Мiколка-паравоз (на белорусском языке)

      I толькi гэта палкоўнiк сказаў: "З намi Бог!", як пачуў ну проста над вухам: "А мы за вамi, ваша благароддзе!" Зiрнуў палкоўнiк i нiяк зразумець не мог, што гэта робiцца з iм. Стаiць чалавек перад iм, i форма як форма, крыжы i медалi на месцы, i толькi барада ўжо зусiм не па форме. I крывая, i нясе ад яе цыбуляй i, няйначай, капустай. Кажучы па сакрэту, дзед Астап сапраўды толькi-толькi папалуднаваў, даў рады i капусце, i нейкай яшчэ там страве з цыбуляй. Так што капуста тут зусiм была, як бачым, да месца. Але хiба зразумець iх нямецкаму палкоўнiку. Таму i глядзеў ён на дзеда Астапа, як баран на новыя вароты.
      А дзед Астап не меў багата часу на жарты i, прыставiўшы свой пiсталет да палкоўнiцкага лба, цiха, але настойлiва гаварыў:
      - Так што просiм, ваша благароддзе, да нас на параходзiк! Вельмi прашу!
      Дзе ты адмовiшся на гэтыя просьбы! Бачылi тут людзi, як павялi нямецкiя салдаты палкоўнiка на параход. Таксама без лiшняй мiтуснi i вэрхалу ўзялi групу афiцэраў. Прытрымалi i iхнiх паненак, каб не рабiлi лiшняга вэрхалу ў горадзе. Узялi артылерыстаў. Хутка прыкацiлi i пагрузiлi на параход iхнюю батарэю, i дзед Астап з Мiколкавай дапамогай спешна ставiў гарматы, наводзячы iх на нямецкi штаб. Захапiлi i салдат, i афiцэраў, якiя купалiся ў Дняпры. Гэтай аперацыяй займаўся непасрэдна сам Мiколка, бо людзей было нястача, усе пабеглi да турмы вызваляць зняволеных. Немцаў, што купалiся, Мiколка забраў у палон бадай што без усякага прымусу. Сабраў на беразе ўсю iхнюю адзежу i панёс урачыста на параход. Зiрнулi купальшчыкi, узлавалiся не на жарты. Думалi, што злодзей, няйначай, адзежу прыбраў. Адзiн за адным павылазiлi з Дняпра, кiнулiся Мiколку наганяць. А той ужо на параходзе. Пабеглi купальшчыкi на параход. Ступiць каторы на палубу, а тут ужо Мiколка ды другiя партызаны ветлiва iх з карабiнамi сустракаюць:
      - Заходзьце, заходзьце ды будзьце як дома! - i на пустую каюту паказваюць.
      Поўную каюту панагналi гасцей.
      Так без шуму, без адзiнага выстралу захапiлi вялiкую колькасць палонных, батарэю, некалькi кулямётаў. I толькi ля турмы ўзнялася стралянiна. Гэта выстралiў часавы i падняў трывогу. Пачалi збягацца ўзброеныя немцы, паказаўся даволi буйны кавалерыйскi атрад. Але яны спазнiлiся, апошнi зняволены ўжо ступаў на параход.
      Нямецкiя кавалерысты кiнулiся былi на параход, але, сустрэтыя моцным кулямётным агнём, павiнны былi ў беспарадку адступiць. Завязалася ўпартая стралянiна, але тут дзед Астап адразу як ударыў з Мiколкам з усiх пяцi арудзiй, аж шыбы паляцелi з акон блiжэйшых дамоў ды клубы дыму ўзвiлiся навокал нямецкага штаба.
      Але трэба было адступаць. У горадзе было багата нямецкiх часцей. Яны маглi i захапiць партызан. Партызан ратавалi iх смеласць, выключная нечаканасць iх з'яўлення. Ды i наогул налёт збiў немцаў з усякага панталыку, тым больш што партызаны захапiлi бадай палавiну афiцэраў штаба.
      Так правучылi партызаны немцаў. А яшчэ вызвалiлi сваiх людзей з турмы, папоўнiлi зброю, набылi гарматы i сярод белага дня ўкралi самога нямецкага палкоўнiка.
      Але радасць гэтай выключнай перамогi была няпоўнай. Сярод вызваленых з турмы арыштаваных не было Мiколкавага бацькi i яшчэ трох бальшавiкоў. Як гаварылi вызваленыя, iх толькi-толькi перавезлi з турмы на станцыю, каб у арыштанцкiм вагоне адаслаць на суд у губернскi горад. Даручыўшы дзеду Астапу камандаванне над атрадам i над параходам, Сёмка-матрос, Мiколка i яшчэ чалавек з сем партызан высадзiлiся на бераг непадалёку ад горада i цёмнаю ноччу накiравалiся на станцыю. Яны думалi звязацца з чыгуначнымi рабочымi i прыняць усе меры к таму, каб вызвалiць сваiх людзей.
      Параход, патушыўшы агнi, паплыў далей па Дняпру. Мiколка з партызанамi пайшлi ў горад, на станцыю. Калi прыйшлi i пакуль усё разведалi ад рабочых, аказалася, што спазнiлiся. На станцыi стаяў ужо гатовы да адпраўкi цягнiк. У канцы яго быў прычэплен арыштанцкi вагон. Навокал стаяў моцны канвой. На станцыi было багата немцаў. Напалоханыя падзеямi з параходам, яны прымалi выключныя меры аховы.
