магiлева, гады чакала Бронiка. А каб неяк пракармiць дзяцей, пачала браць замовы на шытво. Мусiць, у тыя часы яна i палiць пачала; хаваючыся, яна курыла мужчынскiя папяросы, а дым выпускала ў печ. Палiла яна толькi з ранiцы, дзве-тры папяросы ўзапар, пакуль гатавалася сняданне. Гэтая звычка застанецца ў яе да самае смерцi. I ў свае сорак i ў пяцьдзесят Ядвiга будзе ўставаць на золку, раней за ўсiх, i нашча выпальваць пару-тройку доўгiх папярос. А Бронiк, якi нiколi ў жыццi не закурыць, так i не даведаецца, што ягоная Ядзя купляла кожную нядзелю пачак папярос.
      Так i Нiна не даведаецца ад мацi, што сталася з яе бацькам Уладзiмiрам Глобусам. Значна пазней, калi ўжо ў васьмiдзесятых гадах Нiна Глобус, прозвiшча яна так i не зменiць, нават выйшаўшы замуж, паедзе ў Жылiхава i дазнаецца, што Ўладзiмiр Глобус прайшоў дзве вайны, фiнскую i германскую, вярнуўся ў сваё мястэчка, дзе да самай смерцi - а памёр ён у 1961-м - працаваў загадчыкам пашпартнага аддзялення. Нiна i ў думках не папракне сваю мацi за тое, што нiколi не расказвала пра бацьку, хоць з айчымам Бронiкам адносiны складуцца ў яе несалодкiя.
      А тады, калi Бронiк быў на фронце, а Ядвiга адна гадавала дзяцей, Нiна любiла сядзець каля швачнае машынкi i сачыць, як плыве пад iголкаю тканiна. Шыла Ядзя майстравiта, хутка i грошы брала невялiкiя. Праўда, што да шытва, дык у Койданаве i да германскай вайны i пасля працавала вялiкая швачная фабрыка. Але замоваў у Ядвiгi ўсё адно хапала. Вайна, дзе ты накупiшся апранах? Вось i перакройвалi, перашывалi, перанiцоўвалi па два-тры разы адны i тыя ж рэчы.
      Утульны, цiхi строкат швачнай машынкi "Зiнгер" я помню, пад яго так добра засыналася на печы з дзедам Бронiкам, якi клаўся мяне малога прысыпаць, а сам засынаў iмгненна i пасопваў, а то i хроп. А машынка фуркатала, замiрала, а потым iзноў набiрала абароты. Шпарка-шпарка круцiлася яе срабрыстае колца.
      Так, i сапраўды не сказаў...
      Ядвiга - мая родная баба, а Бронiк - айчым маёй мацi Нiны, дачкi таго афiцэра-памежнiка, якi ратаваў i не выратаваў сям'ю Александровiчаў ад раскулачвання i высылкi.
      З бабай Ядзяй i дзедам Бронiкам я гуляў у дамiно i шашкi. Нашую Ядвiгу навучыў гуляць у шашкi ксёндз Кастравiцкi ў прыкасцельнай школцы, якую два гады наведвала яна яшчэ дзяўчынкаю. Той самы Кастравiцкi, што даводзiўся далёкiм сваяком найвялiкшага паэта дваццатага стагоддзя Гiёма Апалiнэра, Апалiнарыя Кастравiцкага. У мяне ў альбоме захоўваецца фотакартка 20-х гадоў. Дзяўчаткi ў святочных крухмальных строях, а пасярод iх галубiнага гурту ўзвышаецца спадар ксёндз у чорнай сутане з бялюткiм каўнерыкам. Кастравiцкi ўсмiхаецца, склаўшы рукi з маленечкiм малiтоўнiкам на грудзях. Ён жа яшчэ не ведае пра ўласную хуткую i гвалтоўную смерць, пра тое, што ў ягоным акуратным касцёле зробяць клуб i камсамольцы па суботах будуць ладзiць танцы са скокамi, не раўнуючы, як у доме каваля Александровiча. А можа, ягоны чысты i малады твар асвяцiла ўсмешка, бо спадар ксёндз здагадваецца, што клуб пераробяць у музычную школу, дзе будуць займацца ўнукi ягоных прыбраных у лепшае навучэнак? Цi ён упэўнены, што музычную школку перавядуць у iншае месца, а ў касцёле iзноў загучыць слова Божае. I там пачнуць хрысцiць праўнучак ягоных дзяўчатак? Так цi iнакш, толькi ксёндз Кастравiцкi ўсмiхаецца... А ў маленькай Ядвiгi твар сур'ёзны, засмучаны i крышачку змазаны, а таму i самы жывы на фотаздымку. Той здымак не каляровы, ён зеленкаваты i брунатны, патрэсканы, з надламанымi ражкамi, таму хто не ведае, той i не ўбачыць залацiсты колер Ядвiзiных хвалiстых валасоў, бялюткую святлынь яе твару з васiльковымi вачыма, а тым больш не заўважыць лёгкiх i такiх цнатлiвых рабацiнак, што прымушаюць юнакоў да бяспамяцтва кахаць дзяўчат. Зрэшты, я не веру ў праўду фотаздымкаў i не люблю апошнi партрэт маёй бабы Ядзi, дзе праз яе ўсмешку вiдаць залаты ўстаўны зуб. Я не памятаю, каб у Ядвiгi былi не свае зубы. А можа, я не хачу помнiць?