      I тут надумалiся нашы партызаны на выключны ўчынак, каб не дапусцiць сваiх таварышаў на лютую расправу немцам. Мiколка падышоў да паравоза i, угледзеўшы на iм знаёмых людзей, паспеў абмяняцца з iмi парай-другой слоў. Партызаны зайшлi за стрэлкi. Да iх пабег i Мiколка.
      I вось рушыў цягнiк. Быў ён змешаны, так званы тавара-пасажырскi. Спераду былi пасажырскiя вагоны, у канцы таварныя. Арыштанцкi вагон быў ззаду таварных. Калi на станцыi было светла ад лiхтароў, дык тут, за стрэлкай, пачыналася такая цемра, што хоць вока выкалi. Цягнiк цiха iшоў цераз стрэлку. Мiколка, як самы вопытны ў чыгуначных справах, кiраваў пасадкай атрада на цягнiк. Яны садзiлiся неўзаметку на падножкi таварных вагонаў. Цягнiк прыбаўляў ходу. Партызаны размясцiлiся на дзвюх тармазных пляцоўках. Нiякi нямецкi часавы не дабярэцца сюды. Не лазiць жа немцам па дахах вагонаў! Затое партызаны могуць лазiць. Хоць страшна, але ж трэба. I адзiн за адным па бакавiне вагона яны ўзбiраюцца на дах, асцярожна пераступаюць з вагона на вагон, цiха пасоўваюцца ўсё блiжэй i блiжэй да арыштанцкага вагона.
      Вось i зусiм ужо блiзка. Да арыштанцкага вагона застаўся адзiн толькi таварны вагон. Далей iсцi нельга. На пляцоўках вагона-турмы стаяць часавыя, не лезцi ж на iх. Таго i глядзi патрапiш на кулю цi звалiшся пад калёсы.
      Партызаны асцярожна злазяць на тармазную пляцоўку таварнага вагона. Цягнiк прыбаўляе ходу. Ён iдзе з гары. Моцна нацiскаюць адзiн на адзiн вагоны, абвiсае кручча, якiм сашчэплены памiж сабою вагоны. У самы раз iх цяпер раскруцiць, расшчапiць! Бо як пойдзе цягнiк на гару, на пад'ём, тады не расшчэпiш нацягненыя крукi. I прыступае Мiколка да работы. Перагнуўшыся цераз борт пляцоўкi, партызаны трымаюць Мiколку за ногi, за куцы пiнжачок. Мiколка, павiсшы над крукамi, раскручвае сашчэпку. Вось можна ўжо i расшчапiць. Але не з Мiколкавымi сiламi, ды яшчэ ў такiм нязручным становiшчы, падняць цяжкi крук. Але дзе не хапае сiлы, там выручае спрыт, выручае здагадка. I, моцна ўчапiўшыся абедзвюма рукамi ў крук, камандуе Мiколка:
      - Цягнiце мяне цяпер угору!
      Падцягваюць Мiколку ўгору, разам з iм падымаецца крук. Яшчэ секунда i кiдае яго Мiколка. Бразнуўшыся, абвiсае крук i важна гойдаецца з боку ў бок у такт колам вагонаў. Мiколка з камандай гатовы закрычаць "ура", гатовы пусцiцца ў несусветныя скокi ад вялiкай радасцi. Але не раскрычышся тут, не разгонiшся на скокi на цеснай пляцоўцы. А пярэднi вагон усё больш i больш адыходзiць уперад. Адчэплены арыштанцкi вагон разам з таварным паволi зацiшаюць ход. Партызаны саскокваюць з падножкi, хаваюцца пад адкос, чакаюць, што ж будзе далей, што будуць рабiць немцы.
      Цiха скрыгануўшы коламi, сталi вагоны. Толькi i распазнаеш iх, гледзячы з-пад адкосу. Цёмныя абрысы вагонаў ясна выдзяляюцца на змрочным небе начы. Партызаны чакаюць. Але ў арыштанцкiм вагоне цiха. Не чуваць адтуль нi гукаў, нi шолаху. Цёмна ў вагонных вокнах, не вiдаць нiводнага водблiску свечкi.
      - Што за чамярыца? А дзе ж людзi, канвой? - думалi i здзiўлялiся партызаны. Акружылi вагон. Яшчэ раз прыслухалiся - цiха ў вагоне. Пастукалi - нiхто не адказвае. Тады пачалi моцна бiць у замкнутыя дзверы, але вагон маўчаў, не адзываўся нiводным гукам на стук.
      - Буфер сюды! - закамандаваў Мiколка.
      Знялi з вагона буфер i, падняўшы яго, пачалi iм бiць з усiх сiл у замкнутыя дзверы. Хвiлiна-другая - i цяжкiя, акутыя жалезам дзверы сарвалiся з завесаў. Разбiлi i другiя дзверы i толькi тады ўскочылi ў вагон. I тое, што ўбачылi яны, было зусiм нечаканым i незразумелым. На лаўках ляжалi пазвязваныя нямецкiя салдаты. Тут жа ляжалi i звязаныя два нямецкiя афiцэры з канвою.