      Я дакладна не хачу помнiць, што ў даваенным пашпарце Ядвiга, як i ўсе Александровiчы, была запiсаная полькаю. Так, пэўна ж, полькамi былi i ўсе дзяўчаткi ў прыкасцельнай школцы, i ўсе яны марылi стаць каралеўнамi. Яны ж не ведалi, што за бальшавiкамi на Койданаўшчыну прыйдуць немцы, што ад польскага раёна не застанецца анi знаку, анi следу, а мужчыны i хлопцы памiж палякамi, немцамi i расейцамi шукацьмуць iншы шлях, свой - беларускi. Вось тады будуць спаленыя цi выкiнутыя на сметнiк пашпарты, у якiх беларусы былi запiсаныя палякамi толькi таму, што хадзiлi ў касцёл. А калi якi дасцiпны археолаг цi краязнаўца захоча знайсцi даваенны пашпарт Ядвiгi Александровiч, дык хай узброiцца рыдлёўкаю ды паедзе ў вёску Рудзiцу, а там распытае, дзе стаяў дом каваля Яна. Добрыя людзi пакажуць, дый падмурак, зарослы дзiрваном, яшчэ захаваўся. Калi ж добра пакапаць за былым гародам, можна i знайсцi, а можна i выкапаць камяк пракаветнага чалавечага гною, бо якраз жа там i стаяла чысценькая шпакоўня прыбiральнi. Што зробiш? Правiльна ў Рудзiцы казалi: "Дзе высока - там i нiзка, дзе далёка - там i блiзка".
      Пашпарты перараблялiся не толькi за немцамi i палякамi, перапiсвалi дакументы i расейскiя бальшавiкi. Вось i Бронiку ў войску перарабiлi прозвiшча з Кiсель на Кiсялёў, бо ў тамбоўскiм шпiталi тамтэйшы разумнiк сказаў: "Не бывае ў рускiх такiх прозвiшчаў, я напiшу табе нармальнае рускае прозвiшча. Бранiслаў Вацлававiч Кiсялёў! Гучыць? Га?". Бронiк тады нiчога не адказаў, яму было кепска, балела сцягно i балеў жывот. Разрыўная куля з нямецкага кулямёта трапiла ў нагу, прашыла наскрозь i разарвалася ў нiзе жывата. Паўгода праляжаў Бронiк на спiне ў тамбоўскiм шпiталi, а калi ледзь жывы выпiсваўся, яму было ўсё адно, кiм памерцi - Кiсялём цi Кiсялёвым.
      Ён вярнуўся ў Койданава i яшчэ з год хварэў. Але Ядзя ўсё ж выхадзiла яго. На сняданак i на вячэру ставiлася на стол талерка з кiслым малаком, i Бронiкаў жывот збольшага загаiўся. Працаваць Бронiк Кiсялёў уладкаваўся шафёрам у пажарную каманду, жыў ён памяркоўна, даглядаў сад, бульбу на гародзе садзiў, ездзiў на матацыкле ў ягады i ў грыбы... I якая рознiца, з якiм прозвiшчам гуляць па лесе? Але, аказваецца, рознiца ёсць, бо ягонаму сыну Антону сказалi ў раённым аддзяленнi мiлiцыi, што не выдадуць пашпарт на прозвiшча Кiсель, бо бацька ў яго запiсаны Кiсялёў, дый невядома, цi яго гэта бацька. Бронiк, дзякуй Богу, быў чалавекам з гумарам, таму i не вельмi каб заперажываў. Ён распiсаўся з Ядвiгаю па другiм разе, а свайго роднага сына ўсынавiў. "Каб жыдамi былi, дык i радавалiся б, а так - адно пасмяялiся", - сказаў Бронiк замест тоста на несапраўдным вяселлi, налiваючы поўную, як вока, чарачку Ядвiзе. Што да нацыянальнасцi, дык яе ў Тамбове не змянiлi, расейскi разумнiк, як i большасць маскалёў, верыў, што рускi i беларус - тое самае.
      А вось Ядзя заўсёды шкадавала свайго дзявочага прозвiшча, як не падабалася ёй прозвiшча афiцэра-памежнiка - Глобус, так недалюблiвала i звычайнага Кiсель, ёй хацелася быць Александровiч, але што зробiш, калi муж Кiсель. Гэтае прозвiшча Антон i замовiў высекчы на сцiплай мармуровай дошчачцы, што замацавалi на Ядзiным помнiку ў 1969 годзе.
      Мала было светлых дзён у жыццi Ядвiгi, i смерць яе напаткала цяжкая, хвароба на рак ссушыла, зжаўцiла яе ўсю.
      Выпiсалi Ядзю з бальнiцы хутка, каб памiрала дома, сярод сваiх, а не на казённым мулкiм i рыпучым ложку. Яна пажыла ў сваiм доме пасля бальнiцы толькi чатыры днi. Праўда, не ляжала, хадзiла аж да апошняе хвiлiны i розум мела ясны...
      А вось Бронiк перад смерцю пачаў адыходзiць ад памяцi, не пазнаваў нiкога i гаварыць зусiм не мог. А пачалася ягоная хвароба на пахаваннi Ядвiгi. Бронiк плакаў цiха i няспынна, ён i за жалобным сталом нiчога сказаць не змог, устаў, пастаяў, закрыў твар кулаком з пакамечанаю змакрэлай хусткаю i сеў, так i не вымавiўшы нiводнага слова на самую доўгую дарогу сваёй любай жонцы. Смерць Ядзi змянiла Бронiка да непазнавальнасцi, з рахманага жартаўнiка ён, нiбыта ваўкалак, перакiнуўся ў маркотнага нелюдзiма.
      I калi я наведваўся да яго ў Койданава, рабiлася горка i крыўдна за недасканалы свет, якi дазваляе, каб такое рабiлася з чалавекам.
      "У мяне дупа лёгкая, а галава цяжкая, таму i плаваць не магу. Як зайду ў рэчку, на глыбокае месца, так дупа плыве, а галава тоне, на дно цягне", - ажно не верылася, што Бронiк мог такое распавядаць, гэты самотны чалавек з няголеным, сiвым, апухлым тварам i чырвонымi, не раўнуючы, як у белага труса, вачыма. Той Бронiк, якi любiў адкроiць добры скрыль кiндзюка ды кульнуць пад яго стограмоўку гарэлкi, а назаўтра, сёрбаючы лёгкай алюмiнiевай лыжкаю малако, адпусцiць жарцiк пра якiх фiгурыстаў, што круцiлiся на шарым экране маленькага тэлевiзара: "Яны ж, гэтыя хлопцы з дзеўкамi, не проста на лёдзе круцяцца. Яны прымерваюцца..." - "Бронiк, дзецi тут", - папракала Ядзя. "А што дзецi?! Хай ведаюць. Хiба яны iнакш зробленыя?"
      А пасля жончынага пахавання весялосць так i не вярнулася да Бронiка. Яго панеслi на могiлкi праз два гады пасля Ядзi.
      Але я думаю, што памерлi яны ў адзiн дзень. У тую свежую ад лёгкага ветрыку лiпеньскую ранiцу, калi змучаная хваробаю Ядвiга прылегла на канапу, па спiнцы якой крочылi ў невядомую далеч вышнураваныя па росце мармуровыя сланы.
      Крухмальная фiранка трымцела ў расчыненым акне, яна запрашала душу пакiнуць стомленае цела.
      "Буду чакаць цябе, Бронiк..."
      I ён пахаваў яе ў блакiтнай труне i галубовай сукенцы.
      1997