      Канвой хоць i звязаны, але ж быў у вагоне. Не было толькi арыштаваных. Як нi старанна аглядалi кожны куток вагона, нiводнага з арыштаваных не знайшлi. I куды падзелiся яны, нiхто не мог дакладна давесцi. Былi цэлыя дзверы i вокны, былi цэлыя, акутыя дзе-нiдзе жалезам, сцены. I толькi пасля даведалiся партызаны, што арыштаваным удалося шчаслiва ўцячы з вагона праз спецыяльна прарэзаную дзiрку ў падлозе вагона пад адной з лавак. Перад тым як уцячы на хаду з вагона, арыштаваныя зрабiлi смелы напад на канвой, абяззброiлi яго i, каб не было перашкоды для ўцёку, павязалi яго. А дзiрка ў вагоне была знарок падрыхтавана загадзя рабочымi, калi вагон яшчэ стаяў у дэпо.
      Хоць Мiколка вельмi хацеў пабачыць свайго бацьку, для якога ён так стараўся, усё ж бацькава нечаканае знiкненне не надало яму суму. Мiколка быў надзвычай радасны i задаволены.
      - Маладзец бацька! Не паддаўся, уцёк...
      А тым часам ужо развiднела. Падышла група рабочых з блiжэйшай пуцявой казармы. З iх дапамогай абярнулi вагоны i скiнулi iх пад адкос.
      - Далоў нямецкую турму! - жартавалi рабочыя, падкладаючы шпалы i тэлеграфныя слупы пад арыштанцкi вагон, каб ямчэй спiхнуць яго ўнiз.
      Нямецкiх салдат пусцiлi на волю.
      А самi падалiся праз лясы да свайго атрада, да слаўнага свайго "браняносца".
      * * *
      Гiсторыя з пакражай палкоўнiка i смелым уцёкам бальшавiкоў нарабiла вялiкага шуму ў немцаў. Па вёсках пайшлi ўзмоцненыя карныя атрады. Яшчэ больш пасыпалiся розныя кары на рабочых. Барацьба прымала рашучы i жорсткi характар. Але рабочыя не здавалiся. Чым большыя былi кары, тым марудней iшлi цягнiкi, тым больш было рознае шкоды для немцаў.
      Шалелi нямецкiя генералы. Прымалi i абвяшчалi самыя суровыя загады, рабiлi захады, каб злавiць людзей, якiя супрацiўлялiся iм, перашкаджалi беспакарана грабiць гарады i вёскi, распаўсюджвалi пракламацыi сярод нямецкiх салдат. I хутка Сёмка-матрос i дзед Астап даведалiся, што iх галовы ацэнены ў сотнi тысяч германскiх марак. Нават Мiколкава галава была ў генеральскiм цэннiку. Гэтыя цэны былi вызначаны ў спецыяльным генеральскiм загадзе, расклееным па гарадах i па вёсках.
      Прачытаў гэты загад дзед Астап i, злажыўшы тры пальцы ў вядомую камбiнацыю, урачыста сказаў:
      - Вось усё тое, што атрымаюць ад нас i за нас!
      Зiрнуў на яго Сёмка-матрос, падмiргнуў дзеду i загадаў спецыяльную пячатку выразаць. Днi са два стараўся Мiколка, выразаў пячатку з лiпавай плашкi. Пячатка выйшла важнецкая, памерам у далонь, з ясным малюнкам, з вялiкiмi лiтарамi. На самай сярэдзiне ў кругу быў майстэрскi выразаны звычайны кукiш. А навокал яго вiлiся буйныя лiтары слоў: "Нямецкiм генералам - з любоўю ад партызан". Гэта пячатка хутка з'явiлася на ўсiх генеральскiх загадах. Гэтую пячатку лажылi на спецыяльныя распiскi, якiя выдавалi партызаны нямецкiм салдатам, калi адбiралi ў iх якое дабро цi зброю. Захопяць у палон атрад, адбяруць карабiны, коней, награбленае дабро, Мiколку загадваюць:
      - Ану, пiшы iм дакумент, распiску!
      Пiсаў Мiколка:
      "Мы, партызаны, даём распiску ў тым, што сорак карабiнаў, пяць рэвальвераў, сорак коней, трыста пудоў хлеба, награбленага ў сялян, прыняты намi ад нямецкай часцi ў поўным парадку i спраўнасцi, што i сведчым сваiмi подпiсамi i пячаткай. Выдана гэта для нямецкiх генералаў".
      А напiсаўшы, даставаў Мiколка з торбы пячатку, браў кусок бяросты, запальваў яе i, пакапцiўшы пячатку, важна прыкладаў лiпавы кукiш да "квiтанцыi". З усiх канцоў да генералаў сыпалiся гэтыя кукiшы.
      Шалелi генералы i кiдалi сiлы, каб расправiцца з партызанамi. Падцягнулiся i нашы лясныя ваякi. З параходам цяжка было ўпраўляцца, не зацягнеш жа яго ў лес. А па Дняпру хадзiлi ўзброеныя нямецкiя судны, якiя не сягоння, дык заўтра маглi засцiгнуць параход у затоцы i захапiць яго. I як нi шкадавалi хлопцы свайго "браняносца", яны вымушаны былi расстацца з iм. У светлую месячную ноч, зняўшы з парахода ўсе кулямёты i гарматы, вывелi яго партызаны на сярэдзiну ракi i затапiлi на самым глыбокiм месцы, каб перашкодзiць нямецкаму параходнаму руху. А ранiцой з вялiкiм задавальненнем назiралi, як на гэтым месцы затапiўся нямецкi параход, наскочыўшы дном на партызанскага "браняносца".
      Лагер свой партызаны прымушаны былi пераводзiць у другiя месцы, каб збiваць з панталыку немцаў.
      Шчаслiвыя хаўтуры
      Атрад Сёмкi-матроса наблiжаўся да горада, каб дапамагчы рабочым на выпадак якой сутычкi з немцамi. А такiя сутычкi маглi быць. Атрад разбiлi на тры часткi, каб лягчэй было прабрацца праз нямецкiя войскi. У перадавым атрадзе былi Сёмка-матрос, Мiколка, дзед Астап i сотня коннiкаў партызан. З атрадам быў адзiн кулямёт, рэштка кулямётаў была ў другiх атрадах. У кожнага партызана былi карабiнка, рэвальвер, гранаты. Некаторыя спрытнейшыя мелi яшчэ шаблi.
      Атрад спынiўся на начлег у адным вялiкiм сяле. Ужо з даўняга часу павялося, што партызаны рабiлi па вёсках суд i расправу над тымi, хто крыўдзiў сялян, хто прыгнятаў бедных. I доўга разбiралi Сёмка-матрос, дзед Астап i Мiколка розныя сялянскiя скаргi i крыўды. Скардзiлiся на мясцовага памешчыка, якi такую волю пры немцах займеў, што адбiрае ў сялян зямлю, не пускае iх у лес, з дапамогай немцаў жорстка распраўляецца з усiмi тымi, хто быў раней у батрацкiх камiтэтах i ў сельсаветах.
      - Пусцiць яму чырвонага пеўня! - скамандаваў Сёмка.
      Група партызан адразу ж села на коней i, нягледзячы на цемень ночы, паехала "ў госцi" да памешчыка. I праз якую гадзiну шырокае зарава калыхалася ўжо над лесам i над палямi. I кожны ведаў, што гэта пану навука, што гэта з агнём i дымам пусцiлi партызаны панскiя здабыткi.
      Скардзiлiся сяляне i на мясцовых кулакоў, на мельнiка, на старасту, якi задужа налягае на сялян з падаткамi для немцаў, прычым гэтыя падаткi ўскладае на плечы бяднейшых, адбiрае ў iх апошняе дабро, апошнюю карову. Узялiся як след за старасту. Да позняй ночы дапытвалi яго i дзесяткi сведак. Каб добра правучыць кулака, пастанавiлi: адабраць у яго палавiну маёмасцi i раздаць бяднейшым, а лепшых коней узяць у атрад. Узвыў тут стараста, замахаў рукамi, захадзiў, забегаў.
      - Хто даў вам такi закон распраўляцца з чужым дабром? Хто мае такое права?
      Аж падскочыў тут Сёмка-матрос ды як лясне па стале рэвальверам:
      - Маўчы, крывасмок! Вось як пастаўлю да сценкi, пазнаеш тады закон наш i права!
      Сагнуўся кулак, згорбiўся. На цiхую авечку зрабiўся. Толькi барада шырокая трасецца ад страху. Прасiцца пачаў:
      - Даруйце, таварышы! Па несвядомасцi гэта я, па цемнаце нашай...
      Ды бух у ногi з мольбамi, з просьбамi.
      Зiрнуў тут дзед Астап, i крыху жаль яго ўзяў. Не любiў ён, каб чалавек па зямлi поўзаў, задужа ўнiжаў сябе. I сказаў Сёмку-матросу:
      - Пусцi ты яго лепш на волю... Цi варта на такога кулю псаваць?
      Стараста ледзь дзверы не выбiў ад радасцi, што застаўся жывым. Так спяшаўся да свае хаты. Але вышэй за радасць была пякучая злосць. Шкадаваў дабра, шкадаваў сваiх коней. I, апынуўшыся на сваiм двары, ён пагразiў некаму кулаком:
      - Я пакажу вам, галадранцы, як устанаўляць над светам закон свой...
      Пайшоўшы да хлява, доўга быў там, потым вывеў каня, якога пакiнулi яму партызаны з яго маёмасцi. Сеў верхам i агародамi, па загуменню, паехаў у цемень ночы, хаваючыся па кустах i сцежках, каб не перанялi часам партызаны.
      Ехаў, успамiнаў пра нямецкiя аб'явы i загады, дзе абяцалася некалькi тысяч марак таму, хто пакажа месца стаянкi партызан цi даставiць жывым альбо мёртвым Сёмку-матроса цi дзеда Астапа. Успомнiў i ўзрадаваўся, кiнуў коней сваiх шкадаваць. Не такiх стаеннiкаў можна будзе набыць за такiя вялiкiя грошы... Колькi зямлi яшчэ можна будзе купiць, дамы паставiць, сады пасадзiць, вялiкiя крамы паадчыняць. I будзе тады ягонай кожная капейчына. А капейка за капейкай - рубель. А там сотнi, а там тысячы.
      Аж дух захапiла ў яго ад прыемных мар. Ехаў, спяшаючыся, ды ўсё шаптаў сабе пацiху ўголас:
      - Гэткiя ж грошы, гэткiя грошы...
      I, успамiнаючы тых, якiя прыносiлi скаргi на яго партызанам, не шаптаў, а сiпеў праз вялiкую злосць:
      - Нiчога... Я правучу! Я скручу вас так, што юшка з вас крывавая пацячэ!
      Ён то выпростваўся, выцягваўся, пагражаюча сцiскаў кулакi, то рабiўся адразу абмяклым, расслабленым i гойдаўся тады на канi, як саламяны куль. Тады ападаў на яго душу страх. Нiбы прылятаў ён з недасяжных вышынь i цiснуў яго, прыцiскаў да чорнай зямлi.
      Гэты страх iшоў адтуль, дзе калыхалася чырвонае зарава. Махнатыя зоры рабiлiся бледнымi перад заравам. Некаторыя нiклi, гаслi. Водблiскi зарава хадзiлi па каменнях. Аб каменнi спатыкаўся конь, таропка прабiраючыся па кустах, па глухiх ваўчыных сцежках.
      Глухая ноч была напоена пахамi пажараў, крывi i чалавечае нянавiсцi.
      Спяшаўся коннiк.
      * * *
      А партызаны спалi.
      Даўно адгулi гармонiкi, разышлiся дзяўчаты са скокаў з удалымi партызанамi. Дзед Астап з Мiколкам спалi ў каламажцы, што была з кулямётам. У хаце не захацелi спаць. Там было душна. Ды i, акрамя таго, у хаце быў нябожчык. Там памёр нядаўна адзiн стары селянiн. Ён ляжаў цяпер на стале, васковая свечка гарэла ля яго. На лаве стаяла труна. Не сказаць, каб дужа далюблiваў дзед Астап нябожчыкаў.
      Таму i сказаў самым рашучым чынам:
      - Будзем спаць на дварэ, на каламажцы! Самае лепшае месца: нi прус цябе не джыгане, нi клоп не кусне, нi духаты, нi спякоты. Ты спiш, а табе зоры ўсмiхаюцца ды падмiргваюць. I зноў жа ноч, цi мала што можа здарыцца, а тут i кулямёт пад бокам...
      Так i спалi, укрыўшыся дзедавым кажухом.
      Цiха i спакойна мiнулася ноч. Даўно ўжо пагаслi зоры, апала зарава i пачаў ружавець усход. Вось i першы сонечны прамень блiснуў, пазалацiў калодзежны журавель, перакiнуўся на старую лiпу. Замычэлi каровы, забляялi авечкi. То выганялi сяляне жывёлу на пашу. I толькi паспелi выгнаць яе за сяло, як страшэнны крык пракацiўся па вулiцы. Ён узнiк за сялом, адтуль беглi перапалоханыя пастушкi. Падхоплены дзесяткамi галасоў, крык шырыўся, рос, паланiў усе двары, усю вулiцу.
      - Немцы! Ратуйцеся! - крычалi з усiх бакоў.
      Як скрозь сон пачуў гэты крык Мiколка, дзеда разбудзiў. Паднялi на ногi Сёмку-матроса, усiх партызан. Тыя кiнулiся да коней.
      Сёмка хутка ўзабраўся на высокую бярозу, за iм ускарабкаўся Мiколка. Глянулi навокал. Па дарозе ад лесу ехаў конны нямецкi атрад. Было ў iм чалавек з сотню. Ужо хацеў скамандаваць Сёмка, каб выбiралiся партызаны ў другi бок сяла. Але заўважыў тут, што i з другога боку падаецца да сяла яшчэ большы конны атрад. Хвiлiна-другая - i ад нямецкiх атрадаў аддзялiлiся групы коннiкаў i памчалi галопам, акружаючы з усiх бакоў сяло.
      - Акружаюць, гады, у пастку бяруць! Што ж то рабiць? - услых падумаў Сёмка-матрос.
      - Прарвацца! У шаблi ўзяць! - закрычалi тут партызаны. Але Сёмка-матрос махнуў рукой, гарачых спынiў.
      - Усiх не возьмеш!.. Вялiкi атрад, трохi нам не па сiле. Нельга на ражон перцi. Прыйдзецца, няйначай... - i хацеў Сёмка яшчэ нешта сказаць, але тут яму Мiколка пару слоў шапнуў, на кулямёт паказаўшы. Дужа шкадаваў кулямёта Мiколка, баяўся, каб немцам яго не пакiнуць. I з'явiўся нейкi план у Мiколкi, аб iм i сказаў ён матросу. Той аж смехам спачатку залiўся, але раптам зрабiўся сур'ёзны, каманду даў:
      - Коней хавай па хлявах, сёдлы ў каноплi! Палавiна каманды хавайся па гародах, а палавiна за мной!
      I, узяўшы чалавекi з чатыры, кiнуўся з iмi да хаты, дзе нябожчык быў.
      Праз якую хвiлiну выносiлi пустую труну адтуль. Партызаны i раты паразяўлялi: што за праява? Некаторыя ў жарты кiнулiся: "Малая труна, усiх не ўмясцiць!"
      Але так грозна закрычаў тут Сёмка-матрос, што ўсе захадзiлiся, як па струне:
      - Карабiнкi хавай, з сабой бяры гранаты i рэвальверы! - I да дзеда Астапа: - Крыж бяры! Крыж хапай, дзед Астап, ля труны станавiся! А ты, Мiколка, за пратэсiю!
      Пачухаў патылiцу дзед Астап, нiчога не разумеючы. Але ўзяў крыж, што стаяў ля варот каля хаты з нябожчыкам. Раз каманда, дык каманда, трэба выпаўняць.
      Мiколка ўзяўся за пратэсiю, з якой носяць нябожчыкаў на могiлкi. А Сёмка ўжо клаў кулямёт у труну. Той не лез, знялi колы, у гарод iх закiнулi. Уцiснулi кулямёт, патронаў налажылi. Прыкрылi белым палатном, паднялi труну на плечы, аж чалавек з восем яе панеслi. Ды ўслед чалавек сорак. I тут толькi зразумелi партызаны справу з труной i як пусцяцца ў шалёны рогат:
      - Вось гэта дык нябожчык!
      Але грымнуў тут Сёмка-матрос:
      - Смех далоў! Слёзы давай, слёзы, плачу паболей!
      I загаласiлi ўсе па камандзе, галасамi грубымi, басавiтымi:
      - Угу-гу-гу... Ого-го-го... Га-га-га...
      З усiх хат выскоквалi на той плач старыя бабкi. Як зiрнулi на труну, напалохалiся. Пачалi лбы хрысцiць, ды галасiць, ды прыгаворваць:
      - Упакой, Госпадзi, душу бязгрэшную!
      Iм i сапраўды здавалася, што нябожчыка нясуць. Таму i слёзы пусцiлi, самыя сапраўдныя.
      А тут i немцы ўжо. Iмчаць наўскач з канца вулiцы, толькi пыл курыць, конi ржуць, шаблi паблiскваюць.
      I страшна Мiколку i смешна. Нясе пратэсiю царкоўную ды тонкiм голасам падцягвае:
      - Ве-е-ч-ная памяць! Ве-е-чны пакой!
      I ўсе за iм:
      - Ве-е-ч-ная памяць...
      А тут зiрнуў на дзеда i ледзь не самлеў. Ужо блiзка немцы, а дзед нясе крыж i на сябе не глядзiць. Вiсяць на поясе ў дзеда дзве бомбы, забыўся той па старой памяцi на iх, не схаваў. I як запяе тут Мiколка ды на новы лад:
      - Ве-е-чная па-а-мяць... Дзеду, дзеду, бо-о-мбы хавай, што на поясе вiсяць...
      I ўсе падхапiлi басам:
      - Што на поясе вiсяць... што на поясе вiсяць...
      Пачуў дзед, схамянуўся, хуценька бомбы схаваў за пазуху i, як нi лыс, Мiколку падмiргнуў. I да таго тут зрабiлася весела Мiколку, што ледзь у скокi не пусцiўся з пратэсiяй. Нават "вечную памяць" на манер кадрылi запеў. Зiрнуў на яго Сёмка сурова, шапнуў - загадаў:
      - Цягнi, цягнi, ды каб жаласлiва было...
      А немцы ўжо блiзка. Цяжка храплi ўзмыленыя конi, гулка бiлi ў зямлю цяжкiмi капытамi. Прыцiшыўся нямецкi атрад, калi параўняўся з хаўтурнай працэсiяй. Нават пад казырок узялi немцы труне з нябожчыкам. Не азiралiся партызаны, старанна выцягвалi "вечную памяць". Плакалi ды галасiлi бабкi. Нямецкi атрад паволi праехаў каля "працэсii" i, падагнаўшы коней, памчаў далей галопам па вулiцы. Аж у самы канец праляцелi. Адтуль назад, на сярэдзiну сяла. Немцы былi яўна расчараваны. Яны, вiдаць, рабiлi налёт, хацелi некага злавiць. Але нiякiх партызан на сяле не знайшлi, i следу тут не вiдаць было ад партызанскага атрада.
      Труна з нябожчыкам усё шпарчэй наблiжалася да могiлак, якiя былi за сялом.
      - Хутчэй, хутчэй! - камандаваў Сёмка-матрос.
      Не паспявалi бабкi следам, бурчаць пачалi:
      - Куды гонiце... Дайце душы нябожчыка гэтым светам усмак падыхаць...
      Але тут як крыкне Сёмка, як закамандуе бабкам:
      - Хавайцеся, бабкi, па баразёнках, нябожчык уваскрос!
      Зiрнулi тыя на труну, ды куды каторыя кiнулiся ў жыта хавацца.
      А немцы тым часам спешылiся i, прывязаўшы коней да платоў, кiнулiся курэй ды парасят лавiць, шукаць па хатах "млека ды яйкi". Пачуўшы кудахтанне курэй, уехалi ў вулiцу i тыя атрады, якiя акружалi сяло, заставы рабiлi.
      I пачалiся тут несусветная сумятня, гвалт, вэрхал, шалёная стралянiна.
      Не паспелi немцы i малака паспытаць, як загрымеў з могiлак вызвалены з труны "нябожчык". Ваўсю грымеў кулямёт, наводзячы вялiкi жах на немцаў сваiм нечаканым з'яўленнем. Кiнулiся немцы да коней, але партызаны, якiя засталiся па гародах, такую стралянiну паднялi, што было не да коней. Ды i кулямёт не змаўкаў. I пабеглi немцы хто куды, без коней, а некаторыя i карабiны пакiдалi. Як злавiў каторы курыцу, так i бег з ёй, гойсаючы цераз платы, цераз канавы, уцякаючы да лесу. I не да курэй было. Ляцелi вызваленыя птахi, ашалела кудахталi па гародах, кiдалi немцы гладышы з малаком, давалi спрытнага драпака.
      А ўслед iм iмчалi ўжо конныя партызаны... На нямецкiх конях ляцелi. Хто з немцаў уцёк, а многiх у палон забралi, абяззброiлi. Сабралi ў кучу, наладзiлi допыт.
      - Хто? - дапытваўся ў iх Сёмка-матрос. Ён пытаў пра чалавека, якi навёў iх, паказаў iм партызанскую стаянку.
      Добра не ведалi немцы iмя чалавека, але паказалi на блiзкi лясок, дзе, паводле iх слоў, хаваўся той чалавек, якi прывёў iх i, баючыся паказацца з iмi на сяле, застаўся там.
      З дзесятак партызан паскакалi к паказанаму месцу. I праз якiх хвiлiн дваццаць прывялi адтуль чалавека. Гэта быў стараста.
      - Ён... - паказалi на яго немцы.
      Здрыгануўся той, пабялеў увесь, прылiп да зямлi, не зварухнуўся. Зрабiлi вобыск. З-за пазухi выцягнулi вялiкi пачак нямецкiх грошай. Памахаў Сёмка гэтым пачкам перад стараставым носам, прагаварыў праз зубы:
      - Мала, аднак жа, ты зарабiў на нашай крывi...
      I, сцяўшы зубы, коратка загадаў:
      - Станавiся пад бярозу.
      Была малая размова са здраднiкам-кулаком.
      Немцаў адпусцiлi на волю, выдаўшы iм вядомыя распiскi з партызанскай пячаткай.
      Сёмка-матрос падмiргнуў дзеду:
      - Бачыш, пашкадаваў учора!
      Дзед i сам абураўся:
      - Каб я ведаў, што чалавек здольны на такую подлую справу, дык я сваiмi рукамi задушыў бы яго.
      - Ворага не шкадуй нiколi...
      Хутка песнi i вясёлая музыка паланiлi атрад. Ходырам хадзiла сяло, успамiнаючы незвычайныя хаўтуры i такога дзiўнага нябожчыка.
      Сёмка Мiколку хвалiў:
      - Вось каму дзякуйце за шчаслiвыя хаўтуры! Не здагадаўся б ён, магчыма, i прапелi б нам немцы вечную памяць...
      Смяялiся хлопцы, жартавалi. Успамiналi дзедавы бомбы. Ладзiлi кулямёт, чысцiлi карабiны, пахаваныя раней па гародах.
      Атрад рушыў у дарогу.
      Мiколкаў браняпоезд
      З далёкай Нямеччыны прыходзiлi цьмяныя чуткi аб надыходзячай там рэвалюцыi. Урэшце прыйшлi чуткi, што гэта рэвалюцыя адбылася. Але генералы, вiдаць, хавалi гэтыя чуткi ад салдат, жорстка каралi iх за малейшыя ўчынкi, расстрэльвалi за адно толькi слова аб волi, аб рэвалюцыi. I ўжо сцягваючы да савецкiх гранiц свае сiлы, яны не пакiдалi старых намераў: як мага спустошыць краiну, зруйнаваць яе, абяссiлiць.
      Велiзарныя запасы хлеба былi звалены на станцыi, чакалi вагонаў. Стаяла некалькi дзесяткаў цягнiкоў з хлебам, з жывёлай, з розным iншым дабром, награбленым па гарадах i вёсках. Не хапала паравозаў. А тыя, якiя былi, псавалiся рабочымi. Немцы шалелi, наладжвалi зверскiя кары.
      - Не даць вывозiць хлеб! - пастанавiў падпольны бальшавiцкi камiтэт.
      Ад рабочых была выбрана спецыяльная дэлегацыя з трох чалавек. У яе ўваходзiў i Мiколкаў брат, змазчык Павел. Дэлегацыя наведала нямецкi штаб, перадала патрабаваннi рабочых да нямецкай армii: мiрна пакiнуць горад i ехаць у Нямеччыну... Рабочыя згодны даць вагоны пад эшалоны. Пад хлеб, пад награбленае дабро рабочыя вагонаў не дадуць. Пад гэтыя цягнiкi нiводзiн паравоз не выйдзе з дэпо.
      Такiя былi мiрныя патрабаваннi ад рабочых.
      Сiвы падцягнуты генерал моўчкi выслухаў гэтыя патрабаваннi. Ён доўга маўчаў, калi дэлегацыя кончыла гаварыць. I цяжка было даведацца па сухiм, паголеным твары, аб чым думае гэты генерал, увешаны ордэнамi, звёздамi, рознымi шнуркамi i шнурочкамi. I толькi праз хвiлiну важна падняўся ён з крэсла, важна падышоў да дэлегацыi, стаў бокам да старэйшага з дэлегацыi, да старога машынiста Арлова. Працадзiў праз зубы:
      - Як вядома вам, я генерал армii яго вялiчаства iмператара Вiльгельма... Я прадстаўнiк самай культурнай, самай перадавой у свеце нацыi. Вам павiнна быць вядома, што з дзiкунамi мы не размаўляем... Для дзiкуноў у нас штык, кулямёты, вiнтоўкi. Можаце дзякаваць мне, што я не расстраляў вас за абразу нямецкай армii такiмi ганебнымi, такiмi дзiкiмi, такiмi нечуванымi яшчэ ў гiсторыi патрабаваннямi... Можаце выбiрацца вон!
      Вiдаць было, як генерал ледзь-ледзь стрымлiваў гнеў. Суха паблiсквалi яго шэрыя вочы, шчацiнiлiся сiвыя бровы.
      Дэлегацыя не пайшла. Загаварыў стары машынiст:
      - Выгнаць вон - гэта справа няцяжкая. Але ж гэта не вырашае справы. А мы, пане генерал, прыйшлi да вас не ў жарты гуляць i не аб дзiкунстве спрачацца, дзе яно i ў каго... Аб гэтым пагаворым пасля. Мы яшчэ раз пытаем вас: згодны вы прыняць нашы ўмовы цi не? Калi не згодны, тады наракайце самi на сябе...
      Што адбылося тут - цяжка апiсаць. Куды дзеўся вонкавы спакой генерала, яго славутая вытрыманасць?! Ён зверам кiнуўся на старога машынiста i люта ўдарыў яго па твары. Стрымаўся стары машынiст. Але не сцярпеў Мiколкаў брат, малады змазчык Павел. Як стаяў поплеч з генералам, так i ўссеў на яго i бiў, бiў, забыўшыся на ўсё на свеце. Падскочылi ад'ютанты, сiлком адцягнулi яго ад генерала. Паўла выцягнулi на штабны двор i тут доўга катавалi яго, пакуль ён не страцiў прытомнасць. Усю рабочую дэлегацыю адвялi ў турму. А Паўла загадалi судзiць ваенна-палявым судом за знявагу нямецкага генерала.
      Суровая вестка аб лёсе рабочай дэлегацыi маланкава абляцела ўвесь горад, дэпо, станцыю. I праз якiя дзесяць хвiлiн трывожна гудзелi гудкi над дэпо, над фабрыкамi, над паравозамi. Паравозы выпускалi пару, тушылi топкi. Разыходзiлiся з дэпо рабочыя, заварушылiся рабочыя баявыя дружыны. I калi вечарам намагалiся немцы штыкамi загнаць машынiста на паравоз i пусцiлi ў ход зброю, каб рушыць першы цягнiк, з дэпо, з-за вадакачкi пачулiся дружныя стрэлы. То рабочыя абстрэльвалi немцаў, якiя рыхтавалi цягнiк. На станцыю падышоў моцны нямецкi атрад. Ён адцяснiў крыху рабочых, паспрабаваў адправiць цягнiк. Але перад самым носам паравоза ўзарвалiся выхадныя стрэлкi, паравоз зарыў носам зямлю, зашыпеў, абяссiлены, загарадзiў чыгуначны шлях. Пачалася моцная перастрэлка. Немцы абстрэльвалi дэпо, кулямётным агнём прайшлiся па рабочым пасёлку. Не здавалiся рабочыя, хоць i падалiся назад. Адступаючы, падпалiлi нямецкiя вайсковыя склады ля станцыi. Гарэлi i рвалiся патроны, снарады, моцныя выбухi патрасалi паветра. Нават немцы прымушаны былi крыху адступiць ад станцыi, далей ад страшэнных выбухаў, пажару.
      Ранiцай падаспелi да рабочых партызанскiя атрады Сёмкi-матроса. З гiкам, са свiстам iмчалi наўскач смелыя коннiкi, адрэзалi на ляту нямецкую батарэю i ўраз павярнулi гарматы на немцаў, на штаб. Немцы спешна адступалi ад станцыi, падавалiся ў горад, акопвалiся на ўскраiнах.
      Пачаўся зацяглы бой. Ён iшоў то зацiхаючы, то зноў узрастаючы, гарачымi перастукамi кулямётаў, залпамi карабiнаў, гармат. Цяжка даводзiлася партызанам. Прызвычаеным да боек у лясах, у засадах, iм нязручна было весцi бой з пахаваўшымiся ў акопах немцамi, з буйнымi нямецкiмi атрадамi, узброенымi бамбамётамi i гарматамi. Але i гэта не магло стрымаць iх, i групы коннiкаў-партызан рабiлi адчайныя налёты на нямецкiя акопы i кулямёты. Не вытрымлiвалi немцы, вельмi баялiся партызанскай шаблi, i то тут, то там рабiлi яны перабежкi, адыходзячы далей ад штаба.